Az tarixi teqdimat (1).pptxhjghjggjhghjghjgjh

vnv

1. Fakültə: İTİF İxtisas: İnformasiya Texnologiyaları Hazırlayan : Abdullayev Cabbar Qrup: 685.23 Müəllim : Quliyeva Zemfira Mövzu : Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)

2. 1945-ci il mayın 15-də Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Q.Arutinov məktubla SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin sədri İ.Stalinə müraciət edərək, xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına “qaytarılması” haqqında qərarın qəbul edilməsini xahiş edir. İyunun 6-da İ.Stalin Kremldə Q.Arutinovu qəbul edir. Q.Arutinov İ.Stalinə Türkiyə ilə 1914-cü ildəki vəziyyətə uyğun sərhədləri bərpa etmək haqqında məktubunu təqdim edir.

3. SSRİ Xalq Komissarları Soveti 21 noyabr 1945-ci il tarixdə “Ermənilərin xaricdən Sovet Ermənistanına qayıtmaları ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” qərar qəbul edir. Bundan bir həftə sonra ÜİK(b)P MK-nın ikinci katibi G.Malenkov Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi barədə Arutinovun Stalin qarşısında qaldırdığı vəsatəti Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi M.C.Bağırova göndərir. 1945-ci il dekabrın 10-da M.C.Bağırov həmin məktuba cavab olaraq göndərdiyi  sərt cavab məktubundan sonra həmin məsələ qapadılmış, əvəzində azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası məsələsi aktuallaşmışdı.

4. SSRİ Ali Sovetinin 19 oktyabr 1946-cı il tarixli fərmanına əsasən xaricdən Ermənistana “ deportasiya ” edilən ermənilərə Sovet İttifaqının ərazisinə daxil olduqları andan etibarən SSRİ vətəndaşı statusu verilməsi qərara alınır . 1946-1949-cu illərdə xarici ölkələrdən Ermənistana 96 min erməni köçürülmüşdü ki, onların da xeyli hissəsi İrəvanda məskunlaşmışdıı . Onlar əsasən şəhər ətrafındakı Nor- Areş , Zeytun , Nor Kilikiya massivlərində məskunlaşdırılmışdılar .

5. 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “ Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR- dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında ” qərar qəbul edir . Həmin qərarda göstərilirdi ki, 1948-1950-ci illərdə könüllülük prinsipi əsasında Ermənistan SSR- də yaşayan 100 min kolxozçu və digər azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülsün . Qərarın 1-ci bəndində 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min və 1950-ci ildə 50 min nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu . Həmin qərarın 11-ci bəndində göstərilirdi ki, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar onların boşaltdıqları tikililəri və yaşayış evlərini xaricdən Ermənistana gələn ermənilərin yerləşdirilməsi üçün istifadə etsinlər .

6. SSRİ hökumətinin azərbaycanlıların köçürülməsi haqqında verdiyi qərarlar Ermənistan hökumətinə şans vermişdi ki, ilk növbədə İrəvan ətrafında və Ermənistanın xarici sərhədləri boyunca mövcud olan azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin köçürülməsinə nail olunsun . Ermənistan hökumətinin nümayəndələri azərbaycanlı əhalinin psixoloji cəhətdən köçürülməyə hazırlanması üçün müxtəlif şayiələr yayırdılar . Ermənistan SSR-in daxili işlər naziri general-mayor X.Qriqoryanın imzası ilə 3 may 1948-ci ildə M.C.Bağırova ünvanlanmış “ Azərbaycan SSR-ə qarşıdakı köçürülmə ilə əlaqədar Ermənistanın azərbaycanlı əhalisi arasındakı əhval-ruhiyyə haqqında arayış”da təkcə köçürülməsi nəzərdə tutulan rayonların azərbaycanlı əhalinin narazılıqları deyil , bu işdə marağı olan , Dağlıq Qarabağın və Naxçıvanın Ermənistana birləşdirilməsini arzulayan ermənilərin söylədikləri də öz əksini tapmışdır . Arxiv sənədlərində İrəvan şəhərindən azərbaycanlıların deportasiyasına dair faktlar da   bunu göstəriri . Məsələn , 1948-ci ilin dekabrında İrəvan şəhərindən 64 azərbaycanlı ailəsinin (253 nəfər ) köçürüldüyü , 1949-cu ildə isə 400 ailənin köçürülməsinin nəzərdə tutulması faktı qeyd edilmişdir . 1948-1950-ci illərdə Ermənistandan köçürülmüş 8110 ailədən yalnız 3232-si yaşayış evləri ilə təmin olunmuşdu . 1950-ci ildə köçürülənlər üçün 3500 ev tikmək qərara alınsa da, yalnız 470 ev tikilmişdi . Yalnız 1488 köçkün ailəsi həyətyanı təsərrüfat sahəsi ilə təmin olunmuşdu . 1951-ci ildə köçkünlər üçün 5000 yaşayış evinin tikintisi planlaşdırılsa da, cəmisi 3074 ev tikilib istifadəyə verilmişdi . 1952-ci ildə Ermənistan SSR- dən Kür-Araz ovalığına 600 təsərrüfatın köçürülməsi planlaşdırılır və plan artıqlaması ilə (124,6 faiz ) yerinə yetirilir .

7. Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası başa çatdırıldıqdan sonra orada yaşayan azərbaycanlı əhalinin azalmasını bəhanə edərək , rayon və respublika miqyasında müəyyən vəzifələr tutan azərbaycanlı kadrların ermənilərlə əvəz edilməsinə başlanıldı . Qarabağlar , Vedi , Zəngibasar , Krasnoselo rayonlarının partiya komitələrinin azərbaycanlı birinci katibləri , digər 10 rayonda isə ikinci və üçüncü katibləri vəzifədən azad edərək yerlərinə erməniləri təyin etdilər . Amasiya , Basarkeçər və Krasnoselo rayonlarından başqa , yerdə qalan rayonlarda Azərbaycan dilində çıxan qəzetlər bağlandı .

8. C.Cabbarlının adını daşıyan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1949-cu ildə azərbaycanlıların yaşamadığı Basarkeçər rayonunun mərkəzinə köçürülmüş , 1952-ci ildə isə maliyyələşdirilməməsi səbəbindən bağlanmışdı . İrəvan teatrı yalnız 1967-ci ildə yenidən İrəvanda fəaliyyətini bərpa etmişdi .

9. X.Abovyan adına İrəvan Pedaqoji İnstitutunda 1937-ci ildən təhsili Azərbaycan dilində olan bölmələri – dil-ədəbiyyat , tarix-coğrafiya , fizika-riyaziyyat fakültələri və Ermənistan Dövlət Qiyabi Pedaqoji İnstitutunda mövcud olan eyniadlı fakültələri bağlanaraq , 1948-ci ildə Azərbaycandakı müvafiq institutlara köçürüldülər . 1924-cü ildə İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu bağlanaraq onun fakültələri kənd rayonu hesab edilən Xanlar  ( hazırda Göygöl ) rayon mərkəzinə köçürüldü .

10. 1948-53-cü illər deportasiyası nəticəsində İrəvan şəhərinin azərbaycanlı əhalisi yarıbayarı azaldı . 1939-cu ildə keçirilən siyahıyaalma zamanı İrəvan şəhərində 6569 nəfər azərbaycanlının qeydə alındığı halda , 1959-cu ildə 3413 nəfər azərbaycanlı qeydə alınmışdı (1949-cu ildə siyahıyaalma keçirilməmişdir )

11. Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası ilə yanaşı , yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi əməliyyatı aparılırdı . Təkcə 1947-1953-cü illərdə 60-dan artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin adlarını erməniləşdirmişlər . Xalqımıza qarşı tarixi cinayət kimi qiymətləndirilən bu aksiyaya hüquqi-siyasi qiymət verilməsi və onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 18 dekabr 1997-ci ildə “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında ” fərman imzalamışdır .

12. Deportasiyanın dayandırılması Deportasiya 1953-cü il boyunca davam etsə də , həmin ildə   Stalinin   ölümündən sonra yavaşladı . Ümumiyyətlə Stalin dövründə əsası qoyulmuş bir çox layihənin davam etdirilməsi dayandırıldı . 1953–1954-cü illərdə bir çox azərbaycanlı geri dönməyə başladı . Azərbaycan hakimiyyəti Kənd Təsərrüfatı nazirinin müavini M. Poladovu Ermənistana göndərərək onları yenidən Azərbaycana gəlməyə razı salmağa çalışdı . Bu nümayəndəliyin hesablamalarına görə , 1500 ailə Stalinin ölümündən sonra   Ermənistana   geri dönmüşdü . [89]   Stalinin ölümündən sonra (1953) deportasiyanın həyata keçirilmə sürəti zəifləsə də , onun tamamilə ortadan qalxması bir müddət zaman aldı . Beləki əslində deportasiya Sovet İttifaqında   Xruşşovun   rəhbərliyi altında de- stalinazasiyanın başladığı tarix olan 1956-cı ilə qədər davam etmişdir . Deportasiya planının yerinə yetirilməsi göstəriciləri də bunu sübut edir : 1954-cü il 749 təsərrüfat (3.368 nəfər ), 1955-ci il — 207 təsərrüfat (965 nəfər ), 1956-cı il — 360 təsərrüfat (1543 nəfər ).

13. Deportasiyanın yaratdığı problemlərdən biri də bölgədəki tarixi yer adlarının dəyişdirilməsi prosesini sürətləndirməsi idi.  İkinci Dünya müharibəsindən  sonra bu prosesə təkan verən iki hadisə olmuşdu. Bunlardan birinci xaricdən 90 minə qədər erməninin  Ermənistana  gətirilməsi idisə, ikincisi azərbaycanlıların kütləvi köçürülməsi idi. [75]  Azərbaycan türklərinin Ermənistandan məcburi köçürülməsi ilə paralel olaraq yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi, təhsil və mədəniyyət ocaqlarının bağlanması, rayonların birləşdirilməsi əməliyyatı aparılırdı. 1947–1953-cü illərdə 60-dan artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin, eyni zamanda Ermənistan SSR Ali Sovetinin 19 sentyabr 1950-ci il fərmanı ilə dəmiryol stansiyalarının adları dəyişdirilmiş, Kolagirən-Tumanyan, Hamamlı-Spitak, Ortakilsə-Maisyan, Tomardaş-Vapdakar, Arpaçay-Axuryan, Buğdaşeş-Baqravan, Qaraqula-Gedan, Ələyəz-Araqats,  Boğutlu -Armeni,  Qaraburun -Qarmraşen, Qamışlı-Sovetaşen, Uluxanlı-Masis, İmanşahlı-Mxçyan, Qəmərli-Artaşat, Şirazlı-Ayçavan adlandırılmışdır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1951-ci il martın 19-da verdiyi digər bir fərmanla Dilcan rayonu İcevanla, Əzizbəyov rayonu Mikoyanla, Ələyəz rayonu  Vediyə , Qukasyan rayonu  Amasiya rayonu  ilə birləşdirilmişdi. Azərbaycanlı kadrlar ixtisar edildikdən sonra həmin rayonlar ayrılaraq müstəqil rayonlara çevrildilər. [97] [98]  Köçürülmə həmçinin Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan bölgələrin bir-biriləri ilə əlaqələrinin kəsilməsinə də səbəb oldu. Köçürməyə qədər Ermənistanda azərbaycanlı yaşayış məntəqələri bir-biri ilə sıx əlaqəli idi və demək olar ki, Azərbaycan mahalları biri digərinə söykənirdi. Ermənilərin tərtib etdiyi köçürmə planı nəticəsində tarixən yaranmış mövcud əlaqələr kəsilmiş oldu. Göyçə gölünün sağ sahili boyunca yaşayan (Kamo və Martuni rayonları) türkləri köçürməklə Dərəçiçək, Gərnibasar, Dərələyəz mahalları ilə sol sahil  Göyçənin , Qəmərli əhalisini köçürməklə Zəngibasarla Vedibasarın, Gümrünü köçürməklə Ağbaba, Pəmbək və dağ Borçalının əlaqəsi tamam kəsilmiş oldu. Talin, Artik, Əştərək, Oktomberyan, Kotayk rayonlarında yaşayan axırıncı azərbaycanlılarda bu rayonlardan tamamilə çıxarıldılar. [99] [97]  Həmçinin  İrəvan Pedaqoji İnstitutunun  dörd azərbaycan dilli fakültəsi bağlanmış və Bakıya köçürülmüşdü. Bu barədə Azərbaycan SSR NS-nin 1 iyul 1948-ciil 700 №-li xüsusi qərarında geniş bəhs olunur.

14. Deportasiya başladıqdan sonra mövcud problemlər daha da pisləşdi. Bu problemlər belə xarakterizə edilə bilər: Sənəd üzərində köçüllü olan köçürülməyə etiraz var idi . Erməni hakim dairələri və yerli bürokratlar deportasiyaya məruz qalanlara qanunən verməli olduqları kompensasiyanı ödəməkdə maneələr yaradırdılar . Buna görə də , azərbaycanlılar mülklərinin və var- dövlətlərinin çoxunu Ermənistanda buraxmağa məcbur qalırdılar . Azərbaycan tərəfi gələnlərin ehtiyaclarını qarşılamaqda problemlər yaşayırdı . Moskva yeni gələnlərin yaşayış yerlərinin və digər infrastrukturun hazırlanmasına yetəri qədər maliyyə ayırmamışdı . Sovet müşahidə maşınının nəzarətinin arxasında icazəsiz hərəkat mövcud idi və bu Moskvanın , İrəvanın , Bakının narahatlığına səbəb olurdu . Bu cür hərəkatlar iki istiqamətdə idi : bəzi azərbaycanlılar sərhədi keçərək icazəsiz şəkildə Azərbaycanda məskunlaşırdı və bəzi deportasiya edilənlərin yeni yerlərinə alışa bilmədiklərinə , yetərli infrastruktur olmadığına görə yenidən Ermənistana geri dönürdülər .

15. Köçürülənlərin sayı Ermənistan SSR-də müxtəlif illərdə azərbaycanlı əhalinin say dinamikasının və əhalinin orta illik artımının tədqiqi də bu rəqəmin düzgünlüyünü təsdiq edir. Qeyd etdik ki, köçürmə ərəfəsində Ermənistanda türk əhalinin sayı 170 mindən artıq olmuşdur. Rəsmi məlumata əsasən Ermənistandan 100 min nəfərdən artıq əhali köçürülübsə, köçürmədən sonra Ermənistanda 70 mindən artıq əhali qalmışdır. 1959-cu ildə Ermənistan SSR-də bütün əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə azərbaycanlıların sayı 107.7 min nəfər təşkil etmişdir.Orta illik artım müxtəlif illərdə orta hesabla 3.0 mindən artıq olmuşdur. Deportasiyadan sonrakı illərdə orta illik artım 2.1, mütləq azalma isə 1.16 olmuşdur. 1949-1959-cu illər arasında azərbaycanlı əhalinin orta illik artımı 2.1 olmuşsa, deməli, 10 il ərzində azərbaycanlı əhalinin artımı 20 mindən artıq olmuşdur. Bütün bu təhlildən sonra belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan SSR-ə köçürülən əhali 100 mindən artıq, geriyə qayıdan əhali isə təxminən 10-12 min arasında olmuşdur.

16. Deportasiyadan Qalan Miras ...SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nömrəli və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur . Bu qərarlar əsasında 1948—1953-cü illərdə yüz əlli mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə -baba yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur . Adi hüquq normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş , minlərlə insan , o cümlədən qocalar və körpələr ağır köçürülmə şəraitinə , kəskin iqlim dəyişikliyinə , fiziki sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar . Bu işdə erməni şovinist dairələrinin və SSRİ rəhbərliyinin cinayətkar siyasəti ilə yanaşı , o dövrki Azərbaycan rəhbərliyinin öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi , soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində və həyata keçirilməsində iştirakı da az rol oynamamışdır ...

17. Mənbələr https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar%C4%B1n_Erm%C9%99nistandan_deportasiyas%C4%B1_(1948%E2%80%931953) https://e-qanun.az/framework/4099 https://soyqirim.az/link/6221 https://iravan.preslib.az/1948-1953_deportasiyasi.html

18. Diqqətinizə görə təşəkkürlər