การคาดการณ์ผลกระทบระบบมัดจำคืนเงินบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มต่อคนเก็บขยะนอกระบบ รถซาเล้งและสังคมในกรุงเทพมหานคร ((Economic and Social Impacts from the Implementation of a Deposit-Refund System on Informal Waste Pickers and Tuk-Tuk Drivers in Bangkok City)

การใช้ระบบมัดจำคืนเงินบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่ม (Bottle Deposit Refund System) เป็นระบบที่หลายประเทศนำมาใช้เพื่อกระตุ้นการรีไซเคิลและลดปริมาณขยะ โดยผู้บริโภคจะได้รับเงินคืนเมื่อส่งบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มกลับ ซึ่งหากนำระบบนี้มาประยุกต์ใช้ในกรุงเทพมหานคร อาจมีผลกระทบทางเศรษฐกิจและสังคมทั้งในด้านบวกและลบต่อผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการและรถซาเล้ง การศึกษานี้ได้คาดการณ์ผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นในด้านต่างๆ เช่น การลดรายได้จากการเก็บขยะรีไซเคิลบางประเภท แต่ก็มีโอกาสในการสร้างรายได้จากช่องทางใหม่ๆ ที่เกิดขึ้นจากระบบนี้ อีกทั้งยังสามารถพัฒนาคุณภาพชีวิตของผู้เก็บขยะบางกลุ่มได้ หากมีการสนับสนุนให้เข้าร่วมระบบอย่างเป็นทางการและเพิ่มการตระหนักในเรื่องการจัดการขยะในสังคม เพื่อให้ระบบนี้มีประสิทธิภาพ ควรมีมาตรการสนับสนุน เช่น การฝึกอบรมหรือการจัดช่องทางในการเข้าร่วมระบบเพื่อให้ผู้เก็บขยะได้รับประโยชน์จากระบบนี้มากขึ้น

Abstract

The Deposit Refund System is a system implemented in many countries to promote recycling and reduce waste. Consumers receive a refund when they return beverage containers, and if applied in Bangkok, it may have both positive and negative economic and social impacts on informal waste pickers and tuk-tuk drivers. This study forecasts potential impacts, including reduced income from certain types of recyclable waste collection, but also potential opportunities for earning through new channels arising from the system. Moreover, it could improve the quality of life for some waste pickers if they are supported to join the official system and raised awareness regarding waste management in society. To ensure the system's effectiveness, supportive measures such as training and creating accessible ways for waste pickers to participate in the system should be implemented to maximize the benefits for informal waste collectors.

1. 1

การคาดการณ์ผลกระทบทางเศรษฐกิจและสังคมจากการใช้ระบบมัดจำคืนเงิน
บรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มต่อผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการ (informal waste pickers)
และรถซาเล้งในกรุงเทพมหานคร
ดร.เชิญ ไกรนรา
27 มกราคม 2568
**************************************************
การใช้ระบบมัดจำคืนเงินบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่ม (Bottle Deposit Refund System) เป็นระบบที่หลายประเทศ
นำมาใช้เพื่อกระตุ้นการรีไซเคิลและลดปริมาณขยะ โดยผู้บริโภคจะได้รับเงินคืนเมื่อส่งบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มกลับ ซึ่ง
หากนำระบบนี้มาประยุกต์ใช้ในกรุงเทพมหานคร อาจมีผลกระทบทางเศรษฐกิจและสังคมทั้งในด้านบวกและลบต่อ
ผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการและรถซาเล้ง ซึ่งคาดการณ์ผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นได้แก่:
1.ผลกระทบทางเศรษฐกิจ
1.1 รายได้ของผู้เก็บขยะและซาเล้งลดลง
o การที่บรรจุภัณฑ์เครื่องดื่ม (ขวดพลาสติก, ขวดแก้ว, หรือกระป๋อง) กลับเข้าสู่ระบบรีไซเคิลผ่าน
การมัดจำคืนเงิน อาจทำให้การเก็บขยะรีไซเคิลจากผู้เก็บขยะลดลง
o ผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการซึ่งเคยเก็บขยะรีไซเคิลเหล่านี้เพื่อนำไปขายอาจเสียโอกาสในการหา
กำไรจากการขายบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่ม เนื่องจากส่วนใหญ่จะถูกส่งคืนตามระบบมัดจำ
1.2 โอกาสในการหารายได้เสริมจากการเก็บบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่ม
o อย่างไรก็ตาม บางกลุ่มผู้เก็บขยะหรือผู้ใช้รถซาเล้งอาจสามารถหากำไรจากการเก็บบรรจุภัณฑ์ที่
คนทิ้งไว้ข้างทางหรือจากสถานที่ที่ไม่ถูกคัดกรองจากระบบอย่างสมบูรณ์
o หากระบบมัดจำคืนเงินยังไม่สามารถเข้าถึงได้ครอบคลุมทุกพื้นที่หรือกลุ่มประชากร ระบบนี้อาจ
ช่วยเสริมรายได้ให้กับผู้เก็บขยะบางส่วนที่ยังคงหาช่องทางหารายได้จากบรรจุภัณฑ์ที่ไม่ได้คืน
2.การลงทุนในระบบการคัดแยกและรีไซเคิล

2. 2

o การตั้งระบบมัดจำคืนเงินจะต้องใช้การลงทุนทั้งในเรื่องของการสร้างสถานที่รับคืน การติดตั้ง
เครื่องรับคืน และการสร้างระบบติดตาม ซึ่งอาจมีผลกระทบต่อค่าใช้จ่ายของภาครัฐหรือภาค
ธุรกิจที่เกี่ยวข้อง
o หากการลงทุนนี้สามารถเกิดขึ้นได้อย่างมีประสิทธิภาพและสามารถนำไปสู่การเพิ่มอัตราการ
รีไซเคิลได้ อาจมีผลทางบวกในระยะยาวในการลดค่าใช้จ่ายด้านการจัดการขยะในเมือง
3.ผลกระทบทางสังคม
3.1 การพัฒนาคุณภาพชีวิตของผู้เก็บขยะ
o การนำระบบมัดจำคืนเงินมาใช้ในกรุงเทพฯ อาจทำให้ผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการได้รับโอกาสในการ
เข้าถึงบรรจุภัณฑ์ที่สามารถนำไปส่งคืนในระบบและได้รับเงินคืน ซึ่งอาจช่วยพัฒนาคุณภาพชีวิตและ
รายได้ของพวกเขาได้ในบางกรณี
o หากมีการสนับสนุนให้ผู้เก็บขยะเข้าร่วมในระบบอย่างเป็นทางการหรือให้ความรู้เกี่ยวกับวิธีการใช้ระบบ
จะช่วยเสริมสร้างความเข้มแข็งทางเศรษฐกิจในกลุ่มผู้เก็บขยะ
3.2 ผลกระทบต่อการดำรงชีวิตของคนไร้บ้านและผู้ที่ต้องการรายได้เสริม
o ผู้เก็บขยะที่เป็นคนไร้บ้านหรือผู้ที่ต้องการหารายได้เสริมจากการเก็บขยะรีไซเคิลอาจได้รับผลกระทบจาก
ระบบนี้ เนื่องจากการเก็บขยะรีไซเคิลจากบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มที่สามารถคืนเงินได้อาจทำให้พวกเขาไม่
สามารถเก็บขยะเหล่านี้ได้ง่ายเหมือนในอดีต
o อย่างไรก็ตาม การให้โอกาสในการเข้าร่วมระบบการรีไซเคิลหรือการส่งเสริมให้พวกเขาเป็นส่วนหนึ่งของ
กระบวนการนี้ อาจช่วยให้พวกเขามีโอกาสในการสร้างรายได้จากวิธีใหม่ๆ
3.3 การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมของประชาชน
o ระบบมัดจำคืนเงินอาจกระตุ้นให้ประชาชนตระหนักถึงความสำคัญของการรีไซเคิลและการจัดการ
ขยะมากขึ้น ซึ่งจะช่วยให้ขยะที่รีไซเคิลได้ในกรุงเทพฯ ลดลง
o การสร้างการมีส่วนร่วมในระดับชุมชนและการทำให้ประชาชนตระหนักถึงผลกระทบจากการทิ้งขยะ
อย่างไม่รับผิดชอบ อาจช่วยให้เกิดความร่วมมือระหว่างภาครัฐและภาคประชาชนใกล้ชิดมากขึ้น
ข้อสรุป
การใช้ระบบมัดจำคืนเงินบรรจุภัณฑ์เครื่องดื่มในกรุงเทพมหานครมีผลกระทบทั้งในด้านเศรษฐกิจและสังคมต่อผู้
เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการและรถซาเล้ง โดยอาจลดรายได้จากการเก็บขยะรีไซเคิลบางประเภท แต่ก็มีโอกาสใน
การเข้าร่วมในระบบหรือหากำไรจากช่องทางอื่นๆ ที่เกิดขึ้นจากการรีไซเคิล อีกทั้งยังสามารถพัฒนาคุณภาพชีวิต

3. 3

ของผู้เก็บขยะบางกลุ่มได้ หากมีการสนับสนุนให้เข้าร่วมระบบอย่างเป็นทางการ และเพิ่มความตระหนักในเรื่อง
การจัดการขยะให้มากขึ้นในสังคม
เพื่อให้ระบบนี้มีประสิทธิภาพและลดผลกระทบเชิงลบต่อผู้เก็บขยะ ควรมีมาตรการสนับสนุน เช่น การฝึกอบรม
หรือการจัดให้มีช่องทางในการเข้าร่วมระบบที่ช่วยให้ผู้เก็บขยะสามารถได้รับผลประโยชน์จากการรีไซเคิลในระบบ
นี้ได้มากขึ้น
4.ข้อมูลเกี่ยวกับผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการในกรุงเทพมหานคร
การเก็บขยะโดยผู้เก็บขยะแบบไม่เป็นทางการ (informal waste pickers) เป็นกลุ่มคนที่มีบทบาทสำคัญในการ
จัดการขยะในเมืองใหญ่ เช่น กรุงเทพมหานคร แม้จะทำงานในสภาพที่เสี่ยงและมักไม่ได้รับการยอมรับทางสังคม
กลุ่มผู้เก็บขยะเหล่านี้ช่วยลดปริมาณขยะและสนับสนุนกระบวนการรีไซเคิลในเมือง โดยส่วนใหญ่ทำงานจากการ
เก็บขยะรีไซเคิลจากถังขยะ เช่น กระดาษ พลาสติก หรือโลหะ เพื่อขายและนำมาใช้ประโยชน์ใหม่
4.1 จำนวนและกลุ่มผู้เก็บขยะ
ผู้เก็บขยะในกรุงเทพฯ ส่วนใหญ่เป็นกลุ่มคนที่มีรายได้น้อย หรือไม่มีงานประจำ พวกเขามักจะเก็บขยะรีไซเคิลจาก
ถังขยะในเมือง เพื่อขายเป็นวัสดุรีไซเคิล กลุ่มผู้เก็บขยะบางส่วนอาจเป็นคนไร้บ้าน หรือเป็นคนที่มีครอบครัวที่
ต้องการรายได้เสริม
ข้อมูลจากการศึกษาหรือการสำรวจในบางครั้งประมาณการว่าในกรุงเทพฯ อาจมีผู้เก็บขยะประมาณ 20,000-
30,000 คน ที่ทำงานในรูปแบบนี้ แต่จำนวนเหล่านี้อาจแตกต่างกันไปตามแหล่งข้อมูล หรือช่วงเวลา เนื่องจากผู้
เก็บขยะส่วนใหญ่จะย้ายที่อยู่ตามสภาพการทำงาน และบางคนอาจทำงานเพียงบางช่วงเวลาเท่านั้น
4.2 สภาพการทำงาน
ผู้เก็บขยะส่วนใหญ่ทำงานในสภาพแวดล้อมที่ไม่ปลอดภัย เช่น การเก็บขยะในที่สาธารณะหรือจากถังขยะบนถนน
ซึ่งมีความเสี่ยงจากการสัมผัสกับขยะที่มีสารเคมีอันตราย หรือการบาดเจ็บจากขยะที่มีคม
4.3 การจัดการขยะ
ผู้เก็บขยะในกรุงเทพฯ มีบทบาทสำคัญในการช่วยลดขยะในเมืองและทำให้เกิดกระบวนการรีไซเคิล ซึ่งช่วยลด
ปริมาณขยะที่ไปสู่หลุมฝังกลบ หลายองค์กรและกลุ่มที่สนับสนุนการเก็บขยะได้พยายามสร้างโครงการต่างๆ เพื่อ
ปรับปรุงสภาพชีวิตของผู้เก็บขยะ เช่น การสนับสนุนด้านการศึกษา หรือสุขภาพ
4.4 ปัญหาทางกฎหมาย
ในบางกรณี ผู้เก็บขยะอาจถูกมองว่าเป็นกลุ่มคนที่ละเมิดกฎระเบียบของเมือง เช่น การขโมยขยะหรือขยะที่ถูกทิ้ง
อย่างผิดกฎหมาย แม้ว่าผู้เก็บขยะส่วนใหญ่ไม่ได้มีเจตนาทำผิด แต่บางกลุ่มก็พยายามเรียกร้องสิทธิ์ในการทำงาน
และได้รับการยอมรับจากภาครัฐ
ข้อสังเกต

4. 4

เนื่องจากผู้เก็บขยะส่วนใหญ่ไม่ได้ลงทะเบียนหรือได้รับการสำรวจจากหน่วยงานทางการ จึงทำให้จำนวนของพวก
เขายากที่จะระบุได้อย่างชัดเจน นอกจากนี้ ยังมีหลายคนที่ทำงานในเงามืดโดยไม่ได้รับการบันทึกหรือสังเกตการณ์

เอกสารอ้างอิง
กรมควบคุมมลพิษ, กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (ปี พ.ศ. 2563), แผนการจัดการขยะมูลฝอย
แห่งชาติของประเทศไทย, www.pcd.go.th
กรมส่งเสริมคุณภาพสิ่งแวดล้อม, กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (ปี พ.ศ. 2563), กลยุทธ์การจัดการ
ขยะมูลฝอยแบบบูรณาการของประเทศไทย, www.deqp.go.th
สำนักสิ่งแวดล้อม กรุงเทพมหานคร, (ปี พ.ศ. 2562), นโยบายและกลยุทธ์การจัดการขยะมูลฝอยของ
กรุงเทพมหานคร, www.bangkok.go.th