Global warming

GB

1. जागतिक िापमानवाढ (Global warming)


जागतिक िापमान नोंद
जागतिक िापमानवाढ (इंग्रजी: Global warming, ग्लोबल वॉर्मिंग) पृथ्वीच्या भोविालच्या वािावरणाच्या
सरासरी िापमानवाढीची प्रक्रिया आहे. याचबरोबर सहसा हवामानािील बदल व भववष्यािील त्यामुळे होणारे
बदल यांचाही उल्लेख यासंदभााि करण्याि येिो.

2. हरितवाय ूंचे उत्सर्जन (Green gas emission)
पृथ्वीवर यापूवीही अनेकवेळा जागतिक िापमान वाढ झाली होिी. याचे पुरावे अंटार्क्टाका च्या
बर्ािंच्या अस्िराि र्मळिाि. त्या वेळेसची िापमानवाढ ही पूणािः नैसर्गाक कारणांमुळे झाली होिी
व त्या ही वेळेस पृथ्वीच्या वािावरणाि आमूलाग्र बदल झाले होिे. सध्याचे िापमानवाढ ही पूणािः
मानवतनर्माि असून मुख्यत्वे हररिवायू पररणामामुळे होि आहे. ्योटो प्रोटोकॉल हा त्या प्रयत्नांचा
एक भाग आहे. या प्रोटोकॉलमध्ये अनेक देशांनी मान्य के ले आहे की िे इ.स. २०१५ पयिंि आपापल्या
देशािील हररिवायूंचे उत्सजान इ.स. १९९० सालच्या पािळीपेक्षा कमी आणिील.
कराराप्रमाणे अनेक देशांनी प्रयत्न सु� के ले आहेि. परंिु जमानी सोडिा बहुिेक देशांना या कराराचे
पालन करणे अवघड जाि आहे. हररि वायूंचे उत्सजान एवढ्या पटकन कमी के ले िर आर्थाक
प्रगिीला खीळ बसेल ही भीिी याला कारणीभूि आहे. जागतिक िापमानवाढीस मुख्यत्वे अमेररके ची
संयु्ि संस्थाने, युरोप, चीन, जपान हे जवाबदार देश आहेि. याचे मुख्य कारण त्यांचे मोठ्या
प्रमाणावरील उजेचा वापर व मोठ्या प्रमाणावरील हररिवायूंचे उत्सजान. यािील अमेररका हा सवाार्िक
हररिवायूंचे उत्सजान करणारा देश आहे व या देशाने अजूनही या ्योटो प्रोटोकॉल करारावर स्वाक्षरी
के लेली नाही. त्यामुळे प्रयत्न करणाऱ्या देशांच्या प्रयत्नांना क्रकिपि यश येईल या बाबिीि शंका
आहेि.

3. इततहासातील तापमानवाढीच्या घटना (History)

मागील १००० वर्ाािील पृथ्वीचे िापमान
गेल्या शंभर वर्ािंि यापूवी किीही झालेली नाही एवढ्या झपाट्यानं िापमानवाढ झाली आहे.
ववर्ुववृत्तीय भागािील जी थोडी पवाि र्शखरे हहमाच्छाहदि आहेि, त्यािील क्रकर्लमांजारो हे पवाि
र्शखर प्रर्सद्ि आहे. या पवाि र्शखरावरील हहमाच्छादन इ.स. १९०६ च्या िुलनेि २५ ट्के च उरले
आहे. आल्पस् आणण हहमालयािील हहमनद्या मागे हटि चालल्या आहेि आणण हहमरेर्ा म्हणजे
ज्या ऊं चीपयिंि कायम हहमाच्छादन असिे क्रकंवा आजच्या भार्ेि र्कजथे २४X७ हहमाच्छादन असिं
िी रेर्ा वर वर सरकि चालली आहे. एव्हरेस्टवर जािाना लागणारी खुंबू हहमनदी इ.स. १९५३ िे
इ.स. २००३ या ५० वर्ािंि पाच क्रक. मी. मागं सरकली. इ.स. १९७०च्या मध्यापासून नेपाळमिील
सरासरी िापमान १० से.ने वाढले, िर सैबेररयािील कायमस्व�पी हहमाच्छाहदि प्रदेशाि गेल्या ३०
वर्ािंि म्हणजे इ.स. १९७५-७६पासून १.५ से. िापमानवाढ नोंदवण्याि आली असून इथलं हहमाच्छादन
दरवर्ीर् २० सें.मी.चा थर टाकून देिंय. अशी जागतिक िापमानवाढीची अनेक उदाहरणं आहेि.
सागरपृष्ठावरची िापमानवाढ या सागरी िुर्ानांना जबाबदार असिेच पण बरेचदा सागरांिगाि
िापमानवाढही या िुर्ानांची िीव्रिा आणण संहारक श्िी वाढि असिे. ररटा आणण कॅ टररना या
संहारक िुर्ानांनंिर जो अभ्यास झाला,त्याि मेर्क्सकोच्या आखािािील खोलवर असलेल्या उबदार
पाण्याच्या साठ्याचाही पररणाम या दोन िुर्ानांची िीव्रिा वाढववण्याि झाला, असं लक्षाि आले

4. आहे. या र्शवाय पावसाबरोबर सागराि र्शरलेला काबान डायऑ्साईड वायू या िुर्ानांमुळे परि
वािावरणाि जािो. याचं कारण ही िुर्ानं सागर घुसळून काढिाि, त्यावेळी हा काबान डायऑ्साईड
पाण्याच्या झालेल्या र्े साबरोबर पृष्ठभागावर येिो आणण परि आकाशगामी बनिो. इ.स. १९८५ च्या
र्े र्ल्स या सागरी िुर्ानाच्या वेळी त्या भागावरच्या आकाशाि काबान डायऑ्साईडची पािळी
१०० पटींनी वाढल्याचं हदसून आलं होिं. िेव्हापासून ठेवलेल्या नोंदी सागरी िुर्ानांची ही बाजू
स्पष्ट करण्यास पुरेशा आहेि. िरीही सागरी िुर्ानांच्या िीव्रिेचा संबंि वाढत्या जागतिक
िापमानाशी लावायला शास्रज्ांचा एक गट ियार नाही कारण १९७०च्या पूवीची या िुर्ानांची
मोजमापं उपग्रहांनी यानंिर घेिलेल्या मोजमापांइिकी अचूक नाहीि असे शास्रज्ांच्या या गटाचे
म्हणणे आहे.
तापमानवाढीची भाकिते
िापमानवाढीची भाक्रकिे ही अनेक अंदाजांवर आिाररि आहे. आय.पी.सी.सी ने व ववववि िज्ांनी
अनेक भाक्रकिे प्रदर्शाि के लेली आहेि. अनेक िज्ांचे अंदाज जुळि आहेि िर काही बाबिीि बरीच
िर्ावि आहे. खालील अंदाजांवर ववववि भाक्रकिे शास्रज्ांनी ियार के ली आहेि.
सवा देशांकडून अतनबिंि उजाावापर व हररिवायूंचे कोणत्याही उपाययोजना न करिा उत्सजान
ववकर्सि देशांकडून उजाावापरा वरील कडक तनयंरण व ववकसनशील देशांना काही प्रमाणाि जास्ि
उजाावापराची संिी
सवाच देशांकडून उजाावापरावर कडक तनयंरण.

5. हरितगृह परिणाम (Green house effect)
हररिगृह हे खास प्रकारच्या वनस्पिी वाढवण्यासाठी बनवलेले काचेचे घर असिे. हे घर वनस्पिींना
बाह्य हवामानाचा पररणाम होउ नये म्हणून बंहदस्ि असिे व उबदार असिे. हे घर काचेचे असून
घराि उन येण्यास व्यवस्था असिे परंिु घर बंहदस्ि असल्याने उन्हाने िापल्यानंिर आिील िापमान
कमी होण्यास मज्जाव असिो. आिील िापमान उबदार राहण्याच्या संकल्पनेमुळे ही संज्ा जागतिक
िापमान वाढीि वापरिाि. काही वायूंच्या रेणूंची रचना अश्या प्रकारची असिे की िे उजाालहरी
पराविीि क� शकिाि. काबान डायॉ्साईड, र्मथेन, डायनायट्रोजन ऑ्साईड व पाण्याची वार् हे
प्रमुख वायु असे आहेि जे उजाालहरी पराविीि क� शकिाि. या उजाालहरींना इंग्रजीि इन्रारेड
लहरी असे म्हणिाि. सूयाापासून पृथ्वीला र्मळणाऱ्या ऊजेि या इन्रारेड लहरींचा समावेश असिो.
पृथ्वीवर येणाऱ्या बहुिेक इन्रारेड लहरी व इिर लहरी हदवसा भुपृष्ठावर शोर्ल्या जािाि. त्यामुळे
पृथ्वीवर हदवसा िापमान वाढिे. सूया मावळल्यावर ही शोर्ण प्रक्रिया थांबिे व उत्सजान प्रक्रिया
सू� होिे व शोर्लेल्या लहरी अंिराळाि सोडल्या जािाि. परंिु काही प्रमाणािील या लहरी वर
नमूद के लेल्या वायूंमुळे पुन्हा पृथ्वीच्या वािावरणाि पराविीि होिाि व रारकाळाि पृथ्वीला उजाा
र्मळिे. या पराविीि इन्रारेड लहरींच्या ऊजेमुळे पृथ्वीभोविालचे वािावरण उबदार राहण्यास मदि
होिे. जर हे वायु वािावरणाि नसिे िर पृथ्वीचे िापमान रारीच्या वेळाि भारिासारख्या उबदार
देशािही -१८ अंश सेर्कल्सयस इिके असिे. जर भारिासारख्या हठकाणी ही पररर्कस्थिी िर रर्शया
कॅ नडा इत्यादींबाबि अजून कमी िापमान असिे. परंिु या वायूंमुळे रारीचे िापमान काही प्रमाणापेक्षा
कमी होि नाही व पृथ्वीचे सरासरी िापमान -१८ पेक्षा ३३ ° जास्ि म्हणजे १५° सेर्कल्सयस इिके
रहािे. या पररणामामुळे मुख्यत्वे पृथ्वीवरील जीवसृष्टी ववकर्सि पावली.

6. वरील ि्त्याि पाहहल्याप्रमाणे वार्, काबान डायॉ्साईड हे प्रमुख वायु आहेि ज्यामुळे हररिगृह
पररणाम पहावयास र्मळिो. पृथ्वीवर पाणी प्रंचड आहे व त्यामुळे वािावरणािील वार्े चे प्रमाणदेखील
खूप आहे व त्यामुळेच हररिगृह पररणामाि वार्े चा मोठा वाटा आहे. परंिु वार्े चे अथवा बाष्पाचे
प्रमाण हे वािावरणाि तनसगा तनर्माि असिे. सूया समुद्राच्या पाण्याची वार् ियार करिो व त्या
वार्े चा पाउस पडिो. ही प्रक्रिया तनसगााि अव्याहिपणे चालू असिे त्यामुळे वािावरणािील वार्े चे
प्रमाण हे बऱ्यापैकी एकसारखे असिे. िसेच वार्े ची हररिगृह वायु म्हणून िाकद इिर वायूंपेक्षा
कमीच असिे. त्यामुळे सध्याच्या जागतिक िापमानवाढीमध्ये वार्े चा र्ारसा वाटा नाही.

7. हरितगृह परिणाम व र्ागतति तापमान वाढ (Green house effects
& Global warming)
काबान डायॉ्साईड व िापमानवाढीचा संबंि

वरील ि्याि नमूद के ल्याप्रमाणे हररिगृह पररणामाि दुसरा महत्त्वाचा वायु म्हणजे कबा वायू
(काबान डायॉ्साईड) हा आहे. सध्याच्या युगाि जग ववकर्सि देश व ववकसनशील देश या प्रकाराि
ववभागले आहेि. औद्योर्गक िांिीनंिर ववकर्सि देशाि मोठ्या प्रमाणावर कोळसा व खतनज
िेलावर आिाररि उजेचा वापर मोठ्या प्रमाणावर सू� झाला व ज्वलन प्रक्रकयेमुळे काबान
डायॉ्साईडचे मोठ्या प्रमाणावर उत्सजान सु� झाले. इ.स. १९७० च्या दशकानंिर ववकसनशील
देशांनीही ववकर्सि देशांच्या पावलांवर पाउल टाकून उजेचा मोठ्या प्रमाणावर वापर सू� के ला.
मोठ्या प्रमाणावरील कोळसा व पेट्रोलचा वापर व त्याचवेळेस कमी झालेली जंगले यामुळे
वािावरणािील काबान डायॉ्साईडचे प्रमाण अजून जोमाने वाढण्यास मदि झाली. औद्योर्गक िांिी
युरोपमध्ये इ.स. १७६० च्या सुमारास झाली त्यावेळेस वािावरणािील काबान डायॉ्साईडचे प्रमाण
२६० पीपीएम इिके होिे. इ.स. १९९८ मध्ये हेच प्रमाण ३६५ इिके होिे व आज इ.स. २००९ मध्ये

8. ४०० पीपीएम च्या जवळ पोहोचले आहे. हे प्रमाण वाढण्यास दुसरे तिसरे कोणीही नसून के वळ
मानव जवाबदार आहे. करोडो वर्ााच्या प्रकाशसंश्लेर्णा नंिर ियार झालेला कोळसा व खतनज िेल
गेल्या शंभर वर्ााि अव्यहाविपणे जमीनीिून बाहेर काढून वापरले आहेि. मुख्यत्वे वाहनांच्या पेट्रोल
व डडझेल साठी क्रकंवा कोळसा वीजतनर्मािीसाठी व इिर अनेक कारणांसाठी आपण मोठ्या प्रमाणावर
खतनज पदाथा वापरि आहोि व त्याचा िूर क�न काबान डायॉ्साईड वािावरणाि पाठवि आहोि.
वरच्या ि्त्यािील काबान डायॉ्साईडचा वाटा २६० पीपीएम च्या प्रमाणाि आहे. हे प्रमाण वाढल्यास
पृथ्वीचे सरासरी िापमान वाढणार हे स्पष्ट आहे व सध्या हेच होि आहे. शेजारील आकृिीि
पाहहल्याप्रमाणे जशी काबान डायॉ्साईडची पािळी गेल्या शिकापासून वाढि गेली आहे त्याच
प्रमाणाि पृथ्वीचे सरासरी िापमान देणखल वाढले आहे. म्हणूनच हररिवायूंनीच पृथ्वीचे सरासरी
िापमान वाढवले या वविानाला ही आकृति जोरदार पुरावा आहे.
के वळ काबान डायॉ्साईड नव्हे िर मानवी प्रयत्नांमुळे र्मथेनचेही वािावरणािील प्रमाण वाढि आहे.
इ.स. १८६० मिील र्मथेनचे प्रमाण हे ०.७ पीपीएम इिके होिे व आज २ पीपीएम [४] इिके आहे.
र्मथेन हा काबान डायॉ्साईडपेक्षा २१ पटीने जहाल हररिवायू आहे.[७] त्यामुळे वािावरणािील प्रमाण
कमी असले िरी त्याची पररणामकारकिा बरीच आहे. या सवा वायूंच्या वाढत्या प्रमाणामुळे
वािावरणाचे सरासरी िापमानही वाढले आहे आणण ही प्रक्रिया सु�च आहे. याच प्रक्रियेस जागतिक
िापमानवाढ असे म्हणिाि. ्लोरोफ्लुरोकाबान्स (सीएर्सी) या कुटुंबािील वायूंचा हररिगृह पररणाम
करणारे वायू आहे. हे वायू मानवतनर्मिा असून िे इ.स. १९४० च्या सुमारास वापराि आले. हे
कृत्ररम वायू रीजमध्ये, एरोसोल कॅ नमिे आणण इले्ट्रॉतनक उद्योगाि प्रामुख्यानं शीिीकरणासाठी
वापरले जािाि. सध्याच्या हररिगृह पररणामाच्या तनर्मिीि २५ ट्के वाटा या वायूंचा आहे. आिा
सीएर्सी वापरावर बंदी आहे, पण बंदी नसिाना भरपूर नुकसान झालेले आहे. हे वायू पृथ्वीजवळ
असिाना नुकसान न करिा िे वािावरणाच्या वरच्या थराि जािाि, िेव्हा त्यांच्या ववघटनािले
घटक ओझोन या ऑर्क्सजनच्या (O3) या �पाचं ऑर्क्सजनच्या सामान्य �पाि (O2) �पांिर
करिाि. हा ओझोन वायूचा थर सूयााकडून येणाऱ्या अल्ट्राव्हायोलेट प्रारणांपासून आपले रक्षण करिो.
ही प्रारणे वािावरण िापविािच आणण त्यांच्यामुळे त्वचेच्या कका रोगासह इिरही व्यािींना आपल्याला
सामोरे जावे लागिे. तिसरा हररिगृह वायू म्हणजे र्मथेन. पाणथळजागी कुजणाऱ्या वनस्पिी,
कुजणारे इिर काबानी पदाथा यािून र्मथेन बाहेर पडून हवेि र्मसळिो. टुंड्रा प्रदेशाि जी कायमस्व�पी
गोठलेली जमीन (पमाा रॉस्ट) आहे, त्याि पृथ्वीवरचा १४ ट्के र्मथेन गाडलेल्या वनस्पिींच्या

9. अवशेर् स्व�पाि आहे. पृथ्वीचं िापमान वाढिंय िसिशी गोठणभूमी वविळू लागली असून त्या
जर्मनीमिून मोठ्या प्रमाणावर सुटणारा र्मथेन वािावरणाि र्मसळू लागला आहे. सागरिळी जे
काबानी पदाथा साठलेले आहेि त्यांचा साठा पृथ्वीवरील दगडी कोळशांच्या सर्व साठ्यांपेक्षा काही
पटीनं मोठा आहे. बरेचदा सागरी उबदार पाण्याचा प्रवाह सागराि खोलव�न जािो िेव्हा क्रकंवा
सागरिळाची भूभौतिक कारणांनी हालचाल होिे िेव्हा या र्मथेनचे (आणण इिर काबानी वायूंचे)
मोठमोठे बुडबुडे एकदम सागरािून अचानकपणे वर येिाि. या बृहिबुदबुदांनी (प्लूम्स) काहीवेळा
सागरी अपघाि घडिाि. असे र्मथेनचे बुडबुडे ओखोत्स्क सागराि रर्शयन शास्रज्ांनी आणण
कॅ ररत्रबयन सागराि अमेररकन शास्रज्ांनी नांेेदले आहेि. हे बुडबुडे काहीवेळा एखाद्या शहराच्या
लांबी-�ंदीचेदेखील असू शकिाि. सागरपृष्ठावर येईपयिंि िे मोठे होि होि र्ुटिाि. त्यामुळं सागराि
अचानक खळबळ माजिे.

इति िािणे (Other reasons)
जगाची वाढिी लोकसंख्या - वाढत्या जगाच्या लोकसंख्येमुळे काबान-डाय-ऑ्साइडचे उत्सजानाचे
प्रमाण वाढि आहे.
प्राण्यांची वाढिी संख्या - काबान-डाय-ऑ्साइडचे प्रमाण वाढण्याकररिा आणखी एक कारण म्हणजे
जगाि वाढणारी प्राण्यांची प्रचंड संख्या. अमेररके िील कडक कायदे टाळण्याकररिा तिथले वराहपालक
मेर्क्सकोि वराहपालन कें द्रे काढिाि. तिथे एके का कें द्रावर काही लाख प्राणी असिाि. अमेररके िील
कॅ र्लर्ोतनाया या राज्यामध्ये दशलक्षाविी गाई आहेि. न्यूझीलंडमध्ये लोकसंख्येचा अनेकपट मेंढ्या
आहेि. जगािील कोंबडयांची िर गणिीच करिा येणार नाही. हे सवा प्राणी श्वासावाटे ऑर्क्सजन
घेिाि आणण काबान-डाय-ऑ्साइड बाहेर टाकिाि. र्शवाय मलमागाावाटे मेथेन हा घािक हररिगृह
पररणाम घडवून आणणारा वायू बाहेर टाकिाि. हा काबान-डाय-ऑ्साइडपेक्षा अनेक पट घािक
हररिगृह पररणाम घडवून आणणारा वायू बाहेर टाकिाि.
सूयााक्रकरणांची दाहकिा- सूयाक्रकरणांची दाहकिा (solar radiation)वाढल्यास जागतिक िापमान वाढ
होण्याची श्यिा असिे. परंिु सध्याच्या पररर्कस्थिीि सूया क्रकरणांचे उत्सजान हे नेहेमीप्रमाणे आहे.
क्रकरणांची दाहकिा कमी जास्ि झाल्यास जागतिक िापमान िात्कार्लन कमी जास्ि होिे,

10. दीघाकालीन दाहकिा कमी अथवा जास्ि झालेली नाही,त्यामुळे सध्याच्या िापमान वाढीस हररिगृह
पररणामच जवाबदार आहे.
ज्वालामुखींचे उत्सजान- ज्वालामुखींच्या उत्सजानाने देणखल जागतिक िापमान बदलू शकिे. त्यांचा
पररणाम िापमान कमी होण्याि देणखल होऊ शकिो. कारण वािावरणािील िुर्लकणांचे प्रमाण
वाढिे जे अल्ट्राव्हायोलेट लहरी शोर्ून घेण्याि कायाक्षम असिाि. ज्वालामुखींच्या उत्सजानाने
िापमान एखाद दुसरे वर्ाच कमी जास्ि होउ शकिे. त्यामुळे ज्वालामुखीचा िापमानावर पररणाम
िात्कार्लन असिो.
एल्-तननो पररणाम- पे� व र्चली देशांच्या क्रकनारपट्टीवर हा पररणाम हदसिो. ववर्ुववृिालगि
पाण्याखालून वाहणारा प्रवाह किी किी पाण्यावर येिो. असे झाल्यास पृथ्वीवर हवामानाि मोठे
बदल होिाि व त्याचा पररणाम जागतिक िापमान वाढीवरही होिो. एल्-तननो पररणाम चालू मोसमी
वाऱ्यांना अवरोि तनमााण होऊन भारिाि दुष्काळ पडिो.[८]. या पररणामामुळे पृथ्वीवर १ िे ५
वर्ाापयिंि सरासरीपेक्षा जास्ि िापमान नोंदवले जाऊ शकिे. मागील एल्-तननो पररणाम १९९७ - ९८
साली नोंदवला गेला होिा.[९]
"'औद्योर्गक िांिी"' - औद्योर्गक िांिी घडल्यावर र्ार प्राचीन काळी गाडल्या गेलेल्या जंगलांचा
मानवाने इंिन म्हणून मोठ्या प्रमाणावर वापर सु� के ला. कुठलाही काबानी पदाथा जाळला की
त्यािून काबानडाय ऑ्साईडची तनर्मिी होिे. त्याप्रमाणे लाकूड आणण दगडी कोळसा जाळल्यानंिर
वािावरणाि काबान डायऑ्साईडचे प्रमाण वाढू लागले. दगडी कोळसा जाळला जाि असिाना
काबान डायऑ्साईड वायूबरोबर काही कोळशामध्ये असलेल्या गंिक आणण त्याची संयुगे यांच्या
ज्वलनाने सल्र्र डायऑ्साईडही हवेि र्मसळू लागला. ववसाव्या शिकाि कोळसा याच्या बरोबर
खतनज िेल आणण इंिन वायूंच्या ज्वलनामुळे तनमााण होणाऱ्या काबान डायऑ्साईडची भर पडली.
नैसर्गाक िेल आणण वायू आपण इि्या मोठ्या प्रमाणावर वाप� लागलो की वािावरणाि कोळसा
जाळून जमा होणाऱ्या काबान डायऑ्साईडमध्ये भरपूर भर पडून हररिगृह पररणाम वाढू लागला.

11. परिणाम (Effects)
सरासरी िापमान वाढ ही के वळ २ िे ३ अंशांची हदसि असली िरी पृथ्वीवर महाकाय बदल घडवून
आणण्यास सक्षम आहेि. पुवीच्या िापमानवाढीिही पृथ्वीवर अश्याच प्रकारचे महाकाय बदल घडून
आले होिे. सवााि महत्त्वाचा बदल म्हणजे हवामानािील बदल. सध्या हे बदल हदसणे चालू झाले
असून हे बदल जागतिक िापमानवाढीमुळे आहे का? अशी ववचारणा सामान्य नागररकाकडून होि
आहे.
01) हहमनदयाूंचे ववतळणे

जागतिक िापमानवाढीने हहमनद्यांचे वविळणे र्चंिेची बाब बनली आहे
इ.स. १९६० च्या दशकाि जागतिक िापमानवाढीचा शोि लागला परंिु नेमके
पररणाम कोणिे याचा थांग त्याकाळी लागणे अवघड होिे. इ.स. १९९० च्या दशकाि ओझोनच्या
प्रश्णाने जगाचे लक्ष वेिल्यावर िापमानवाढीचे पररणाम काय असिील काय झाले आहेि याचा
मागोवा घेणे चालू झाले. जगािील ववववि भागािील होणारे बदल िपासण्याि आले. सवााि दृश्य
पररणाम हदसला िो हहमनद्यांवर गेल्या शंभर वर्ााि जगािील सवाच भागािील हहमनद्यांचा आकार

12. कमी होणे चालू झाले. कारण सोपे आहे, िापमान वाढीने पडणाऱ्या बर्ाापेक्षा वविळाणाऱ्या बर्ााचे
प्रमाण जास्िी झाले व हहमनद्या मागे हटू लागल्या. इ.स. १९६० पयिंि अक्ररके िील माउंट
क्रकलीमांजारो या पवािावर मुबलक बर्ा होिा व आज अतिशय नगण्य बर्ा आहे[११].[१२]हहमालय,
आल्प्स, आन्देस व रॉक्रक या महत्त्वाच्या बर्ााच्छहदि पवािरांगामध्येही असेच आढळून आले आहे.
या हहमनद्या पाणी पुरवठा म्हणून अतिशय महत्त्वाच्या आहेि. हया हहमनद्या नष्ट पावल्या िर
या नद्यावर अवलंबून असणाऱ्यांना पाणी टंचाईचा सामना करावा लागेल.
हहमनद्यांच्या वविळण्याबरोबर आहटाक व अंटाहटाका व ग्रीनलँडमिील या ध्रुवीय
प्रदेशाि प्रचंड मोठे हहमनगांचेही वविळणे चालू झाले आहे[१३]. खरेिर जागतिक िापमानवाढी
आगोदरही वविळण्याची प्रक्रिया चालू होिी. परंिु जागतिक िापमानवाढीनंिर बर्ा पडण्याचे प्रमाण
कमी झाले व वविळण्याचे प्रमाण जास्ि झाले आहे. हे वविळलेले पाणी समुद्राच्या पाण्याि र्मसळून
जािे पररणामिः पाण्याची पािळी वाढिे. आहटाक व अंटाहटाका व ग्रीनलँडमध्ये असे प्रचंड हहमनग
आहे. येथील हहमनग दोन प्रकाराि ववभागिा येिील. पाण्यावरील हहमनग, व जमीनीवरील हहमनग.
आहटाकमिील हहमनग मुख्यत्वे पाण्यावरील आहेि. िर ग्रीनलँड व अंटाहटाकामिील हहमनग हे
मुख्यत्वे जमीनीवरील आहेि. या हहमनगांनी पृथ्वीवरील जवळपास ३ ट्के पाणी सामावले आहे.
पाण्यावरील हहमनगांचा सािारणपणे बहुिांशी भाग पाण्याखाली असिो व र्ारच थोडा आपणास
पाण्यावरिी हदसिो. हे हहमनग जर वविळले िर पाण्याची पािळी वाढि नाही. पण जर जमीनीवरील
हहमनग वविळले िर िे पाणी सरिेशेवटी महासागराि येिे व पाण्याची पािळी वाढविे. एकट्या
ग्रीनलँडमिील बर्ा वविळला िर पृथ्वीवरील पाण्याची पािळी २ िे ३ मीटरने वाढेल. व
अंटाहटाकावरील संपूणा बर्ा वविळला िर पृथ्वीची महासागराची पािळी २० मीटरने वाढेल [४] व असे
झाल्यास आज हदसि असलेला कोणिाही समुद्रक्रकनारा अर्कस्ित्वाि रहाणार नाही. मुंबई, कलकत्ता
चेन्नई, न्यूयोका लॉस अँजेर्लस व इिर शेकडो समुद्राकाठची शहरे पाण्याखाली जािील. बांग्लादेश
व नेदरलँड सारखे देश ज्यांची बहुिांश देशाची समुद्रासपाटीपासून ०-५ मीटर इिकी आहे ह्या
देशांम्िील बहुिेक भाग पाण्याखालीच असेल. पररणामी येथील जनिेला इिर भागाि स्थलांिर
करावे लागणार.

13. 02) हवामानातील बदल (Climate change)
२६ जुलै २००५ मुंबई

हवामानािील बदल हा जागतिक िापवाढीमुळे होणारा सवााि र्चंिाजनक पररणाम आहे. गेल्या काही
वर्ााि या बदलांचे स्व�प स्पष्ट पणे हदसि आहे व त्याचे पररणाम अनेक देशािील लोकांनी
अनुभवले/ अनुभवि आहेि. पृथ्वीवरील हवामान हे अनेक घटकांवर अवलंबून असिे. समुद्राच्या
पाण्याचे िापमान हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. या घटकामुळेच खंडाच्या एखाद्या भागाि क्रकिी
पाउस पडणार, किी पडणार हे ठरिे. िसेच त्या खंडाचे िापमान क्रकिी रहाणार हेदेखील ठरिे.
महासागरािील गरम व थंड पाण्याचे प्रवाह या िापमान घटकामुळे काम करिाि. युरोपला अटलांहटक
महासागरमिील गल्र्-स्ट्रीम या प्रवाहामुळे उबदार हवामान लाभले आहे. जागतिक िापमानवाढीमुळे
समुद्राच्या पाण्याचेही सरासरी िापमान वाढले आहे. पाण्याचे िापमान वाढल्याने बाष्पीभवनाचे
प्रमाण वाढिे, यामुळे पावसाचे प्रमाण, चक्रि वादळांची संख्या व त्यांची िीव्रिा वाढलेली आहे. २००५
मध्ये अमेररके ि आलेल्या किररना या चक्रिवादळाने हाहाकार माजवला.

14. याच वर्ी जुलै २६ रोजी मुंबईि व महाराष्ट्राि न: भूिो अश्या प्रकारचा पाउस पडला होिा. युरोप
व अमेररके ि देणखल पावसाचे प्रमाण वाढलेले आहे परंिु बर्ा पडण्याचे प्रमाण लाक्षणीय ररत्या कमी
झालेले आहे व पूवीप्रमाणे थंडी अनुभवायास र्मळि नाही हा िेर्थल लोकांचा अनुभव आहे. पावसाचे
प्रमाण सगळीकडेच वाढलेले नाही. िर काही हठकाणी लाक्षणीय ररत्या कमी झालेले आहे जगािील
काही भागाि पावसाचे प्रमाण कमी होऊन त्या भागाि दुष्काळांचे प्रमाण वाढेल. अक्ररके चा पर्कश्चम
क्रकनाऱ्यावर असे पररणाम हदसि आहे िर इशान्य भारिाि देणखल पावसाचे प्रमाण कमी होण्याचे
भाक्रकि आहे िर थारच्या वाळवंटाि पावसाचे प्रमाण वाढेल असे भाक्रकि आहे. थोड्याि हवामानाि
बदल आपेक्षक्षि आहेि.
हवामानािील बदल युरोप व अमेररके सारख्या देशाि स्पष्टपणे हदसून् येिील. इटली मध्ये मूमध्य
समुद्रीय वािावरण आहे असेच वािावरण िापमानवाढीमुळे रान्स व जमानीमध्ये पर्कश्चम युरोपीय
हवामान प्रकारच्या देशाि अनुभवणे श्य आहे िर. टुंड्रा प्रकारच्या अतिथंड प्रदेशाि पर्कश्चम युरोपीय
प्रकारचे हवामान अनुभवणे श्य आहे.वाळवटांचीही व्यार्कप्ि वाढणे हवामानािील बदलांमुळे आपेक्षक्षि
आहे.
महासागराच्या पाण्याच्या िापमानाि बदल झाल्याने महासागरािील महाप्रचंड प्रवाहांच्या हदशा
बदलण्याची श्यिा आहे. जर प्रवाहांची हदशा बदलेल की नाही? बदल्यास कशी बदलेल? हे अत्ताच
भाक्रकि करणे अवघड आहे व हे प्रवाह बदल्यास पृथ्वीवर पूवीप्रमाणेच महाकाय बदल होिील.
त्यािील एक बदल शास्रज् नेहेमी ववचाराि घेिाि िो म्हणजे गल्र् र्कस्ट्रम प्रवाह व उत्तर अटलांहटक
प्रवाह. या प्रवाहांमध्ये बदल झाल्यास युरोप व अमेररके चे िापमानाि अचानक बदल घडून िेथे
हहमयुग अविरण्याची श्यिा आहे. या श्यिे वर हॉर्लवूडमध्ये द डे आफ्टर टुमॉरो हा र्चरपट
प्रदर्शाि झाला होिा.

15. उपाय (Solutions)
जागतिक िापमानवाढ रोखायची िर वािावरणािील काबान डायऑ्साईड वायू कमी करण्यासाठी
उपाय करावे लागिील. यािला एक उपाय म्हणजे झाडं वाढवणे. सध्याचे काबान डायऑ्साईडचे
वािावरणािील प्रमाण थोपवायचे िर त्याची तनर्मिी कमी करणे आवश्यक आहे. जंगलांखालची
भूमी सध्याच्या िीन िे पाच पट वाढवायला हवी. दुसरे म्हणजे काबान डायऑ्साईड तनमााण होिाच
िो पकडून सागराि सोडायची सोय करायला हवी क्रकंवा याचे दुसऱ्या एखाद्या अववघटनशील संयुगाि
�पांिर करावे लागेल. सागराि मोठ्या प्रमाणावर लोहसंयुगे ओिली िर वानस प्लवकांची (प्लँस्टॉन
वनस्पिी) वाढ होऊन त्यामुळे काबान डायऑ्साईडचे प्रमाण कमी व्हायला मदि होईल असं काही
शास्रज् म्हणिाि.
सध्याच्या युगाि कोणिाही देश उजेचा वापर कमी क�न आपली प्रगिी खोळंबून घेणार नाही.
अभ्यासािील पहाणीनुसार ववकर्सि देशांचा उजेचा वापर हा ववकसनशील देशांपेक्षा क्रकिीिरी पटीने
जास्ि आहे.[१५] परंिु वापराचे प्रमाण र्कस्थरावले आहे. या देशांपुढील मोठा प्रश्ण आहे िो म्हणजे
उजेचा वापर कमी कसा करायचा जेणेक�न हररिवायूंचे प्रमाण कमी होईल. भारि, चीन या देशाि
दरडोई वापर कमी असला िरी वापराचे प्रमाण हे दरवर्ी लाक्षणीय ररत्या वाढिे आहे. वापर गुणणले
लोकसंख्या यांचा ववचार करिा काही वर्ाािच हे देश जगािील इिर देशांना हररिवायूंच्या उत्सजानाि
मागे टाकिील. जगािील इिर ववकसनशील देशांच्या बाबिीि हेच लागू होिे. म्हणून सध्या उजेचा
वापर कमी क�न व जागतिक िापमानवाढीवर माि करिा येणे अवघड आहे. यावर माि करण्यासाठी
िज्ांचे असे मि आहे की अत्ता लगेच काबान डायॉ्साईड या मुख्य हररिवायूला वािावरणाि
सोडण्यापासून रोखणे. त्यामुळे शास्रज् ज्वलनाच्या अश्या प्रक्रिया शोिि आहेि ज्यामुळे वािावरणाि
काबान डायॉ्साईड सोडला जाणार नाही व उजेचे उत्पादन खोळंबणार नाही. मध्यम स्व�पािील
उपायांमध्ये वाहनांसाठी व वीजतनर्मािी प्रकल्पांसाठी नवीन प्रकरचे इंिन शोिून काढणे हे आहे.
कायमस्व�पी उपायांमध्ये िंरज्े ववकर्सि करणे जेणेक�न मानवाचे खतनज व तनसगाािील अमूल्य
ठेव्यावर अवलंबून रहाणे कमी होईल असे उदेश्य आहे.

16. नवीन प्रिािची इूंधने
काबान् डायॉ्साईडला ज्वलनानंिर रोखणे व त्याची साठवण करणे हे वीजतनर्मािी प्रकल्पांमध्ये
श्य आहे कारण िेथे मोठ्या प्रमाणावर (एकूण ४० ट्के) प्रदूर्कांची तनर्मािी होिे. ही तनर्मािी
कें द्रीय प्रकारची असल्याने त्यावर उपाय शोिणे सोपे आहे. परंिु वाहनांमध्येही ज्वलन होि असिे
व िेही काबान डायॉ्साईडचे उत्सजान करिाि. अभ्यासािील पहाणी नुसार ३३- ३७ ट्के काबान
डायॉ्साईडचे उत्सजान हे वाहनांमुळे होि आहे. परंिु वीजप्रकल्पांप्रमाणे त्याचे उत्सजान कें द्रीय
नसल्याने प्रत्येक वाहनािील सी.ओ.२ रोखून त्याची साठवण करणे महाकठीण काम आहे. यावर
उपाय म्हणजे नवीन प्रकारची इंिने शोिणे जेणेक�न या इंिनािून काबान डायॉ्साईडचे उत्सजान्
होणारच नाही.
हायड्रोजन हे एक प्रभावी इंिन् आहे. हायड्रोजनच्या ज्वलनाने र््ि पाण्याची तनर्मािी होिे.
पाण्याच्या ववघटनािून, पेट्रोर्लयम पदाथािंिून िसेच जैववक पदाथािंमिून हायड्रोजनची तनर्मािी करिा
येिे. सध्या हायड्रोजनचे तनयोजन कसे करायचे याचे उत्तर शास्रज् शोिि आहेि. कारण हायड्रोजन
हा हलका वायु असल्याने त्याला के वळ दाबाखाली (Pressurised)साठविा येिे. अतिशय ज्वालाग्राही
असल्याने याचे इंिन म्हणून वापरण्यावर बंिने आहेि.
01)र्ैववि इूंधने-
शेिीि तनमााण होणाऱ्या उत्पादनांिून तनमााण होणाऱ्या इंिनांना जैववक इंिने म्हणिाि. ही इंिने
मुख्यत्वे सूया प्रकाशापासून होणाऱ्या प्रकाश संश्लेशणािून ियार होिा. या इंिनािून काबान
डायॉ्साईडची तनर्मािी अटळ असले िरी आपणास खतनज िेलांपासून अथवा कोळश्यापासून काबान
डायॉ्साईडची तनर्मािी टाळिा येिे. अशी इंिने सी.ओ.२ न्यूट्रल मानण्याि येिाि[२२]. भािाचे िूस,
उसाचे र्चपाड ही काही जैववक इंिनांची उदाहरणे आहेि.

17. 02)अपािूंपारिि उर्ाजस्त्रोत-
पहा अपारंपररक ऊजाास्रोि सध्या अपारंपाररि उजाास्रोिाच्या तनर्मािीवर बहुिांशी देशांचा भर आहे.
अपारंपाररक स्रोि म्हणजे ज्याि खतनज संप्पिीचा वापर के ला जाि नाही असे स्रोि. जलववद्युि,
पवनच््या, सौरउजेचा ववववि प्रकारे वापर, बायोगॅस तनर्मािी, शेिीमालाचे वायूकरण
(Gasification), भरिी ओहोटीपासून जलववद्युि,हे काही अपारंपाररक उजाास्रोि आहेि.
अणूउजाा अणूश्िीपासून र्मळवलेली उजाा म्हणजे अणूउजाा. अणूउजेि हररिवायूंचे उत्सजान होि
नाही. परंिु क्रकरणोत्सगािंचा रास, अणुभट्यांची सुरक्षक्षििा िसेच अणूउजेच्या नावाखाली अण्वस्रांचा
होणारा ववकास अणूउजेसाठी लागणारे इंिन व हे इंिन बनविाना होणारे हररिवायूंचे उत्सजान
यामुळे हा ववर्य नेहेमीच वादाि रहािो व सध्या अणूउजाा हा जागतिक िापमानवाढीवर पयााय
नकोच असा सुर आहे.[२३]

18. आर्थजि, िायदेशीि व सामाजर्ि उपाय
उत्सर्जनावि िि- हररिवायूंच्या जादा उत्सजानावर कर लावणे हा उत्तम आहे. हा कर सरळपणे
इंिनावर लावला जाऊ शकिो. क्रकंवा इंिनाच्या वापरानंिर एखाद्या उद्योगाने क्रकिी हररिवायूंचे
उत्सजान के ले याचे गणणि मांडून के ला जाऊ शकिो. ज्यादा कराने इंिनाच्या वापरावर बंिने येिील
असा अंदाज आहे व उद्योगिंदे नववन प्रकारच्या हररिवायूरहहि इंिनामध्ये जास्ि गुंिवणूक करिील
असा अंदाज आहे. ज्यादा कराने अथाव्यवस्था संथ होण्याची श्यिा आहे असे दुसऱ्या बाजून सुर
आहे.
तनबंध लादणे- हररिवायूंचे उत्सजानांची पवाा न करणारे देश अथवा उद्योग िंदे यांच्यावर आर्थाक
तनबिंि लादणे जेणेक�न त्यांना हररिवायूंची पवाा करणे भाग पडेल असे काहीसे करणे.
िाबजन क्रेडिट - ववकर्सि देशांमध्ये Kyoto protocol अंिगाि हररि वायूंचे उत्सजान कमी
करण्यासाठी देशांिगाि मोठे बदलाव करावे लागि आहेि. ववकासाची भूक प्रचंड असिाना असे बदल
काही देशांसाठी हदवाळखोरीचे कारण बनू शकिे. िसेच सामार्कजक प्रश्णही उदभवण्याची श्यिा
आहे. यासाठी Kyoto protocol मध्ये Clean development mechanism (C.D.M) अंिगाि
Carbon credit ची सोय के ली आहे. या कलमानुसार ववकर्सि देशांनी अववकर्सि देशाि ववकास
के ल्यास त्याचा र्ायदा त्यांना र्मळिो.
उदाहरणाथा अक्ररके िील एखाद्या देशाि रान्सने पवनच्यांची तनर्मािी के ली व त्या देशाच्या
ववकासाि हािभार लावला िर पवनच्यांनी जेवढे हररिवायूंचे उत्सजान वाचवले िे रान्स या
देशाच्या खात्याि जमा होिे. अथवा एखादा आजारी उद्योग समूह जर कारखाने बंद करि असेल
िर त्या कारखान्याकडून होणारे उत्सजानाचे प्रमाणपर इिर देश अथवा इिर कं पनी ववकि घेउ
शकिे. पूवा युरोपाि असे बरेच उद्योगसमूह होिे िे १९९० च्या सुमारास चांगली कामगीरी करि
होिे व सोववएि संघाच्या पिना नंिर हे उद्योग समूह ढेपाळले. पररणामिः रर्शयामिील व पूवा
युरोपािील अश्या बऱ्याच कं पन्यांनी आपले उत्सजानाचे प्रमाणपर श्रीमंि कं पन्यांना ववकणे चालू
के ले आहे. याला Carbon credit असे म्हणिाि. काही हटकाकारांच्या मिे ही पद्िि जवाबदारीिून
पळवाट आहे व गंभीर ववर्याचे बाजा�करण के ले आहे.

19. र्चरपटात
जागतिक िापमानवाढ हा कें हद्रय ववर्य ठेउन अमेररके चे माजी उपराष्ट्रपिी Al gore यांनी an
inconvenient truth हा Documentry प्रकारचा र्चरपट काढला. या र्चरपटाि जागतिक
िापमानवाढ म्हणजे काय यापासून त्याचे पररणाम काय व अमेररका व जगाने कोणकोणत्या प्रकारचे
उपाय अमलाि आणण्याची गरज आहे यावर सववस्िर सवािंना समजेल अश्या भार्ेि वववेचन के ले
आहे. या र्चरपटाला २००७ मिील सवोत्कृष्ट माहहिीपटाचा (Documentry) ऑस्कर पुरस्कार
र्मळाला होिा. Al gore यांचे जागतिक िापमानवाढी बद्द्ल जागृिीचे काया लक्षाि घेउन २००८
मध्ये त्यांना शांििेचे नोबेल पाररिोवर्क र्मळाले.
The day after tomorrow हा र्चरपट २००४ मध्ये प्रदर्शाि झाला. जागतिक िापमानवाढीनंिर
येऊ शकणाऱ्या हहमयुगाची रोमांचक कथा सादर के ली आहे.