Advanced Accounting 12th Edition Beams Solutions Manual

Advanced Accounting 12th Edition Beams Solutions Manual
Advanced Accounting 12th Edition Beams Solutions Manual
Advanced Accounting 12th Edition Beams Solutions Manual

1. Advanced Accounting 12th Edition Beams Solutions
Manual download
https://testbankfan.com/product/advanced-accounting-12th-edition-
beams-solutions-manual/
Explore and download more test bank or solution manual
at testbankfan.com

2. Here are some recommended products for you. Click the link to
download, or explore more at testbankfan.com
Advanced Accounting 12th Edition Beams Test Bank
https://testbankfan.com/product/advanced-accounting-12th-edition-
beams-test-bank/
Advanced Accounting Global 12th Edition Beams Test Bank
https://testbankfan.com/product/advanced-accounting-global-12th-
edition-beams-test-bank/
Advanced Accounting 11th Edition Beams Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/advanced-accounting-11th-edition-
beams-solutions-manual/
C How to Program 7th Edition Deitel Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/c-how-to-program-7th-edition-deitel-
solutions-manual/

3. Precalculus 6th Edition Blitzer Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/precalculus-6th-edition-blitzer-
solutions-manual/
Management 10th Edition Daft Test Bank
https://testbankfan.com/product/management-10th-edition-daft-test-
bank/
Economics 11th Edition Michael Parkin Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/economics-11th-edition-michael-parkin-
solutions-manual/
Mathematics A Discrete Introduction 3rd Edition
Scheinerman Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/mathematics-a-discrete-
introduction-3rd-edition-scheinerman-solutions-manual/
Using and Understanding Mathematics 6th Edition Bennett
Solutions Manual
https://testbankfan.com/product/using-and-understanding-
mathematics-6th-edition-bennett-solutions-manual/

4. Information Technology Project Management 7th Edition
Kathy Schwalbe Test Bank
https://testbankfan.com/product/information-technology-project-
management-7th-edition-kathy-schwalbe-test-bank/

5. Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
9-1
Chapter 9

INDIRECT AND MUTUAL HOLDINGS

Answers to Questions

1 An indirect holding of the stock of an affiliate gives the investor an ability to control or significantly
influence the decisions of an investee not directly owned through an investee that is directly owned. Two
primary types of indirect ownership situations are the father-son-grandson relationship and the connecting
affiliates relationship.

2 No. Only 40 percent of T’s stock is held within the affiliation structure and P owns indirectly only 24
percent (60%  40%) of T. T should be included as an equity investment in the consolidated statements of P
Company and Subsidiaries.

3 An indirect holding involves the ability of one corporation to control another by virtue of its control over
one or more other corporations. A mutual holding affiliation structure is a special type of indirect holding
where affiliates indirectly own themselves.

4 The parent’s direct and indirect ownership of Subsidiary B is 49 percent (70%  70%). However,
consolidation of Subsidiary B is still appropriate because 70 percent of B’s stock is held within the
affiliation structure and only 30 percent is held by the noncontrolling stockholders of B.

5 Approach A

Pat
Sam
Stan

Combined separate earnings of Pat, Sam, and Stan
($200,000 + $160,000 + $100,000) $460,000
Less: Noncontrolling interest share computed as follows:
Direct noncontrolling interest in Stan’s income
($100,000  30%)

(30,000)
Indirect noncontrolling interest in Stan’s income
($100,000  70%  20%) (14,000)
Direct noncontrolling interest in Sam’s income
($160,000  20%)

(32,000)
Pat’s net income and controlling share of consolidated net income $384,000

Approach B
Pat Sam Stan
Separate earnings $200,000 $160,000 $100,000
Allocate Stan’s income to Sam
($100,000  70%) + 70,000 -70,000
Allocate Sam’s income to Pat
($230,000  80%) +184,000 -184,000 0
Controlling share $384,000
Noncontrolling interest share $ 46,000 $30,000

6. 9-2 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
6 When the schedule approach for allocating income is used, investment income from the lowest subsidiary
must be added to the separate income of the next subsidiary to determine that subsidiary’s net income
before it can be allocated to the next subsidiary, and so on.

7 P S1 80% S2 70%
Separate earnings $20,000 $10,000 $5,000
Deduct: Unrealized profit - 1,000

Separate realized earnings 20,000 9,000 5,000
Allocate S2’s income + 3,500 -3,500
Allocate S1’s income +10,000 -10,000 0
P’s net income $30,000
Noncontrolling int. share $ 2,500 $1,500

S1’s investment in S2 account was not adjusted for the unrealized profits because this would create a
disparity between S1’s investment in S2 account and S1’s share of S2’s equity.

8 A mutual holding situation exists because two affiliates hold ownership interests in each other.

9 The treasury stock approach considers parent stock held by a subsidiary to be treasury stock of the
consolidated entity. Accordingly, the subsidiary investment account is maintained on a cost basis and is
deducted at cost from stockholders’ equity in the consolidated balance sheet.

10 In situations in which a subsidiary holds stock in the parent, both the conventional and treasury stock
approaches are acceptable, but they do not result in equivalent consolidated financial statements. The
consolidated retained earnings and noncontrolling interest amounts will usually be different because of
different amounts of investment income. The treasury stock approach is not applicable when the mutually
held stock involves subsidiaries holding the stock of each other.

11 No. Parent dividends paid to the subsidiary are eliminated.

12 The theory is that parent stock purchased by a subsidiary is, in effect, returned to the parent and
constructively retired. By recording the constructive retirement of the parent stock on parent books, parent
equity will reflect the equity of stockholders outside the consolidated entity. Also, recording the
constructive retirement, by reducing parent stock and retained earnings to reflect amounts applicable to
controlling stockholders outside the consolidated entity, will establish consistency between capital stock
and retained earnings for the parent’s outside stockholders and parent net income, dividends, and earnings
per share which also relate to the outside stockholders of the parent.

13 Controlling Share of Consolidated net income is computed as follows:

P = $100,000 + .8S
S = $40,000 + .1P
P = $100,000 + .8($40,000 + .1P)
P = $143,478
Controlling Share of Consolidated net income = $143,478  90% = $129,130

14 For eliminating the effect of mutually held parent stock, two generally accepted approaches are used—the
treasury stock approach and the conventional approach. But when the mutually held stock involves
subsidiaries holding stock of each other, the treasury stock approach is not applicable.


15 By adding beginning noncontrolling interest and noncontrolling interest share (determined by multiplying
the company’s net income by the noncontrolling interest percentage) and subtracting the noncontrolling

7. Chapter 9 9-3

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
interest’s percentage of dividends, the noncontrolling interest can be determined without use of
simultaneous equations.

SOLUTIONS TO EXERCISES

Solution E9-1

Pen Sal Tip
Separate earnings of the
three affiliates (in thousands) $1,600 $1,000 $400
Add: Dividend income from Sal’s
investment in Win accounted for by
the cost method ($200,000  15%) 30
Allocate 60% of Tip’s earnings 240 (240)
Allocate 60% of Sal’s earnings 762 (762) ______
Controlling Share $2,362
Noncontrolling interest share $508 $160

Solution E9-2
Pub Corporation and Subsidiaries
Income Allocation Schedule
for the year 2011
(in thousands)
Pub Sam Tim
Separate earnings or loss $400 $150 $ (200)
Allocate Sam’s income:
to Pub ($150,000  60%) 90 (90)
to Tim ($150,000  20%) (30) 30
Allocate Tim’s loss:
to Pub $(170,000)  80% (136) 136
Controlling Share $354
Noncontrolling interest share $ 30 $ (34)

Solution E9-3
Place Corporation and Subsidiaries
Income Allocation Schedule
for the year 2011
Place Lake Marsh
Separate incomes $400,000 $160,000 $140,000
Less: Unrealized profit on land ________ ( 40,000) _________
Separate realized incomes 400,000 120,000 140,000
Allocate Lake’s income
60% to Place 72,000 ( 72,000)
20% to Marsh ( 24,000) 24,000
Allocate Marsh’s income
70% to Place 114,800 (114,800)
Controlling Share $586,800 _________ _________
Noncontrolling interest share $ 24,000 $ 49,200

8. 9-4 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-4

1 c
Income from Son is equal to:
70% of Son’s $160,000 income $112,000
70% of Son’s 80% interest in Tan’s
$100,000 income 56,000
Income from Son $168,000

2 d
Noncontrolling interest share is equal to:
30% direct noncontrolling interest in Son’s
$160,000 income $ 48,000
20% direct noncontrolling interest in Tan’s
$100,000 income 20,000
30%  80% indirect noncontrolling interest in
Tan’s $100,000 income 24,000
Total noncontrolling interest share $ 92,000

3 d
Consolidated net income is equal to:
Combined separate incomes of $360,000 + $160,000 +
$100,000 $620,000
Less: Noncontrolling interest share 92,000
Controlling interest share of Consolidated net income $528,000

Alternative computation:
Pin’s separate income $360,000
Add: 70% of Son’s $160,000 income 112,000
Add: (70%  80%) of Tan’s $100,000 income 56,000
Controlling interest share of Consolidated net income $528,000

9. Chapter 9 9-5

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-5

Pal Sal Tea Won Val
Separate earnings $ 50,000 $30,000 $35,000 $(20,000) $40,000
Less: Unrealized profit - 5,000 _________ ________
Separate realized
earnings 50,000 30,000 30,000 (20,000) 40,000
Allocate Val’s income
70% to Tea +28,000 (28,000)
Allocate Won’s income
10% to Tea (2,000) + 2,000
60% to Sal (12,000) + 12,000
Allocate Tea’s income
80% to Pal + 44,800 (44,800)
10% to Sal + 5,600 (5,600)
Allocate Sal’s income
80% to Pal + 18,880 (18,880)
Pal’s net income (or
Controlling share of
consolidated net

income) $113,680 _______ ________ _______
Noncontrolling interest
share $ 4,720 $ 5,600 $ (6,000) $12,000

10. 9-6 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-6


Pet Man Nun Oak
Separate earnings $130,000 $36,000 $56,000 $18,000
Unrealized profit - 8,000 + 4,000 -8,000
Separate realized earnings 130,000 28,000 60,000 10,000
Allocate Oak’s income
20% to Nun + 2,000 (2,000)
70% to Man + 7,000 (7,000)
Allocate Nun’s income
70% to Pet + 43,400 (43,400)
10% to Man + 6,200 (6,200)
Allocate Man’s income
90% to Pet + 37,080 (37,080)
Pet’s net income (or
Controlling share of NI ) $210,480 _______ ______
Noncontrolling interest share $ 4,120 $12,400 $1,000

Alternative solution

Noncontrolling
Reported + Adjusted Consolidated Interest
Income - Adjustments = Income - Net Income = Share
Pet $130,000 $130,000 $130,000 0

Man 36,000 - $8,000 28,000a 25,200 $ 2,800

Nun 56,000 + 4,000 60,000b 47,400 12,600

Oak 18,000 - 8,000 10,000c 7,880 2,120

$228,000 $210,480 $17,520

a

$28,000 divided 90% to consolidated net income (CNI)
10% to noncontrolling interest share (NIS)
b

$60,000 divided 70% + (90%  10%) to CNI and 20% + (10%  10%) to NIS
c

$10,000 divided (90%  70%) + (70%  20%) + (90%  10%  20%) to CNI [78.8%]
and 10% + (10%  10%  20%) + (20%  20%) + (10%  70%) to NIS [21.2%]

11. Chapter 9 9-7

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-7

1 a
Separate income of T ar
Direct noncontrolling interest

$400,000
X 30%
$120,000

2 a
Separate income = net income of Van $240,000
Noncontrolling interest (direct) X 20%
$ 48,000

3 c
Total separate incomes $2,130,000
Less: Controlling Share of Consolidated net
income

Pan $1,240,000  100% $1,240,000
Sin $350,000  90% 315,000
Tar $400,000  90%  70% 252,000
Win $(100,000)  90%  60% (54,000)
Van $240,000  90%  80% 172,800
(1,925,800)
Total noncontrolling interest share $ 204,200

Alternative solution
Sin $350,000  10% $ 35,000
Tar $400,000  37% 148,000
Won $(100,000)  46% (46,000)
Van $240,000  28% 67,200
Total noncontrolling interest share $ 204,200

4 a
[See computations for question 3]

5 d
Net income of Sin
Separate income $ 350,000
Add: 70% of Tar’s $400,000 280,000
Deduct: 60% of Won’s $(100,000) (60,000)
Add: 80% of Van’s $2 40,000 192,000
Net income of Sin $ 762,000
Pan’s interest 90%
Investment increase 685,800
Less: Dividends received from Sin ($ 200,000  90%) (180,000)
Net increase $ 505,800

12. 9-8 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-8


1 b
Separate income of Sa m (net income) $ 80,000
Separate income of Ten $40,000 - ($80,000  10%) 32,000
Separate income of Pa t
$240,000 - ($40,000  70%) - ($80,000  80%) 148,000
Total separate income $260,000

2 d
Pat Sam Ten
Separate income $148,000 $80,000 $32,000
Unrealized profit on inventory (10,000)
Unrealized profit on land _________ ________ (15,000)
Separate realized income $148,000 $70,000 $17,000

3 a
Pat’s separate income $148,000
Add: Investment income from Sa m ($70,000  80%) 56,000
Add: Investment income from Ten
[$17,000 + ($70,000  10%)]  70% 16,800
Pat’s income (controlling share of consolidated net income) $220,800

4 d
Total separate realized income $235,000
Less: Controlling share of con solidated net income 220,800
Noncontrolling interest share $ 14,200

Alternative solution
Direct noncontrolling interest in Sam ($70,000  .1) $ 7,000
Indirect noncontrolling interest in Sam
($70,000  .3  .1) 2,100
Direct noncontrolling interest in Ten ($17,000  .3) 5,100
Noncontrolling interest share $ 14,200

13. Chapter 9 9-9

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-9


Controlling Share of Consolidated net income
P = Income of Pan on a consolidated basis (including mutual income)
S = Income of Sol on a consolidated basis (including mutual income)
P = Separate income of $ 6,000,000 + 80% of S
S = Separate income of $ 3,000,000 + 30% of P
P = $6,000,000 + .8($3,000,000 + .3P) = $6,000,000 + $2,400,000 + .24P
.76P = $8,400,000
P = $11,052,632
Controlling Share of Consolidated net income = $ 11,052,632  70% =
$7,736,842

14. 9-10 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-10

P = Pad’s income on a consolidated basis
S = Sad’s income on a consolidated basis
T = Two’s income on a consolidated basis

P = $400,000 + .7S
S = $240,000 + .8T
T = $160,000 + .1S

Solve for S
S = $240,000 + .8($160,000 + .1S)
S = $368,000 + .08S
S = $400,000

Compute P and T
P = $400,000 + .7($400,000)
P = $680,000

T = $160,000 + .1($400,000)
T = $200,000

Income Allocation
Controlling Share of Consolidated net income (equal to P) $680,000
Noncontrolling interest share in Sad ($400,000  20%) 80,000
Noncontrolling interest share in Two ($200,000  20%) 40,000
Total consolidated income $800,000

15. Visit https://testbankbell.com
now to explore a rich
collection of testbank,
solution manual and enjoy
exciting offers!

16. Chapter 9 9-11

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-11 [AICPA adapted]

1 b

2 b

3 d

4 c

Supporting computations

A = Pin’s income on a consolidated basis
B = Son’s income on a consolidated basis
C = Tin’s income on a consolidated basis

A = $190,000 + .8B + .7C
B = $170,000 + .15C
C = $230,000 + .25A

Solve for A
A = $190,000 + .8[$170,000 + .15($230,000 + .25A)] + .7($230,000 + .25A)
A = $190,000 + $136,000 + $27,600 + .03A + $161,000 + .175A
A = $514,600 + .205A
.795A = $514,600
A = $647,295.59

Determine C
C = $230,000 + .25($647,295.59)
C = $391,823.90

Determine B
B = $170,000 + .15($391,823.90)
B = $228,773.58

Allocate income to controlling share of consolidated net income and
noncontrolling interest

Controlling Share of Consolidated net income ($647,295.59  75%) $485,471.69
Noncontrolling interest — Son ($228,773.58  20%) 45,754.72
Noncontrolling interest — Tin ($391,823.90  15%) 58,773.59
Total consolidated income $590,000.00

17. 9-12 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-12

1 d
Combined separate income $160,000
Less: Noncontrolling interest share 6,750
Controlling Share of Consolidated net income $153,250

Alternatively:
Pet’s separate income $100,000
Add: Sod’s net income of $67,500  90% 60,750
Less: Dividends received from Pet ($50,000  15%) (7,500)
Controlling interest share of Consolidated net income $153,250

2 b
P = $100,000 + .9($60,000 + .15P)
.865P = $154,000
P = $178,035
S = $60,000 + $26,705 = $86,705

Controlling Share of Consolidated net income = $178,035 
.85 =
$151,330
Noncontrolling interest share = $86,705  .10 = 8,670
Total consolidated income $160,000

18. Chapter 9 9-13

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution E9-13

1 Treasury stock approach
Investment in Sat balance December 31, 20 11
Investment balance December 31, 20 10 $245,700
Add: Income from Sat 26,900
Less: Dividends received from Sat (70% x $30,000) (21,000)
Add: Dividends paid to Sat 6,000
Investment in Sat December 31, 2011 $257,600

Supporting computations
Computation of income from Sat:
Sat’s separate income $ 50,000
Add: Sat’s dividend income from Pu g 6,000
Sat’s net income 56,000
Pug’s ownership interest 70%
Pug’s equity in Sat’s income 39,200
Less: Dividends paid to Sat ($60,000  10%) (6,000)
Less: Excess amortization ($9,000 x 70%) (6,300)
Income from Sat $ 26,900

2 Conventional approach
Pug’s net income and consolidated net income

P = ($120,000 + .7S) - $6,300
S = $50,000 + .1P

P = $120,000 + .7($50,000 + .1P) - $6,300
P = $120,000 + $35,000 + .07P - $6,300
.93P = $148,700
P = $159,892

S = $50,000 + .1($159, 892)
S = $65,989

Pug’s net income and con trolling share
($159,892  90%) $143,903
Noncontrolling interest share ($65,989  30%) 19,797
Total income $163,700

Income from Sat
Controlling Share of Consolidated net income $143,903
Less: Pug’s separate income 120,000
Income from Sat $ 23,903

Or alternatively,
($65,989  70%) - ($159,892  10%) - $6,300 excess $ 23,903

Investment in Sat December 31, 20 11
Investment in Sat December 31, 20 10 $245,700
Add: Income from Sat 23,903
Less: Dividends from Sat (21,000)
Investment in Sat December 31, 20 11 $248,603

19. 9-14 Indirect and Mutual Holdings

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
SOLUTIONS TO PROBLEMS

Solution P9-1

Pad Corporation and Subsidiaries
Schedule to Compute Controlling Share of Consolidated Net Income and
Noncontrolling Interest Share
for the year 2011

Pad Sal Axe Ban
Separate income (loss) $500,000 $300,000 $150,000 $(20,000)

Less: Unrealized profit (20,000) _________

Separate realized income (loss) 500,000 300,000 130,000 (20,000)
Allocate Ban’s loss
70% to Sal (14,000) 14,000

Allocate Axe’s income
60% to Sal 78,000 (78,000)
Patent (12,000)
352,000
Allocate Sal’s income
90% to Pad 316,800 (316,800)
Patent (40,000)

Controlling share of net income $776,800

Noncontrolling interest income $ 35,200 $ 52,000 $ (6,000)

Check:

Income allocated: $77 6,800 consolidated net income + $35, 200 noncontrolling
interest share in Sal + $52,000 noncontrolling interest share in Axe - $6,000
noncontrolling interest share (loss) in Ban = $858,000

Income to allocate: $500,000 P ad income + $300,000 Sal income + $130,000
realized income of Axe - $20,000 loss of Ban - $52,000 patent = $858,000

Controlling share of c onsolidated net income: $500,000 - $40,000 +
90%($300,000 - $12,000) + (90%  60%  $130,000) - (90%  70%  $20,000) =
$776,800

20. Chapter 9 9-15

Copyright © 2015 Pearson Education, Inc.
Solution P9-2

1 Sea’s books

Investment in Toy (70%) 588,000
Cash 588,000
To record purchase of a 70% interest in T oy Corporation.

Cash 28,000
Investment in Toy (70%) 28,000
To record dividends received from T oy ($40,000  70%).

Investment in Toy (70%) 70,000
Income from Toy 70,000
To record investment income computed as follows:
Share of Toy’s net income ($120,000  70%) $ 84,000
Less: Unrealized profit from upstream sale of
inventory items ($20,000  70%) (14,000)
$ 70,000

Pot’s books

Cash 96,000
Investment in Sea (80%) 96,000
To record dividends received from Sea ($ 120,000  80%).

Investment in Sea (80%) 176,000
Income from Sea 176,000
To record investment income computed as follows:

Share of Toy’s net income
($200,000 + $70,000)  80% $216,000
Less: Unrealized gain on land sold to T oy (40,000)
$176,000

21. Other documents randomly have
different content

22. —Lalong magaling. Ng̃ ayon tayo magsusubukan ng̃ gilas. Upang makilala
ang inyong katayugan kay Artemyo ay dapat kayong iyagapay sa kanya.
Walang salang magbibigti siya sa kahihiyaan....
—Huwag tayong umasa.
—Bakit po?
—Hindi ko pa natitiyak na mabuti ang ating komparsa. Malaon ko nang
kinausap sila at hindi ko na hinarap uli.
—Tiyakin mo po; at nang mapatabi ang gigirigiring iyan....
—Bah! Kung lumabas na magaling ang kanyang dala, ay ¿di naagawan
tayo ng̃ dang̃al?
—Hindi po! ¡Magagaling tumugtog ang tao natin! Tiyakin mo po lamang ay
di na kayo dapat magalaala pa.
—Baka tayo mabitin ah!...
—Sa ano pong dahilan?
—Kung di tayo siputin.
—Bakit po? ¿Nauulol ba sila? ¿Binayaran at dí sisipot? ¿Magkano po ba
ang ibinayad ninyo?
—Wala pa akong ibinibigay kung hindi limang piso lamang na ibibili raw
ng̃ kuwerdas.
—Sa tao po, ¿magkano ang isa?
—Huwag ko raw pong alalahanin.
—Iyan ang masama. Ang mabuti ay bayaran natin; upang kung hindi sila
sumipot ay magkaroon tayo ng̃ bibig.

23. —Gayon din po ang naisip ko kagabi kaya ninais kong makausap kayo....
Isang malakas na sigaw na ¡tabi! ang lumagot sa salitaan. Noon ay
humahagibis ang dalawang karitela na naguunahan. Ang una’y pawang
dalaga ang lulan, at ang huli’y pawang binata naman.
Luming̃ on at tumabi ang dalawang naguusap, bago nagpatuloy si Beteng:
—Kasama rin lamang ninyo riyan sa Kompanya ang pinaka maestro nila,
ay kausapin lamang ninyong mabuti kung mangyayari.
—Opo, at titiyakin ko.
—Ibigay mo po lamang ito—at dumukut sa bulsa ng̃ isang papel na
sasampuin—sabihin ninyong para sigarilyo lamang iyan.
—Kay dami naman!
—Daragdagan ko pa po iyan, mapuri lamang tayo ni kapitang Andoy.
—Walang sala! ¡Ang tagumpay ay atin! ¿Alin daw po bang komparsa ang
kinuha naman ni Artemyo?
—Hindi ko po masabi.
—Tiyak daw po bang sisipot?
—Marahil. ¿Mang̃ ang̃ako ba iyon ng̃ papaano? Mawawalan ba ng̃
kakilalang komparsa iyon, ay sa siya ay isang artista.
—Hindi rin siya dapat humara sa ating dadalhin.
—At mabuti namang magdala siya, upang mapalapat ang kanyang
kapang̃ahasang bumanggá sa tapayan.
Na sa tapat na sila ng̃ Tabakalera.

24. Kapwa sila tumigil at tumayo sa tabing daan. Noon ay dating at dating ang
kawal ng̃ paggawa. Babai at lalaki, dalaga at bagongtao, matanda at bata,
ang nagsisisipot. ¡Kay daming anak ng̃ pawis!
—Ano pong oras ang sasabihin kong ipagkikita natin sa linggo?—ang
mana’y tanong ni Simon.
—Ika siyam ng̃ umaga. Doon na tayo magtagpo sa bahay nila Loleng—ang
tugon ng̃ kausap.
—Sasabihin ko po.
—Baka malimutan ninyo?
—Hindi po.
—Baka tayo mabitin?
—Huwag mo pong alalahanin. Ako ang bahala.
—Walang sala! ¡Ang tagumpay ay atin!
Nagtuloy ng̃ pumasok si Simón sa malaking pagawaan. Si Beteng ay
yumaon naman. Hanggang doon natapos ang usap ng̃ dalawang
magkatiyap.

25. VI

26. ANG ARAW NI LOLENG
Madaling-araw ng̃ linggo. Noon ang ganap na ika labing walong Mayo ni
Dolores. Mula sa pinto ng̃ Simbahan sa Pako ay dalawang babai yaong
lumabas. ¡Mg̃ a pusong banal yata! At lumakad silang patung̃ o sa daang Pas.
Ang maliwanag na tanglaw sa daan, ay siyang nagsabing yaon ay si Dolores
kasama ni kapitana Martina. Galing silang nagsimba na pinasalamatan sa
Diyos, ang masayang pagsapit ng̃ kaarawan ni Loleng. Ang malamig na
simoy ng̃ hang̃in, ang mg̃ a patak ng̃ hamog sa damo, at ang liwanag ng̃ ilaw
sa daan, ay siyang unang naghandog ng̃ maligayang bati sa mapalad na
dalaga.
Dumatal sila sa bahay na ang lahat ay nagsisikilos na. Ang tunog ng̃
pinggan, taginting ng̃ kubyertos, at sagitsit ng̃ mantika ay siyang unang
maririnig. Bago mapupuna ang bang̃ o na isinasabog ng̃ hang̃in: ang amoy
ng̃ ginisa. Kung minsan ay namamaibabaw din ang iyukan ng̃ mg̃a inahin,
tandang at kapon na manok. Ito ang mg̃ a martir ng̃ pista. Ang lalong
maing̃ay at di maipagkakaila ay ang iyak ng̃ baboy. Tatlo ang pinatay noon.
Sa kabahayan naman ay iba ang kilusan. Ang tinig ni kapitang Andoy ay
siyang naghahari. Utos dito, utos doon ang ginagawa. Lagatok naman ng̃
mg̃a upuan, at lagaslas ng̃ dahong saging na ikinukuskos sa sahig, ay siyang
sumasagot. Gayon na lamang ang paghahanda.
Sa siwang ng̃ mg̃a bundok sa silang̃ an ay masayang dumudung̃ aw ang
bukang liwayway. Marahang tumatakas ang dilim at panglaw. Ang galak at
liwanag naman ang bumabang̃ on. Mana’y boong ningning na sumikat ang
ilaw ng̃ sangkatauhan, upang batiin marahil ang dalagang sapupo ng̃ tuwa
sa araw na yaon.
Ang mg̃ a taong naglalakad sa daang Sagat, ay napapatigil sa tapat ng̃ bahay
ni kapitang Andoy. Pawang humahang̃ a sa napakakisig na pagkagayak.
Mahahalagang enkahe ang naglawit sa itaas ng̃ mg̃a durung̃ awan. Sa gitna
nito’y malapad na lasong rosas ang pinagbuhol ng̃ bikas paroparo. Sa mg̃ a

27. haligi ng̃ kabahayan ay tungkos ng̃ sarisaring bulaklak ang naglawit.
Magagarang san pransisko ang halamang nagtanod sa mg̃ a pinto.
—Dapat ng̃ ang pagubusan ng̃ kaya si Loleng—ang wika ng̃ isang napatigil
—sapagka’t siya ay bugtong na anak ni kapitang Andoy.
Ilang sandali pa ang nakaraan, bago sumipot si Beteng. Makisig na makisig
ang binata at masayangmasaya na pumanhik.
—Kay aga ng̃ buwisit na ito!—ang nasabi sa sarili ni Loleng ng̃ uni’t
masayang sumalubong—Tuloy kayo.
—Maligayang bati po—ang bung̃ ad na wika ni Beteng at kinamayan ang
dalaga.
—Salamat po.
—Magandang araw po mang Andoy—ang paggalang nito sa kapitan.
—Tuloy kayo—ang tugon naman ng̃ tinukoy.
Nagtuloy ang makisig na binata. At kung gaano ang bikas niya noong
masalubong natin sa daan Looban ay lalo at higit ng̃ ayon. Ang buhok ay
hating hati at ang mukha ay pinahiran ng̃ pulbos. Bagong korbata na naman
ang nakabitin sa liig, datapwa’t walang alinlang̃ ang buhat sa almasen ng̃
Siyap sa Eskolta. Ang ternong lana ng̃ pusong gumilas, ay siyang
nagbabansag ng kabusugan niya sa pananalapi. Ng̃ uni’t ang lalong
kapunapuna, ay ang malalaking brilyante na nagniningning sa dibdib at mg̃ a
daliri. «Inubos ang peseta!», ang sabi ng̃ a ni Dolores sa sarili. Subali’t lalo
siyang namangha noong buksan ang balutang dala, na anya’y:
—Aling Loleng kung kayo man ay nagagalak sa pagsapit ng̃ inyong araw,
ay lalo at higit ako. Ang katunayang di magkasya sa puso ko ang tuwa, ay
di na matutuhan kung alin sa likha ng̃ tao o likha ng̃ katalagahan ang
pipiliin kong ihandog sa inyong mg̃ a yapak. Pagyamanin mo po ang nakaya
ng̃ inyong lingkod.

28. Pandidilat ng̃ mata ni kapitang Andoy; matulin na paglabas ni kapitana
Martina; at isang «salamat po» lamang ni Dolores, ang tumugon sa
mahabang talumpati ng̃ binata. Samantalang mula sa pinto ay maraming
mukha ang nakasung̃ aw na sabik makakita ng̃ handog ni Beteng. Yaon ang
mg̃a katulong sa paghahanda, at mg̃ a kapit-bahay na katapatang loob. Ang
matandang kapitana na inip sa matagal na pagkalas ng̃ tali, ay tumulong kay
Beteng bago bumulalas:
—Kay ganda nito!
At itinaas ng̃ kanyang kamay, ang isang alpiler na may malaking bató, saka
tinitigan ng̃ papikitpikit pa. Ang mg̃ a nanonood, maging si kapitang Andoy,
ay napipilan. Si Dolores naman ay pinapagpapawis ng̃ pang̃ing̃imi.
Nahihiya na di maintindihan. Lalo namang sumisigla si Beteng ng̃
pagtatanghal ng̃ kanyang handog. Sa ibabaw ng̃ mesang marmol ay
inihanay na lahat upang hang̃ aan ng̃ nagsisiting̃ in.
—Kay dami naman!—ang wika ni kapitang Andoy, nang mamalas niya ang
mg̃a botelya ng̃ pabang̃ o, ang kaha ng̃ pulbos, ang magarang pulbera, ang
salaming pangmesa, ang sutlang pamaypay, at ang isang dosenang
panyolitong nagpuputian.
—Inubos na niyong hinakot ang tinda sa Eskolta!—ang bulalas uli ni
kapitana Martina, na idinuro sa alampay ni Dolores ang mahalagang alpiler.
—Aba!—ang magkakatulad namang paghang̃ a ng̃ ilan. Noon lamang sila
nakamalas ng̃ gayong mg̃ a alay. At isa isang nagsilabas upang ipagpatuloy
ang ginagawa.
Gayon man ang paghang̃ a sa mg̃ a handog ni Beteng ay lugi rin siya. Oo,
lugi siya, sapagka’t bahagya ng̃ bayaran ng̃ ng̃iti ng̃ kanyang iniirog.
Ng̃uni’t palibhasa’y dalagang Tagalog, ang yumi, hinhin at kadakilaan ng̃
asal, ay di rin nasusupil ng̃ pagkawalang loob kay Beteng. Si Dolores ay si
Dolores din. Siya rin ang dalagang mapanghalina. Ang katotohanan ay ang
anyaya niya kay Beteng:
—Tayo po ay magagahan muna.

29. —Salamat po—ang tugon ng̃ binata.
—Kung di kayo magaagahan dito, ay di ko namang tatanggapin ang mg̃ a
handog na iyan—ang tampo ng̃ dalaga.
—Naku naman!—ang ng̃ iti ni Beteng.
—Siya ng̃ a; tayo na muna magagahan—ang dugtong ni kapitang Andoy.
—Salamat po—ang ulit ng̃ binata.
—Anong salamat? Tayo na—ang salo ng̃ kapitana Martina.
—Nakatapos na po—ang tanggi rin ni Beteng.
—Ay ano kung nakatapos?—ang sambot ni Dolores—Ang agahan natin ay
laan sa nakatapos na.
—Busog pa po ako—ang ayaw ng̃ binata.
—Hindi naman handa sa gutom ang agahan dito—ang pagtatanggol ng̃
dalaga.
Natapos ang pakunwari ng̃ binata sa ganap na pagsuko. At ilang sandali pa
ay napanood nang humihigop ng̃ sikulate at nagpapahid ng̃ mantikilya sa
tinapay.
—Sinapul na mabuti ang handa!—ang wika ng̃ isang batang utusan na
sumisilip mula sa kusina—¡Pati agahan ay tinodas na!...
—Hayop! ¡Hayop!—ang parang tugon naman ni kapitana Martina na
nakahuli sa sumisilip at nilapirot ang taynga.
—Aray!... ¡aray!...—ang iyak na lamang ng̃ nadakip.
Salamat sa pagdatal ng̃ ilang panauhin, at binitiwan din ng̃ kapitana ang
nahuli. Pumasok at sumalubong ng̃ boong galak. Ang dumating ay
dalawang dalaga at isang binata. Tumayo si Dolores sa mesa at pinakapilit

30. na makisalo ang mg̃ a bagong panhik. Ilang sandali pa ay anim katao na
yaong magkakasalo.
Sarisaring mg̃ a biro, sarisaring mg̃ a pagpuri ang naghari sa boong
pagkakainan. Minsan ay mamayani si kapitang Andoy, at kung minsan ay
mamaibabaw si Beteng. Datapwa’t si Dolores ay ng̃ iti lamang ang
inilalaban. Matagal-tagal din bago sila nagkatapos.
Noon nama’y matindi na ang sikat ng̃ araw. Dating at dating na ang
panauhin. Kanina ay mg̃ a dalaga. Ng̃ ayon ay mg̃ a binata. Mamiya’y dalaga
na naman. At marahil ay binata ang susunod. Dapat magkagayon: sapagka’t
araw ng̃ bulaklak ay bulaklak din ang dapat magdiwang. At kung saan
natitipon ang mg̃ a bulaklak ay doon nagkakagulo ang mg̃ a bubuyog at
paroparo.
Halos sikip na ang bahay ni kapitang Andoy. Bawa’t dumatal ay
«maligayang bati» ang namumulas sa mg̃ a labi. Datapwa’t si Artemyo, ang
binatang giliw ng̃ ipinagdidiwang, ang pusong lalong mapalad, ay di pa
sumisipot. Gayon man ay di kapunapuna ang pagkawala nito sapagka’t si
Dolores lamang marahil ang di nakalilimot. Ang kapunapuna ay ang di
pagsipot pa ng̃ komparsa.
—Kapitang Andoy, wala ba tayong tugtugan?—ang usisa ni Labadre, ang
kanina pa’y kantiyaw ng̃ kantiyaw.
—Mayroon—ang tugon ng̃ tinanong—Dalawa ang nang̃ ako sa akin.
—Saan po naroon?
—Hindi pa dumarating.
—Ika sampu na po ah?
—Maaga pa.
—Baka lawit ang púsod ng̃ mg̃a nang̃akong iyan!...

31. —Hindi po naman!—ang pagdaramdam na halo ni Beteng.
—Biro ko po lamang iyon. Patawarin ninyo ako—at tinapos sa halakhak.
Di na sumagot si Beteng at dumung̃ aw upang tanawin marahil ang kanyang
komparsa. Datapwa’t wala siyang namalas at ni si Simon ay di sumisipot.
“¿Bakit kaya?” ang naitanong sa sarili. Siya rin ang sumagot “Maaga pa
naman.” At naupong muli na ipinako ang malas kay Dolores.
—Kay ganda ng̃ lang̃it ko!—ang inipit na sigaw ng̃ kalulwa. At mula sa ulo
hanggang paa ay pinanooran niya, ang gumugulo sa kanyang buhay at
pagkatao.
Si Dolores, kung talaga mang may katutubong ganda, ay higit at lalo pa
noon. Batid niyang siya lamang ang magiging panoorin sa kasayahan, kaya
bumikas ng̃ dapat maging bikas. Ang damit na isinoot ay yaong talagang
bagay sa kanyang ganda: kulay bughaw.
—Loleng—ang saad ni Labadre—kay dami mong kandidato ay wala na
bang nagalay sa iyo ng̃ tutugtog?
—Ayaw ko ng̃ a niyan!—ang yamot ng̃ pinagukulan.
—Hindi ba?—ang patigas ni Labadre—may artista ka, may estudyante ka,
may pintor ka, may....
—Mayroon ng̃ lahat!—ang patalo ni Dolores.
Tawanan at titigan ang itinugon ng̃ lahat. Siyang pagsipot ng̃ anim na
dalagang nagpapang̃ agaw sa dilag. Ang gayak ay paraparang ternong
bughaw. Yaon ay mg̃ a bituin ng̃ “Kami Naman.” Batian at kamayan ang
nangyari. At naupo na naman ang lahat.
—Wala pa hanggang ng̃ ayon ang komparsa!—ang kantiyaw na naman ni
Labadre, matapos magpausok ng̃ tabako at makapagpaindayog sa
kulumpiyó.

32. —Tanghali na ng̃ a—ang dugtong ni kapitang Andoy.
—Sayang ang mg̃ a sandaling nakararaan!—ang patuloy pa ni Labadre.
Si Beteng ay parang iniinis. Nabakla tuloy na baka di na ng̃ a sumipot ang
komparsa. Hindi na mapalagay ang binata. Dudung̃ aw; uupo; tatayo; at
lalabas na lamang ang gawa.
Ang mg̃ a bubuyog ay patuloy sa pakikipagbulung̃ an sa mg̃ a bulaklak.
Ganap na kaligayahan ang inaawit nila. Bawa’t isa’y kinalalarawanan ng̃
galak, tuwa, aliw.
May mg̃ a binatang palipatlipat ng̃ upo. At may mg̃ a dalagang
nagbabanalbanalan. May mg̃ a bagong taong bibig at matá lamang ang
kumikilos. At may mg̃ a dalagang kamay lamang ang pinagagalaw sa
pamamaypay. Ano pa’t halohalo na: ang mabait at ang malikot.
Si Dolores man ay masayang masaya rin. Samantalang si kapitana Martina
ay lakad dito, lakad doon. Pumasok, lumabas, ang ginanap na tungkulin.
—Ano bang komparsa iyan?—ang di mapakaling bulas na naman ng̃ bibig
ni Labadre—¿hanggang ng̃ ayon ay wala pa?...
—Antabayanan natin—ang alalay naman ni kapitang Andoy.
—Sus!—ang payamot na ni Labadre—sinasabi ko’t lawit yata ang púsod ng̃
mg̃a nangako....
—Mang Beteng, ¿anong oras po ba darating?—ang usisa na ni kapitang
Andoy.
Pinawisan ng̃ malamig ang binata at matagal din bago nakasagot:
—Ang sabi ko po ay ika walo.
—Bakit wala pa hanggang ng̃ ayon?—ang lahók ni Labadre.

33. —Talagang gayon po tayong pilipino: pag sinabing ika walo ay antayin mo
sa ika labing dalawa....—ang katwiran ni Beteng.
—Samakatwid ay mamiya pa sila darating—ang pandidilat na ni Labadre.
—Malaking sisté!—ang yamot na ni kapitang Andoy—¡Pati si Artemyo ay
nawala na ah!...
Nagbing̃ ibing̃ihan si Beteng ng̃ uni’t naglalagablab ang loob. Ang poot niya
ay kay Labadre nabubuhos. «¿Sino bang hayop ito?» ang tanong sa sarili.
¡Kay luwag ng̃ kuwelyo! ¡Kay iksi ng̃ amerikana! ¡Tambakan yata ng̃
basura ang bibig sa walang sawang pagng̃ ang̃a! Pausok ng̃ pausok ng̃
tabako at bibig na lamang niya ang naririnig. Sulot ng̃ sulot sa kapitang
Andoy na parang binubaeng gumigiri. Dapat ng̃ ang kainisan ni Beteng.
Kung hindi sa kanya, kay Labadre, ay di pa lubhang maiinip ang ama ng̃
kanyang Dolores.
—Kapitang Andoy,—ang pagitna na naman ni Labadre—kung batid ko
lamang na walang tugtugan ay ako sana ang nagdala...
—Bakit po? ¿Wala po bang tugtugan?—ang usisa ng̃ ilang kaharap.
—Mayroon—ang tugon ng̃ kapitang Andoy—darating na.
—Sunduin ko yata?—ang putol ni Beteng.
—Huwag na po—ang pakunwari ni Dolores.
Ang sagot na ito ng̃ binibini ay nakapagbawas din ng̃ kaba ng̃ dibdib ni
Beteng. Paano’t paano ma’y nakabuhay din ng̃ kanyang loob. Lubha pa
noong pumasok si kapitana Martina na nagsabing:
—Loleng, samantalang wala pa ang mg̃ a komparsa, ay ilabas mo ang iyong
alpá at aliwin mo ang iyong mg̃ a kaibigan.
—Siya ng̃ a po.
—Yaon ang magaling.

34. —Ang inaantay namin.
—Halana.
Gayon ang naging tugunan ng̃ lahat na pawang nagpako ng̃ malas sa
dalagang ipinagbubunyi. Sa likod nito ay namaibabaw din si Labadre.
Anya’y:
—Ilabas mo’t marami tayong paaawitin dito. Hayan si Nitang, ang tiple sa
Mandaluyon, si Berang, ang dang̃ al ng̃ Tangke, si Siyon ang buhay ng̃
“Kumilos Tayo,” at....
—Silang lahat na!—ang dugtong ni kapitang Andoy.
—Siya ng̃ a po, siya ng̃ a po—ang ayon ng̃ mg̃a binata.
—Bah! ¡bah! ¡bah!—ang pagtanggi ng̃ mg̃a dalaga.
Ayaw pa sana si Dolores na ilabas ang kanyang alpá, dahil sa pagkatig sa
kanyang mg̃ a kabaro, ng̃ uni’t napilitan din. Ilang sandali pa ang lumipas at
nagdiwang na ang mg̃ a daliri ni Dolores. Mahabang palakpakan ang
tumapos.
—Talagang ang dalaga ni kapitang Andoy, ay madadala na sa esposisyon sa
Panamá—ang pagpuri ni Labadre.
—Naman!—ang salo ni kapitana Martina at ni Dolores.
—Walang biro: ang mayaman sa ganda at mayaman sa talino, ay talagang
pang-esposisyon—ang patuloy ni Labadre—Ng̃ uni’t.... ¿wala pa ang mg̃ a
komparsa?
Si Beteng na naman ang natisod. “¡Kulog na matanda ito!” ang bulong,
“¡hindi na napagod ang bibig!” Salamat at nagbago ng̃ salita si Labadre:
—Nitang, tiple ng̃ Mandaluyon, ikaw naman ng̃ ayon.
—Si mang Labadre naman—ang patumpik ng̃ pinagukulan.

35. —Halana; isang kundimang makalaglag matsing—ang pilit ni Labadre—
Loleng, tugtugan mo.
Nagpalakpakan ang mg̃ a panauhin, ng̃ uni’t si Nitang ay ayaw pa rin. Ang
dalagang sibol sa lang̃ it ng̃ Pilipinas ay talagang gayon. May talino man ay
hindi ipinagpaparanya. Bagkus ikinukubli habang napipita. Lalo na’t
pagpuri at paghang̃ a ang ipaghahalungkat.
Mana’y isang matining na tinig ang nagpatahimik sa lahat. Umaawit si
Nitang at sinasaliwan ni Loleng. Si Labadre ay napatigil din. Sinamantala
naman ni Beteng ang pagpanaog upang salubung̃ in marahil ang komparsa.
Sa panulukan ng̃ mg̃a daan Sagat at Penyapransiya, ay doon tumanaw si
Beteng. Sarisaring guniguni ang lumaro na sa binata noong hindi niya
mamalas ang inaantay. ¿Biniro kaya siya ng̃ komparsa? ¿Talaga kayang di
na sisipot? ¿Ano ang ginawa ni Simon sa salapi? Ganyang mg̃ a tanong ang
di niya matugon. Nang̃ ang̃awit naman sa pagtanaw sa wala, ang kanyang
malas.
Minsan ay magning̃ as ang poot kay Labadre. Kung wala ang taong yaon ay
di gaanong mapupuná ni kapitang Andoy ang di pagsipot ng̃ komparsa. Ang
kapitan ay nawiwiling makipagusap sa mg̃ a panauhin. Datapwa’t laging
sinusulot ng̃ masalitang matanda. Ito ang nagpapalaki ng̃ sunog. Ang
kanyang pagkatao ay nabing̃ it tuloy sa pilapil ng̃ kahihiyaan.
Si Simón naman ang nahagilap ng̃ alaala. ¿Pinagtaksilan kaya siya? Hindi
mangyayari. Kagabi lamang ay ika labingisa na ng̃ umalis sa bahay ni
Beteng. At sinabi nitong naibigay niya ang salapi at tinanggap naman.
¿Saan naroon? Marahil ay tinitipon ang manunugtog. Walang sala; pagka’t
pinainum pa niya ng̃ herés, bago umalis.
Humakbang ng̃ ilan ang binata at idinukot sa bulsa ang kamay. Tumanaw na
naman sa malayo, ng̃ uni’t wala pa rin. “Mg̃ a tao na namang iyon, ¿di kaya
inaalala ang kahihiyan ko?” ang tanong na magisa. Tinanggap ang salapi at
¿di sisipot? ¡Malaking pagkukulang sa pagsasama! Datapwa’t ¿ano ang
magagawa ni Beteng? Siya’y nagaanyaya lamang. ¿Ang salapi? Yaon ay
pabuya lamang. Iba ang upa sa pabuya. Kung upa, kahi’t umulan ay sisipot

36. sa takdang oras. Sapagka’t pabuya, ay daratal kung kailan sipagin. ¡Utang
na loob pa!
Inip na inip na ang binata. Pumagitna na naman sa daan at muling tumanaw.
Wala pa rin. Si Simon man ay wala rin. ¿Tuluyan na kayang mabibitin ang
kaawaawa? Sumisikdo ang loob; sumasasal ang tibok ng̃ puso;
nang̃ang̃apos ang hining̃ a. ¡Mahirap na talaga ang mabing̃ it sa kahihiyan!
Waring nabuksan ang lang̃ it kay Beteng nang marinig niya ang tunog ng̃
bigwela. Walang alinlang̃ ang yaon ay kina kapitang Andoy. Halos ay
tumakbo ang binata sa galak. Matulin na pumanhik. Lalong sikip na ang
bahay na bago ng̃ kapitan. Noon ay nagsasayawan na. Taas ang noo, lantad
ang mukha, na dumulog sa harapang yaon. Ng̃ uni’t ¡kay laking pagkabigo!
Ang tumutugtog pala ay hindi ang komparsang kanyang inaantay, kung
hindi ang orkesta ni Artemyo at ni Pastor. Napipi at napamangha ang binata.
Lalong ibinaon siya ng̃ kahihiyaan. Malalamig na patak ng̃ pawis ang
umaliw sa kanya. Ang mata naman ng̃ mg̃a kaharap ay parang umuuyam sa
kaawaawa.
—Naito na pala si mang Beteng!—ang bulalas ni Labadre—¿nahan ang
inyong komparsa? ¡Wala! ¡Nilagpasan kayo ni Artemyo!...
Walang naitugon si Beteng kung hindi sarisaring banta. Poot kay Artemyo,
sapagka’t napaibabawan na naman siya. Galit kay Labadre, dahil sa lagi
siyang hinihiya at ibinibilad. Ng̃ itng̃it kay Simón at sa komparsa, sanhi sa
siya’y isinubo sa kahihiyaan. Gayon ma’y nagbakasakali ring daratal. At
pinilit ang ng̃ iting nagsaad kay kapitang Andoy:
—Nahuli ang komparsa natin.
—Tanghali na ng̃ a—ang tugón naman ng̃ pinagukulan.
—Nahan mang Beteng ang inyong komparsa?—ang pagitna na naman ni
Labadre—¿mayroon ba o wala?
—Mayroon—ang salo ni kapitana Martina na noon ay abalang abala—Ito
namang si Labadre, ¿hindi pa ba kayo nasisiyahan sa orkestang iyan?

37. —Bah! Iba po ang komparsa ni mang Beteng sa orkesta ni mang Artemyo
—ang tugon ni Labadre.
Patuloy naman sa pagtugtog ang orkesta, at patuloy din sa pagikot sa sayaw
ang mg̃a bubuyog at bulaklak. Si Loleng naman at si Artemyo ang
nagsasarili; kaya lalong naglalagablab ang poot ni Beteng. Paano’y
dinadarang ng̃ panibugho. Gayon ma’y nagtatagumpay din ang dakilang
asal. Nagkamayan din ang dalawang binata. Kay Pastor ma’y parang
walang ano mang bigat ng̃ loob.
Natapos ang sayawan. Pumutok ang serbesa. Lalong namayani si Labadre.
Datapwa’t si Beteng ay parang nauupos na kandila. Lahat ay nakamata sa
kanya o kay Artemyo kaya.
—Malaking pagkabigo!—ang pagkakalat na naman ni Labadre—¡Napeste
na yata ang komparsa ni mang Beteng!
Halakhakan ang itinugón ng̃ lahat. Ang binatang tinukoy ay maputlang
maputla. Isang babai lamang yaong nakasagot:
—Si mang Labadre naman; itinatanghal ninyo ang lalaong dakila sa ating
panauhin....
—Lalong dadakila kung sumipot ang komparsa—ang patlang ni Labadre.
—Sisipot din—ang pagtatanggol ni kapitang Andoy.
Walang imik at nakahalukipkip si Artemyo sa piling ni Pastor. Kapwa sila
nagpapausok ng̃ tabako.
—Sayang!—ang saad na naman ni Labadre—Mabuti, kapitang Andoy, at
nagkaroon kayo ng̃ isang Artemyo, disin ay nabitin tayong lahat.... ¡Sa akin
ay si Artemyo ang lalong dakilang panauhin ng̃ ayon!...
—Salamat po—ang salo ng̃ pinuri.

38. —Ehem,—ang tikim naman ng̃ ilán na ginanti ng̃ kindat ng̃ ibang
nakababatid ng̃ lihim.
Dadaluhing̃ in na sana ni Beteng ang Labadreng kanina pa’y kinaiinisan na
niya, kung hindi dumatal na humahang̃ os at may dugo sa damit si Simón.
—Mang Beteng!—ang wika—¡Humawak ka po ng̃ patalim at ibang̃ on natin
ang iyong kahihiyan! ¡Narito ang umaagaw ng̃ iyong dangal! ¡Ang isa ay
napatay ko na!
—Ano ang nangyari? ¡Simón!—ang gulat na tanong ni Beteng.
—Kailang̃ ang pumatay ka po ng̃ tao pagka’t ang dang̃ al mo ay inaagaw ng̃
iba!
Boong tapang na isinaad na labis na nakatulig sa lahat ng̃ nakikinig. Si
Beteng ay lalong naupos. Si Labadre man ay napipilan din. Maging si
kapitang Andoy, maging si kapitana Martina, ay napako sa pagkamangha.
Ang magandang Dolores ay nangliit sa takot. Sino ma’y walang nakaimik.
Isa isang minalas ni Simon ang panauhin. Hinanap ng̃ kanyang mata ang
mg̃a kaaway ng̃ kanyang katoto.
Sa gayong anyo, na lahat ay natitigilan, ay sumipot ang mg̃ a alagad, ng̃
pamamayapa, ang kinatawan ng̃ pamahalaan. Tinutok ng̃ rebolber si Simon
na:
—Bitiwan mo ang iyong patalim!
Binitiwan naman nito. Pinulot ng̃ isa sa mg̃ a tiktik. Kinawit naman sa
kamay ng̃ isa si Simon. At magalang silang yumaon. Si Beteng ay sumama
naman sa dinakip. At ang aling̃ asng̃as ay lalong naghari.
Isa’t isa’y lumapit ng̃ ayon kay Artemyo at kay Pastor. Balana’y nag-usisa
kung ano ang nangyari. Ng̃ uni’t sa lahat ng̃ tanong ay pawang «aywan» ang
sagot. At yumaon na rin ang magkaibigan, matapos magpasintabi kay
Dolores at sa lahat ng̃ panauhin.

39. —Baka di na kayo bumalik?—ang huling tanong ni Loleng.
—Babalik; sandali lamang kami—ang tugón ng̃ dalawáng nagmamadali.
Sarisaring hinagap ng̃ ayon ang naghari sa kasayahan. Bulong dito, bulong
doon, ang nangyari. Si Labadre nama’y lumikha na ng̃ kung ano anong mg̃ a
hiwaga na sing̃ aw marahil ng̃ alak.

40. VII

41. ANG PAGKAKATAONG LALONG MASAKLAP
Hapon na noon ng̃ araw ni Loleng. Ang panauhin nila ay mg̃ a katulong na
lamang. Ang pagsasaya ay natapos sa di oras, dahil sa sigalot na nangyari.
—Bah!—ang nasabi na lamang ni Artemyo nang siya’y dumating na lahat
ay natatahimik. Ang durung̃ awan man ng̃ bahay ay nakalapat. Isa mang tao
ay wala siyang mamalas. Tunog ng̃ pinggan sa labas ang kanyang
napupuna. Nagalang̃ anin tuloy na magpatao po. Subali’t noong siya’y
tatalikod na lamang ay nakarinig ng̃ :
—Mang Artemyo, tuloy kayo! ¿Ano po ba ang balita?
Ang kapitana Martina pala ang tumawag kaya’t pumanhik ang binata.
—Bakit ng̃ ayon lamang kayo?—ang bati naman ni Loleng na buhat sa silid.
—Bakit naman nagkatapos agad?—ang usisa ng̃ binata.
—Nagkasakit sa nerbiyos si Andoy—ang salo ng̃ kapitana—Nariyan sa
silid na binabantayan ni doktor Borlong̃ an. Malubhang totoo.
—Diyata!—ang taka ni Artemyo.
—Nasindak kay mang Simon—ang patunay ni Dolores—Bakit talagang
may sakit sa puso.
—Ang nangyari po’y ganito—ang pagbabalita na ni Artemyo—Nang̃ ako
rito, o kay kapitang Andoy, si Beteng ng̃ komparsa. Ang komparsa pong
yaon ay pinang̃ ang̃asiwaan ng̃ isang nagng̃ ang̃alang Tomas. Si Beteng,
upang matiyak na sisipot dito ang komparsa, ay nagbigay pa ng̃ salapi. Si
Simon po naman ang nagdala, sapagka’t ito ang kasama ng̃ Tomas sa
hanapbuhay. Nagkasundo di umano sila, at tinanggap daw po ang
pinakaupa. Ng̃ uni’t kanina raw po ay antay ng̃ antay si Simon ay walang
sumisipot. Hinanap daw po si Tomas at nakita sa bilyar. Inusisa raw po nito

42. kung bakit di tumupad sa salitaan. Sapagka’t si Tomas daw po ay
napagtatalo ay di raw hinarap si Simon. Sa gayon ay sumubo na ang poot
ng̃ sumundo. Isang kung sino naman ang bumulong daw kay Simon na
“talagang hindi sila sasama sa inyo sapagka’t salitaang ibibitin kayo.”
Lalong nagdilim daw po ang isip ni Simon. Nagbunot na raw po ng̃
kortapluma at nilabnot ang damit sa dibdib ni Tomas. “¿Sasama ka o
hindi?” ang makapangyarihan daw na tanong. “¡Huwag ka ng̃ ang buwisit!”
ang tugon daw naman ni Tomás, “¡Hayan ang salapi mo!” at inihagis daw
po ang pabuya. Sapat na yaon upang si Simon ay gumamit ng̃ patalim.
Tinarakan na raw po sa tapat ng̃ puso si Tomas....
—Hesus!—ang pahiyaw ni kapitana Martina.
—Di namatay?—ang saad naman ni Loleng.
—Mangyari pa po! ¿Di ba ninyo narinig ang hagibis ng̃ ambulansiya?—ang
tanong pa ni Artemyo.
—Narinig nga namin at siya tuloy nagtaboy ng̃ maraming panauhin—ang
saad ng̃ kapitana.
—Bakit sinabi ni mang Simon kay Beteng na narito ang umaagaw ng̃
kanyáng dang̃ al?—ang usisa pa ni Loleng.
—Ipinalagay po marahil nila na si Pastor o ako ang nagsulsol kay Tomas,
na huwag sumipot.
—Patawarin ng̃ Diyos!—ang saad ni kapitana Martina, at hinarap si
Dolores—ipaghanda mo sila ng̃ mirindal.
—Huwag na po. Marami pong salamat—ang maagap na pagayaw ni
Artemyo.
—Hindi manyayari; kakain at kakain kayo—ang pasya ng̃ kapitana.
Si Dolores nama’y yumaon na upang ipaghanda ang irog. Ilang sandali
lamang ay magiliw na nagsabing:

43. —Tayo na.
—Huwag na po—ang pasalamat ng̃ binata.
—Hala na—ang yaya naman ng̃ kapitana.
Sa kapipilit ay tumayo rin si Artemyo. Silang tatlo ay nagharap sa lamesa.
Sumungkit si Dolores ng̃ mantikilya at ipinahid sa tinapay ng̃ binata.
Nilagyan naman ng̃ kapitana Martina ng̃ keso ang pinggan nito. Ng̃ uni’t
noong isusubo na lamang ni Artemyo ang biskuwit na isinahok sa mainit na
sikulate ay nabigla sila sa tawag na:
—Kapitana! ¡Kapitana! ¡Dolores! ¡Dolores! ¡Madali kayo at mamamatay
na ang kapitan!...
Madaling gumibik ang tatlo. Unahang pumasok sa silid ng̃ kapitan. Isang
higit na lamang ng̃ balikat ang kanilang namalas, at:
—Patay na!—ang saad ng̃ doktor.
Malakas na hagulhol ng̃ magali ang nagbalita sa boong kabahayan, ng̃
masaklap na pagyaon ni kapitang Andoy. Dumagsa sa silid ang tao mula sa
labas. Madlang kapitbahay ay nagsidalo rin.
Samantalang nagsisitang̃ is halos ang lahat, si Artemyo ay pagal na pagal
namang inaaliw ang kanyang pinopoon. Sa pagkahandusay sa isang upuan
ni Loleng, ay boong giliw niyang pinapaypayan. Pinipisilpisil ang mg̃ a
daliri at hinahaplos ang mukha. Walang malay naman ang dinaklot ng̃
pighati.
Isang sandali pa ang lumipas at tinanghal nang bangkay, ang kanikanina
lamang ay tinawag na kapitang Andoy.
Sa isáng silid ay nagkulóng na naglapat ng̃ pinto ang magali. Mula roon ay
umaling̃ awng̃aw ang malumbay na pagtang̃ is nila sa dagok ng̃ palad.

44. ¡Kay saklap na naging kaarawan ni Loleng! ¡Nagsimula sa galak at natapos
sa mapait na pagluha! ¡Sawing palad na pagkakataon!

45. VIII

46. MGA NALUGMOK SA LIWANAG NG BUWAN
Gabing maligaya. Ang buwan noon ay parang nabibitin sa lang̃ it.
Nagpapalalo ng̃ kanyang yaman. Sa daan Sagat naman noon, ay magulong
maguló ang mg̃ a bata. May tubigan, may taguan, at kung ano-ano pang laro
ang ginaganap. Nakikipaglamay sila sa liwanag na kaayaaya. Noon ang ika
pitong gabi ng̃ dasal na patungkol kay kapitang Andoy. Kaya’t kung sino-
sinong manang at manong ang nagsisidatal. At lalong marami ang dalaga at
binatang mg̃ a kaibigan ni Dolores.
Ang masamyong halimuyak ng̃ mg̃a dama-de-notse, sa halamanan ni
Loleng, ay sumusuob noon, at bumabati sa mg̃ a alindog na panauhing
patung̃o sa dasal. Ang mg̃ a panggabing paroparo, o mga pusong palaboy ng̃
pagibig, ay naglisaw naman sa daan at inaabang̃ an ang kanikanilang
bulaklak. ¡Sayang ng̃ a naman ang pagkakataon!
Mula naman sa lang̃ it ay nagkislapkislap ang mg̃ a hiyas ng̃ kalawakan. Mg̃ a
bituing waring nagsasaad na sinusubukan namin kayo. Hang̃in lamang
marahil ang nakababatid ng̃ kanilang isinasaloob.
Mana’y tatlong lalaki ang sa daang Erran ay waring nagaaliw na
naglalakad. Sila ay si Artemyo, si Pastor at si Labadre. Makikipagdasal ding
gaya ng̃ mg̃a sinundang gabi.
—Hiyanghiya siya noon—ang saad ni Labadre—wala pa kayo ay talagang
iniinis ko na.
—Bakit naman?—ang salo ni Artemyo—baka tuloy isinaloob na tayo ay
magkakasapakat.
—Maano yaon?—ang sabad ni Pastor.
—Hindi—ang matwid ni Labadre—Batid naman ng̃ lahat na tayo ay di pa
magkakakilala noon.

47. —Kung sakali man ay sa pang̃ alan lamang—ang lagot ni Pastor.
Lumiko sila sa daang San Tiyago.
—Magtapatan ng̃ a tayo—ang hamon ni Labadre—¿ano ang ikinagalit ninyo
kay Beteng?
—Galit kay Beteng!—ang pagtataka ni Artemyo—Ni sa guniguni ay wala
akong galit sa kanya. Pilitin ko man yata ang mapoot ay di mangyayari.
—Sus!—ang di paniniwala ni Labadre.
—Talagang totoo kaibigan.
—Ako ang magtatapat—ang agaw ni Pastor—¿Bakit ba ako magbubulaan?
—Hala ng̃ a—ang sambot ni Labadre.
—Ang masama ay dapat bungkalin—ang patuloy ni Pastor—Ang magtakip
sa isang kasamaan ay ginagawa lamang ng̃ mg̃a taksil.
—Siyang totoo—ang ayon ni Labadre.
—Sapagka’t kami ay hindi taksil ay sasabihin ko ang katotohanan—ang
dugtong pa ni Pastor—makasama o makabuti man sa amin.
—Iyan ang lalaki!—ang pagpuri ni Labadre.
—Hatulan mo:—ang simula na ni Pastor.—Si Beteng ay dinaig nito sa
pang̃ing̃ibig kay Loleng. Dahil doon ay sarisaring paninirá ang kanilang
inasal. At pati ako ay binantang sapakatin. Ng̃ uni’t di pumayag ang puso ko.
Nabigo ang kanilang amuki. Sila ni Simón ang nagkasundong mabuti. Ako
naman, palibhasa’y di maamin ng̃ aking sarili ang pagagaw ng̃ dang̃al nito,
ay siya ko namang inagapayanan. Hanggang sa loob ng̃ Samahang
«Kumilos Tayo» ay nagpanagupa kaming mabuti. ¿Doon ba naman ay sukat
alisan ng̃ tungkol at itiwalag ito?...

48. —Hindi lamang yaon—ang putol ni Artemyo—inilathala pa sa mg̃ a
pahayagan na ako raw ay magdaraya, magnanakaw, at....
—Si Beteng ba o si Simón ang naglathala?—ang tanong ni Labadre.
—Si Beteng; nakalagda pa eh—ang patuloy ni Pastor—Ang nasapit ay
nabagsak ang Samahan. Paano’y maraming nagsitiwalag at dinamdam ang
nangyari. ¿Biro ba ninyong kahihiyan, yaon?
—Siya ng̃ a—ang ayon ni Labadre.
—Mula na noon—ang dugtong ni Pastor—ay inabatan ko na siya. Inabatan
ko, ako lamang, sapagka’t ito ay ayaw makipatol.
—Bakit makikipatol ay napapabuti na siya?—ang biro ni Labadre.
—Hindi naman—ang ng̃ iti ni Artemyo.
—Nang mabalitaan ko ang araw ni Loleng—ang giit din ni Pastor—ay
nilakad ko ang komparsa niyang inanyayahan upang huwag sumipot. Sa
mabuting salita ay di lamang pumayag na sila ay di sisipot, kung hindi
nang̃ako pang sa amin sasama. Datapwa’t inakala kong pang̃ it ang gayon.
Kaya pinaurong ko ang kanilang pagparoon, at humanap na ako ng̃
orkesta....
—Ah! ¡Labis ang pagkaganti ninyo!—ang hatol ni Labadre—¡Malakas na
sampal ang inyong ginawa! ¡Ng̃ uni’t ... patas na kayo!
—Nakalalamang pa kami—ang habol ni Pastor.
—Mangyari pa! sa inyo tumining ang pagpuri ng̃ lahat—ang ayon ni
Labadre.
Noon ay na sa tapat na sila ng̃ tahanan ni Beteng. Madilim ang bahay at
wala ni kalatis mang marinig. Tahimik namang lumagpas ang tatlo. At
lumiko sila sa daang Sagat.

49. —Kumusta naman kayo ni Loleng?—ang usisa na naman ni Labadre—
Banta ko’y nakasapit na kayo sa lupang pang̃ ako....
—Malayong malayo—ang tugon ni Artemyo.
—Ang turo ko sa kanya—ang dugtong ni Pastor—ay pagkaraan ng̃ dasal sa
nasirang kapitan ay umaklás na sila....
—Bakit pa aaklas?—ang tanong ni Labadre—Magpamanhikan na lamang
at ako....
Hindi natapos ang pananalita ni Labadre, at sunodsunod na, bumulagta ang
tatlong magkakasama. Isang lalaki ang nanampalasan. Saksak dito, tarak
doon ang ginawa. Nang̃ akatimbuwang na’y di pa tinirahan ng̃ búhay. Sa
isang sandali, ito ay naganap. Bago napakilala yaong mamamatay:
—Ako’y si Beteng! ¡Si Silbestre Santos! ¡Ang lalaking isinubo ninyo sa
kahihiyan! ¡Wala akong ginawa kun di maning̃ il! ¡Ako na rin ang hahanap
ng̃ katarung̃ an!...
Inihagis ang hawak na balaraw. Yumaon ang lalaking naghiganti. Nilisan sa
liwanag ng̃ buwan ang tatlong bangkay. Ang ulo ni Artemyo ay napatong sa
dibdib ni Labadre. Si Pastor naman ay nakabulagtá sa may dalawang dipang
layo. Ang dugo ng̃ mg̃a sawi ay parang idinilig sa pook ng̃ sakuna.
—Tatlong bangkay!
—Inutás si Artemyo!
—Sino ang pumatay!
—Pinatay si Labadre!
—Hinarang!
—Tinapos si Pastor!

50. Ganyang mg̃ a aling̃awng̃aw ang sa ilang saglit lamang ay gumuló na sa
bayan ng̃ Pako. Ang tao sa mg̃ a sine, ay unahan ng̃ paglabas. Maging mg̃ a
pulis ay gulonggulong. ¿Ang dasal pa kaya kina kapitana Martina ang hindi
naligalig? Naligalig din. Naligalig ng̃ gayon na lamang. Takbuhan sila sa
pagpanaog.
—Ay!—ang buntong hining̃ a ni Loleng, nang mamalas niya ang bangkay
ng̃ kanyang giliw at nagunahan nang pumulas ang luha....
Ang kahihiyan ay sinupil ng̃ pagibig. At ang lakas nito ay namayani na
naman noon. Niyakap ni Dolores ang bangkay ni Artemyo. Inihiga sa
kanyang kandung̃ an. Luha naman ang itinulong ni kapitana Martina. At
lahat ay nagtaglay ng̃ habag sa busabos ng̃ pagibig; kay Loleng na
nagtanghal ng̃ di karaniwan sa mata ng̃ madla. Mabilís na umaagos ang
kanyáng luha, na nagbabansag ng̃ matayog na kadakilaan ng̃ kanyang puso,
at magtatanghal ng̃ taimtim na pagdaramdam ng̃ kanyáng kalulwa.

51. IX

52. BALIW NA NAGSASABI NG KATOTOHANAN
Waring mg̃ a salarín na hinahakot ang mg̃ a manglilimbag sa limbagan ng̃
Pamahalaan, at dinadala noon sa pagamutan ng̃ San Lásaro. Dahil sa
pagkamatay ng̃ isang kasama, sa sakit na dipterya, ay muntik ng̃ ikulong
ang lahat ng̃ kawani sa boong limbagan. Kuwarentenas diumano ang
kailang̃an, sapagka’t mapang̃ anib na sakit ang dipterya. Ang mikrobyo raw
noon ay totoong mabisang makahawa. Ganyan ang pasya ng̃ matatalinong
doktor sa Kagawaran ng̃ Karunung̃ an. At naganap ang pasya, baga man kay
daming anak ng̃ dalita ang napinsalaan.
Lungkot, pighati, hinagpis, pamamanglaw, iyan ang lumalaro sa mg̃ a
kaawaawa na ikinulong sa isang kamalig na ni lamok ay di makapasok.
May tumatang̃ is at may tumatawa. Datapwa’t ... ¿ano pa? Pagtang̃ is na
inililihim at pagtawang pilit lamang. Ang iba’y malungkot na inaalaala ang
asawa. Ang iba’y iniluluha ang mg̃ a anak. At ang iba nama’y mapanglaw na
ginugunita ang kanilang pinopoon sa buhay, ang lang̃ it ng̃ kanilang pagibig.
Kung minsan sa hinagpis na ¡ay! ay buntong hining̃ ang ¡ay! din ang
tugon....
At ¿bakit di sila mamamanglaw? Tunay; sila’y malalakas pa kay sa
humakot sa kanila. Paano’y wala namang sakít. Subali’t ang pagkawalay sa
mg̃a pinakamamahal sa buhay, ang masabing sila ay may mikrobyo ng̃
dipterya, ay labis nang makapanglumó ng̃ puso. Isa lamang dito ay sapat
nang sumupil sa kanilang lakas.
Noón ay isang hapong mapanglaw.
Salamat sa pagdalaw ng̃ ilang mg̃ a kasama at kamaganak, ay nababawasan
ang kanilang lungkot.
Salamat din naman sa mg̃ a alaala ng̃ “Kami Naman”, na paano’t paano
ma’y ikinaaaliw nila. Ang masasarap na biskuwit, welga, at sigarilyo, na
abuloy ng̃ Samahang yaon sa Pako, ay nakatutugon din kahi’t bahagya sa

53. Welcome to our website – the perfect destination for book lovers and
knowledge seekers. We believe that every book holds a new world,
offering opportunities for learning, discovery, and personal growth.
That’s why we are dedicated to bringing you a diverse collection of
books, ranging from classic literature and specialized publications to
self-development guides and children's books.
More than just a book-buying platform, we strive to be a bridge
connecting you with timeless cultural and intellectual values. With an
elegant, user-friendly interface and a smart search system, you can
quickly find the books that best suit your interests. Additionally,
our special promotions and home delivery services help you save time
and fully enjoy the joy of reading.
Join us on a journey of knowledge exploration, passion nurturing, and
personal growth every day!
testbankfan.com