6

6

1. Moduł 6


Schemat montażowy instalacji elektrycznej

































1. Symbole graficzne stosowane na schematach instalacji elektrycznych
2. Pojęcie i rodzaje schematów elektrycznych

2. 2

1. Symbole graficzne stosowane na schematach instalacji elektrycznych

Symbolem graficznym elektrycznym nazywa się znak graficzny oznaczający
obiekt elektryczny lub określający jego podstawowe cechy fizyczne. Wygląd każdego
symbolu graficznego elektronicznego powinien spełniać warunki określone polskimi
normami (PN).
Symbole graficzne różnego rodzaju (znormalizowane do obowiązkowego stoso-
wania, znormalizowane zalecane przez PN oraz spotykane). Wytyczne wykonania sym-
boli i schematów elektrycznych zamieszczono w normie PN-78/E-01245 i PN-82/E-
01246.
Ze względu na znaczenie symbolu, rozróżnia się symbole graficzne elektryczne:
 przedmiotowe (symbole obiektów),
 uzupełniające (dodatkowy, pomocniczy, wyróżniający), są dodawane do symbolu
ogólnego, efektem jest symbol szczegółowy.

Symbole można podzielić na symbole stosowane do:
a) schematów: symbole ogólne, podstawowe i działowe,
b) planów: symbole uproszczone:
 plany instalacji wnętrzowych wg PN-83/E-01221,
 plany linii i sieci wg PN-78/E-01208, PN-81/E-01220,
c) celów informacyjnych – znaki informacyjne na:
 sprzęcie: PN-83/E-01240, PN-83/E-01247,
 miernikach: PN-84/E-06501,
 ostrzegawcze: PN-58/E-08501.

Ze względu na sposób przedstawiania, rozróżnia się symbole jednoliniowe oraz
wieloliniowe. Symbolem kilku przewodów może być jedna linia (przedstawianie jedno-
liniowe) z oznaczeniem liczby przedmiotów (rys. 1) lub tyle linii, ile jest przewodów,
tzn. każdy przewód jest przedstawiony oddzielną linią (przedstawienie wieloliniowe):


Rys. 6.1 Symbole jednoliniowe i wieloliniowe
Źródło: Opracowanie własne.

Często spotykanym symbolem rozróżniającym lub uzupełniającym inne są strzał-
ki, rysowane jako element samodzielny lub skojarzony w uzasadniony sposób z innym
symbolem lub jego elementem.
Symbolem końcówki (końcówka z zaciskiem) jest zwykle okrąg, przeważnie nie
jest niezaczerniony, o średnicy 1-2 mm, czasem końcówka jest zakończona wtykiem
(wtyczką) lub gniazdem wtykowym (wtyczkowym) albo listwą zaciskową.

Wymiary i proporcje symboli graficznych elektrycznych
Wg PN-78/E-01245-wymiary nie są znormalizowane
Obowiązuje:
 podobieństwo symboli użytych do symboli w PN (proporcje),
 proporcjonalność grubości linii (max. 3 grubości),

3. 3

 proporcjonalność między bokami prostokąta 2:3,
 konsekwencja w wymiarach symboli w obrębie jednego schematu.

Dozwolone odstępstwa:
 proporcja 2:3 – można zmienić, jeśli trzeba, np. umieścić napis lub symbol uzu-
pełniający,
 grubość linii można zmienić w przypadku:
 potrzeby wyróżnienia torów głównych,
 potrzeby wyróżnienia ważności elementu,
 potrzeby wyróżnienia części obwodu,
 wymiary symboli można zróżnicować również w celu podkreślenia waż-
ności danego obiektu (PN-78/E-01245-4).

Oznaczenia na rysunkach technicznych elektrycznych
W wielu przypadkach, do opisu symboli graficznych niezbędne okazują się różne-
go rodzaju oznaczenia:
 literowe wielkości fizycznych, bezwymiarowych i przyznaków,
 alfanumeryczne oraz graficzne,
 kodu literowego obiektów elektrycznych,
 metody tworzenia oznaczeń identyfikacyjnych,
 ciągi liczbowe o oznaczeniu E dla wartości znamionowych rezystancji re-
zystorów i pojemności kondensatorów,
 przykłady oznaczeń kodowych literowo–cyfrowych do cechowania warto-
ści znamionowych rezystancji i pojemności,
 barwy oznaczeń kodowych barwnych i odpowiadające im parametry rezy-
storów stałych,
 oznaczenia kodowe literowe tolerancji wartości rezystancji i pojemności,
 oznaczenia kodowe daty produkcji rezystorów i kondensatorów,
 oznaczenia kodowe literowe barw przewodów,
 oznaczenia kodowe barw przewodów gołych (szynowych) i izolacji prze-
wodów (kabli, żył),
 nazwy i oznaczenia przedrostków wielokrotności oraz podwielokrotności,
alfabet grecki.


2. Pojęcie i rodzaje schematów elektrycznych

Schematem elektrycznym (w skrócie schematem) nazywa się rysunek techniczny
przedstawiający, w jaki sposób obiekt lub jego elementy funkcjonalne są współuzależ-
nione i/lub połączone.

Schematy grupy 1 (podstawowe)

Schematy strukturalne (101)
Zawierają symbole elementów funkcjonalnych niezbędne do zrozumienia działa-
nia obiektu elektrycznego i połączeń istniejących w rzeczywistości.

4. 4

Schematy funkcjonalne (102)
Zawierają symbole elementów funkcjonalnych, niezbędne – jak w przypadku
schematu strukturalnego (101) – do zrozumienia obiektu elektrycznego i połączeń mię-
dzy nimi, przy czym nie jest konieczne pokazanie ich rozmieszczenia rzeczywistego, na-
tomiast muszą pokazać przebieg procesów zachodzących w poszczególnych elementach
funkcjonalnych.
Schematy grupy 2 (wyjaśniające)
Zadanie – pokazanie wszystkich elementów funkcjonalnych obiektu elektryczne-
go bez uwzględnienia ich rzeczywistego rozmieszczenia, lecz ze wszystkimi połączenia-
mi między nimi oraz z podaniem punktów przyłączeń, w celu dokładnego wyjaśnienia
działania i przebiegów procesów elektrycznych, z lewa na prawo i/lub z góry na dół.
Schematy zasadnicze (201)
Zadanie – pokazanie i przedstawienie za pomocą symboli (jeśli to możliwe)
wszystkich obiektów, elementów funkcjonalnych, połączeń między nimi i miejsc przyłą-
czeń.
Schematy zastępcze (202)
Zadanie – przedstawienie skomplikowanych układów za pomocą równoważnych
im układów prostszych. Uzyskuje się je ze schematów zasadniczych, w których elementy
funkcjonalne lub ich grupy zastępuje się równoważnymi im układami złożonymi z ele-
mentów elektrycznych prostych, np. R, L, C, przedstawionych za pomocą symboli gra-
ficznych.
Schematy grupy 3 (wykonawcze)
Zadanie – pokazanie połączeń elektrycznych wszystkich elementów obiektów
przez przedstawienie i opisanie: przewodów, wiązek, kabli, wyprowadzeń, doprowa-
dzeń, końcówek (zacisków), złącz, przepustów itp. Wyróżnia się schematy wykonawcze:
 połączeń wewnętrznych (301),
 połączeń zewnętrznych (302),
 przyłączeń (303).

Schematy połączeń wewnętrznych (301)
Przedstawiają wzajemne położenie wszystkich elementów funkcjonalnych oraz
połączenia między nimi, przy czym zawierają one informacje dotyczące szczegółów kon-
strukcyjno-wykonawczych, rodzaju przewodów, ich przebiegu, a także miejsca ich wy-
prowadzenia (zaciski) itp.
Schematy połączeń zewnętrznych (302)
Zawierają symbole elementów funkcjonalnych oraz ich połączeń elektrycznych
w miejscu zainstalowania.
Schematy grupy 4 (plany)
Zadaniem schematów grupy 4 (planów) jest określanie położenia (lokalizowanie)
obiektów lub ich części składowych (również w terenie), lub przedstawienie usytuowa-
nia sieci instalacji elektrycznych, a w razie potrzeby także trasy połączeń elektrycznych
(linii, przewodów, kabli itp.). Rodzaje planów:
 plany rozmieszczenia (obiektów) (401),
 plany instalacji (402),
 plany sieci lub plany linii (403).

Plany rozmieszczenia (401)
Pokazują usytuowanie obiektów elektrycznych lub ich części, na planie architek-
tonicznym.

5. 5



Rys. 6.2 Przykładowy plan rozmieszczenia
Źródło. http://zuig.el.pcz.czest.pl/jackrat/gzk/gzk_2.htm

Plany instalacji (402)
Przedstawiają obiekty elektryczne lub ich części za pomocą symboli ogólnych,
zwanych najczęściej instalacyjnymi, wyjątkowo prostokątów (kwadratów) i obrysów
(konturów).



Rys. 6.3 Plan instalacji
Źródło: http://zuig.el.pcz.czest.pl/jackrat/gzk/gzk_2.htm


Ulica
Ulica

Strona przednia
5100
3600
5180

1400
800 x 1960
1100

1000

1209

4 x 1000

4000

6. 6

Plany sieci i plany linii (403)
Pokazują obiekty i ich elementy oraz połączenia występujące między nimi. Ele-
menty obiektów są przedstawione symbolami ogólnymi i/lub symbolami w postaci pro-
stokątów (kwadratów).



Rys. 6.4 Plan sieci
Źródło: http://zuig.el.pcz.czest.pl/jackrat/gzk/gzk_2.htm

Schematy elektryczne dzieli się na dwie podstawowe grupy:
a) schematy ideowe,
b) schematy wykonawcze (montażowe).

Schemat ideowy prezentuje układ połączeń urządzenia elektrycznego przed-
stawiając przede wszystkim działanie funkcjonalne układu, bez uwzględniania elemen-
tów spełniających funkcje pomocnicze i dodatkowe.
W dokumentach urządzeń sterowniczych i sygnalizacyjnych stosuje się przeważ-
nie trzy podstawowe rodzaje schematów ideowych: a) schemat funkcjonalny, b) sche-
mat zasadniczy oraz c) schemat blokowy. Schemat funkcjonalny określa funkcjonalne
zależności technologiczne lub elektryczne między elementami lub członami układu.
Schemat zasadniczy, zwany również schematem rozwiniętym, przedstawia powiązanie
obwodów głównych z obwodami wtórnymi oraz pokazuje szczegółowe zasady działania
układu elektrycznego. Schemat blokowy, zwany również schematem strukturalnym,
przedstawia w sposób uproszczony funkcjonalne człony układu. Schemat blokowy ry-
sowany jest w postaci bloków i torów sygnałowych bez wnikania w sposób rozwiązy-
wania schematu elektrycznego.

7. 7


Rys. 6.5 Przykład schematu ideowego
Źródło: http://zuig.el.pcz.czest.pl/jackrat/gzk/gzk_2.htm

Schemat wykonawczy zwany również schematem montażowym (lub roboczym)
przedstawia graficznie układ połączeń wewnątrz lub na zewnątrz urządzenia. Na sche-
matach wykonawczych wykazuje się konkretne połączenia między aparatami,
z uwzględnieniem przybliżonego, przestrzennego rozmieszczenia tych aparatów.
Zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą, symbole należy rysować w stanie:
a) beznapięciowym,
b) w którym dany element nie jest pobudzony przez siłę zewnętrzną, np. nacisk me-
chaniczny.

8. 8


Rys. 6.6 Przykład schematu wykonawczego
Źródło: http://zuig.el.pcz.czest.pl/jackrat/gzk/gzk_2.htm


Ogólne wytyczne sporządzania dokumentacji
Schematy elektryczne układu napędowego, wchodzące w skład dokumentacji, wy-
konuje się najczęściej na arkuszach o formacie A4 lub wielokrotności A4, które są opisane
(ponumerowane i podzielone na kolumny). W każdej kolumnie jest opisana funkcja danej
części układu. Ułatwia to czytanie schematów oraz identyfikację poszczególnych elementów
wyposażenia elektrycznego, które mogą się znajdować na różnych arkuszach ze względu na
spełniane funkcje. Tak więc, w dokumentacji jest konieczne wprowadzenie odpowiedniej
systematyki opisywania podzespołów, aparatów i elementów składowych, aby łatwo moż-
na było je zidentyfikować na różnych schematach. Normy krajowe i międzynarodowe poda-
ją kody literowe podzespołów, aparatów, elementów itp., które stosuje się przy opracowy-
waniu poszczególnych schematów dokumentacji. Jeżeli w danym układzie jest więcej ele-
mentów o takiej samej literze, to odróżnia się je cyfrą, która występuje po literze, np. K7
oznacza, że jest to stycznik lub przekaźnik o kolejnym numerze 7. Bardziej złożone schema-
ty elektryczne poprzedza legenda uwzględniająca oznaczenia nieobjęte normami.

Oznaczenia podzespołów
Urządzenia elektryczne, takie jak styczniki i silniki elektryczne, muszą być
w określony sposób oznaczone. Przyjęta symbolika jest pomocna zarówno przy realiza-
cji rozbudowanych połączeń, jak i ewentualnym szukaniu błędów w realizowanym
układzie. Rodzaj urządzenia jest oznaczany dużą literą. Na przykład literą K oznacza się
styczniki lub przekaźniki, literą M silniki elektryczne. Po literze oznaczającej rodzaj
urządzenia wpisuje się liczbę zawierającą od jeden do trzech cyfr. Liczba ta stanowi bie-
żący numer danego urządzenia, np. symbol K4 oznacza czwarty stycznik w danym ukła-

9. 9

dzie połączeń. Dokumentacja techniczna jest to zbiór rysunków, objaśnień i różnych do-
kumentów, które umożliwiają wykonawcy instalacji wykonać ją dokładnie tak, jak to
zdecydował projektant. Dokumentacja techniczna instalacji elektrycznej obejmuje prze-
de wszystkim dwa rodzaje rysunków:
 schematy instalacji,
 plan instalacji.

Wykonuje się je przy użyciu znormalizowanych symboli. Schemat instalacji ma wyja-
śnić jej układ funkcjonalny, przedstawia połączenia jej elementów w sposób możliwie pro-
sty i przejrzysty. Schemat instalacji rysuje się jednoliniowo, a tylko w przypadku skompli-
kowanych i nietypowych połączeń – przedstawia się go wieloliniowo. Plan instalacji jest
podstawowym rysunkiem informacyjnym, jak wykonać instalację. Rysuje się go w ujęciu
topograficznym; na uproszczonym planie poszczególnych kondygnacji budynku, zwykle w
skali 1:100, nanosi się trasy przewodów, rozmieszczenie tablic rozdzielczych, puszek rozga-
łęźnych, łączników i gniazd wtyczkowych. Podaje się wszelkie informacje niezbędne wyko-
nawcy, np. liczbę, typ, przekrój i sposób ułożenia przewodów (w postaci umownych ozna-
czeń), sposób wykonania nietypowych szczegółów (w postaci dodatkowych szkiców).
Instalacja elektryczna powinna być tak wykonana, by wystarczyła na co naj-
mniej 25 lat i w tym celu:
 przekrój przyłącza i wlz powinien być dobrany z pewnym nadmiarem,
 wymiary głównych rozdzielnic, szybów, korytek rurek instalacyjnych powinny
być dobrane z nadmiarem,
 dobrze jest zastosować zapasowe, początkowo niewykorzystane rurki i przedzia-
ły w korytkach oraz wolne moduły w rozdzielnicach na obwody, bądź instalacje
o których dziś w ogóle nie wiadomo, że będą potrzebne.

Mieszkania o małym poborze mocy są zasilane jednofazowo. Zasilanie trójfazowe
jest potrzebne, jeśli:
 w mieszkaniu jest odbiornik trójfazowy (ogrzewacz pomieszczenia o mocy prze-
kraczającej 2 kW lub inny odbiornik o mocy większej niż 4 kW) i/lub
 pobór mocy przekracza lub w przyszłości może przekraczać 5 kW.

Liczbę obwodów odchodzących z tablicy mieszkaniowej i rozdział obciążenia na
poszczególne obwody ustala się wg. następujących zasad:
1. Podział instalacji na obwody powinien być logiczny; pojedynczy obwód powinien
zasilać jeden odbiornik dużej mocy albo oświetlenie kilku sąsiadujących po-
mieszczeń, albo gniazda wtyczkowe w sąsiadujących pomieszczeniach, albo
oświetlenie i gniazda w określonych pomieszczeniach.
2. Odbiorniki o dużym poborze mocy (kuchnia elektryczna, pralka z podgrzewa-
czem wody, zmywarka naczyń, ogrzewacz wody, ogrzewacz pomieszczenia) po-
winny mieć osobny obwód.
3. Jeden obwód oświetleniowy powinien zasilać nie więcej niż 20 wypustów oświe-
tleniowych.
4. Jeden obwód gniazd wtyczkowych powinien zasilać nie więcej niż 10 gniazd.
5. W mieszkaniu zasilanych trójfazowo obwody jednofazowe powinny być przyłą-
czane w sposób zapewniający równomierne obciążenie faz.

Po rozdzieleniu obciążenia na obwody, dla każdego obwodu trzeba określić wła-
ściwe zabezpieczenie i przekrój przewodów.

10. 10

Tabela 6.1. Oznaczenia stosowane na schematach elektrycznych

11. 11

12. 12

13. 13

14. 14

15. 15

16. 16

17. 17

18. 18

19. 19

20. 20

21. 21

22. 22





Bibliografia:
1. Bartodziej G., Kałuża E.: Aparaty i urządzenia elektryczne. Warszawa, WSiP 2000
2. Bastian P., Schuberth G., Spielvogel O., Steil H.-J., Tkotz K., Ziegler K.: Praktyczna
elektrotechnika ogólna. Warszawa, Rea 2010
3. Kotlarski W., Grad J.: Aparaty i urządzenia elektryczne. Warszawa, WSiP 2011
4. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. Warszawa, WNT 2011
5. Musiał E.: Instalacje i urządzenia elektroenergetyczne. Warszawa, WSiP 2005
6. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. Warszawa, WNT 2005
7. Giełdowski L.: Wymiarowanie, ćwiczenia i zadania rysunkowe. Warszawa, WSiP
1999
8. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. Warszawa, WSiP 2004
9. Paprocki K.: Rysunek techniczny. Warszawa, WSiP 1995
10. Praca zbiorowa.: Praktyczna elektrotechnika ogólna. Warszawa, REA 2003
11. Sapiński T.: Czytam rysunek elektryczny. Warszawa, WSiP 1996
12. Waszkiewiczowie E. i S.: Rysunek zawodowy. Warszawa, WSiP 1999
13. Polska Norma PN-IEC 60634 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiek-
tach budowlanych.
14. Polska Norma PN HD 361 S3:2002 Klasyfikacja przewodów i kabli.