Pamiteges Paribasa Bali Paribasa bali utawi basita paribasa inggih punika rerasmen basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sane kanggen piranti ngwadar daging pikayunan , nganggen imba-imba .
Sesonggan ( Papatah ) Sesonggan , malarapan antuk tetujon miwah dagingnyané , sumaih pisan ring sesenggakan,miwah ring sloka, inggih punika sering kanggén nyindir , sakéwanten wangun sesonggan wénten sané kamedalang jangkep , madaging katerangannyané . Taler , wénten sané nénten jangkep , santukan katerangannyané sampun kauningin . Wangun sesonggan nénten nganggén kruna buka sakadi ketah ring sesenggakan , miwah nénten nganggén kruna buka slokané sakadi wangunslokané . Pinaka imba , kadi ring sor puniki :
Conto Sesonggan Ada kacang ninggal tungguana , suksemanipun : nenten wenten anak alit wiadin sisia , jaga ngutang sesolahan bapa wiadin guru Ada mas slakane tan paguna , suksemanipun : skadi anake sane polih barang sane anyar , raris barange sane let (yang lama) tan karunguang Angkabin barong somi , suksemanipun : matakut timpal ( anak ) antuk sane aeng-aeng,kewanten sejatin ipun nenten wenten punapa punapi
Sesenggakan ( Ibarat ). Wangun lengkara sesenggakan setata kariinin antuk kruna buka , taler nganggén wangunsampiran tur kalanturang antuk wangun katerangannyané sané kaanggén paimbangan , ping untatwau suksmannyané . Ring asapunapiné , yéning gumanti suksmannyané sampun sinah pisan , néntenmalih madaging suksmannyané.Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan .
Contoh wewangsalan Asep menyan majagau , suksmanipun = nakep lenggar aji kau Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut Bakat kocok misi isen , suksmanipun = awak bocok tuara ngasen Bangbang dadua ken ceburin , suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
SLOKA Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi " Bidal ". Sloka puniki masaih ringsesonggan , kantun ilid artinipun . Kewanten binanipun , sloka puniki ngengge lengkara ; Bukaslokane ,......., Buka slokane gumine ,......., Kadi slokan jagate ,........, upami
CONTO SLOKA Buka sloka, bani mabak jepun , eda takut kena getahne , suksmanipun : yening purunngambil pakaryan sane ageng tur abot , sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawikabean ageng . "Buka slokan gumine , nundunin macan turu , suksmanipun : sakadi anake sane nantanginmusuh sane sampun nengil . Buka slokane , apa ane pamula , keto ane kapupu , sulsmanipun : napi sane kakaryanin,sapunika taelr pikolihipun ; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih
BEBLADBADAN Bebladbadan kruna lingganipun " babad " artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin.Babad taler maarti abas wiadin basang kebo , banteng , utawi kambing . Sasampun polihseselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan , kaanggen papiringan , saha madue purwakanti ( bersajak )
CONTOH BEBLADBADAN Ketimun pait = paya , arti paribasane = semaya Wayang gadang = Kresna , arti paribasane = tresna Macarang Uga = sambilan , arti paribasane = masambilan Matabeng gelang = tutub , arti paribasane = tutugang Makunyit di alas = temu , arti paribasane = katemu Mabuaya di tegal = alu , arti paribasane = nglalu , kalu Mataluh nyuh = tombong , ati paribasane = sombong
cecimpedan Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi " Teka-Teki ". Cacimpedan punikianggen pangulir budi , rikala magagonjakan utawi macanda . Linggaipun : " cimped ", artinipun : bade ( takeh ), polih pangiring "an", dados: cimpedan , raris kaduipurwayang , dados:" cacimpedan ", artinipun : bade- badean . Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah,kariinin antuk lengkara pitaken : Apake ......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-contocacimpedan . Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne ?
Conto cecimpedan Apa anak cerik maid cacing ? ( jaum misi benang ) Apa anak cerik maid enceh ? ( caratan ) Apa anak bongkok kereng nyuun ? ( sendi ) Anak cerik pantigang ngurek gumi ? ( gangsing ) Ane kajeps idup , ane nyepes mati ? ( pagehan )
Cecangkriman Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang . Biasanengangge tembang madya utawi pupuh . Umumne ngangge Pupuh Pucung . Minab wentensametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan , dados driki malih wacen ring artikeltiang indik Cacimpedan . Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh .
Conto cecangkriman Berag landung , Ngelah panak cenik liu , Memene slelegang , Panak ne jekjek enjekin , Menek tuun , Mememne gelut gisiang
sesimbing Sasimbing puniki kruna ( ucapan ) papiringan sane pedes suksmanipun , makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet , riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika.Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin , ngangge kruna paimbangansane sada silib artinipun , indik kalh polah janma , barang kalih buron . Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik , upami : belog kaucapang ririh , lekig utawi kiul kaucapanganteng . Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembangupami : " Kadang tan tinolihin ", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,nenten nglinguang nyama braya .
Conto sesimbing Be di pongerangan baang ngeleb ; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang,sampun kakeniang , rikala ipun lenge , anak istri punika malaib . Bas tegeh baan negak , dilabuhe baonge elung ; tegesipun : Sakadi anake polih pangkattegeh , raris nyeled pipis utawi korupsi , ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salahmaukum . Yadin amunapi tegeh pakeber badudane , diulungne masih ka taine ; tegesipun : Yadinamunapi ageng anake polih kabagian , yening sampun ganti surud kasadianipun , taler ipunmawali tiwas sakadi kuna . Semunne nyukcuk langit ; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong .
cecangkitan Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun . Katahipun cecangkitan puniki,kaucapang rikala magegonjakan . Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melogtimpal . Puniki cecangkitan luiripun :
Conto cecangkitan Tain cicing dengdeng goreng jaen , tegesipun : 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen , 2.Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng. Padange tusing dadi arit , tegesipun : 1. Padange sinah nenten sida dados arit , 2. Yening padange abas antuk arit janten dados. Anake negen tumbak tusing dadi , tegesipun : 1. Yening anake rikala negen napi-napi raristumbak , janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados. Rumus hitungane makejang sukeh , nanging jalanne makejang tawang , tegesipun : 1.Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin ), kewanten jalanne ( rurunge ) samikauningin , yening jalan hitungane nenten kauningin .
CONTO RAOS NGEMPELIN Benang kamene , jaka di pangkunge , tegesipun : 1. Kamen antuk benang , jaka mentik di pangkunge , 2. Benang kamenen , ajaka di pangkunge . Lamun payu motonan , beli nyelingin , tegesipun : 1. Nyelengin = lakar maan celeng , 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng . Yang nguangun arja , tiang ngaluhin , tegesipun : 1. Dadi galuh , 2. Ngaluhin + juru aluh ( nongos ). Damar bedauh , mati kanginan , tegesipun : 1. Kanginan = genah ipun medangin , 2.kanginan = tempuh angin .
SIPTA Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala , becik wiadin kaon, sane wentenarti kalih suksmanipun . Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring jagate , buronmiwah pripen kalih polah .
CONTO SIPTA Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin , punika kocap sipta ( pertanda )kaon. Yening wenten buron alasan makadi kidang , manjangan ngranjing ka desa , punika kicapsipta kaon. Yening paksi culik-culik masuara kala wengi , nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu , punikakocap sipta ( praciri ) kaon. Yening wenten anak nganten , raris rauh pajati , makta damar kalih pacanangan ( pabuan ), punika taler sipta , makadi suksmanipun : o Damar = galang apadang , saking rahayu nunas galang . o Pamor = apuh , ampura , nunas ampura o Base = sedah , serdah , seica , apang sueca o Buah = pala , pikolih , apang mapikolih o Temako = seseban , sebseb , teduh , nunas paneduh o Gambir = jambe rateng , tembe ( benjangan ) mangda puput .
PEPARIKAN Peparikan pateh sakadi Wewangsalan , kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet ( carik ), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada ( satu bait), talermawirama miwah mapurwakanti . Peparikan puniki pateh sakadi " madah " ring kasusastranIndonesia . Yening sihang ipun minab sakadi " Pantun ", antuk " ri ", punika sering masilurdados " ntun ", sakadi ; sari, dados = santun . Peparikan , kruna lingganipun " parik ", artinipun;awi ( karang ), polih pangiring "an" dados parikan , kadwipurwayang dados: peparikan,artinipun : awi-awian utwai reragragan
CONTO PEPARIKAN 1. Purwakanti sastra Doyan liang ngandong kanji (a) depang tiang ngaba pitu (b) yan tiang ngelong janji (a) apang tiang kena tantu . (b) 2. Purwakanti basa Meli gabus duang kranjang lamben bodag sing ngenyakin yadin bagus mata kranjangen yen kodag mangenyakin
Referensi Bahan Ajar Paribasa Basita Bahasa Bali | PDF (scribd.com)