GUIA DIDÁCTICA SHUAR CHICHAM MODULO DOS .pdf

NellyPinchop1 3 views 171 slides Oct 20, 2025
Slide 1
Slide 1 of 171
Slide 1
1
Slide 2
2
Slide 3
3
Slide 4
4
Slide 5
5
Slide 6
6
Slide 7
7
Slide 8
8
Slide 9
9
Slide 10
10
Slide 11
11
Slide 12
12
Slide 13
13
Slide 14
14
Slide 15
15
Slide 16
16
Slide 17
17
Slide 18
18
Slide 19
19
Slide 20
20
Slide 21
21
Slide 22
22
Slide 23
23
Slide 24
24
Slide 25
25
Slide 26
26
Slide 27
27
Slide 28
28
Slide 29
29
Slide 30
30
Slide 31
31
Slide 32
32
Slide 33
33
Slide 34
34
Slide 35
35
Slide 36
36
Slide 37
37
Slide 38
38
Slide 39
39
Slide 40
40
Slide 41
41
Slide 42
42
Slide 43
43
Slide 44
44
Slide 45
45
Slide 46
46
Slide 47
47
Slide 48
48
Slide 49
49
Slide 50
50
Slide 51
51
Slide 52
52
Slide 53
53
Slide 54
54
Slide 55
55
Slide 56
56
Slide 57
57
Slide 58
58
Slide 59
59
Slide 60
60
Slide 61
61
Slide 62
62
Slide 63
63
Slide 64
64
Slide 65
65
Slide 66
66
Slide 67
67
Slide 68
68
Slide 69
69
Slide 70
70
Slide 71
71
Slide 72
72
Slide 73
73
Slide 74
74
Slide 75
75
Slide 76
76
Slide 77
77
Slide 78
78
Slide 79
79
Slide 80
80
Slide 81
81
Slide 82
82
Slide 83
83
Slide 84
84
Slide 85
85
Slide 86
86
Slide 87
87
Slide 88
88
Slide 89
89
Slide 90
90
Slide 91
91
Slide 92
92
Slide 93
93
Slide 94
94
Slide 95
95
Slide 96
96
Slide 97
97
Slide 98
98
Slide 99
99
Slide 100
100
Slide 101
101
Slide 102
102
Slide 103
103
Slide 104
104
Slide 105
105
Slide 106
106
Slide 107
107
Slide 108
108
Slide 109
109
Slide 110
110
Slide 111
111
Slide 112
112
Slide 113
113
Slide 114
114
Slide 115
115
Slide 116
116
Slide 117
117
Slide 118
118
Slide 119
119
Slide 120
120
Slide 121
121
Slide 122
122
Slide 123
123
Slide 124
124
Slide 125
125
Slide 126
126
Slide 127
127
Slide 128
128
Slide 129
129
Slide 130
130
Slide 131
131
Slide 132
132
Slide 133
133
Slide 134
134
Slide 135
135
Slide 136
136
Slide 137
137
Slide 138
138
Slide 139
139
Slide 140
140
Slide 141
141
Slide 142
142
Slide 143
143
Slide 144
144
Slide 145
145
Slide 146
146
Slide 147
147
Slide 148
148
Slide 149
149
Slide 150
150
Slide 151
151
Slide 152
152
Slide 153
153
Slide 154
154
Slide 155
155
Slide 156
156
Slide 157
157
Slide 158
158
Slide 159
159
Slide 160
160
Slide 161
161
Slide 162
162
Slide 163
163
Slide 164
164
Slide 165
165
Slide 166
166
Slide 167
167
Slide 168
168
Slide 169
169
Slide 170
170
Slide 171
171

About This Presentation

GUIA DIDÁCTICA SHUAR CHICHAM MODULO DOS, Documento básico para aprender el idioma.


Slide Content

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
1
DIRECCIÓN DE GESTION SOCIAL,
TURISMO E INTERCULTURALIDAD
UNIDAD DE CULTURA, PUEBLOS
Y NACIONALIDADES
SHUAR CHICHAM unuimiarARtai
Aprendamos la lengua shuar
NIVEL II
SERAFIN HILARIO PAATI W. SAMUR-ECUADOR
NASE, 2016
SAMUR-ECUADOR
NASE, 2016

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
2
Soc. Salvador Quishpe Lozano
PREFECTO DEL GOBIERNO AUTÓNOMO DESCENTRALIZADO PROVINCIAL
DE ZAMORA CHINCHIPE.
Equipo Técnico
Prof. Angel Benigno Medina CangoDirección de Gestión Social,Turismo e
Interculturalidad
Mgs. Manuel Medina Macas Jefe de Unidad de Cultura Pueblos y
Nacionalidades
Ing. Franco Medina Macas Promotor Cultural
SerafinHilarioPaatiW.
CONSULTOR Docente del Sistema de Educación
Intercultural Bilingue deGualaquiza
Primera Edición: marzo de 2016
DIRECCIÓN GAD-PROVINCIAL:
Jorge Mosquera y francisco de Orellana.
Telef: 605-132
ZAMORA-ECUADOR
2016

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
3
PRESENTACIÓN
Al saludar a la milenaria Nacionalidad Shuar, asentado en la provincia de Zamora
Chinchipe así como también a la opinión pública en general; nos es grato expresar
nuestra satisfacción por emprender en la recuperación de la “Lengua Shuar Chicham”,
en uno de los sectores más vulnerables como es la niñez y la juventud de esta
nacionalidad.
Aprovechamos para invitar a todas y todos los miembros de la nacionalidad shuar a
involucrarnos en este programa y juntos apoyarnos para este maravilloso propósito.
Invitamos también a todas las personas naturales, instituciones públicas y privadas,
nacionales e internacionales a sumarse a esta minga para juntos devolver a la niñez y a
la juventud de la nacionalidad shuar, el derecho a vivir con su lengua materna. Debemos
estar conscientes que, éstos más de 500 años de aculturación promovida por Europa, y
particularmente por España, ha menguado día tras día nuestro patrimonio lingüístico.
Sabemos que ésta tarea no es fácil, sin embargo, sabemos que el mundo moderno ha
puesto por delante el respeto a los derechos de las personas y de los colectivos; por
tanto estamos seguros que ese criterio ayudará a fortalecer esta iniciativa que ponemos
en marcha en nuestra provincia intercultural de Zamora Chinchipe.
Agradecemos desde ya, a todos los técnicos, cooperantes, voluntarios que de una u otra
forma apoyaron esta iniciativa.
POR NUESTRA VIDA: UNA SOLA FUERZA, UN SOLO CORAZÓN Y UN SOLO
PENSAMIENTO
II PUJUTAIRIN: CHIKICHIKKAKARAM,CHIKICHIKENENTAI NUYA CHIKICHIK
ENENTAIMMIA ÁTINIAITI
Soc. Salvador Quishpe Lozano.
PREFECTO DE ZAMORA

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
4
INDICE
CONTENIDOS Pág.
Presentación………………………………………………….. 3
Índice………… ………………………………………………….. 4
Introducción……………………………………………………… 8
Datos sociolingüísticos de la nacionalidad shuar de Zamora Chinchipe…… 10
UNIDAD 1
YAJASMA NAARI LOS NOMBRES DE ANIMALES
Presentación de la Unidad…………………………………… 12
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad……………………………….. 13
1.1Yajasma naari-Nombres de animales…………………… 13
1.1.1 Tanku yajasma–Animales domésticos………………. 13
1.1.2Kampunniunmaya yajasma–Animales salvajes……… 14
1.1.3 Ikiamau yajasma–Monos……………………………….. 15
1.1.4 Yajasma ukunchtincha–Animales invertebrados……. 16
1.1.5 Nanamtin–Aves………………………………………….. 17
1.1.6 Entsaya iwiaku–Seres acuáticos……………………… 19
1.1.7Tsenkeap–Sapos y ranas………………………………. 22
1.2 Aujmat aujeamu–Lectura de un cuento………………… 23
1.3 Chichasma najankatai–Formemos oraciones…………. 23
Takat najanatin-Ejercicios prácticos…………………………. 25
Yama Chicham-Vocabulario…………………………………… 28
UNIDAD 2
AENTSUAYASHI EL CUERPO HUMANO
Presentación de la Unidad…………………………………… 30
Ejetuktin–Objetivo de la Unidad……………………………… 30
Recordatorio de la Clase anterior…………………………….. 31
2.1 Aujmatma aujsata–Lea el siguiente diálogo…………… 32
2.2 Aentsu ayashi–El cuerpo humano………………………. 32
2.3 Aentsu ayashi najanaiya–Miembros del cuerpo humano… 34
Takat najanatin–Ejercicios prácticos………………………… 35
Yama Chicham–Vocabulario…………………………………. 38
UNIDAD 3
SHUAR CHICHAMA CHICHATAI IIMTI –EL SISTEMA FONOLÓGICO SHUAR
Presentación dela Unidad…………………………………… 40
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad………………………………. 41

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
5
Recordatorio de la Clase anterior…………………………….. 41
3.1 Shuar chichama chichatai iimti–El alfabeto shuar…….. 43
3.1.1 Yakakua Jempejai………………………………………... 43
3.1.2 Chichau-Las vocales…………………………………… 44
3.1.3 Chichachu-Las consonantes………………………….. 45
3.1.4 Ikiakat-El acento………………………………………… 47
Takat najanatin–Ejercicios prácticos………………………. 49
Yama Chicham-Vocabulario…………………………………. 54
UNIDAD 4
YURANK TURA NUMI NAAR I–NOMBRES DE FRUTAS Y ÁRBOLES
Presentación de la Unidad………………………………….. 56
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad……………………………… 57
Recordatorio de la Clase anterior……………………………. 57
4.1Aujmatsamun aujeajai–Leo el mito……………………. 58
4.2 Yurank–Frutas…………… ……………………………… 58
4.3 Araka naari tura numi naari–Nombres de plantas y árboles…… 60
4.4 Emka-tuiEl sufijo de lugar………………………….. 65
4.5Dialogamos utilizando los sufijos de lugar……………. 67
4.6 Emkawarijiai-El sufijo–jaide instrumento……………. 69
Takat najanatin-Ejercicios prácticos……………………….. 71
Yama Chicham-Vocabulario……………… ………………… 73
UNIDAD 5
YAUNCHUYA AUJMATSAMU –LOS MITOS
Presentación de la Unidad………………………………… 75
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad……………………………. 76
Recordatorio de la claseanterior…………………………… 76
5.1Nunkuiniuaujmatma–Los mitos de Nunkui………….. 77
5.2 Etsanu aujmatma–Los mitos de Etsa………………… 80
5.3Emka-tuya-El sufijo de Procedencia–numia,-nmaya…… 80
5.4 Takakma-Los posesivos……………………………… 82
Takat najanatin-Ejercicios prácticos……………………… 84
Yama Chicham-Vocabulario………………………………. 88
UNIDAD 6
AYAATIN SHUAR CHICHAMNUM –LOS AFIJOS EN LA LENGUA SHUAR
Presentación de la Unidad………………………………… 90
Ejetuktin–Objetivo de la Unidad…………………………… 90
Recordatorio de laclase anterior…………………………… 91
6.1Emka–Los sufijos………………………………………. 92
6.1.1Emka–cha,-chu-El sufijo de negación-cha,-chu. 92
6.1.2 Emka–iti–El sufijo–iti……………………………….. 94
6.1.3 Emka aijiai–El sufijo de compañía…………………. 97

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
6
6.1.4El uso de lossufijos en los adjetivos………………. 98
6.2 Ukunam–Prefijos……………………………………….. 103
Takat najanatin-Ejercicios prácticos……………………… 104
Yama Chicham-Vocabulario………………………………. 109
UNIDAD 7
PENKE CHICHAM EL VERBO
Presentación de la Unidad……………………………….. 111
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad………………………….. 111
Recordatorio de la clase anterior…………………………. 112
7.1 Penke chicham–El verbo…………………………….. 113
7.1.1 Penke chichama naari–El infinitivo………………. 113
7.1.2 Penke chicham umuchratai–Conjuguemos los verbos… 113
7.1.3Negación con los tiempos verbales: presente, pasado y futuro… 116
Takat najanatin–Ejercicios prácticos……………………. 120
Yama Chicham–Vocabulario…………………………….. 123
UNIDAD 8
NAA UNUIMIATMA-EL SUSTANTIVO
Presentación de la Unidad………………………………… 125
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad……………………………. 126
Recordatorio de la clase anterior…………………………… 126
8.1 Naa–El sustantivo………………………………………. 127
8.2 Iimri metekmau tura nekapkari-El Género y número… 129
8.2.1 Iimri metekmau-El género……………………………. 129
8.2.2 Nekapkari-El número…………………………………. 130
8.3 Naa akantramu-Clases de sustantivos………………. 130
Takat najanatin-Ejercicios prácticos………………………. 132
Yama Chicham-Vocabulario……………………………….. 136
UNIDAD 9
NEMARIN UNUIMIATMA –EL ADJETIVO
Presentación de la Unidad………………………………….. 138
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad………………………………. 138
Recordatorio de la clase anterior……………………………… 139
9.1 Yaunchuya aujmatsamu aujma-Lectura del Mito......... 140
9.2 Nemarin-El adjetivo...................................................... 141
9.2.1 Iirkari nemarin-Adjetivo calificativo............................ 141
9.2.2 Takakma nemarin-Adjetivo posesivo......................... 142
9.2.3 Iniakmau nemarin-Adjetivo demostrativo................... 148
9.2.4 Nekachminian nemarin-Adjetivo Indefinido................ 149
9.2.5 Nekapmakan nemarin-Adjetivo numeral.................... 149
Takat najanatin-Ejercicios prácticos.................................... 153
Yama Chicham-Vocabulario................................................ 155
UNIDAD 10

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
7
AYAAMIN UNUIMIATMA –EL ADVERBIO
Presentación de la Unidad........................................................ 157
Ejetuktin-Objetivo de la Unidad……………………………………. 158
Recordatorio de la claseanterior……………………………… …… 158
10.1 Ayaamin shuar chichamnum-Los adverbios en la lengua shuar… 159
Takat najanatin-Ejercicios prácticos………………………………. 164
Yama Chicham-Vocabulario………………………………………… 166
YAMA CHICHAM IRUMRAMU -GLOSARIO GENERAL DE TÉRMIOS … 167
AUJMAK-BIBLIOGRAFÍA…………………………………………… 170

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
8
INTRODUCCIÓN
El shuar chicham, lengua hablada por más de 2.851 habitantes en la provincia de Zamora
Chinchipe está siendo fuertemente amenazado a causa de múltiples factores que disminuyen el
uso socialde esta lengua en varios contextos.Es preocupante cómo el ámbitofamiliar se va
convirtiendo en un espacio bilingüeshuar-castellano contendencia al monolingüismo castellano.
Muchas familias shuar ya no hablan su idioma en la casa, pues la lengua de relación familiar ya no
es el shuar chicham sino el castellano. Anteesta situación de la realidad lingüística actual de los
shuar de Zamora es importante realizar acciones concretas orientadas a la revitalización cultural y
lingüística de la nacionalidad shuar de la provincia de Zamora Chinchipe.
El Gobierno Provincial deZamora Chinchipe, en cumplimiento de una de sus competencias
relacionadas al sector productivo y turístico, sobre todo con el objeto de impulsar la
interculturalidad a través de larecuperación de lenguas originariasque es elemento principal de
identidadcultural, ha destinado recursos económicos para la elaboración de Guías de aprendizaje
de la lengua shuar. Se prevé que estos instrumentos didácticos favorecerán el aprendizaje de la
lengua shuar y estarán al alcance de las personas shuar y no shuar, de manera particular a las
personas emprendedoras de Turismo Comunitario, ya que la lengua de relación en la convivencia
turística se debe priorizar la lengua originaria, si es en la población shuarse usaráel shuar
chichamcomo lengua oficial de relaciónintercultural.
Con esta perspectiva, esta guía corresponde al nivelmedio. Está estructurado en 10unidades
denominadas así:
Unidad 1
Yajasma naari–Los nombres de animales,introducimos losnombresde animales y formamos
oraciones cortas utilizando estos nombres.
Unidad 2
Aentsu ayashi–El cuerpo humano,graficamos el cuerpo humano y ubicamos los nombres de
cada miembro.
Unidad 3
Shuar chichama chichatai iimti–El alfabeto shuar,hacemos unadescripción detallada del
sistema fonológico de la lengua shuar, incluimos también el estudio del acento. El acento en la
lengua shuar tiene función fonológica y es de libre acentuación.
Unidad 4
Yurank tura numi naari–Frutas y Árboles, iniciamos leyendoun mito, luego presentamos los
nombres de las frutas, nombres de plantas y de árboles. Como parte de la gramática iniciamos el
estudio de los sufijos. Describimos brevemente el sufijo de lugar, de instrumento y formamos
diálogos cortos con los mismos.
Unidad 5

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
9
Yaunchuya aujmatsamu –Los mitos, presentamos los mitos de Nunkui y de Etsa para pasar a
estudiar el sufijo de procedencia y los posesivos.
Unidad 6
Ayaatin shuar chichamnum –Los afijos en la lengua shuar, hacemos el estudio de varios
sufijos como el sufijo de negación, la negación en los posesivos, el sufijo ES de ser en los
nombres propios,el sufijo de compañía, el uso de los sufijos en los adjetivos y terminamos
estudiando los prefijos.
Unidad 7
Penke chicham–El verbo,hacemos el estudio del verbo: verbos en infinitivo y verbos
conjugados en modo indicativo en tiempos presente, pasado y futuro.
Unidad 8
Naa unuimiatma–El sustantivo, unidad que nos permite el estudio del sustantivo en la lengua
shuar y su respectiva clasificación.
Unidad 9
Nemarin unuimiatma–El adjetivo, iniciamos el estudio de la presente unidad con la lectura del
mito. Luego hacemos la exposición detallada deladjetivo calificativo, adjetivo posesivo, adjetivo
demostrativo, adjetivo indefinido y adjetivo numeral.
Unidad10
Ayaamin unuimiatma–Los adverbios, para concluir el estudio deesta guía hacemos el estudio
específico de los adverbios en la lengua shuar.
Espero que esta guía sea un instrumento didáctico que favorezca a la población de Zamoraenel
aprendizaje dinámico del shuar chicham.
Mgs. Serafín Hilario Paati W.
CONSULTOR

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
10
DATOS SOCIOLINGUÍSTICOS DE LA NACIONALIDAD SHUAR DE LA
PROVINCIA DE ZAMORA CHINCHIPE
Según el Atlas Sociolingüístico de Pueblos Indígenas en América Latina 1 de
UNICEF y FUNPROEIB Andes 2009
Datos de la Población Shuar de Zamora Chinchipe
La población total de la nacionalidad shuar de la provincia deZamora Chinchipe es 2.851
y representa el 2. 80% de lapoblación provincial, distribuidos de la siguiente manera:
No. Cantón Habitantesshuar
01Nangaritza 905
02El Pangui 565
03Centinela del Cóndor 489
04Yanzatza 373
05Zamora 332
06Yacuambi 169
07Palanda 10
08Chinchipe 8
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000 905
565
489
373
332
169
10 8
Habitantes shuar de Zamora Chinchipe
Habitantes shuar

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
11

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
12
AKANKAMU 1
YAJASMA NAARI
LOS NOMBRES DE ANIMALES
Juinkia nekaska yajasma naari,tura nekapmakjai chichasma najanmaunuimiartatji.
Mash chichamka aya chichaakur unuimiattainti, tuma asamtai ipiajme ame shuar
chicham unuimiatratsam ju papi aujeamna nuna, emkaka yaitmataik aujsata,
natsamip penker aujchakmesha. Tura aujkim, aujkin penker aujsatame, tuma
aintsamek chicham chichakim chichakim penker chichaktatke.Tuma nu nutiktsuk,
unuimiartaj takumka penkesha unuimiarchatame.
Vamos iniciarel estudio de la primera unidadcorrespondiente al nivel medio
dentro del avance del aprendizaje de la lengua shuar. Toda lengua se aprende
hablando, por lo tanto, te invito a no tener recelo de hablar, no te preocupes de la
perfección en la pronunciación. Primero debes leer cuantas veces sea necesario el
contenido, pronunciar cuantas vecesseannecesariaslas palabras y utilizarlas
esas palabras en la comunicación. Realiza diálogos cortos en la lengua shuar,
renuncia hablar otra lengua, utiliza prioritariamente el shuar chicham en la
comunicación contus amigos, familiares, compañeros de trabajo. Hable en
diferentes contextos sin temor. La lengua se aprende a escuchar escuchando, a
hablar hablando,aleer leyendo y a escribir escribiendo. Adelante con el estudio de
esta unidad.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
13
1.1YAJASMA NAARI NOMBRES DE ANIMALES
Watsekeaju unuimiat juarkuryajasma naari unuimiartai. Yajasmaka tanku tura
kampunniunmaya ainiawai.Nuyasha nanamtin, entsaya, tsenkeap tura esenkumin
ainiana au naari unuimiartatji.Tuma asamtai, ipiajme juna naari nekawarmi, tura jujai
chichasma najankataji, tura ii chichamunam juna naari pachiar chichaktatji.
1.1.1Tanku yajasma Animales domésticos
Yajasma Naari Castellano
yawa Perro(a)
Kuwi Cuy
Michik Gato(a)
Waaka Vaca
EJETUKTIN:Aujmatmanum nekapmatan, yajasma naarin, nanamtinian naarin,
namakan naarin pachik chikich chichamjai pachimtsuk chichatawai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
14
Kawai Caballo, Yegua
Kuuk Puerco (a)
1.1.2Kampunniunmaya yajasma Animales salvajes
Uunt yawa
Tigre
Wapukrus
Conejo
Chai
Oso
Japa
Venado
Kayuk
Guatusa
Kashai
Guanta
Katip
Ratón
Kuru
Puerco espín
Shushui
Armadillo

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
15
1.1.3Ikiamau yajasma Monos
Chuu
Mono Chorongo
Jaanch
Mono Capuchino Blanco
Tsere
Mono Capuchino
Kuji
Cusumbo
Washi
Mono araña
Kushi
Cuchucho
Kunkuim
Tortuga
Pama
Tapir
Paki
Saíno
Kujancham
Zorro
Kunamp
Ardilla
Unkumia
Capibara

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
16
1.1.4Yajasma ukunchtincha Animales invertebrados
Aka
Gusano
Chini
Abeja
Kuamp
Oruga Peluche
Kap
Mosca
Manchi
Saltamontes
Manchu
Zancudo
Mukint
Larva
Wampiashuk
Mariposa
Tema
Piojo
Chiachia
Cigarra
Week
Hormiga
Sunku
Pulga

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
17
Tsere
Araña
Shuut
Cucaracha
Titink
Alacrán
1.1.5Nanamtin Aves
Tanku nanamtin Aves domésticas
Patu
Pato
Atash
Gallina
Paapu
Pavo
Ayump
Gallo
Shiamp
Pollo
Kampunniunmaya nanamtin Aves silvestres

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
18
Paum
Paloma
Pinchu
Gavilán
Ampush
Búho
Chuank
Gallinazo
Wakats
Guacharaco
Jempe
Picaflor
Wa
Perdiz
Aunts
Pava demonte
Tatasham
Carpintero
Tsukanka
Tucán
Nayap
Tijereta
Sunka
Gallo delapeña

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
19
Shimpia
Tórtola
Shuirpip
Golondrina
Mashu
Paují
Imia
Garza
Chiwia
Trompetero
Yukupu
Mirlo primavera
Kunki
Flautero
Yusa
Guacamayo
Kiiki
Lora
1.1.6Entsaya iwiaku Seres acuáticos

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
20
Kanka
Bocachico
Pani
Piraña
Yutui
Especie de bagre
Nayump
Caracha
Putu
Especie de caracha
Namaku
Especie de bagre
Aakiam
Especie de Corvina
Kumpa
Bagre
Yuwi
Especie de liza
Charap
Tortuga acuática
Tsuntsu
Caracol de agua dulce
Urik
Cangrejo

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
21
Marunch
Camarón
Wampuch
Renacuajo
Tunka
Súngaro
Watsekea, tsenkeapa naari unuimiat juartsuk, chichasma enentaimkiarta aujsartai, ju
ainiawai:
Ju enentai aujsataLea los siguientes pensamientos

Nankamsar namak nijiachtai. Yaunchu ii uuntri nijiakmau ármiania
nu araantuktai.
Yamaiya juinkia kampunniunmaya namak amuuki weakui ii j een
apachnumia namak araatniuitji.
Namakka ii ayashi ikiakain asamtai tuke yuatniuitji.
Entsa Kuri ukuinkium tseas ukatkaip namak ijiniawaim.
Timiujai namak nijiamka mashi jacha ainiawai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
22
1.1.7Tsenkeap Sapos y ranas
Juat
Rana de punta de flecha roja
Kuwa
Rana de árbol coronada
Puach
Rana común (Pipa pipa)
Puint
Pollito de las montañas
Ukraip
Rana arborícola dorada
Pakui
Rana campestre

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
23
1.2AUJMATAUJEAMU LECTURA DE UN CUENTO
YAJAYA JUAT
LA RANA DE LEJANAS TIERRAS
Yaunchuka Juat shuar nuwauya timiaja, nii aparijiai tura nii shuarijiai tuak tii shiir yuruma tura
takakma pujumia timiaja. Apari wekautsa turutskesha takautsa weutamatainkia, warikmias
apatkun iniarak nakamu puja asa pininnum yurumkan enker tura chikich pininnum paki
namanken painkiamun ukati jusa apujtiniauya timiaja. Tuma nuya nijiamchincha sa sat karian, nii
nawamun, nunasha amamkunam namurak mete aimruk jusa apujtusam, aparinkia yuruma umik
nijiamchin pereka umar, nawantru wait aneasam jusata, tii yuminsajme tiniuya timiaja. Nuinkia
Juatka apari yurumamtai pininkia yusa mash nijiak piiknum atasha awauya timiaja.
Juat tuu nii aparin ii pujan, tii penkernua asamtai chikich aents yajaya tari, Juata amikma uuk
jukimia timiaja. Juatcha nii aparinkia ujatsuk uumak chikich aentsjai pisaruiti. Turunamtai nii apari
tii waittsamiayi nii nawantrin wainkiata tukama. Yamaikia Juatka chikich aentsjai nuatnaku asa
niiniurin kajinmatki nii shuari waketkitia tukama natsamak ayatek jeachat waitnenmai jikia jikiamut
chicha pujuwaiti.
1.3CHICHASMA NAJANKATAI UNUIMIARMAJAI
FORMEMOS ORACIONES CON LAS PALABRAS APRENDIDAS
Chikich unuimiatnum nekapmak unuimiarmaji, tuma asamtai yamaikia ayatek
nekapmakjai chichasma najankatai. Jui chichasma nekapmakjai najankamu ainiana nu
iisam unuimiarta.
Jimiara uchi. Dos niñas.
Jimiara uchi tsapan achiakainiawai.
Las dos niñas tienen pilche.
Jimiara uchi shuar iwiarmamkaniwiarmamra ainiawai.
Las dos niñas están vestidas con indumentariashuar.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
24
Chikichik Tunka.Un Súngaro.
Chikichik kumpa Santiaknumia entsa.
Un Súngaro del río Santiago.
Tunka yumirinkia tii kunturmaiti.
El caldo de Súngaro es muy sabroso.
Uwej nuwa. Cinco mujeres.
Uwej nuwa Pumpuisnumia.
Cinco mujeres de Bomboiza
Uwej nuwa shiiram Pumpuisnumia unuimiau ainiawai.
Cinco mujeres hermosas de Bomboiza son estudiantes.
Menaintiu wapai Tres papayas.
Menaintiu wapai tsamakuiti
Las trespapayas son maduras.
Wapaikia iniashin ikiakainian tii takakui.
La papaya contiene muchos nutrientes.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
25
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1.Nakumkamu ana nuna naari apujtusta.Escriba el nombre de los siguientes
animales.
………………………………………. ………………………… …………. ……………………………………….
………………………. ……………………… ……………………….
………………………. ……………………… ……………………….
2.Shait najanam inkiumtikiata shuar chichamnumia apach chichamjai tama.
Una con una línea los términos shuar con su correspondiente traducción al
castellano según corresponda.
Kiiki ardilla
Kunamp gallina
Atash lora
Katip guanta
Chai ratón
Kashai oso

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
26
3.Amesha ame aimjiai uwej tuakam enentai najanajnia aanin uwej enentai
najanata turam uunt aataijiai aaram nui menaintiu namaka wakani menkaki
wena au anujkam ame unuimiatairmin peerta. Forme grupos de 5
compañeros y construya 5 pensamientos relacionados a los peces,
similares a los que acabamos de leer; escriba en letras grandes en un
papelógrafo junto a tres imágenes de peces en extinción y exponga en su
establecimiento educativo.
4.Realice las siguientes actividadesrelacionados al cuento “Yajaya Juat”.
a)Aujmattsamu penker aujsam ame chicham nekachma juukam chikich
papinium aaram anintrusam nii etsermari nekata. Lea con atención el
cuento y haga un listado de nuevas palabras, luego consulte a su profesor
o al diccionario y escriba su significado.
…………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………….
b)Aujmattsajnia nu warinia jintintramaj nu aarta sutamek enentaijiai.Extraiga
el mensaje del cuentoque acabamos de leer.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
c)Aujmattsamu najanata ju nakumkamu iisam yamai pujamunam chichaman

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
27
sukarta. Nuik aujsajnia aanin.Haga dos cuentos cortos que nos dé un
mensaje en la vida actual, similar a lo que leímos refiriendo a cada una de
estas imágenes.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
28
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMACHICHAMUNUIMIARTAISHUAR CHICHAMJAI
CHICHASMI
Estudiemoslas nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aents Persona
Air Compañero
Aujmat Cuento
Ayash Cuerpo
Chicham Palabra
Chichasma Oración
Chichasma
sutarach
Frase
Chichatai iimti Alfabeto fonémico
Chikich Otro
Entsa Río
Iisartai Veamos, miremos
Iistin Ver
Ju Este
Jui Aquí
Kampunniunmaya Salvaje
Kampuntin Selva
Kashin Mañana
Naari Nombre (de él)
Nakumkata Dibuja
Nakumkatin Dibujar
Nanamtin Ave
Nekapmarta Cuenta
Nii Él, ella
Nuyasha Además
Takat Trabajo, tarea
Tanku Doméstico
Tsenkeap Rana, sapo
Ukunchtincha Invertebrado
Unuimiartin Estudiar
Urum Después
Wi Yo
Wisha Yo también
Yaakat Ciudad, Pueblo
Yajasma Animal
Yamai Ahora
Yaunchu Antes

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
29

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
30
AKANKAMU 2
Aentsu ayashi
el cuerpo humano
Watsekea yamaikia juu akankamunmaka aentsu ayashi unuimiartai. Aentsu ayashi
najanaiyana nuna naari nekarataji, kame ii ayashi najanaiyananuwari naartiniak
ainia tusar nekaami taji.Juka, émkaka aújmattsamunmaya juarkitiaji, turar ii ayashi
najanaiya mash nekarataji.
En esta unidad vamos tratar por separado el estudio del cuerpo humano toda vez
que nos ayuda enriquecer el vocabulario y luegocon el avance del estudio de la
lengua shuar nos facilitá el uso de las palabras en el estudio específico de la
gramática. Pues continuemos el estudio de la lengua shuar, sin olvidar que para
aprender mejor tenemos que desarrollar las actividades de cadaunidad.
EJETUKTIN: Aentsu ayashi najanaiya naari nekaa akanar nakumkamu iis anairatui,
nuya ayatkesha iitsuk anair nuya aartatui.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
31
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Nunkui.-Recordemos lo aprendido en la unidad anterior
Kaar.-En launidad anterior aprendimos los nombres de animales y de aves.
Nunkui.-En la lengua shuar animal se dice YAJASMA, ave NANAMTIN.
Kaar.-Aprendimos también los nombres de seres acuáticos, nombres de ranas y sapos.
Nunkui.-Los seres acuáticos decimos en shuar ENTSAYA YAJASMA, ranas y sapos,
TSENKEAP.
Kaar.-Finalmente formamos oraciones cortas utilizando palabras aprendidas.
Nunkui.-En esta unidad vamos aprender los nombres de los miembros de nuestro
cuerpo.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
32
Iniciemos el estudio de esta unidadpartiendo de la lectura de un diálogo respecto al
cuerpo humano.
2.1AUJMATMA AUJSATA LEA EL SIGUIENTE DIÁLOGO
Aentsu ayashi–El cuerpo humano
Shuara ayashi aújmatsatai. Ayu: wisha nekataj tusan ti
wakériniaitjai. Muuknum waria?–Muuknumka nukap irunui:
Intiash awai; sususha áminiaiti aishmankaitkiuinkia, jimiará
kuish, nijiai, yapi, misha, nuji, janke, jimiará ji, urajink,
tampéjkat; nuya wenenam iniai, nuya nai, mantiar, usuk.
Ukunam, yasuch, nuya wakenam suwe titi awai; aitkiasan init
mutsuká. Tura aintsan penke iyáshniumsha, ju wainkiamniaiti;
netsépnumka, muntsu, tsukap, yakai, nuya inítiani suách
pujuiniawai; enentáinmayanka numpa jintí jiniainiawai. Ukunch
íruneawai, paesha irunui.Wakenam: akap, wake, taink, meer,
ampuj, tsaank awai; tuntúpnumsha tankir init pujawai. Kuntúsha, kankaj itiúrak ainia?–
Junik ainiawai: kuntu, chinkiun , uchich kuntu; uwejnum, tsara uwej, nanchik nuya maku,
tikish, uchich maku, wainji, wanusnum nawe awai, tsara nawe, nanchik au iruneawai ii
ayashinkia.
2.2AENTSU AYASHI EL CUERPO HUMANO
Juinkia aentsu ayashi unuimiartatji, tuma asamtai aents nakumkar nii ayashi naari
iniakmaji.Penker nekataj takumka amamkesam iisam chikichkimsam aujsata emkaka.
Turam, aujkim aujkimnuyanka iitsuk titia. Nu turami tusan jui aents nakumkamu tura
nuna najanaiya naari peeramun iniakmajai.Watsekea nu iisartai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
33

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
34
2.3 AENTSU AYASHI NAJANAIYA MIEMBROS DEL CUERPO HUMANO
SHUAR CASTELLANO SHUAR CASTELLANO
akap
ámpuj
chinkiun
uwej
ikiankach
intiash
janke
ji
kankaj
kuish
kuntu
kuntuj
maku
mantiar
meer
misha
muntsu
mutsuk
muuk
nai
nanchik
nawe
netsep
nijiai
nuji
pae
Hígado
intestino
codo
mano
ingle
cabello
quijada
ojo
canilla
oreja
brazo
cuello
pierna/muslo
encías
riñones
mejillas
seno
cerebro
cabeza
diente
uña
pies
pecho
frente
nariz
costillas
Sawi
suach
sue/suwe
susu
taink
tampejkat
tankir
tikish
titi
tsaank
tsara uwej
tsara nawe
tsukap
tuntup
uchich kuntu
úntuch
urajink
uunt nai
wake
wanus
wene
yakai
yapi
yasuch
saliva
pulmón
garganta
barba
páncreas
cejas
columna
rodilla
manzana
hiel/vesícula
dedos
dedos de los pies
axila/sobaco
espalda
antebrazo
ombligo
pestañas
molar, diente grande
estómago
tobillo
boca
hombro
cara
nuca

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
35
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOSPRÁCTICOS
Aujsatin iwiarnarmi tusar takat najanma-Ejercicio de lectura comprensiva
1. Ishichik chichamjai aujmatsajnia nu aarta turam aujmatma aujsamna nu
itiura ame enentaimiam nu aarta turam aimjiai aujmatsata mashiash ii ayashin
takakma anairaj.Hagala síntesis del diálogo sobre el cuerpo humano, luego
establezca un comentario personal al respecto y finalmente exprese si se ha
enumerado todos los miembros del cuerpo humano en la conversación.
a)Ishichik chichamjai aújsamu aamu. Síntesis de lalectura
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………
b)Aújsamunmaya enentaimmia. Comentario personal de la lectura
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………… ………………………………………………………………………
C)Ii ayashin irunu anairajnia nu mashiash anairaj titia.
Manifestarsi en la conversación seenunciaron todas las partes del cuerpo humano.
...............................................................................................................................................

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
36
Aújmatma enentai ejétamu-Ejerciciosde comprensión
2. Itiura ii ayashi nakarmait?¿De cuántas extremidades está compuesto
nuestro cuerpo?
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
3. Enumere en shuar las partes delcuerpo que están en la cabeza, en las
extremidades superiores y en las extremidades inferiores.
Muuknum-En la cabeza
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
En las Extremidadessuperiores
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
En las Extremidades Inferiores:
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
…………………… …………………………………………………………………………………
4. Ankan ana nui ayashi naari aarta.Escriba el nombre de las siguientes partes
del cuerpo humano.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
37
………………………………… …………………………………. ………………………………. ……………………………….
…………………….. ……………………… ……………………. …………………….
5. Ju chichatai iimti pachimkiamunam ayashi akantramuri wainkia tentemi
enkeata.En la siguiente sopa de letras encierre enun círculo los nombres de las
partes del cuerpo humano.
A K U I SHJ I I T N
TSU AAM A IIP I SHU
P I W E N E A UUK J
A S R J EEN T M S I
T SHT CHK S U TSR U
T A R I T K I A M U
U W E J M W Y N A P
N A W E U UUIIU K S
A P S I U S TSR U T
I W P A K E A T S N

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
38
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAMUNUIMIARTAI SHUAR CHICHAMJAI
CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aarta Escriba
Anairatin Enumerar
Aujmat Cuento
Aújmatma Diálogo
Aújmatsamu Mito
Aújsamunmaya De la lectura
Ayash Cuerpo
Enentai Corazón, pensamiento
Enentaimmia Tu pensamiento
Ii ayashi Nuestro cuerpo
Iisartai Veamos
Ishichik Poco
Mashi Todo
Titia Diga
Ukunch Hueso

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
39

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
40
AKANKAMU 3
Shuar chichama chichatai iimti
EL SISTEMA FONOLÓGICO SHUAR
Unuimiakir weakur ju akankamunmakashuar chichama chichatai iimti
1
tura ikiakat
2
unuimiartatji.Nekas yaunchuka shuar chichamka ayatek aiuntiuk (4) chichaun
achiakeawai tutaiyayi, tuma penke yamai nekas penker unuimiatrar iisam nekaska
shuar chichamka nawe jimiar (12) chichaun achiakeawai, nuyachichachukanawe
menaint (13) ainiawai, tuma asamtai shuar chichamka jimiara nawe uwej chichatai
iimtin achiakeawai.Aintsan shuar chichamnumka ikiakatka chichama etsermari
yapajiniaiti, chicham metek ámanum ikiakat yapajtiuam.
En esta unidad vamos estudiarel alfabeto shuar y el acento. En el transcurso del
estudio del shuar chicham se ha dicho que la lengua shuar disponede 4 vocales,
esa tesis se ha descartado con los últimos estudios lingüísticos realizados por los
estudiantes de la Universidad de Cuenca y publicadoen el texto “Visión Funcional
de la lengua shuar” deSerafín Paati, Mariana Awak y Pedro Andicha 2012, en
donde se demuestra la existencia de 12 vocales y 13 consonantes mediante el
proceso de determinación de fonemas. En tal virtud, al concluir este estudio se
manifiesta que la lengua shuar tiene 25 fonemas y el acento tiene función
fonológica.
1
Denominación que damos en la lengua shuar para decir “el alfabeto shuar”.
2
Nuevo término usado para decir “el acento”.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
41
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Kaar.-Recordemos lo aprendido en la unidad anterior.
Nunkui.-En la unidad anterior aprendimoslos nombres de los miembros del cuerpo
humano.
Kaar.-En shuar chicham decimos el cuerpo humano AENTSU AYASHI.
Nunkui.-El estudio de esta unidad partimos leyendo un diálogo sobre elcuerpo humano.
Kaar.-Las principales partes del cuerpo humano son:
Nunkui.-Babeza-muuk, mano-uwej, pie-nawe,ojo-ji,boca-wene.
Kaar.-Para concluir esta unidad realizamos oraciones con nombres aprendidos y usando
los números.
Nunkui.-Bien, con este conocimiento base, iniciemos el estudio del alfabeto shuar y el
acento.
Kaar.-Shuar chichama chichatai iimties la expresión que se da para decirel alfabeto
shuary elacento Ikiakat.
EJETUKTIN:Shuar chichama chichatai iimti nakar unuimiarar jujai chichasman
sutamek najankar antukmin aujsartatui, nuya ikiakatjai chicham meteketiat ikiakat
yapajtam etsermari yapajia nujaisha chichasman najankar ikiakatan araantuk
aujsartatui.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
42
Shuara enentaijiainkia
Shakaimiaka
kampunniunam numi uunt
ainia ai puju tutainti. Tuma
asamtai ii uuntrinkia numi
uuntanajaktsanka emkaka
Shakaimian anentrin
ármiayi.
FOMENTEMOS EL TURISMO
COMUNITARIO
CONSERVANDO NUESTRA
NATURALEZA
KAMPUNNIU NERENNIURINKIA SHAKAIMIAITI

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
43
3.1SHUAR CHICHAMA CHICHATAI I IMTI EL ALFABETO SHUAR
Ju unuimiat juartsuk emkakajua jua aujsartai, yaunchu ii uuntri aujmatin ármia nu.
Imia nekaska Etsan, Nunkuin, Shakaimian, Tsunkin, Ayumpuman aujmatin ármiayi ii
uuntrinkia. Tuma asamtai ju Shakaimianu aujsartai.
Partamos leyendo el siguiente mito al iniciar el estudio de esta unidad.
3.1.1YAKAKUA JEMPEJAI
ETSERKA:Shauk Dominga Ramu Tsere
Yaunchu, Yakakua Jempejai, nuwajai tuak j eá matsatu timiaja. Tura Yakakua
takakmastasa wee wemia timiaja tumakui nuwa nijiamchi penker namurak ayurawarar,
akupena timiaja. Nukayakakuaka metsannum matsamsar, takakmainiachiat, kaya
akankenak, tatar amajainiak jaitu, jaitu aja matsatainia timiaja. Tuma tumakua kiakui jeá
kaunt wena timiaja. Nuwaka aishmank tii takakmainiawai tusa nijiamchin namurak sanku
autiar ayurainia timiaja.Nuya nuwaka takat iyutai tusar weriaru timiaja tuma ayatek
metsannum kaya akankea akankea amarmanum jeawar iisar ániuka naki matsatainiawai
tusar kajekar sunkipia nerent juurak iniarak ayurawaru timiaja, tura sunkipia teremar
sue nanchikiai nanchikiainiakua kapaan keekaru timiaja.
Jempechikia entsachi umar kiritiak jiiniu timiaja takatnum, tura takas, takas warik
meekmar wáketu timiaja Etsa jiintkiui waketu aja timiaja tumakui nuaka chicharainiak
jempeka takakmatseawai tusar aya entsachi suinia timiaja. Tura Jempeka takata amik
tentechin tutumas takasu timiaja tura wai awaja ajintia awinisha ikiukint timiaja. Tura jeá
wakitki nuwan chicharainiak tsanim kashik, urum kupirum chankinium chumpiarum
wetarum wai akuna ikiukijna nui tsanim ukarta chikich wainmasha ukartarum puku
.pujuirap tuinia timiaja. Tamaitiat nuwa antutsuk juniniak aja atma tusar pukutan
pujursaru timiaja. Pukuki weam ajaka wankakar, wankakar wea timiaja etsa jira , jira
aja timiaja tumakui nuwa tsuatmartasa wakerak wea timiaja turajintkitia tukama aja
wankakar weakui natsamak jujajai titia tukama juat juat tau timiaja tura nui jempechikia
tsukin iimia waja asa, yurumka arakta tuu pujus juat najanaru tumanumia kusui tau
timiaja tura chikichnasha aintsan aja pujuras panka najanaru tuma arumam kusui, tu
yuminraru timiaja Jempe.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
44
3.1.2 CHICHAU LAS VOCALES
Los fonemas vocálicos se caracterizan porque, cuando se los pronuncia, el aire no
encuentra ningún obstáculo en su salida hacia el exterior. Los fonemas vocálicos del
shuar chicham son 12: cuatro breves, cuatro largos y cuatro nasales. Se pronuncian
solos,sin necesidad de otros fonemas. Tradicionalmente, en la escritura, las vocales
breves se representan con las letrasa, e, i, u; las largas, con las letras duplicadas:aa,
ee, ii, uu, y las nasales, con las mismas letras breves pero subrayadas:a,e,i,u.
Pronunciación de las vocales
Lasvocales brevesreciben este nombre porque, cuando se las pronuncia, tienen una
corta duración;las largas, en cambio, se caracterizan porque su pronunciación dura
aproximadamente el doble de las breves. Estas vocales sontambién llamadasorales
porque al pronunciarlas el aire que viene desde los pulmones sale por la boca. Las
vocales nasalesse caracterizan porque, al ser pronunciadas, el velo del paladar
desciende y gracias a ello una parte del aire sale al exterior por la nariz y otra parte por la
boca.
a.Vocales breves orales-Chichau sutarach wenenmaya:a, e, i, u
Jujai chicham sutamchik najanatai.
ShuarChicham Castellano
Apa Papá
Etsa Sol
Ipiak Achiote
Ure Pluma
b.Vocales largas orales-chichau esaramwenenmaya: aa, ee, ii, uu
Jujaisha chicham sutamchik najankatai.
ShuarChicham Castellano
Shaa Maíz
Meer Riñones
Miik Fréjol
Uum Cerbatana

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
45
c.Vocales nasales-chichau nujinmaya:a,e,i,u
Wats jujaisha chicham sutamchik najanatai.
ShuarChicham Castellano
Wa Hueco
Jea Casa
Ji Ojo
Ju Muzgo
3.1.3CHICHACHU LAS CONSONANTES
Los fonemas consonánticos se caracterizan porque, al pronunciarlos, el aire que viene
desde los pulmones encuentra un obstáculo mayor o menor en su salida, chocando
contra los labios, los dientes, los alveolos o el paladar anterior o posterior, o simplemente
rozando estos órganos.
De acuerdo al estudio fonológico de la lengua shuar tenemos 13 consonantes en este
orden:
chJ K M N P R S ShT Tsw Y
Chichaujai chichachu pachimkiamka juni juawai, tura juka ii chichamejainkia juni taji:
Shuar chichama chichatai iimti, tura apach chichamjainkia:El alfabeto shuar.
A continuación leamos con cuidado el alfabeto shuarantes de continuar nuestro estudio
con otros contenidos.
Shuar Chichama Chichatai iimti
a-aa-a-ch-e-ee-e-i-i i-i-j-k-m-n-p-r-s-sh-t-ts-u-uu-u-w-y
Tura juka juni aujtainti:

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
46
IIMTI NAARI IIMTI NAARI
A a N ne
Aa a ésaram P pe
A a nujínmaya R re
Ch Chi S se
E e
3
Sh shi
Ee e ésaram T te
E e nujínmaya Ts tse
I i U u
Ii i ésaram Uu u ésaram
I i nujínmaya U u nujínmaya
J Je W we
K Ke Y yi
M Me
Chicham najanma chichachujai chikichkimsar
Formemos palabras con lasconsonantes:
Chichachu Chicham Apach chichamjai
Ch Chini Abeja
J Jempe Picaflor
K Katip Ratón
M Meer Riñón
N Napi Culebra
P Peak Cama
R Remu Nombre de árbol
S Susu Barba
3
ese realiza como una vocal palatal, semicerrada breve y oral. En su articulación, el predorso de
la lengua se eleva hacia la región prepalatal dejando una abertura mayor que para [i] y menor que
para [a]; los labios se estiran menos que cuando se realiza /i/; tiene un timbre sensiblemente
próximo a la /e/ del castellano.Por lo tanto, no tenemosque leer como la /e/ del castellano, sino
considerando la articulación descrita inicialmente. La transcripción fonológica de esta vocal es/ɨ/,
en cambio para la escritura ortográfica se ha tomado la misma grafía que la /e/ del castellano.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
47
Sh Shaa Maíz
T Tuna Cascada
Ts Tsama Maduro
W Watsaru Flaco
Y Yaas Caimito
3.1.4IKIAKAT EL ACENTO
4
El acento en la lengua shuar no es normativo, es decir, no tiene lugar fijo. Su
posición es variable y con frecuencia viene a cumplir una función fonológica, es
decir, distintiva, pues por la posición del acento unamisma palabra cambia de
significado. Por ejemplo:
CHICHAM JIMIAMRAMU JIMIARA IKIAKATJAI
PALABRAS BISÍLABAS CON DOBLE ACENTUACIÓN
PALABRAS AGUDAS PALABRAS GRAVES
aká (él desgrana) áka (gusano)
kaká (hace fuerza-él) káka (variedad de sapo)
kaná (se separa-él) kána (él duerme)
mená (cerrado) ména (izquierda)
nuwé(esposa de él) núwe (arcilla)
wené (boca de él) wéne (boca)
4
En la lengua shuar no se ha normado todavía el uso de la tilde, sin embargo en los ejemplos que
presentamos a continuación se usa la tilde en la vocal de la sílaba acentuda solo para diferenciar la sílaba
tónica de la átona.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
48
CHICHAM MENAIMRAMU MENAINTIU IKIAKATJAI
PALABRAS TRISÍLABAS CON TRIPLE ACENTUACIÓN
PALABRAS AGUDAS PALABRAS GRAVES PALABRAS ESDRÚJULAS
Ápuju él asientaApúju fue a asentarApujú por asentar
Kánaku si duermo Kanáku dormideros Kanakú separado
Tákakma que se tieneTakákma que trabajaTakakmá por trabajar

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
49
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1.Yakakua Jempejai aujmattsamunmaya ju najanata.Del mito de Yakakua y
Jempe realice las siguientes actividades.
2.Jui chichamsutamek najankajnia jujai chichasma najankata, jui iniakmajna
aitkiasmek.Usando palabras cortas realizadas con las vocales forme
oraciones, siguiendo el ejemplo propuesto.
CHICHAU WENENMAYA
Chichau Chicham Chichasma
A Aja Ameajauunt nukunu najaname.
E
I
U
CHICHAU NUJINMAYA
Chichau Chicham Chichasma
A Wa Yatsurua nuiwaawai tsutsukata shushui enketatai.
E
I
U
CHICHAU ESARAM
Chichau Chicham Chichasma
Aa Saak Uchiruasaaktsupirta kui ayurami.
Ee
Ii
Uu
a)Emkaka yaunchu ii uuntri aujmatin ármia nu yaitmataik aujsata.
b)Emka nankamakim penker wankam aujsata.
c)Ame unuitiamujai warinia jintintramaj aujsajnia juwa nu aujmatsata.
d)Aujmatsamu ame papirmin aarta.
e)Aujsamunam chichau írunu eakam yakarta.
f)Chichau yakarma kakaram aujsata.
g)Nuyasha chikich chichau jui iruncha tuki ainia nu mash titiai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
50
3.Chichasmanajanatá, chicham aakmana nujai, wi najana iniakmajna
aitkiasmek.Forme oraciones con cada una de las palabras del casillero de la
izquierda siguiendo el ejemplo propuesto.
Chicham Chichasma
Chinki Ajanamchinkiwapain yuawai.
Jintia
Kuna
Mama
Nantu
Pinkiui
Arús
Susu
Shaa
Tema
Tsawant
We
Yawa
4.Chicham jimiamramu jimiara ikiakatan takakujai chichasma najankata, wi
najanamu iisam.Forme oraciones con palabras bisílabas con doble
acentuación enlistados en el casillero de la izquierda, siguiendo elpresente
ejemplo.
Chicham Chichasma
aká/áka Kawarim shanaakápujanákautukai.
Kaná/kána
mená/ména
núwe/nuwé

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
51
5.Chicham menaimramu menaintiu ikiakatan takakujai chichasma najankata,
wi najanamu iisam.Forme oraciones con palabras trisílabas con triple
acentuación enlistados en el casillero de la izquierda, siguiendo el primer
ejemplo.
Chicham Chichasma
Ápuju Apúju Apujú Kapair ichinnan entsáapújutayi, nuya chikichnaka
jintiaápujuwainkiaji, tura chikichan kayanamapujú
pujus intiakrayi.
KánakuKanáku Kanakú
tákakmaTakákmatakakmá
6.Naa aarma aujsam nakumkata, nuinchuka papiniumia iisam tsupiram peerta
ankanwainmena nui.En el recuadro correspondiente dibuje o recorte el
gráfico de la planta y apegue según corresponda.
Yaas Miik
Yurumak Nuse
Ipiak Shaa

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
52
7.Chichau esarmajai chicham juaru aarta.Forme palabras convocales largas
en posición inicial.
aa ……………………………………..
ee ……………………………………
ii……………………………………..
uu ……………………………………
8.Chichau nujinmaya, tentenum enkeata, ju chichamnumia.De las siguientes
palabras encierre en un círculo las vocales nasales.
akawai, wa, puju, meer, jea, katip, jaanch, imia, esejik, samek, ju, ajia,ea.
9.Chichamchichau nujinmaya takakainiana au juukam chichasma najankata,
jui iniakmajna juni.Busque palabras que contengan vocales nasales y con
ellas forme oraciones, así como presentamos en la primera oración.
10.Chichau akantramu aakmarma pachimramunmaya nekaam yakarta. De la
siguiente sopa de letras identifique pintando las vocales de la lengua shuar.
1.Nukur kashai namankenakawai.
2.………………………………………………………………………………………………………..
3.………………………………………………………………………………………………………..
4.………………………………………………………………………………………………………..
5.………………………………………………………………………………………………………..
6.………………………………………………………………………………………………………..
7.………………………………………………………………………………………………………..
8.………………………………………………………………………………………………………..

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
53
A M U T S I K P E N
W U Y A E S A R A M
T E M N I A S Y T U
S M N E N T A U K R
U A I E A M M K E A
N K S N N I P M W T
K U H I U M U A A U
N U J I N M A Y A E
I U A A U N R Y I R
A N U K A T A N A M

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
54
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAMUNUIMIARTAI SHUAR
CHICHAMJAI CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aja Huerta
Chichachu Consonantes
Chichau Vocales
Jea Casa
Jempe Picaflor
Juat Tipo de rana
Kaya Piedra
Meekmartin Desmontar
Metsank Derrumbo
Nijiamanch Chicha de yuca
Panka Tipo de ave
Pukuitin Preparar la tierra
Sanku Pelma
Sunkip Sachapelma
Takat Trabajo
Tsanimp Semilla de yuca
Wa Hueco
Wai Tula
Yakakua Nombre de una
ave
Yuminramu Maldecido

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
55

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
56
AKANKAMU 4
Yurank tura numi naari
FRUTAS Y ÁRBOLES
Unuimiakir weakurjuinkia yuranke naari, araka naari tura numi naari unuimiartatji.
Tuma juna naarijiai chichasma sutamek najankataji. Juka chichasma aujkir aujkir
iisha chichastin juarkimi tusar juni aitikiaji. Nu unuimiarar imikiaremka ayatin
unuimiartatji.Juinkia emia nekaska emka tui, tura emka warijiai nu unuimiartatji.
Aitkiasrik jujaisha chichasma sutamek najankataji nuya aujsami tusar tura
chichamunmasha pachiar chichakmi taji.
En esta unidad vamos partir estudiando los nombres de las frutas existentes en
nuestro medio y el nombre de las plantas. Luego, conociendo estos nombres
vamos utilizar en la formulación de oraciones cortas. Además, está previsto
estudiar en esta unidad los sufijos de lugar y de instrumento. Como sabemos, la
lengua shuar es lengua aglutinante por lo tanto disponemuchas partículas
mínimas que contienen significado y que pueden ser agregados a la raíz nominal o
verbal dando nuevo significado a la palabra. Se aspira que el estudiante utilice
estos sufijosen la construcción de frases y oraciones, incluso los utiliceen
diálogos cortos.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
57
EJETUKTIN:Ju akankamun unuimiar amuak numi naarijiai, yuranke naarijiai tura
araka naarijiai chichasman sútarchiniak najankartatui tura emka pujamun pachis
aujmatsartatui.
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Kapair.-En esta unidad aprendimos el alfabeto shuar y el acento.
Arutam.-Recordemos que el alfabeto shuar tiene 25 fonemas.
Kapair.-Fonemaen shuar se dice YAPAJIK.
Arutam.-Tenemos 12 vocales y 13 consonantes.
Kapair.-Las vocales se clasifican en vocales breves orales, vocaleslargasoralesy en
vocales nasales.
Arutam.-Las vocales breves oralesen shuar se dice chichau sútarach wenenmaya, las
vocaleslargasoraleschichauésaram wenenmaya y vocales nasales chichau nujinmaya.
Kapair.-El acento en la lengua shuar tiene función fonológica, además la lengua shuar
es lengua de libre acentuación.
Arutam.-Ahora en esta lección vamos estudiar los nombres de frutas, de plantas y de
árboles.
Kapair.-Iniciemos el estudio de esta unidad tomando en cuenta que fruta en shuar se
dice YURANK , planta ARAK y árbol NUMI.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
58
4.1AUJMATSAMUN AUJEAJAI LEO EL MITO
TAKEANT
Yaunchunuwa tsukari wait ja pujatimiaja, tura nu nuwa yurumka yuaka takentchi
iniasu.NukaNunkui weak Takeantaikiukin. NuTakeant yurumkachin untsú. Nui
tarim, nuwan júkiaru timiaja ajanam. Nuka nérentniuka ajinkiachiniam ekenas, nuka
nuyurumkachi untsuak untsuaj tusa, etsemsach ekemas:
Takenta takenta kar kar
Takenta takenta kar kar
Sanku tautmitia titiami kar kar
Mama ewermasta titiami kar kar..............
Jatimiaja, nunaka timiatu eketun nuwawishikiar iniatsaram initiani weak tuke
menkáka timiaja. Turawar emenkákaru tiniu áiniawai Takeantnaka.
4.2 YURANK LASFRUTAS
Watsekea juinkia yuranke naari nekaataji. Anaiki weakur nujai chichasma sutamek najanki
wetatji.
Chiu Piña
Chiu tsamakuiti.
La piña esmadura.
Wampa Guaba
Wampa chikichik sumakta.
Compre una guaba.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
59
Mejech Guineoseda
Mejech tsamak awai.
El guineoseda está maduro.
Wapai Papaya
Wapai surutsa weyi
Se fue avender la papaya.
Suir kukuch Naranjilla
Suir kukuchan arakjai nunkarui.
Sembrénaranjillas en mi finca.
Achu Morete
Achu etsektai yuami
Calentemos el morete paracomer.
Munchi Granadilla
Munchin kampunniunmayan juukjai.
Cogí granadillas del monte.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
60
Uwi Chonta
Kaar nii nunken uwin tii nukap arakai.
Kaar sembró en su finca bastante chonta.
Yaas Caimito
Aintiuk yaasun surukjai
Vendí cuatro caimitos.
4.3ARAKA NAARI TURA NUMI NAARI NOMBRES DE PLANTAS Y ÁRBOLES
Para enriquecer el vocabulario es necesario aprender nombres.Por este motivo, a
continuación vamos conocer el nombre de algunas plantas y árboles de nuestro medio.
Invito aprender elnombre de estas plantas y árboles y utilizarlos en la conversación.
ARAKA NAARI NOMBRES DE PLANTAS
Juinkia araka naari unuimiartai, imia nekaska shuara arakri.Shuara arakrinkia tii nukap
ainiawai, tumasha nuka mashikia anairashtatji, antsu ii wainkiar wakani ukuitkiamuk aya
nuke jintiataji. Tuma asamtai, ju unuimiaram amesha chikich arak ainiana nu uunt
anintrusam nekaata, turam ame uchiram turutskesha chikichaents ainiana nukesha
jintiawarta tajame.
Nuinkia watsekea unuimiat juarkitiai. Araka wakani peekar nuya nunkani nii naari
anujturma ainiawai. Tuma asamtai, emkaka araka wakani iisam nuya nii naari aujsata
tajame.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
61
Shaa kuir Maíz tierno Shaakaaru Maíz seco
Papachinia Papachina Sanku Pelma
Nuse Maní Nuse Maní

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
62
Miik Fréjol Miik Fréjol
Yurumak Yuca Champiar Plátano
Uwí Chonta Chiu Piña

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
63
Chirichri HierbaLuisa Kumpia Variedaddeachira
Tsapa Calabaza Ipiak Achiote
NUMI NAARI-NOMBRES DE ÁRBOLES .-Juinkia numi naari unuimiartai.
Mashikia unuimiarchataji, ayateknumi tii paant irunea nuke jintiataji.
Shimpi Especie de palmera Iniak

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
64
Wampa Guaba Tseek
Kuiship Yumpink
Yaas Caimito Apai

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
65
Sentuch
4.4 EMKA TUI EL SUFIJO DE LUGAR
Iniciemos a estudiar algunos sufijos. La lengua shuar es aglutinante,por eso a un solo
lexema sea nominal o verbal se puede agregar varias partículas mínimas dotados de
contenido semántico y expresión fónica. Gramaticalmente a estas partículas llamamos
sufijoscuando va después de la raíz, y cuando va antes de la raíz denominamos
prefijos. Según las investigaciones realizadas hasta la actualidad respecto a losAFIJOS
la lengua shuar sólo tiene prefijos y sufijos, pues carece de infijos.
Vamos iniciar elestudio de algunos sufijos, ahora vamos conocer cuáles son las marcas
del sufijo de lugar.
Las marcas del sufijo de lugar son:
-nam~-niam, cuando el nombre de lugar termina en una vocal, específicamente
cuando el nombre de lugar termina en la vocal/i/ la marca de lugar suele ser–
niam. Veamos alguno de estos ejemplos.
LUGAR CASTELLANO SUFIJO DE LUGAR CASTELLANO
Aja huerta aja-nam enla huerta
Entsa río entsa-nam enel río

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
66
Jea casa jea-nam enla casa
Kaya piedra kaya-nam enla piedra
Kanu canoa kanu-nam enla canoa
Iratai parque iratai-niam enel parque
Yurumtai restaurant yurumtai-niam enel restaurant
Nakamtai terminal nakamtai-niam enel terminal
Panki Pangui panki-niam enel Pangui
-num,cuando el nombre de lugar termina en consonante. Damos algunos
ejemplos:
LUGAR CASTELLANO SUFIJO DE LUGAR CASTELLANO
Takat trabajo takat-num enel trabajo
Chumpias Chuchumbletza Chumpias-num enChuchumbletza
Pumpuis Bomboiza Pumpuis-num enBomboiza
Árak sembrío Arak-num enel sembrío
Makat Macas Makat-num enMacas
Nakurutaipestadio nakurutaip-num enel estadio
En algunaspalabras, como en los ejemplos anteriores entsa, jea se pueden indicar el
lugar sin necesidad de agregar el sufijo respectivo, solo con cambiarla posición del
acento. Veamos:
Éntsa río entsá enel río
Jéa casa jeá enla casa

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
67
4.5DIALOGAMOS UTILIZANDO LOS SUFIJOS DE LUGAR
Tui pujam yatsurua
¿Dónde estás
hermano?
Nuarjai jeá
pujajai.
Estoy con mi
esposaenla
casa.
Kakáram ármi yatsuru
tunanammaiwiartai.
Para ser valientes
hermanos vamos a
bañarnosenla cascada.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
68
Tuinakartiatam Pitrua.
¿Dónde me vas
esperar Pedro?
Nakamtainiamnakatajme.
Te voy esperarenel
terminal.
Tui nakartiatam Intiashia
¿Dónde me vas esperar
Intiash?
Iratainiamnakatajme.
Te voy esperarenel
parque.
Tui nakartiatam
Intiashia
¿Dónde me vas
esperarIntiash?

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
69
4.6EMKA WARIJIAI EL SUFIJO–JAIDE INSTRUMENTO
La partícula–jaicon significado de instrumento se obtienen sobre todo agregando a
nombres de cosas, si el nombre termina en la vocal /i/-jaitiene una variante en–jiai.
Veamos algunos ejemplosa continuación.
Nombre Castellano El sufijo–jai Castellano
Aatai lápiz aatai-jiai conel lápiz
Aakmatai cuaderno aakmatai-jiai conel cuaderno
Numi palo numi.-jiai conel palo
Kaya piedra kaya-jai conla piedra
Japimiuk escoba japimkiu-jai conla escoba
Aujtai libro aujtai-jiai conel libro
Naek bejuco naek-jai conel bejuco
Nunka tierra nunka-jai conla tierra
Mukusa negro mukusa-jai conel negro
Puju blanco puju-jai conel blanco
Samenma verde samenma-jai conel verde
Kapaku rojo kapaku-jai conel rojo
Yunkuma amarillo yunkuma-jai conel amarillo
Yakatai pintura yakatai-jiai conla pintura
Naka regla naka-jai conla regla
Yumi agua yumi-jiai conel agua
Muuk cabeza muuk-jai conla cabeza

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
70
Chichasma najankatai Formemos oraciones
Umar kayajaitukuri. Mi hermana me apuntóconla piedra.
Nuwar japimkiujaiawaatiyi. Mi esposa me pegóconla escoba.
Numijiaimakunam awattia. Pégaleconel palo en el muslo.
Naekjaiyawa jintiata. Amarreconel bejuco el perro.
Kapakujaiyakarjai. Pintéconrojo.
Yunkumajainarank yakartá. Pinteconamarillo la naranja.
Yatsurun numijiaiawatiarai. A mi hermano le pegaronconel palo.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
71
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1.Jui anintrusma ana ju aujmatma Takean aujsam aimkiata .Conteste las
siguientes preguntas luego de leer el mito de Takean.
a)Takeant warinia untsuya.
b)Ya takeanta takakuya.
c)Ya takeanta itiukmia.
d)Urukamtai Takean nunka init tuke weuit.
2.Pujamuri jintiata, nu jintiatsar ayátrutai ayátrukam.A las siguientes palabras
agrega los respectivos sufijos de lugar.
·Naa pujamuri ayátramu apach chicham
Aja -nam enla huerta
Entsa -……… -……………….
Kísar -……… -……………….
Numi -……… -……………….
Nunka -……… -……………….
Kaya -……… -………………
Kankem -……… -………………
Unuimiatai -……… -………………
Nuka -……… -………………
Kayarmatai -……… -………………
Tunkats -……… -………………
Jintiats -……… -……………...
Umutai -……… -………………
Nakamtai -……… -………………
Iratai -……… -………………
Piikmas -……… -………………
Mayaik -……… -………………
Nuwe -……… -………………
Ji -……… -………………
Achu -……… -……………….

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
72
3.Naa wainmena nujai emka warijiai ayatrukam nuya apach chichamjai titia.A
los siguientes nombres agregue el sufijo de instrumento según el caso y
luego traduzca al castellano.
Nombre Nombre + Sufijo de instrumento Castellano
Nanki nankijiai conlalanza
Numi ……………………. …………………….
Kaya ............................... ...............................
Naka .............................. ..............................
Entsa .............................. ..............................
Samenma .............................. ..............................
Nunka ............................. ...............................
Uwej ............................. ..............................
Aatai ............................. ..............................
Shauk ............................. ...............................
Pinink ............................. ...............................

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
73
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR
CHICHAMJAI CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Amesha Tú también
Árak Sembrió
Emka Sufijo
Iratai Parque
Japimiuk Escoba
Jintiata Enseñe,indique
Jintiats Calle
Kankem Carro
Kayarmatai Banco
Kisar Barranco
Mashi Todos
Naék Bejuco
Nakamtai Terminal
Nérentin Dueño
Numi Árbol, palo
Nunka Tierra
Piikmas Mesa
Tsamaku Maduro
Tuke Siempre
Tunkats Avenida
Uchiram Tu hijo
Umutai Bar
Unuimiartai Estudiemos
Unuimiatai Escuela
Uunt Mayor
Yurank Fruta
Yurumak Yuca

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
74

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
75
AKANKAMU 5
YAUNCHUYA AUJMATSAMU
LOS MITOS
Yuinkia yaunchuya aujmatma Nunkuiniu tura Etsanu émkaka unuimiartatji. Juka
penker aujsatai timiaiti turar nii jintiamuri nekaratai taji.Tuma asamtaiémkaka
yaitmataik aujsata ju aujmatsamu turam kakaram aujsata wankam penker antukmin.
Nuni aujsam nekaatame warinia jintintramaj. Aintsamek warinia jintintramaj ju
aujsarma tusam nekatsamsha chicham itiurchat ame nekachma juukam ame aim
turutskesha uunt aniasam nekaata.Tura unuimiatki weakum, emka tuya tama nusha
unuimiartatme. Jukatimia nekaska warimpia ayatrutain aents tuyait tusar
jintiatsaria nu unuimiartatji, nui iniakmasma irunui tuma asamtai amesha nu iisam
aitkiasmek najanata tusan ipiajme.
En estaunidad vamos partir estudiando los mitos. Estamos citando mitos de
Nunkui y de Etsa. Primero debes leer en voz baja y despacio tratando de
pronunciar bien las palabras. Luego procure leer en voz alta pidiendo a un
compañero que escuche lo que lees y con laayude de él vaya mejorando la lectura.
Busque las palabras que no comprendes y averigua a un mayor sus significados.
Finalmente, extrae el mensaje de cada uno de los mitos .A continuación
presentamos el estudio del sufijo de procedencia, te pedimos que mediante el
análisis del contenido llegues a deducir cuáles son las marcas del sufijo de
procedencia y siguiendo los ejemplos anotados desarrolle las actividades
solicitadas.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
76
EJETUKTIN:Yaunchuya aujmatsamu Nunkiniu tura Etsanu aujas nui chicham
itiurchatirunun jintiamurin nekarak nuya nu aujmatsamu warinia jintintramaj nuna
aarartatui, aintsan juna unuimiar amuak emka tuya pachia chichasman najankartatui.
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Nunkui.-En la unidad anterior estudiamos los nombres defrutas, plantas y árboles y
formamos oraciones con estos nombres.
Kaar.-Oración en shuar decimos CHICHASMA.
Nunkui.-Formamos oraciones como estas:
Kaar.-Chiu tsamakuiti
Nunkui.-La piña es madura
Kaar.-Wampa chikichik sumakta
Nunkui.-Compre unaguaba
Kaar.-Aintiuk yaasun surukjai
Nunkui.-Vendí cuatro caimitos
Kaar.-También estudiamos los sufijos de lugar y de instrumento.
Nunkui.-El sufijo de lugar,emkatui,el sufijo de instrumento,emka warijiai.
Kaar.-En esta unidad vamos estudiarlos mitos.
Nunkui.-Principalmente vamos narrar los mitos de Nunkui y de Etsay continuaremos
estudiando los sufijos: de procedenciay los posesivos.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
77
5.1NUNKUINIU AUJMATMA LOS MITOS DE NUNKUI
NUNKUI SHUARAN YURUMKA SUSA
Nunkuientrega a su hija pequeña a los shuar, ella origina alimentos
Fuente: Foto Blanca Tupikia
5
ETSERKA:Shauk Dominga Ramu Tsere
6
Yaunchuka, shuar tsukamainiak yurumkan takakcha asar, kashik nantaki wear kisarnum
wayawar kusutchi jurmainiakunkucha
7
jurmainiak wekasar ashintsanmaya apapekar
wesar entsa untriniam jeawaru timiaja.
Tura nui nuse saepe, inchi, yurumka saepe jakeki wininia wainkiaru timiaja tura jusha
tuyan junia tusar apapekiar wesar nuwa yurumkan nijiak puja timiaja.
5
Foto tomada de Blanca Tupikia“La diversificación de los cultivos en la ajashuarpara la soberanía
alimentaria en las familias shuar” Tesis de grado, Universidad de Cuenca, 2013, pág. 71
6
Tupikia Blanca,“La diversificación de los cultivos en la ajashuarpara la soberanía alimentaria en las
familias shuar” Tesis de grado, Universidad de Cuenca, 2013, pág. 18.
7
Unkuchka kisarnum iruunniuiti, tumanumia yaunchu shuar nuna yu ainia tsukarin yurumka takakcha asar.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
78
Tura uchin apujas puja timiaja nui yurumkan untsuak, mamanka amajas puja timiaja. Nui
nuwa chichareak winiaja waitneasam yurumak ajamprusta tau timiaja.
Tura nunkui chichareak juiti yurumkaka jurumkitia tusa uchi susa timiaja. Tura chichareak
wari wakeram nu mashseata tau timiaja wari yurumak aa, wari nusek aa, wari namankek
aa, titia, mashi wakeramu takatcha, arakmatniusha mashi seata tau timiaja.
Tura juki wesar urukamtai ta tusar wari yurumkak aa, titia tuinia timiaja tutai uchi entsaki
weamu wari yurumak aatau timiaja. Tutai yurumkaka chankinnium mete piak papar aja
tumakui tsekenkiar pee ajasar jea waniawar aujmatum ajaniak, juka juchashi tuinia
timiaja. Aitkiasan wari nijiamchik aa tutai nijiamchikia ajasu timiaja.
Tura aishri tamatai nijiamchin jusa atakka timiajapininnum
8
,tuma aishmank jusha achik
tuniampait tau timiaja tutai nuari chicharuk takamat umarta tau timiaja. Tura penker
matsatainiayat mash takakainiayat utsumaniachiat aja weak uchin itiarak ikiukiaru uchi,
penker wainkiatarun timia timiaja tura uchi itiarak matsamsar yajauchi seainia tau timiaja.
Juní titia tutai, wari napik aa, wari jakak aa tikia tuinia timiaja, tutai jaka kauru tepenakui
aniu kauru untsua tusar uchi kajerkar jichirin yunkunmin enketawaru timiaja. Turunamtai
naseka, mayaikia suut umpuni numikia kakur aja timiaja. Tumakui uunt wekasatsa wearu
waketu taakiar tseke taru timiaja. Tumai uchi yaki jea teri eketu tariaru timiaja. Tuma nui
Nunkuiuchich nampea timiaja juní:
Kenku, kenku juruitia
Para nuse yu ajamnium
Kenku, kenku juruitia
Ipiaknuse yu ajamnium
Kenku, kenku juruitia
Tsuntsumanch nuse yu ajamnium
Mashi untsua timiaja tura kenkuka saa waketu, saa waketu ajasta tukama jumamu taakin
timiaja Nunkui. Tura nuyanka kenkunmani epemakar, epemakar ajasu timiaja. Nuaka
ajanmania taar juu tukama mashit, kenkun tsupirar, tsupirar nunkanam emenkakaru, aya
8
Nuwejai najanamu nui nijiamanch umutainti, turutskesha apatuk enkerar yurumtainti.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
79
ijiachiri waitkiaru timiaja. Nuyanka nuu jukimiunmaya Takeant
9
najanaru timiaja, tura
takean sankun papachinia, yurumkan untsua timiaja, tura nuaka yurumka sumainiak
wekas aya jea wajas imiajtukama takeantach ujunniuk wishirainia intiajchiri chiripich
jinkiasu nampea timiaja, juní:
Takeanta, takeanta
Kar, kar, kar
Sanku, awarmasta
Kar, kar, kar
Takeanta, takeanta
Papachinia awarmasta
Kar, kar, kar
Tau timiaja, tura nuwa waurka jujajaiwishikia timiaja nuna. Tura nuní wishikram
takeanchikia tuja tuke pukun nunka tuke menkaka timiaja. Nu turunamunam tsuka
juakaru nunkui yuminramu asar, sanku papachinia, sunkip wainkiaru yurumkasha tukus
numi wainkiaru tiniu ainiawaiNunkuijuminkin.
NUNKUI NUWEN JINTIA
10
Pininkia intiakramtai ewejen kesatraru timiai nuwán, tura nuwe nanetra susam iniumatak
uutsua amik chankinia juki nuwenam weu timiai. Tura weaj tukama, nuwe yajauchiri
utsanman anentrus akai, akai enkea timiai. NukaNunkui timiai. Turaweantukam, Nunkui
–Urukamea ain wekam? Jusha ániusha nuwencha yaki utsanka -Akai Susatimiai.
Jéakmek najantsa iista, tau timiai. Jeá ta penke nuwe najantratniun penkesha nekachu,
najanki matsakui, yama nankamtaikkian wishikiainiayat, winiaja najatruakiatusa suinia
timiai.Turuna timiaja.
9
Juka yajasmachiti jeamas punu punumas enkemin, yurumka tsenkerin nemauwaiti.
10
RUEDA Marco, Setenta Mitos Shuar, segunda edición, ediciones Abya-Yala, 1987, pág. 90

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
80
5.2ETSANU AUJMATMA LOS MITOS DE ETSA
ETSAJAI NANTU
11
Auju, yaunchu EtsajaiNantun iniumka, tura ateá tepersar, mai inianta, yatsuchi ameja
miniáksat ishichik, tura ameja turam perét tu iniantaitia, tura wisha áitkiasnak miniaksantu
peperét ajatjai, tura mai miniak ajatai tuinia timiaya nuan ajape atewar turawar, turu
matsamsar,Nantu yamaíkikia peperét já jákua, kuntuut nekapkimiákki ma tuke pankuku,
tuke pankuk eméta timiaja. Tura Etsa miniáksataj tukamá miniakas tepakui tu peperet
jakin timiaja, ataksha ikiukiash tusa miniakeaj tukamá wat ¡tap! achikiu timiaya miniakas
tepan, turunai matsamsar, ma Etsa miniáksataj tukamá. Tujintiaj, nui kajeku timiaya, tura
yachijai maínik, yachí ji ijiutar yakí weu timiaja.
5.3EMKA TUYA LOSSUFIJOSDE PROCEDENCIA –NUMIA,-NMAYA
En idioma shuar para indicar la procedencia se agrega al nombreel sufijo {–numia}, o {-
nmaya} según los siguientes casos:
{-numia} cuando el nombre termina en consonante, veamos algunos ejemplos:
Nombre Castellano Marca de procedencia Castellano
Makat Macas Makat-numia deMacas
Taish Taisha Taish-numia deTaisha
Chumpias Chuchumbletza Chumpias-numia deChuchumbletza
Tiwints Tiwintza Tiwints-numia deTiwintza
Samur Zamora Samur-numia deZamora
Mayaik Mayalico Mayaik-numia deMayalico
Kunchaim Kunchaimi Kunchaim-numia deKunchaimi
Úwents Uwentza Úwents-numia deUwentza
11
RUEDA Marco, Setenta Mitos Shuar, segunda edición, ediciones Abya-Yala,1987, pág. 57

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
81
Chichasmanum iniakmainiamu Ejemplos en unas oraciones
*Yatsur Makat-numiatayi Mi hermano vinodeMacas
*Unuikiartin Samur-iauntsumkayi El profesor llamódeZamora
*Namakan Taish-iasumakjai Compré pescadodeTaisha
*Umarun Mayaik-numiaitiajai Traje a mi hermanadeMayalico
*Uchi kunchaim-numiawekas taarai Los niños llegaron caminandodeKunchaim
*Apar Tiwints-numiaween sumakai Mi papá compró saldeTiwintza
*Yurumtai Samur-numiawerim ititiaVaya traer víveresdeZamora
*Uwents-numiauchirjai tajai VinedeUwents con mi hijo
*Chumpias-ianukur nijiamchin itiartiyiMi mamá trajo chicha para mídeChuchumbletza
{-nmaya} cuando el nombre termina en una vocal, citamos algunos ejemplos:
Nombre Castellano Marca de procedencia Castellano
Tsere Tsere Tsere–nmaya deTsere
Tuna Tuna Tuna-nmaya deTuna
Panki Pangui Panki-nmaya dePangui
Yawi Yawi Yawi-nmaya deYawi
Sera Sera Sera-nmaya deSera
Kuri nunkaKuri nunka Kuri nunka-nmaya deKuri nunka
Yaas nunkaYaas nunka Yaas nunka-nmaya deYaas nunka
El sufijo{–numia} puede ser alternado
por el sufijo {-ia} manteniendo elmismo
significado como: Taish-ia> de Taisha,
Tiwints-ia> de Tiwintza, Mayaik-ia> de
Mayalico, Kunchaim-ia> de Kunchaimi.
Los nombres de lugar anotados en
castellano son producto de préstamos
lingüísticos del shuar chicham al
castellano. Siendo así,estos nombres
de lugar provienen de la lengua shuar
que se produjo por el contacto del
shuar con el colono.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
82
Chichasmanum iniakmainiamu Ejemplos en unas oraciones
*Pushin Panki-nmayasumakjai Compré vestidodelPangui
*Yurumkan Yawi-nmayaitiajai Traje yucadeYawi
*Uchirka Sera-nmayatsekenki tayi Mi hijo vino corriendodeSera
*Kuri nunca-nmayanawantur untsurkayi Mi hija me llamódeKuri nunca
*Unuimiainia Tuna-nmayawaketkiarai Los estudiantes regresarondeTuna
5.4TAKAKMA LOS POSESIVOS
Los posesivos en la lengua shuar se expresan de tres maneras:
Únicamente agregando los sufijos {–r,-ram,-ri} al objeto poseído,cuando la
palabra termina en una vocal:
Shuar Castellano
Tsapa-r mipilche
Tsapa-ram tupilche
Tsapa-ri supilche
En este mismo caso,cuando lapalabra termina en consonante, se agregan los sufijos
{-ur,-rum,-ri} al objeto poseído:
Shuar Castellano
Shiamp-ur Mipollo
Shiamp-rum Tupollo
Shiamp-ri Supollo
Posponiendo al objeto poseído las siguientes expresiones: winia, áminiu, niiniu,
iiniu, atumnia, aunu. Ejemplos:
POSESIVOS
-r mi
-ram tu
-ri su
Este caso presenta solo tres maneras de
expresar, es decir hay posibilidad de decir
solo en singular.
POSESIVOS
-ur mi
-rum tu
-ri su
De igual manera, solo hay tres maneras
de expresar, es decir permite la posibilidad
de decir solo en singular.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
83
Shuar Castellano
Japimiukwinia Miescoba
Japimiukáminiu Tuescoba
Japimiukniiniu Suescoba
Japimiukiiniu Nuestraescoba
Japimiukatumnia Vuestraescoba
Japimiukaunu Suescoba
Anteponiendo al objeto poseído las expresiones que siguen y agregando los
sufijos posesivos (-r,-ram,-ri): winia, ame, nii, ii, atumi, au.
Winia tsapa-r Mipilche
Ame tsapa-ram Tupilche
Nii tsapa-ri Supilche
Ii tsapa-ri Nuestropilche
Atumi tsapa-ri Vuestropilche
Au tsapa-ri Supilche
POSESIVOS
Winia Mío (a)
Áminiu Tuyo (a)
Niiniu Suyo (a)
Iiniu Nuestro (a)
Atumnia Vuestro (a)
Aunu Suyo (a)
POSESIVOS
Winia -r Mi
Ame -ram Tu
Nii -ri Su
Ii -ri Nuestro (a)
Atumi -ri Vuestro (a)
Au -ri Su

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
84
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOSPRÁCTICOS
1.Emkaka aujmattsamu aarma ainia nu aujsata yaitmataik.Lea en voz baja
los mitos.
2.Yamaram chicham ame nekachma chikich papinium juukam aarta, turam
ame unuikiartin anintrusam nekata.Haga un listado de nuevaspalabras y
consulte a tu profesor para conocer su significado.
....................................................................................................................................
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
3.Warinia jintintramaj nu sutamek aarta.Escriba en síntesis por separado la
enseñanza que nos brinda cada uno de los mitos.
....................................................................................................................................
……………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………….
4.En los textos de idioma shuar busque dos mitos de Nunkui y de Etsa y
transcriba en tu cuaderno de trabajo y deduzca la enseñanza de cada uno.
5.Emka-numia(ia) tura–nmaya pachikiam 10 chichasma najankata jui
najankajnia aanin.Utilizando los sufijos de procedencia-numiay–nmaya
construya 10 oraciones,siguiendo los ejemplos anotados anteriormente.
a)……………………………………………………………………………………………

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
85
b)…………………… ………………………………………………………………………
c)……………… ……………………………………………………………………………
d)…………………… ………………………………………………………………………
e)…………………… ………………………………………………………………………
f)…………………… ………………………………………………………………………
g)……………………… ……………………………………………………………………
h)…………………… ………………………………………………………………………
i)…………………… ………………………………………………………………………
j)……………… ……………………………………………………………………………
6.Pujamu naari tuyari ayátrukam tuyáit nu jintiamu najanata, turam apach
chichamjaisha aarta.A los siguientes nombres de lugar agrega los sufijos
deprocedencia y traduzca al castellano.
Nombre de lugar Marca de procedencia Castellano
Tayus -…………………. ……………………..
Wampi -…………………. ……………………..
Yukutais -…………………. ……………………..
Shimpis -…………………. ……………………..
Ipiakuim -…………………. ……………………..
Etsa -…………………. ……………………..
Chatus -…………………. ……………………..
Churuwia -…………………. ……………………..
Pania -…………………. ……………………..
Tayu -…………………. ……………………..
Tuutin Entsa -…………………. ……………………..

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
86
Tuntaim -…………………. ……………………..
Kapawi -…………………. ……………………..
Kaashpaim -…………………. ……………………..
Kankaim -…………………. ……………………..
Makum -…………………. ……………………..
Tashap -…………………. ……………………..
Sunkants -…………………. ……………………..
Yantsas -…………………. ……………………..
Chiwias -…………………. ……………………..
7.Apach chichamjai tama nu shuar chichamjai titia.Traduzca al shuarlas
siguientes expresiones.
Mi casa ………………….. ……..
Nuestro pilche …………………..
Tu carcaj …………………. …….
Vuestra olla …………………….
Su cernidor ……………………...
8.Nakumkamua nuna naarijiai nii nunkarini tákakma akintin menaintiunam
iniakmasta.Exprese con el nombrede cada imagen las tres formas de
posesivos debajo de cada uno.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
87

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
88
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR
CHICHAMJAI CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Apapekar Persiguiendo
Ashints Riachuelo
Inchi Camote
Kashik De mañana
Kenku Guadua
Kesartin Raspar
Mete Lleno
Namank Carne
Nijiartin Lavar
Nuwe Arcilla
Pinink Recipiente
Tsukamtim Tener hambre
Uchi Niño(a)
Untsuktin Llamar

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
89

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
90
AKANKAMU 6
Aya Atin shuar chichamnum
LOS AFIJOS EN LA LENGUA SHUAR
Juinkia ayaatinemka
12
turaukunam
13
unuimiartatji. Nuik timiaji ayaatniuka shuar
chichamnumka jimiarchik ainiawai: Emka, nuya Ukunam. Emkaka chichama
nantujena ayaatma nuwaiti. Ii chichamenka tii nukap ainiawai tumasha juinkia
ayatek patatek chichamunam utsumtai aya nuke unuimiartatji.Ukunmaka chichama
nantuje ukunmari pujuwaiti.
Juní asamtai, yatsuru, umaru nekas enentai juukam esetr am enentaimsam jui
jintiamu unuimiaki weta tajame. Unuimiartin jintia enaisar amuakur TAKAT
NAJANATIN tusar nusha apujeaji, tuma asamtai nu mashi umikta, nu umiachkumka
unuimiarchatame tajame. Kakaaram unuimiarta yatsuchi, umachi ii chichame paant
najankiwemi tajame.
EJETUKTIN:Ju unuimiatainmaka chikich ayaatin ainiaaun unuimiar amuk nujai
penke chichama turutskesha naa kankapen ayatruk chichama najanatui chikich
jintiamuri takakujai, nuya nujai chichasma najankatui.
12
Denominación que damos en shuar chicham para decir sufijo.
13
Denominación que damos en shuar chichan para decir prefijo.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
91
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Kapair.-En la unidad anterior estudiamos los mitos.
Arutam.-Principalmente narramos los mitos de Nunkui y de Etsa.
Kapair.-De cada mito narrado se extrajo enseñanzas para la vida.
Arutam.-Tambiénestudiamos los sufijos de procedencia.
Kapair.-El sufijo de procedencia, EMKA TUYA.
Arutam.-Concluimosla unidad estudiando los posesivos.
Kapair.-Los posesivos, TAKAKMA
Arutam.-El sufijo posesivo más usado en la lengua shuar es–r
Kapair.-El sufijo–r tiene el significado de miy se agrega después del nombre.
Arutam.-Hagamos el siguiente ejemplo.
Kapair.-Cuaderno, aakmatai
Arutam.-Mi cuaderno, aakmatair
Kapair.-En esta unidad vamos estudiar los afijos-ayaatin:sufijosemkay losprefijos
ukunam.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
92
AYAATIN SHUAR CHICHAMNUM LOSAFIJOS EN LA LENGUA SHUAR
Al decir Ayaatin, nos referimos al estudiode losafijos,como es de conocimiento los
afijos en la lengua shuar sólo sonprefijosysufijos.Primerovamos a referirnos a
algunossufijos–Emka, quizás las más usadas en la comunicación, para luego estudiar
losprefijos–Ukunam.
En las unidades anteriores ya hemos estudiado algunos sufijoscomo los siguientes:
Emka Tui Sufijo de lugar
Emka Warijiai Sufijo de instrumento
Emka Tuya Sufijo de Procedencia
Tákakma Los Posesivos
Como sabemos, los sufijos son aquellas partículas indivisibles que poseen contenido
semántico y expresión fónica, y se agregan después de la raíz.
A continuación vamos seguir estudiando algunas de estas partículas, por su puestolas
más usadas en la comunicación básica. Con este estudio esperamos que cada uno vaya
definiendo el significado de cada sufijo y pueda agregar a otras raíces similares para
formar nuevas palabras con significado distinto.
6.1EMKA LOS SUFIJOS
6.1.1EMKA-CHA,-CHUEL SUFIJODE NEGACIÓN -CHA,-CHU
El sufijo {–cha} ~ {-chu} se agrega a los lexemas nominales para la negación con las
siguientes particularidades:
El sufijo {-cha}, ésta se agrega al lexema nominal terminadoen consonante.
Ejemplos:
Lexema Nominalterminadoen consonante
Llamamos lexema nominal a aquella partícula o forma gramatical que es la raíz de un
nombre. Como en los ejemplos que presentamos a continuación los nombres: katip,
Namur, Ampush, atash, kuuk son lexemas nominales, ya que todos ellos son nombres
(sustantivos).

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
93
Katip ratón katip-cha noel ratón
Namur talismán namur-cha noel talismán
Ampush lechuza ampush-cha nola lechuza
Atash gallina atash-cha nola gallina
Kuuk puerco kuuk-cha noel puerco
Temash peinilla temash-cha nola peinilla
El sufijo {-chu}, ésta se agrega al lexema nominal terminada en vocal.
Ejemplos:
Lexema Nominal terminadoen vocal
Kaya piedra kaya-chu nola piedra
Jea casa jea-chu nola casa
Aatai lápiz aatai-chu noel lápiz
Aakmatai cuaderno aakmatai-chu noel cuaderno
Aujtai libro aujtai-chu noel libro
Nuwa mujer nuwa-chu nola mujer
Naka regla naka-chu nola regla
En ciertas ocasiones algunos lexemas nominales terminados en consonante se
convierten en lexemasvocálicos al transformarlo en negación por la acción de la
metátesis, por lo tanto para la negación utilizamos el sufijo {–cha}. A continuación
presentamos algunos ejemplos de estos casos.
Palabra Acción de la metátesisNegación Castellano
Paantam paantma paantma-chu noel plátano
Jeencham jeenchma jeenchma-chu noel vampiro
Yurumak yurumka yurumka-chu nola yuca
Yamaram yamarma yamarma-chu noel nuevo
Kampuram kampurma kampurma-chu noel grueso
La negación en los posesivos
En las páginas anteriores se señaló que, generalmente, el posesivoMIse expresa
agregando al nombre el sufijo {–r} ~ {-ur}. La negación se hace adicionando el mismo
sufijo de negación {-cha}, {-chu} luego del sufijo posesivo. Presentamos algunos
ejemplos:

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
94
Palabra sufijo posesivo negación castellano
Uchi uchi-r uchir-cha nomihijo
Nuku nuku-r nukur-cha nomimamá
Apa apa-r apar-cha nomipapá
Aatai aatai-r atair-cha nomilápiz
Aujtai aujtai-r aujtair-cha nomilibro
Nuwa nuwa-r nuwar-cha nomimujer
Aakmatai aakmatai-r aakmatair-cha nomicuaderno
Kuuk kuuk-ur kuukru-chu nomipuerco
Atash atash-ur atashru-chu nomigallina
Temash temash-ur temashru-chu nomipeinilla
Naek naek-ur naekru-chu nomibejuco
Auj auj-ur aujru-chu nomiaguja
Intiash intiash-ur intiashru-chu nomipelo
Kuish kuish-ur kuishru-chu nomioreja
6.1.2EMKA-ITI EL SUFIJO-ITI
El sufijo–ititiene el significado deES, proviene del verboSER.Se lo utiliza en la tercera
persona del singular.A continuación presentamos algunos casos en las que se puede
utilizar el sufijo–iti.
Después de la negación de cualquier palabra se puede agregar el sufijo {-iti} con
el mismo matiz significativo-ES. Damos a continuación algunos ejemplos:
Palabra sufijo de negación sufijo–iti castellano
Apa apa-chu apachu-iti noespapá
Nuku nuku-chu nukuchu-iti noesmamá
Jea jea-chu jeachu-iti noescasa
Nuwa nuwa-chu nuwachu-iti noesmujer
Aatai aatai-chu aataichu-iti noeslápiz
Aakmatai aakmatai-chu aakmataichu-iti noescuaderno
Natsa natsa-chu natsachu-iti noesjoven

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
95
Nuatka nuatka-chu nuatkachu-iti noescasado
Nuatnaikia nuatnaikia-chu nuatnaikiachu-itinoescasada
Nunka nunka-chu nunkachu-iti noestierra
Jaka jaka-chu jakachu-iti noesmuerto
Uunt uunt-cha uuntcha-iti noesjefe
Aishmank aishmank-cha aishmankcha-itinoeshombre
Katip katip-cha katipcha-iti noesratón
Atash atash-cha atashcha-iti noesgallina
Temash temash-cha temashcha-iti noespeinilla
Kuuk kuuk-cha kuukcha-iti noespuerco
Ejemak ejemka-chu ejemkachu-iti noescomputadora
Paantam paantma-chu paantmachu-iti noesplátano
Jeencham jeenchma-chu jeenchmachu-itinoesvampiro
Yurumak yurumka-chu yurumkachu-iti noesyuca
Kampuram kampurma-chu kampurmachu-itinoesgrueso
Yamaram yamarma-chu yamarmachu-iti noesnuevo
Como observamos, después de la negación–cha,-chuse agrega el sufijo–itipara decir
“no es”. Y, como se dijo anteriormente a todos estos nombres podemos agregar el sufijo
–iti para decir únicamente “es”después dela raíz, como en estos casos:jaka-iti> es
muerto, nuatnaikia-iti> es casada, nuatka-iti> es casado. A las palabras que sufren la
metátesis, después de esta acción se agrega el sufijo–iti como: paantam>paantma-iti
>es plátano, yurumak> yurumka-iti> es yuca, kampuram> kampurma-iti> es grueso.
Para expresar-no es mi-se adiciona elsufijo–itien la siguiente secuencia,
observemos los siguientes ejemplos:
Palabra sufijo posesivo negación sufijo–iti (es) castellano
Uchi uchir-r uchir-cha uchircha-iti noesmihijo
Nuku nuku-r nukur-cha nukurcha-iti noesmimamá
Apa apa-r apar-cha aparcha-iti noesmipapá
Aatai aatai-r aatair-cha aataircha-iti noesmilápiz
Kuuk kuuk-ur kuukru-chukuukruchu-iti noesmipuerco

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
96
Atash atash-ur atashru-chuatashruchu-iti noesmigallina
Temash temash-ur temashru-chutemashruchu-iti noesmipeinilla
Auj auj-ur aujru-chu aujruchu-iti noesmiaguja
Con el mismo matiz significativo que tiene el sufijo–itise pospone a cualquier
nombre propio, por ejemplo:
Nombre sufijo–iti castellano
Sunka Sunka-iti esSunka
Paati Paati-ti esPaati
Mashu Mashu-iti esMashu
Nunkui Nunkui-ti esNunkui
Jempe Jempe-ti esJempe
Tsukanka Tsukanka-iti esTsukanka
Naikiai Naikiai-ti esNaikiai
Sharup Sharup-iti esSharup
Katan Katan-iti esKatan
Pitiur Pitru-iti esPedro
Tsamarain Tsamarain-(ia)-iti esTsamarain
Cuando los nombres de las personas terminan en la vocal [ i ] y en [ e ] el sufijo–iti
presenta una variante–ti.
Para negar, igual se agrega el sufijo de negacióncha~-chudespués del nombre según
los casos y luego se agrega el sufijo–iti.Veamos los siguientes ejemplos:
Nombre sufijo de negación sufijo–iti Castellano
Sunka Sunka-chu Sunkachu-iti NoesSunka

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
97
Paati Paati-chu Paatichu-iti NoesPaati
Mashu Mashu-chu Mashuchu-iti NoesMashu
Nunkui Nunkui-chu Nunkuichu-iti NoesNunkui
Jempe Jempe-chu Jempechu-iti NoesJempe
Tsukanka Tsukanka-chu Tsukankachu-iti NoesTsukanka
Naikiai Naikiai-chu Naikiaichu-iti NoesNaikiai
Pitiur Pitru-chu Pitruchu-iti NoesPedro
Sharup Sharup-cha Sharupcha-iti NoesSharup
Katan Katan-cha Katancha-iti NoesKatan
Tsamarain Tsamarain-cha Tsamaraincha-itiNoesTsamarain
Ampush Ampush-cha Ampushcha-iti NoesAmpush
Pujupat Pujupat-cha Pujupatcha-iti NoesPujupat
Kanus Kanus-cha Kanuscha-iti NoesKanus
6.1.3EMKA AIJIAI EL SUFIJO DE COMPAÑÍA
Para formar palabras con significado de compañía (con)se agrega a la raíz (nombres)el
sufijo–jai,y presenta una variante–jiaicuando el nombre termina en lavocal /i/.
Hagamos algunos ejemplos:
Nombre Castellano El sufijo de compañía Castellano
Piruch Piruch Piruch-jai conPiruch
Santiak Santiak Santiak-jai conSantiago
Nuwa Mujer Nuwa-jai conla mujer
Aishman Hombre Aishman-jai conel hombre
Uchi niño (a) hijo (a)Uchi-jiai conel niño(a)
Natsa Joven Natsa-jai conel joven
Nuatka Casado Nuatka-jai conel casado
Nuatnaku Casada Nuatnaku-jai conla casada
Uuntach Viejo Uunchi-jiai conel viejo
Yawa Perro (a) Yawa-jai conel perro
Nuis Nuis Nuis-jai conNuis
Después de los sufijos–r,-ur (con el significado de Mi)

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
98
Nombre Castellano Después del sufijo–r Castellano
Nuwa mujer Nuwa-r-jai conmimujer
Aishmank hombre Aishmank-ru-jai conmihombre
Uchi hijo (a) Uchi-r-jai conmihijo (a)
Natsajai joven Natsa-r-jai conmijoven
Uuntach viejo Uunchi-r-jai conmiviejo
Yawa perro (a) Yawa-r-jai conmiperro
Hagamos oraciones
Uchirjaijeá pujajai Estoy en la casaconmi hijo (a).
Iratainiam nuisjaichichajai ConversoconNuis en el parque.
Uunchijiaiumar nuatnaikiai Mi hermana se casóconun viejo.
Intiashjaientsá maajai Me baño en el ríoconIntiash.
Nunkui kaijiaiunuimiawai Nunkui estudiaconsu hermana.
Kampunniunam yawarjaiweajaiMe voyconmi perro al monte.
Nuwarjaiyurumkan araajai Siembro la yucaconmi mujer.
6.1.4EL USO DE LOSSUFIJOS EN LOS ADJETIVOS
Vamos estudiar el uso de los sufijos en los adjetivos. Primero partamos señalando el
concepto de adjetivo desde la particularidad lingüística de la lengua shuar. No vamos ha
profundizar el estudio del adjetivo, ya que es un temaque vamos tratarmás adelante.
Como es de conocimiento, generalmente el adjetivo se clasifica en calificativo y en
determinante. Tomando en cuenta este punto de vista gramatical vamosdar ejemplos de
los sufijos en los adjetivos.
Los adjetivos son palabrasque siempre van unidas a un sustantivo, con la finalidad de
precisar su significado, por tanto carece de género y número. En la lengua shuar, como el
sustantivo carece de marcas de género y número no se observa la concordancia con el
sustantivo en género ynúmero.El adjetivo cumple como modificadorde un sustantivo.El
adjetivo puede calificar o determinar al sustantivo, dependiendo de estas podemos
clasificar en adjetivos calificativos y adjetivos determinantes.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
99
Los sufijos en los adjetivos calificativos
En estos ejemplos hemos añadido un adjetivo calificativo (nemarin iirkari) al sustantivo
(naa).
Naa Nemarin iirkari castellano
Jea uunt La casagrande
Aatai yamaram El lápiznuevo
Yawa mukusa La perranegrao el perronegro
Atash nuweram La gallinagorda
Aishmank naya El hombrealto
Nuwa shiiram La mujerbonitaohermosa
Aujtai uuntach El libroviejo
Uunt penker El mayor o jefebueno
Yumi tsuer El aguacaliente
Kaya uchich La piedrapequeña
El sufijo–r,-ur(Mi) en adjetivos calificativos
Jearuunt Micasagrande
Aatairyamaram Milápiznuevo
Yawarmukusa Miperranegrao mi perronegro
Atashurnuweram Migallinagorda
Nuwarshiiram Mimujerbonitaohermosa
Aujtairuuntach Milibroviejo
Uunturpenker Mimayor o jefebueno
Uchirásum Mihijoobediente
Nukurapu Mimamágorda
El sufijo–iti(es)en los adjetivos calificativos.
El sufijo {-iti} se agrega al calificativo con el mismo matiz significativo,es.
Jearuunta-iti Micasaesgrande

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
100
Aatairyamarma-iti Milápizesnuevo
Yawarmukusa-iti Miperraesnegra o mi perro es negro
Atashurnuwerma-iti Migallinaesgorda
Nuwarshiirma-iti Mimujeresbonita o hermosa
Aujtairuuntch-iti Milibroesviejo
Uunturpenkera-iti Mimayor o jefeesbueno
Uchirásump-iti Mihijoesobediente
Nukurapu-iti Mimamáesgorda.
La negación,la negación en los adjetivos calificativos se hace posponiendo el
sufijo {-cha~chu} al adjetivo correspondiente,a saber:
Jear uunt-cha-iti Mi casanoesgrande
Aatair yamarma-chu-iti Mi lápiznoesnuevo
Yawar mukusa-chu-iti Mi perranoesnegra o mi perronoesnegro
Atashur nuwerma-chu-iti Mi gallinanoesgorda
Nuwar shiirma-chu-iti Mi mujernoesbonita o hermosa
Aujtair uuntchi-chu-iti Mi libronoesviejo
Uuntur penker-cha-iti Mi mayor o jefenoesbueno
Uchir ásum-cha-iti Mi hijonoesobediente
Nukur apu-chu-iti Mi mamánoesgorda
Los sufijos en los adjetivosdeterminantes
Los adjetivos determinativos no le añaden ninguna nota o característica al sustantivo sino
limitan la extensión de los mismos. Entre los más usados tenemos los demostrativos, los
posesivos y los numerales.
Iniakmau Los demostrativos
Los adjetivosdemostrativos en la lengua shuar son: JU, NU, AU
Los sustantivos en la lengua shuar no tienen marca de género y de número, por esta
razón no hay adjetivos demostrativos específicamente para distinguir el género y el

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
101
número.
·JUadjetivo demostrativo que corresponde al castellanoESTA,ESTE
·NUadjetivo demostrativo que corresponde al castellanoESA,ESE
·AUadjetivo demostrativo que corresponde al castellanoAQUELLA,AQUEL
Hagamos a continuación algunos ejemplos:
JU ESTA, ESTE
Ju nuwa Esta mujer.
Ju aishmank Este hombre.
Ju yawa Este perro o esta perra.
Ju unuikiartin Este profesor o esta profesora.
Ju unuimiau Este alumno o esta alumna.
Ju aatai Este lápiz
Ju aakmatai Este cuaderno
Ju jea Esta casa
NU ESA, ESE
Nu nuwa Esa mujer.
Nu aishmank Ese hombre.
Nu yawa Ese perro o esa perra.
Nu unuikiartin Ese profesor o esa profesora.
Nu unuimiau Ese alumno o esa alumna.
Nu aatai Ese lápiz
Nu aakmatai Ese cuaderno
Nu jea Esa casa
AU AQUELLA, AQUEL
Au nuwa Aquella mujer
Au aishmank Aquel hombre
Au yawa Aquel perro o aquella perra.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
102
Au unuikiartin Aquel profesor o aquella profesora.
Au unuimiau Aquel alumno o aquella alumna.
Au aatai Aquel lápiz
Au aakmatai Aquel cuaderno
Au jea Aquellacasa
Chichasma najankataiFormemos oraciones utilizando sufijos
Ju nuwa-iti Estaesmujer
Ju aishmanka-iti Esteeshombre
Ju yawa-iti Esteesperro, estaesperra
Ju unuikiartinia-iti Esteesprofesor, estaesprofesora
Nu nuwa-iti Esaesmujer
Nuaishmanka-iti Eseeshombre
Nuyawa-iti Eseesperro, esaesperra
Nu unuikiartinia-iti Eseesprofesor, esaesprofesora
Au nuwa-iti Aquellaesmujer
Au aishmanka-iti Aqueleshombre
Au yawa-iti Aquelesperro, aquellaesperra
Au unuikiartinia-iti Aquelesprofesor, aquellaesprofesora
Tambien se puede agregar en la lengua shuar el sufijo–itia los adjetivos demostrativos,
veamos los siguientes ejemplos:
 JU ESTA, ESTE
Ju-iti Estaes
Estees
 NU ESA, ESE
Nu-iti Esaes
Esees

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
103
 AU AQUELLA, AQUEL
Au-(wa)-iti Aquellaes
Aqueles
6.2UKUNAM PREFIJOS
Los afijos son formas gramaticales mínimos dotados de contenido semántico y expresión
fónica que se anteponen a la raíz. De acuerdo a las investigaciones realizadas, los
prefijos en la lengua shuar solo se anteponen a la raíz verbal y no a la raíz nominal.
A continuación citamos algunos ejemplos:
Infinitivo Castellano Raíz Prefijo+Raíz+terminación Castellano
Yurumatin Comer Yuruma- a-yura+tin Dar de comer
Mesertin Dañarse Meser- e+mesra+tin Dañar
Tsekentin Correr Tseken- e+tsenki+tin Hacer correr
Pujustin Sentarse Pujus- a+pujsa+tin Hacer sentar
Kanartin Dormir Kanar- i+kiantra-tin Hacer dormir
Tuaktin Reunirse Tuak- u+tuak-tin Reunir

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
104
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOSPRÁCTICOS
1.Ayatin émka–cha turutskesha–chu chichasmanum pachiam 10 chichasma
najanata, jui najanamua nu iisam.Construya 10 oraciones utilizando los
sufijos de negación–cha,-chusiguiendo el ejemplo anotado en la primera
oración.
2.Jui apach chichamjai tama timiatrusmek shuar chichamjai aarta. Las
siguientes expresiones en castellano traduzcan al shuar chicham.
1)Shuar atuni wea au umaarchaiti.
2)……………………………………………………………………….
3)……………………………………………………………………….
4)……………………………………………………………………….
5)……………………………………………………………………….
6)……………………………………………………………………….
7)……………………………………………………………………….
8)……………………………………………………………………….
9)……………………………………………………………………….
10)……………………………………………………………………….

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
105
CASTELLANO SHUAR CHICHAM
No la lechuza
Nola puerca o el puerco
No la gallina
No el cuaderno
No mi lápiz
No es mi casa
No es mi perro
No es mi vaca
No es mi hermano
No es mi mamá
No es libro
No es perro
No es gorda
No es alto
No es blanco
No es negro
No es mi hijo
No es rojo
No es plátano
No es computadora
No es nuevo
No es grueso
No es mi aguja
No es mi regla
No es mi auto
No es mi carro
No es mi celular
No es mi televisor
No es Paati
No es Santiak
No esTsunkinua
3.Jui apach chichamjai tama shuar chichamjai titia.Traduzca estas oraciones
al shuar chicham

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
106
Castellano Shuar chicham
En el camino …………………………………………
En la casa …………………………………………
En la tierra …………………………………………
En el maizal …………………………………………
En el platanal …………………………………………
En la escuela …………………………………………
En la mesa …………………………………………
En la discoteca …………………………………………
En la biblioteca …………………………………………
En el hospital …………………………………………
En el parque …………………………………………
En el terminal …………………………………………
En la avenida …………………………………………
Duermo en el hotel con mi esposa. …………………………………………
Viajo con mi esposo en un automóvil. …………………………………………
Compro un camión con mi amigo. ………………… ………………………
Pinto un carro con mi hijo. …………………………………………
Como en el restaurant con mi compañera. …………………………………………
Camino en el estadio con mi profesor. …………………………………………
Me baño en el río Bomboiza con Kaar. …………………………………………
4.Jui apach chichamjai tama timiatrusmek shuar chichamjai aarta.Traduzca
estas oraciones al shuar chicham.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
107
APACH CHICHAM SHUAR CHICHAM
La casa nueva
El carro viejo
El televisor grande
La cama pequeña
Mi camión es nuevo
Micomputadora es grande
Mi casa es blanca
El chofer es bueno
La gallina es gorda
El pavo es flaco
El gavilán es bravo
El niño es bueno
Mi hermano es vago
Mi perro no es bravo
Mi hijo no es vago
Tu hermanano es casada
Tu hermano no es casado
Tu libro no es nuevo
Tu peinilla no es negro
Mi mesa es ancha
Mi cuñado es estudioso
Esta casa

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
108
Este borrador
Aquella mujer
Esta puerca
Esta casa nueva
Esta casaes nueva
Aquella mujer es hermosa
Aquel hombre es inteligente
Ese vestido es sucio
Esa vaca no es brava
Este compás no es dañado

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
109
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR
CHICHAMJAICHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aakmatai Cuaderno
Aartin Escribir
Aatai Lápiz, esfero
Aishman Hombre
Aujak Biblioteca
Aujtai Libro
Ayaatin Afijo
Ejemak Computadora
Emka Sufijo
Jantsemtai Discoteca
Japitiai Borrador
Kankeats Camión
Kankech Automóvil
Kankémin Chofer
Kuuk Puerco (a)
Nakurutaip Estadio
Peak Cama
Pinchu Gavilán
Sait Cuñado
Tentemtai Compás
Tsuamatai Hospital
Ukunam Prefijo
Unuikiartin Profesor
Unuimiau Estudiante

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
110

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
111
AKANKAMU 7
PENKE CHICHAM
EL VERBO
Unuimiakir, yama chicham nekaki weamu penkeraiti. Tuma nu yama chicham
nekaamujai chichasma najankir wetai, turukir chicham yamaram unuimiarmasha
tuke ii nekatairin enkematui.
Watsekeayamaikiajuinkiapenke chicham unuimiartatji. Penke chichama naari,
tura penke chicham umuchratin, nuya penke chicham chichasmanum nuchaiti titin,
nusha aitkiasrik amamkemsar unuimiartatji.
Ju unuimiartin tímianaiti kame penke chicham umuchratin nekaarkia chichasmasha
yupitsak najankataji. Tuma asamtai umaru, yatsuru nuya mash shuar chicham
unuimiarmena nuna kakaarum unuimiartarum, jui jintiatajnia nusha penker enentai
esetrarum unuimiartarum tajarme.
EJETUKTIN:Penke chichaman umuchrartatui junipujamunam yamai, nankamasu tura
átinnium, nuya penke chichamjai chichasman najanuk nuchaiti tii aar iniakmastatui.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
112
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Nunkui.-En la unidad anterior estudiamos los afijos.
Kaar.-Los afijos, AYAAMIN, en la lenguashuar tenemos los prefijos y sufijos.
Nunkui.-Los sufijos, EMKA, los prefijos UKUNAM
Kaar.-El sufijo de negación es-cha,-chu.
Nunkui.-Cuando el nombre termina en una vocal para negar añadimos–CHU.
Kaar.-Por ejemplo, mama-yuca, mamachu-no la yuca.
Nunkui.-Cuando el nombre termina en una consonante para negar añadimos–CHA.
Kaar.-Por ejemplo, atash-gallina, atashcha.-no la gallina.
Nunkui.-El sufijo–iti se agrega a los nombres con el significado de ES.
Kaar.-Por ejemplo, atash-gallina, atashiti-es una gallina.
Nunkui.-El sufijo de compañía, EMKA AIJIAI es–JAI.
Kaar.-Por ejemplo, Sunkajai-con Sunka, Mamasjai-con Mamas.
Nunkui.-Se puede agregar el sufijo–iti al adjetivo calificativo.
Kaar.-Veamos el siguiente ejemplo: jea uunt-La casa grande,jea uuntaiti-La casa es
grande.
Nunkui.-Los prefijos UKUNAM, solo se dan en los verbos.
Kaar.-Por ejemplo: Yurumatin comer, le agregamos el prefijoa-, pues decimosa-yura-
tindar de comer.
Nunkui.-En esta unidad vamos estudiar el verbo.
Kaar.-El verboenla lengua shuar denominamos PENKE CHICHAM.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
113
7.1PENKE CHICHAM EL VERBO
7.1.1PENKE CHICHAMA NAARI EL INFINITIVO
En la lengua shuar los verbos en infinitivo se forman agregando al lexema o raíz la
terminación“tin”.
Iniakmainiamu:
Lexema o raíz del verbo
Nantuje
Terminación
amuamu
Español
Nakurus -tin Jugar
Tseken -tin Correr
Aneas -tin Amar
Tsupik -tin Cortar
Mejeas -tin Besar
Kanar -tin Dormir
Aják -tin Tumbar
Achik -tin Coger
Nampes -tin Cantar
Umar -tin Tomar
Aar -tin Escribir
We -tin Ir
7.1.2PENKE CHICHAM UMUCHRATAI CONJUGUEMOS LOS VERBOS
A continuación vamos a conjugar los verbos. Lo vamos hacer enModo Indicativo, en
tiempospresente, pasadoyfuturo. Considerando la amplitud de este tema,vamos a
limitar el tratamiento de este contenido. Por ejemplo no vamos a conjugar los verbos en
modo subjuntivo e imperativo, tampoco vamos a conjugar los verbos en tiempos
compuestos.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
114
NEKAS JINTIA
MODO INDICATIVO
Suma-k-tin Comprar
YAMAI PRESENTE
1
era
singularwi súma-jai yo compro
2
da
singularamesúma-me tú compras
3
era
singularniisúma-wai él compra
1
era
pluralii súma-ji nosotros compramos
2
da
pluralátumsúma-r-me vosotros compráis
3
era
pluralau súma-inia-wai ellos compran
NANKAMASU PASADO
1
era
singularwi suma-k-jai yo compré
2
da
singularamesuma-k-u-me tú compraste
3
era
singularniisuma-k-ai él compró
1
era
pluralii suma-k-ji nosotros compramos
2
da
pluralátumsuma-k-ur-me vosotros comprasteis
3
era
pluralau suma-k-ar-ai ellos compraron
ÁTIN FUTURO
1
era
singularwi sumá-k-tat-jai yo compraré
2
da
singularamesumá-k-tat-me tú comprarás
3
era
singularniisumá-k-tat-ui él comprará
1
era
pluralii sumá-k-tat-ji nosotros compráremos
2
da
pluralátumsumá-k-tat-ru-mevosotros compraréis
3
era
pluralau sumá-k-ar-tat-uiellos comprarán
Amu-k-tin Terminar
YAMAI PRESENTE
1
era
singularwi amu-a-jai yo termino
2
da
singularameamu-a-me tú terminas
3
era
singularniiamu-a-wai él termina
1
era
pluralii amu-a-ji nosotros terminamos
2
da
pluralátumamu-a-r-me vosotros termináis

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
115
3
era
pluralau amu-ini-a-wai ellos terminan
NANKAMASU PASADO
1
era
singularwi amu-k-jai yo terminé
2
da
singularameamu-k-u-me tú terminaste
3
era
singularniiamu-k-ai él terminó
1
era
pluralii amu-k-ji nosotros terminamos
2
da
pluralátumamu-k-ur-me vosotros terminasteis
3
era
pluralau amu-k-ar-ai ellos terminaron
ÁTIN FUTURO
1
era
singularwi amú-k-tat-jai yo terminaré
2
da
singularameamú-k-tat-me tú terminarás
3
era
singularniiamú-k-tat(ta)-ui (wai)él terminará
1
era
pluralii amú-k-tat-ji nosotros terminaremos
2
da
pluralátumamú-k-tat-ru-me vosotros terminaréis
3
era
pluralau am-k-ár-tat-ui ellos terminarán
Aúj-sa-tin Leer
YAMAI PRESENTE
1
era
singularwi áuj-ea-jai yo leo
2
da
singularameáuj-ea-me tú lees
3
era
singularniiáuj-ea-wai él lee
1
era
pluralii áuj-ea-ji nosotros leemos
2
da
pluralátumáuj-ea-r-me vosotros leéis
3
era
pluralau áuj-a-inia-wai ellos leen
NANKAMASU PASADO
1
era
singularwi aúj-sa-jai yo leí
2
da
singularameaúj-sa-me tú leíste
3
era
singularniiaúj-sa-i (yi) él leyó
1
era
pluralii aúj-sa-ji nosotros leímos
2
da
pluralátumaúj-sa-r-me vosotros leísteis
3
era
pluralau aúj-sa-ra-i ellos leyeron

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
116
ÁTIN FUTURO
1
era
singularwi aúj-sa-ta-jai yo leeré
2
da
singularameaúj-sa-ta-me tú leerás
3
era
singularniiaúj-sa-ta-wai él leerá
1
era
pluralii aúj-sa-ta-ji nosotros leeremos
2
da
pluralátumaúj-sa-ta-r-me vosotros leeréis
3
era
pluralau aúj-sa-r-tat-ui ellos leerán
Formemos oraciones cortas
CON MARCA DE ACUSATIVO SIN MARCA DE ACUSATIVO CASTELLANO
Wi aatainsúmajai Yo compro un lápiz
Ame aataisúmame Tú compras un lápiz
Nii aatainsúmawai Él compra un lápiz
Ii aatai súmaji Nosotros compramos un lápiz
Atum aatai súmarme Vosotros compráis un lápiz
Au aatainsúmainiawai Ellos compran un lápiz
En la lengua shuar el acusativo o complemento directo lleva una marca, generalmente es
–ncuando las palabras terminan en una vocal,-an cuando las palabras terminan en
consonante. Estas mar-cas sólo se dan en la primera persona del singular, tercera del
singular y plural, como se observa en elcuadro anterior. Las demás personas (segunda
de singular, primera y segunda de plural) no admiten la marca del acusativo.
7.1.3NEGACIÓN CON LOS TIEMPOS VERBALES: PRESENTE, PASADO Y FUTURO
Recordemos que a loslexemas nominales (raíces de los nombres) para la negación se
agrega el sufijo–cha ~ chu como los casos puntualizados anteriormente. En cambio,
para la negación en los verbos se utilizan los sufijos que a continuación vamos a
particularizar, según los siguientes juicios:

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
117
{-ts} cuando el verbo está en tiempo presente y el lexema verbal termina en
vocal.
Wi aujea-ts-jai Yonoleo
Nii nakura-ts-ui Élnojuega
Atum taka-ts-rume Vosotros/asnotrabajáis.
Ame iá-ts-me Túnoves
Ii aa-ts-ji Nosotros/asnoescribimos
Au yurumainia-ts-ui Ellos/asnocomen
{-tsu} cuando el verbo está en tiempo presente y el lexema verbal termina en
consonante.
Wi yurum-tsu-jai Yonocomo
Nii yukum-tsu-i Élnonada
Atum nakum-tsu-rme Vosotrosnodibujáis
Ame miniak-tsu-me Túnoabrazas
Ii akan-tsu-ji Nosotrosnoseparamos
Au nankimiainia-tsu-i Ellos/asnovotan
{-ch-} ~ {-chu-} ~{-cha-} cuando el verbo está en tiempopasado (nankamasu)y
la marca de éste es una vocal o termina en una vocal. Cuando el verbo está en
fututo(átin) a la marca de negación {-ch} se pospone la marca de futuro {–tat}.
Hagamos los siguientes ejemplos:
NANKAMASU PASADO
Wi aúj-sa-ch-jai Yonoleí
Ame aúj-sa-chu-me Túnoleíste
Nii aúj-sa-ch-ai Élnoleyó
Ii aúj-sa-ch-ji Nosotrosnoleímos.
Atum aúj-sa-chu-rme Vosotrosnoleísteis
Au aúj-sa-cha-rai Ellosnoleyeron

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
118
ÁTIN FUTURO
Wi aúj-sa-ch–tat-jai Yonoleeré
Ame aúj-sa-ch-tat-me Túnoleerás
Nii aúj-sa-ch-tat-ui Élnoleerá
Ii aúj-sa-ch-tat-ji Nosotrosnoleeremos
Atum aúj-sa-ch-tat-rume Vosotrosnoleeréis
Au aúj-sa-cha-r-tat-ui Ellosnoleerán
Para el tiempo futuro,la marca de negación es {–ch-}, a excepción de la tercera persona
del plural que lleva la {-cha-}.Como notamos el sufijode negación va entre las marcas de
pasado–sa-y la marca de futuro–tat-.
{-cha} cuando el verbo está en tiempo pasado y la marca deéste es una
consonante. Cuando el verbo está en futuro a la marca de negación {-cha-} se
pospone{-ta} que es la marca de futuro.
Hagamos algunos ejemplos:
NANKAMASU PASADO
Wi suma-k-cha-jai Yonocompré
Ame suma-k-cha-me Túnocompraste
Nii suma-k-cha-yi Élnocompró
Ii suma-k-cha-ji Nosotrosnocompramos
Atum suma-k-cha-marme Vosotrosnocompráis
Au suma-k-cha-rmai Ellosnocompraron
En losejemplos anterioresestamos observando que la marca de pasado es–k-y luego
-sa–es la marca de pasado en este ejemplo. Como se observa la negación en la primera y
tercera del singular se hace posponiendo la–ch-a la marca del pasado, como también a la
primera persona del plural; mientras que se agrega–chu en la segunda personadel singular
y plural, siendo–cha-para la tercera persona del plural. Esto ocurre con otros verbos que no
sólo llevan–sa–como marca de pasado. Por ejemplo con el verbo nakumkatin que su marca
de pasado es–ka-.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
119
de esta marca se añade el sufijode negación–cha-.
ÁTIN FUTURO
Wi suma-k-cha-ta-jai Yonocompraré
Ame suma-k-cha-ta-me Túnocomprarás
Nii suma-k-cha-ta-wai Élnocomprará
Ii suma-k-cha-ta-ji Nosotrosnocompraremos
Atum suma-k-cha-ta-rme Vosotrosnocompraréis
Au suma-k-cha-r-ta-tui Ellosnocomprarán
Como observamos en los ejemplos anteriores, en el tiempo futuroel sufijode negación–
cha-va entre la marca de pasado–k-y la marca de futuro–ta-.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
120
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOSPRÁCTICOS
1.Penke chichama nantuje iisam amuamu patatkatá tura apach chichamnum
iniankastá.A los siguientes lexemas verbales agregue la terminación en el
casillero correspondiente y traduzca al castellano.
Nantuje
Lexema o raíz del verbo
Amuamu
Terminación
Castellano
Puju-
A-
Yua-
Tepes-
Ausa-
Nijiar-
Yakar-
Ará-
Tukú-
Tsupik-
Takakmas-
Takás-
2.En las siguientes oraciones agregue la marca del acusativoen donde sea
necesario.
YAMAI
·Ame aakmatai…… súmame Tú compras un cuaderno
·Nii aakmatai …….súmawai Él compra un cuaderno
·Au aakmatai …….súmainiawai Ellos compran un cuaderno
·Wi aakmatai …… súmajai Yo compro un cuaderno
·Ii aakmatai ………súmaji Nosotros compramos un cuaderno

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
121
NANKAMASU
·Ame aújtai…… sumakume Tú compraste un libro
·Nii aújtai ……. sumakai Él compró un libro
·Au aújtai ……. sumakarai Ellos compraron un libro
·Wi aújtai …… sumakjai Yo compré un libro
·Ii aújtai ……… sumakji Nosotros compramos un libro
ÁTIN
·Ame ejemak…… sumaktatme Tú comprarás una computadora
·Nii ejemak ……. sumaktatui Él comprará una computadora
·Au ejemak ……. sumakartatui Ellos comprarán una computadora
·Wi ejemak …… sumaktatjai Yocompraré una computadora
·Ii ejemak ……… sumaktatji Nosotros compraremos una computadora
3.Nekas jintianum umuchrata yamai, nankamasu tura átinnium ju penke
chichamjaiame aakmatairmin:Chichaktin, umartin, aartin.En tu cuaderno
de trabajo conjugue enmodo indicativo en tiempos presente, pasado y
futuro los siguientes verbos: hablar, beber, escribir.
4.Chikich najantanmasha umuchrata nu pujutainmak, nu penke chichamjain
chikich papinium iisamame aakmatairmin.En tu cuaderno de trajajo
conjugue los mismos verbos en modo subjuntivo e imperativo consultando
en otros textos.
5.Agregue el sufijo de negación a los siguientes verbos.
Wi amua ____ jai Yo no termino
Au amuk ____rai Ellos o ellas no terminaron
Nii amuk ____ tawai Él oella no terminará
Ame amua ____ me Tú no terminas
Atum amuk ____rme Vosotros no terminasteis
Ii amuk ____taji Nosotros no terminaremos

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
122
Wi amuk ____ jai Yo no terminé
Au amuinia____ui Ellos o ellas no terminan
Nii amuk ____yi Él o ella no terminó
Ame amuk ____tame Tú no terminarás
Atum amuk ____tarme Vosotros no terminaréis
Ii amuk ____ji Nosotros no terminamos
Wi amuk ____tajai Yo no terminaré
Au amuk ____rtatui Ellos o ellas no terminarán
Nii amua ____ui Él o ella no termina
Ame amuk ____me Tú no terminaste
Atum amua ____rume Vosotros no termináis
Ii amua ____ji Nosotros no terminamos
6.Umuchrata yamai, nankamasu tura urum atsa timi ju penke chichamjai:
aartin, nakumkatin, nakurustiname aakmatairmin.En tucuaderno de
trabajo, conjugue utilizando los sufijos de negación enModo Indicativo,
tiempo presente, pasado y futuro los siguientes verbos: escribir, dibujar y
jugar.
7.A estas oraciones afirmativas transforme en oraciones negativas.
Oracionesafirmativas Oraciones negativas
Wi chichasman aújsajai
Wi chichaman aujeajai
Nii aújmattsamun aújsatawai
Au aujtain aújsarai
Ame anemat áujeame

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
123
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMACHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR
CHICHAMJAI CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aakmatai Cuaderno
Aartin Escribir
Aatai Lápiz, esfero
Aishman Hombre
Aujak Biblioteca
Aujtai Libro
Ayaatin Afijo
Ejemak Computadora
Emka Sufijo
Jantsemtai Discoteca
Japitiai Borrador
Kankeats Camión
Kankech Automóvil
Kankémin Chofer
Kuuk Puerco (a)
Nakurutaip Estadio
Peak Cama
Pinchu Gavilán
Sait Cuñado
Tentemtai Compás
Tsuamatai Hospital
Ukunam Prefijo
Unuikiartin Profesor
Unuimiau Estudiante
Waaka Vaca, toro
Yajáit Televisor
Yatsur Hermano
Yawa Perro
Yurumtai Restaurant

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
124

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
125
AKANKAMU 8
NAA UNUIMIATMA
EL SUSTANTIVO
Watsekea unuimiakir weartai yatsuru, nekas wararjame timiajai unuimiaki tau
asakmin. Chikich akankamunam unuimiarmajai jui jintiamusha unuimiartai. Kame
juisha aitkiasrik unuimiartin jintiamuunuimiarar amuakur TAKAT NAJANATIN
irunui, tuma asamtai nuka amamkemsam penker najanata tajame, itiurchat
wainkiumsha ame aim turutskesha chikich shuar chichama neka aniasam najanata
tajame. Takat najanatniuka itiurchatchaitiantsu unuimiatsuk najanataj takum nui
itiurchat wainkiatame.
Juinkia naa unuimiartatji, nekaska naa iimri metekmau tura nuna nekapkari. Nuya
naa akantramurisha nusha unuimiartatji. Naa akantramu unuimiarar,
chichasmanum naa pachiamu irunu nu etenmir waintrataji. Aitkiasrik, naa
akantramu unuimiarmajai chichasma najankataji tura ii chichamunam nusha
pachiar chichaktatji.
Nos da mucha alegría por el éxito obtenidoen el estudio de los contenidos de las
unidades anteriores. En esta unidad vamos tratar sobre el sustantivo.Pues te
deseo mucha suerte y te invito desarrollar las actividades establecidas al término
de la unidad.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
126
EJETUKTIN:Naa unuimiar amuak emkaka iimri metekmau tura nuna nekapkari
chichasmanum metekma iniakmastatui, nuya aitkiasan chichasmanum naaakantramu
pachiamu irunun nunasha jintias iis wainiar naarin apujtuktatui.
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Nunkui.-En la unidad anterior estudiamos el verbo.
Kaar.-El verbo en shuar decimos PENKE CHICHAM.
Nunkui.-En la lengua shuar todos losverbos en infinitivo terminan en–tin.
Kaar.-Como por ejemplo: jugar NAKURUSTIN, escribir AARTIN, leer AUJSATIN.
Nunkui.-Conjugamos verbos en modo indicativo en tiempos presente, pasado y futuro.
Kaar.-Presente YAMAI, Pasado NANKAMASU, Futuro ATIN.
Nunkui.-También realizamos ejercicios de negación en los verbos.
Kaar.-Como por ejemplo, en tiempo presente.
Nunkui.-Juego NAKURAJAI, no juego NAKURATSJAI, escribo AAJAI, no escribo
AATSJAI.
Kaar.-Negación en tiempo pasado.
Nunkui.-JuguéNAKURUSMAJAI, no jugué NAKURUS CHAMAJAI, ecribí AARMAJAI,
no escribí AARCHAMAJAI.
Kaar.-Negación en tiempo futuro.
Nunkui.-Jugaré NAKURUS TATJAI, no jugaré NAKURUS CHATAJAI, escribiré
AARTATJAI, no escribiré AARCHATAJAI.
Kaar.-Entonces las marcasde negación en los verbos son.
Nunkui.-En tiempo presente-TScon su variante-TSU,en tiempo pasado y futuro-CHA
con las siguientes variantes:-CHU,-CH.
Kaar.-En esta unidad vamos estudiar el sustantivo.
Nunkui.-El sustantivo en la lengua shuardenominamos NAA.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
127
8.1 NAAEL SUSTANTIVO
Los sustantivos son palabras que designan un ser, es decir, algo que existe o puede
existir en la realidad o en la mente del hablante. Los sustantivos pueden ser reales,
imaginarios, concretos oabstractos:
Realesson los sustantivos que designan seresque existen fuera de la mente o
pensamiento del hablante, es decir, no son creados por él.
Iniakmainiamu:
apaach abuelo waitiamu sufrimiento
atash gallina aneetai sentimiento
champiar plátano wárimiat agilidad
inchi camote enentai pensamiento
jea casa kúntuts tristeza
mayai aire wait mentira
mejenk olor nakimiat pereza
Concretosson los sustantivos que designan seres que pueden ser percibidos por medio
de los sentidos de la vista, oído, gusto, olfato o tacto.
Iniakmainiamu:
jijiai-Con la vista:
entsa río
jea casa
kinkia azul
namak pescado
nanki lanza
uunt yawa jaguar
yunkuma amarillo
Antutaijiai-Con el oído
antujat ritmo
chará ajamu grito
charamp bullicio
nampet canto
saírpat murmullo
tantaampat estruendo
tintimpiat sonoridad
tsatsutmat susurro

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
128
tuntuisamu música
wishiamu risa
yajaúch ántamu ruido
Nekaptaijiai-Con el gusto:
churuint agrura, acidez
michu insipidez
nekáptai sabor
yapá, yapamma amargor
yumimit, yuminia anin dulzor .
Mejetaijiai–Conelolfato:
imiátkin kunkuin perfume
kauru podredumbre
kunkunkut aroma
mejeamu, akachjá hediondez
nekapeamu olor
pénker kunkuin fragancia
yuránke, yumiri esencia
Takamujai Con el tacto
katsuram dureza
mayai, nase viento
micha, tsetsek frío
miniaminiat blandura
tsaér humedad
tsuér, nimpia calor
turaj aspereza
Abstractosson los sustantivos quepueden ser percibidos por la mente o inteligencia, no
por los sentidos.
Iniakmainiamu:
aneamu amor
asasta, wait aneamu paciencia
nekat inteligencia
iikpujamu soledad
imiatrusar niiniu sutaijusticia
kajernaiyamu rencor
kakarmari fortaleza
kuntuts tristeza
mashi najanin habilidad
pimpit debilidad
titiu puju, titiu pujátranquilidad
waramu felicidad

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
129
8.2IIMRI METEKMAU TURA NEKÁPKARI –ELGÉNERO Y NÚMERO
8.2.1IIMRI METEKMAU-ELGÉNERO
El reconocimiento de los géneros de los sustantivos se puede realizar de distintas formas.
a.El género de los sustantivos está expresado en la raíz o lexema, por lo que tiene
una forma específica para determinar los sustantivos masculinos y femeninos.
Vamos a presentar alguno de estos ejemplos.
Iniakmainiamu:
AISHMANK MASCULINO NUWA FEMENINO
Yatsut/uma Hermano/a Uma/kait Hermano/a
Apaach Abuelo Nukuch Abuela
Sait/umpij Cuñado/a Ujuk/yuat Cuñado/a
Aish Esposo Ekent Esposa
Awet Yerno Najat Nuera
Ayump Gallo
Apa Padre (papá)Nuku Madre (mamá)
Formemos oraciones utilizando estos sustantivos que expresan género masculino
o femenino en el lexema.
Nuku uchirin unuiniawai. La madre educa a sus hijos.
Awet nijiamanchwaintsata. Brinde la chicha al yerno.
Apa ayumpan sumakai. Papá compró un gallo.
Apaach jaawai. El abuelo está enfermo.
b.Para diferenciar los géneros del sustantivo se agrega el lexemaaishmanken el
masculino ynuwaen el femenino, como en los siguientes ejemplos:
Aishmank Masculino Nuwa Femenino
Yawáaishmank Perro yawánuwa Perra
Pakiaishmank Jabalí pakinuwa Jabalina
Pitsaaishmank Pavo Pitsanuwa Pava

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
130
Patuaishmank pato patunuwa pata
Uchiaishmank Niño Uchinuwa Niña
8.2.2NEKÁPKARI ElNÚMERO
El número indica si se trata de un solo ser o de varios, cuando el sustantivo trata a un
solo ser, el número essingular,si se refiere a varios seres, el número esplural.En
shuar chicham no hay morfema que indique la marca del plural por lo que se agrega al
lexema la palabranukap,untsuríokuachat.
CHIKICHKIMMIA
SINGULAR
UNTSURIMMIA
PLURAL
Yawa Perro yawanukap,untsuríPerros
Jea Casa jeanukap,untsuríCasas
Kayuk Guatusa kayuknukap,untsuríGuatusas
Atash Gallina atashnukap,untsuríGallinas
8.3NAA AKANTRAMU CLASES DE SUSTANTIVOS
Los sustantivos se clasifican en:
AKANTRAMU
CLASES
JINTIAMU
CONCEPTO
INIAKMAINIAMU
EJEMPLOS
Naa niniu
Sustantivos
Propios
Designa un ser determinado para
distinguirlo de los demás de su misma
clase, pero sin indicar ninguna nota o
característica de ese ser.
Pitiur, Sutánk,
Chinkias, Kuamar,
Asepit, Antria, Ekuatur,
Yus, Tayunts
Naa iruin
Sustantivos
Comunes
Designan seres de una misma clase,
indicando sus notas o características.
chinki, entsa, napi,
namak, naint, yawá,
waaka, aents, numi.
Naa Designan un ser que puede percibirseAujtai, kunkuint, tsuer

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
131
wainkiamnia
Sustantivos
Concretos
por medio de los cinco sentidos. mejent, michu, micha,
puruspatin, piniu, jea,
námpet.
Naa
wainkiachmin
Sustantivos
Abstractos
Designan un ser que no puede ser
percibido por los sentidos, sino por la
mente.
Kuntuts, warawarat,
yaimmia,
Naa akín
Sustantivos
Derivados
Designa un ser y su raíz está
incrementada por un morfema, en los
derivativos aparecen los diminutivos y
aumentativos.
Uchichmamma:
Jeach,uchich,
kuukach,ipiakuch
Uuntmamma:
Muukanch,tantaneats,
kuiship,nujip
Naa
chikichkimmia
Sustantivos
Individuales
Designan en singular, objetos
contables
Aujtai, numi, paantam,
mama
Naa tuakma
Sustantivos
Colectivos
Designan del singular un conjunto de
seres u objetos contables.
Kanpuntin(numi
tuakma)Bosque
Aujtai jea(aujtai
tuakma)Biblioteca

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
132
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1.Emkaka ju aujsata. Tura aujsam jintiamuri nekarata.Lea el siguiente mito,
luego deduzca la enseñanza que nos brinda.
KATIP NUWA UJERA
LA MAMA RATONA ENSEÑA DAR A LUZ A LA MUJER SHUAR
Nua ajapetaj tamant katip ujuera timiania nuna aujmatsatajai. Yaunchuka aishmank nuan
nuatkarash ajaprumtikiar jurertinan tujintiakui ajapenar uchin juu armiayi aishmanka
muntsurtin yaunchuka asar, nii tsakatmau armiayi. Nuaka ajaper aparar aepsamu wait aja
ajakua jau armiayi. Aishmanka uchin amuntsin asa nii jiniaka tankiras, tumniasha yuu
pujuyayi, tura nuwachitkiuinkia ninki tsakatmarar nuatin armiayi, yaunchuka nua atsu
tutainti, nunash aintsan ajaprukmatai ajapen ainia tutainti. Uunt Saant nuwe ajaprukmatai,
jurestatuk ajasmatai chicharuk wikia jinia jirutmartajai ameka nuse iniámam ikiúrtuuta tiniu
timiaja.
Aja uunt nuse aramunam ajapen wekas utu nuwaka weka timiaja, turamunam nekachma
nuwa uchin entsaki kuwe wininia timiaja, tura chicharuk uruamtai uteam tutai nuwa chichak
arum ajapetajme aishur turuteakui utu wekajai tiniu timiaja, uruamtai aitkiarmata, ju winia
nawantur uchichitiat uchirmakaru ainiawai, ju uchi warimpiait tiniu timiai.
Tinia amik chicharuk nuse tesatruata, inchish tesatruata, mamasha tesatruata tutai mash
apuputach tesara timiai, tura untsurí asar, juchamtaik mash ukatrar amukar, chankintrincha
aimsua puju pujut wainkiaru timiai, nuna amik chicharuk yamaikia winitia tiar tura
ekemtukar wake saukrurar nuya wainiarmarincha mash tsuarar nuinkia chicharuk ishichik
ajasume, yamaikia nawantru numi ajiata, wai ajiata tutai nawantrin imiatrusan umirak,
iwiarturu timiai, tura nui Katip chicharuk numia nui awankemsata tutai imiatrusan umik
muuke takaras, tantane takaras amaju timiaja tumatumakua jurermatai untuchi tsupirak,
tinkiamprumtikia aentsak chicharuk aitkiam juren ata, yamaikia waketkim ji ikiaparam
tankirsata turam tumpiam ame yurumata, aishrum uchinkia umuntsati tau timiai. Jea waketki
aishrinkia jinia iwiaru puja jeari chicharukjurerjai, uchi umuntsata tutai umuntsa aepsa
timiaja, tuke uchi uteakui aishri chicharuk umuntsata tii tutai aishri kajek muntsurín akak

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
133
nuwen netsepnum tuku timiaja nuya nua muntsurka ainiawai. Aini ii uuntri aujmatin
aarmiayi itiura ii nuati jurertin juarkiniaitiaj.
2.-Aujsamna nu sutamekaartá nuya aimjiai aujmatsarta.Haga un resumen del
mito leído luego comente con sus compañeros.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.-Anintramu aimkiata.Conteste las siguientes preguntas.
a)Yaa shuar nuwan jurertinian (uchi takustinian) unuíniaruit.
b)Shuar nuwa juremtikkram waríjiai katipin akikmia, nu anaírata.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
c)Tii yaúnchusha ya uchincha umuntsniuya muntsurkauya.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6En tu cuaderno de trabajo, de la historiasepare en columnas diferentes los
sustantivos reales, concretos y abstractos y traduzca al castellano.
4.-En dos párrafos cree una naración en shuar que contenga sustantivos
concretos y subraye estossustantivos.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
134
5.Tesarma nui, aishmankma tura nuwamma aarta, chicham aakma nuí,
nunismek untsurímmiash aarta, nu najankumka jintiamu nu iisam najanatá.A
cada uno de los sustantivos de los casilleros de la tabla convierta en
género masculino y femenino, y en número plural agregando términos
correspondientes.
Aishmankma Nuwamma chikichkimmiaUntsurimmia
japaaishmank japanuwa Chankín Chankínnukap
Wapai……………… Wapai..………… Yuwí Yuwí.………….
Yumunk…….……… Yumunk.………. Aakmatai Aakmatai…..…….
Katip…….…………. katip…..………..Pinink Pinink……………..
Kunamp…….……… Kunamp.………. Muits Muits……………..
Yunkits…….………. Yunkits.………..Kanutai Kanutai…….………
Kusea…….……….. Kusea.….……… Nuse Nuse…….…………
Waaka…….………. Waaka.……….. Yakatai Yakatai…….………..
Chuwi…….………... Chuwi.………… Aatai Aatai…….…………
Tsuntsu……..……… Tsuntsu.………. Numi Numi…….…………
Shushui……………. Shushui.……… Kaya Kaya…….…………
Yawa………….…….. Yawa.…………. Miik Miik……..………….
Pamá……………….. Pamá.………… Tumamk Tumank……………
4.Chikich chicham, ame enentaimsam najankata Aishmankma, Nuwamma,
ankan ana nui.En cada uno de los casilleros del presente cuadro escriba
sustantivos en género masculino y en género femenino según corresponda.
Aishmankma
Género masculino
Nuwamma
Género femenino
1. 1.
2. 2.
3. 3.
4. 4.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
135
5. 5.
6. 6.
7. 7.
8. 8.
5.Chicham aarma nu émam kesam aujsam, naa akantramu iniákmajai
inkiumtikrata.Una con una línea la clase de sustantivo con su respectivo
ejemplo.
A CH
Naa wainkiashmin Waaka
Naa niniu Piitiur
Naa iruin Kunkuin
Naa wainkiamnia Jeach
Naa akín Kuntuts
Naa tuakma Aujtai jea
Naa chikichkimmia Aujtai

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
136
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMACHICHAMUNUIMIARTAISHUAR
CHICHAMJAI CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Aish Esposo
Aishmankma Género
masculino
Ajamtin Embarazada
Akankamu Unidad
Chikichkimmia Número singular
Ejetuktin Objetivo
Inchi Camote
Iniakmainiamu Ejemplos
Ji Leña
Juren Parturienta
Katip Rata
Kunamp Ardilla
Kusea Nombre de pez
Muntsu Seno, leche
Naa Sustantivo
Nawantur Mi hija
Nawantur Mi hija
Nuwamma Género femenino
Pamá Danta
Shushui Armadillo
Tantan Barriga
Tantan Barriga
Tuntupmas De espalda
Tuump Sopa
Untsurimmia Número plural
Wake Estómago
Yunkits Guatusa

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
137
AWAKMAKTINKIA KAKAAR TUKE
NAJANEA NUNAITI

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
138
AKANKAMU 9
Nemarin unuimiatma
EL ADJETIVO
Akankamu ujuk penker unuimiaram amuku asakmin wararjame. Nekas penker
unuimiaru asakmeka ju akankamunam unuimiamusha yupitsak unuimiartatme. Jui
unuimiartin tujintiakmeka ataksha awainkim nuik unuimiarma unuimiarta,
turutskesha ame aim, nujainchuka unuikiartin takakkumka nu aniasta, nuyanchuka
yaakesh shuar chichama penker neka nu aniasta. Warasam, enentai esetram
unuimiat juarkitia tajame. Jui unuimiartinkia ju ainiawai:
Nemarin:
Iirkari nemarin
Takakma nemarin
Iniakmau nemarin
Nekachminian nemarin
Nekapmakan nemarin
Chikich unuimiatnum patatutak nemarin unuimiar maji, imia nekaska nemarin
takakma, tura nemarin iniakmau. Emkaka unuimiartin nui jintiamu nua nua
unuimiaram turaamuakum TAKAT NAJANATIN tama nu penker najanata, nu
najantsuk nankamakip penker unimiarchaim tajame.
EJETUKTIN:Nemarniun unuimiar akantratniun nekaatui tura chichasmanum
nemarniun wainiak nii naarin akanar apujtuktatui, nuya nujai chikich chichasman
najankatui.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
139
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Kapair.-El sustantivo fue el tema tratado en la unidad anterior.
Arutam.-Los sustantivos pueden ser reales, imaginarios,concretos y abstractos.
Kapair.-En idioma shuar los sustantivos no tienen marcas de género y número.
Arutam.-Por eso hay maneras de reconocer los géneros.
Kapair.-El género puede estar expresado en la raíz o lexema.
Arutam.-Por ejemplo: ekent-esposa,awet-yerno, najat-nuera, apa-papá, nuku-mamá.
Kapair.-También para diferenciar los géneros de los sustantivos se agrega el lexema
aishman en el masculino y nuwa en el femenino.
Arutam.-Como por ejemplo: Yawa aishman-perro, yawa nuwa-perra, uchi aishman-
niño, uchi nuwa-niña.
Kapair.-Igualmente no hay un morfemaque indique la marca del plural por lo que se
agrega al lexema la palabra nukap, untsuri o kuachat.
Arutam.-Por ejemplo: yawa nukap-perros, jea nukap-casas, atash nukap-gallinas.
Kapair.-En esta unidad vamos estudiar el adjetivo.
Arutam.-El adjetivo en shuar denominamos NEMARIN.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
140
9.1 II UUNTRI AUJMATSAMU AUJMA LECTURA DEL MITO
Ju akankamunam nemarin unuimiartin juartsuk ii uuntri aujmatin ármia nu Nunkuiniu
aujsartai.Tuma asamtai ipiajrume iiniuka tuke unuimiartiniaiti, warawarat ajasrum ju
aujsatarum mash unuimiararmi tajarme.
NUNKUI
Yaunchuka shuarka unkuchan nuke yu armia tiniu ainiawai yurumak atsu asamtai.
Jimiaránuwa, aishrieamumtai entsá tsukintrin unkucha nukekuiranjuu wekasar,
mama saepé, paantam tura nuse saepé jakekí wea wainkiar warinkit tusa entsá
arakaní apapekí weaj tukama nuwa yurumkan nijía pujuru jeariar chicharainiak, kairu
winiasha yurumkaram ajamrusia tau timiaja, tutai nuaka chichak warí yurumká tuush
wekam, yurumkachuk nu tepa tusa uchi apumankarutepan jusa susa timiaja. Jemin
jeam yurumak seatá tumaikuish uchipenker iistá tau timiaja.
Nunak umik jeni jeá seá timiaja, warí yurumkak aa tutai mash ikianutimiaja, Nukuach
ajanam weak uchirin chicharainiak, uchi penker iistarum tinia ikiukiaru timiaja. Uchi
ukunam matsamsar kuntinia muuken seam yajasma muuke ikiankui yunkunmin jinium
enketawaru timiaja, Nunkuikia kajek, jeá terin waka nampea timiaja: kenkukenku
juruitia para nuse yu pujumij, takui kenkuká jiut ajá timiaja, tura nukap jiutamtai achimiak
kenku wariní nunká tuke weu tiniu ainiawai.Uchi penker iischam Nunkuiyuminmaru
tiniu ainiawai.
Emkakayaitmataik takamtachik aujsata. Tura nuya kakaramamamkesam aujsata, nu
nutikiamnekajash tusam ju anintramu aimkiata:Warinia aujmata?, Yaunchusha shuar
warinia yu ármia yurumak atsakuinia?, Wari jakeki wininian wainkiarmia nuwa?, Yauya
nuwa yurumkan paka pujurun wainkiarmia nuna?, Nuna nuwan warinia seawarmia? Nu
nuwa yurumak seam yana susamia?, Wari tiarmia nuwan nawantrin suakua?, Urukamtai
Nunkui nukurin waketkimia?, Itiur nampemia Nunkui nukurin waketkitsa?, Iitur
waketkimia?, Warinia jintintramaj ju ii uuntri aujmattsamua?
Watsekea yamaikia NEMARINunuimiat juarkitiai,émkaka ju aujsata:

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
141
NEMARIN
14
ADJETIVO
IIRKARI ESETIN
CALIFICATIVO DETERMINANTE
TAKAKU INIÁKMAU NEKACHMIN
POSESIVO DEMOSTRATIVO INDEFINIDO
NEKÁPMAK
NUMERAL
9.2 NEMARIN El ADJETIVO
ElAdjetivoes una palabra que se refiere siempre a un sustantivo para indicar una
cualidad (adjetivo calificativo) o para precisarlo o determinarlo (adjetivo determinante).
9.2.1 IIRKARI NEMARIN ADJETIVO CALIFICATIVO
El adjetivo calificativo siempre añade una notao característica a las notas o
características que tiene el sustantivo. Esto se podría representar de la siguiente manera:
penker bueno
yajauch malo
nuweram gordo
watsaru flaco
yawa wari veloz
perro kakaram fuerte
mantin cazador
mukusa negro
ja enfermo
14
Los contenidos de esta unidad se ha tomado de Mashinkiash Anank Mariela“Propuesta de un texto para
el aprendizajedel shuar chicham como lengua materna basado en la metodología del Modelo del Sistema
de Educación Intercultural Bilingüe para la Nacionalidad Shuar”Tesis de grado, Universidad de Cuenca,
2009, contenido revisado y mejorado por Serafín Paati.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
142
En este ejemplo se puede observar que cada adjetivo que se refiere al sustantivo añade
una nota o característica a las notas que por naturaleza le corresponden aperro(animal
doméstico cánido); por tanto, estos adjetivos son calificativos.
El adjetivo en shuar se mantiene siempre invariable ya se refiera a un sustantivo
masculino o femenino o ya esté el sustantivo en singular o en plural. Veamos algunos
ejemplos:
Iniakmainiamu:
penker amik amigo bueno nukap penker amik amigos buenos
penkeramik amiga buena nukap penker amik amigas buenas
unuikiartinyajauchprofesor malo nukap unuikiartinyajauch profesores buenos
unuikiartinyajauchprofesora mala nukap unuikiartinyajauch profesores malos
kajen aishmank hombre furioso nukapkajen aishmank hombres furiosos
kajen nuwa mujer furiosa nukap kajen nuwa mujeras furiosas
kajeku uchi niño enojado nukap kajeku uchi niños enojados
kajeku uchi niña enojada nukap kajeku uchi niñas enojadas
atash ayumpyaimkengallomediano nukapatash ayumpyaimken gallos medianos
atash juretamyaimkengallina mediana nukap atash juretamyaimken gallinas medianas
tsererach numi palo delgado nukap tsererach numi palos delgados
natsa nuwa mujer soltera nukap natsa nuwa mujeres solteras
9.2.2 TAKAKMA NEMARIN ADJETIVOPOSESIVO
En shuar los pronombres personales que acompañan al verbo se convierten en adjetivos
posesivos cuando se refieren a un sustantivo, es decir, cuando es una expansión o
modificador (wankau) del sustantivo.En este caso el posesivo va después del sustantivo
que indica la cosa poseída.
Por ejemplo
15
:
15
Tomado deVisión Funcional de la Lengua Shuar. Tesis previa a la obtención del título de
licenciado en Ciencias de la Educación con mención en Educación Intercultural Bilingüe,
elaborada por Serafín Paati, Mariana Awak y Pedro Andicha.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
143
jeawinia mi casa jea nukap winia mis casas
jeaáminiu tu casa jea nukap áminiutus casas
jeaniiniu su casa jea nukap niiniusus casas
Cuando estoocurre, suelen aparecer también ciertas marcas de posesión en el
sustantivo y, entonces, el adjetivo posesivo va antes del sustantivo que hace de núcleo.
Iniakmamu:
exp N
WiniaaparkaMutints arant pujawai. Mi papá está lejos de Mutints.
S P
En este ejemplo el sujeto esWinia apar,apaes el núcleo del sujeto, {-winia…-r-} es una
expansión discontinua que indica posesivo (mi) y {-ka} es morfemaenfático afirmativo.
En este mismo ejemplo, podemos ver quewi(que es pronombre personal, cuando se
relaciona con el verbo), seguido de {nia…r},al relacionarse con el sustantivo, va antes de
éste y cumple la función de adjetivo posesivo. Cosa similar ocurre en los siguientes
ejemplos, en donde señalamos con mayúscula la forma posesiva.
Iniakmainiamu:
exp.
N
WINIAumaRkaMusaparant pujawai. Mi hermano está lejos deMusap.
S P
exp
N
WINIAjeaRtii arant pujawai. Micasa está muy lejos
S P
exp
N
WINIAuchiRkaWankantsanmaya winiawai. Mi hijo viene de Wankants.
S P

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
144
En los ejemplos anteriores /r/ aparece como integrante del morfema discontinuo
{winia…r}. También puede usarse sin el pronombre, ligado al término que indica la cosa
poseída, cuando el poseedor esla primera persona del singular.
Umar eamutsa weyi. Mi hermano se fue de cacería.
S P
Jeáryamarmaiti. Mi casa es nueva.
S P
Uchirunuimiainiakpujuiniawai. Mis hijos están estudiando.
S. P
Como se observa, estas palabrasterminan en una vocal y llevan como morfema de
posesión–ren la primera persona.
Si el poseedor es la segunda persona del singular, se añade-ma la cosa poseída y
puede usarse con o sin el pronombre:
AMEjeeM tu casa
jeeM tu casa
Si el poseedor es la tercera persona del singular, se añade el morfema-n, ligado a la
cosa poseída; igualmente puede ir sin el pronombre:
exp. N
NIIjeeNka entsaya arantaiti. Su casa está lejos del río.
S P
jeeNka entsayaarantaiti. Su casa está lejos del río.
S P
Si el poseedor es la tercera persona del singular o cualquiera de las personas del plural,
se añade-ria la cosa poseída:
NIIjeaRI su casa (de él)
jeaRI su casa (de él)

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
145
Cuando el poseedores plural, es preferible acompañar el pronombre para diferenciar del
singular:
IInukuRI tsuamatainiam pujawai Nuestra madre está en un hospital.
S P
ATUMi tampuRImeseruiti El tambor de ustedes está dañado
S P
AUnuaRÍ ajanam arakmainiawai Las esposas de ellos cultivan la huerta.
S P
Otra forma de indicar la posesión, tambien en forma discontinua, es la siguiente: el
pronombre más el alargamiento de la vocal final del sustantivo que expresa la cosa
poseída:
Niijeé Su casa
IIjeé nuestra casa
ATUMIjeé vuestra casa
AUjeé la casa de ellos, casa de ustedes
Si la cosa poseída termina en una consonante, se añade el morfema de posesión {-ur} en
la primera persona:
KunampURtii tsukawamai Miardilla tiene mucha hambre.
S P
NajatURinchi juktasa weyi. Minuera se fue a recoger camotes.
S P
NawantUR jea pujawai. Mihija está en la casa.
S P
PitiakUR yamarmaiti. Micesto es nuevo.
S P
AujURuuntaiti. Miaguja es grande.
S P
Si examinamos ahora lossiguientes ejemplos:

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
146
winiaapar mi papá
ame apa tú papá
nii aparísupapá (de él)
ii aparínuestro papá
atumiaparívuestro papá
au aparísupapá (de ellos)
podemosobservar que en la primera persona la marca del posesivo se expresa a través
del morfema discontinuonia…r, como en todos los casos anteriores;en la segunda
persona del singular no se expresa la marca, sino que la posesión se deduce del
contexto, porqueel pronombre está antes del sustantivo; en la segunda personadel
plural la marca de posesivoesi..rí;en el resto depersonas esta marca se encuentra
expresada en el morfema-rí(acentuación aguda)adjunto al sustantivo.
También se expresa la posesiónañadiendo el morfema–imal lexema terminado en vocal
/a/; esta forma puede también ir precedida del pronombre personal con función de
adjetivo:
ameyawa-im tu perro ~ yawaim tu perro
CUADRO DE RESUMEN DE LOS MORFEMAS POSESIVOS
EN PALABRASTERMINADAS EN UNA VOCAL
NAA
(Sustantivo)
JINTIMTAKAKU
(Morfemas
posesivos)
AENTSRI PERSONA CASTELLANO
Nunca -r Mi terreno 1era persona singular
Patu -r Mi pato 1era persona singular
Uchi -r Mi hijo 1era persona singular
Aatai -r Mi lápiz 1erapersona singualr
Nunca -ram Tu terreno 2da persona singular
Patu -ram Tu pato 2da persona singular
Uchi -ram Tu hijo 2da persona singular
Aatai -ram Tu lápiz 2da persona singular
Nunca -ri Su terreno 3ra persona singular
Patu -ri Su pato 3ra personasingular
Uchi -ri Su hijo 3ra persona singular
Aatai -ri Su lápis 3ra persona singular
nunka~nunk -ri~é Nuestro terreno 1era persona plural
Patu -ri Nuestro pato 1era persona plural
Uchi -ri Nuestro hijo 1era persona plural

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
147
Aatai -ri Nuestrolápis 1era persona plural
nunka~nunk -ri~é Vuestro terreno 2da persona plural
Patu -ri Vuestro pato 2da persona plural
Uchi -ri Vuestro hijo 2da persona plural
Aatai -ri Vuestrolápis 2da persona plural
nunka~nunk -ri~é El terreno de ellos3ra personaplural
Patu -ri El pato de ellos 3ra persona plural
Uchi -ri El hijo de ellos 3ra persona plural
Aatai -ri El lápis de ellos 3ra persona plural
EN PALABRAS TERMINADAS EN UNA CONSONANTE
Kutank -ur Mi silla 1era persona singular
Kuuk -ur Mi puerco 1era persona singular
Atash -ur Mi gallina 1era persona singular
Auj -ur Mi aguja 1era persona singular
Kutank -rum Tu silla 2da persona singular
Kuuk -rum Tu puerco 2da persona singular
Atash -rum Tu gallina 2da persona singular
Auj -rum Tu aguja 2da persona singular
Kutank -ri Su silla 3ra persona singular
Kuuk -ri Su puerco 3ra persona singular
Atash -ri Su gallina 3ra persona singular
Auj -ri Su aguja 3ra persona singular
Kutank -ri Nuestra silla 1era persona plural
Kuuk -ri Nuestro puerco 1era persona plural
Atash -ri Nuestra gallina 1era persona plural
Auj -ri Nuestra aguja 1era persona plural
Kutank -ri Vuestra silla 2da persona plural
Kuuk -ri Vuestro puerco 2da persona plural
Atash -ri Vuestra gallina 2da persona plural
Auj -ri Vuestra aguja 2da persona plural
Kutank -ri La silla de ellos 3ra persona plural
Kuuk -ri El puerco de ellos 3ra persona plural
Atash -ri La gallina de ellos 3ra persona plural
Auj -ri La aguja de ellos 3ra persona plural

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
148
AUJMATEAMU
DIÁLOGO
Natalia Kanusjai aujmatainiamu-Diálogo entre Natalia y Kanus
Natalia: Winiajai, pujámek.
Kanus: Ee pujajai, winitia.
Kanus: Yaítiam.
Natalia: Wikia Natalia-itjai.
Natalia: Amesha yaítiam.
Kanus: Wikia Kanusaitjai.
Kanus: Tuyampaitiam.
Natalia: Wikia Michanunkanmayaitjai.
Natalia: Amesha tuyámpaitiam.
Kanus: Wikia Sukunumiaitjai.
Kanus: Tui weam.
Natalia: Wikia Nankais weajai.
Natalia: Amesha tui weam.
Kanus: Wikia Samur weajai.
Natalia: Tui takákmam.
Kanus: Wikia Jempentstakákmajai.
Kanus: Amesha tui takákmam.
Natalia: Wikia Pankiniam takákmajai.
Kanus: Ayu, kashin waíniaitiai.
Natalia: Ayu, kashin inkiúkatai.
Kanus: Penker wetá.
Natalia: Yuminksajme.
9.2.3INIAKMAU NEMARIN ADJETIVO DEMOSTRATIVO
Losadjetivos demostrativos expresan si el sustantivo al que se refieren está cerca de la
primera persona (yo, nosotros), de la segunda (tú, usted, vosotros, ustedes) o de la
tercera persona. Si el sustantivo al que se refiere está cerca de la primera persona, en
shuar se usaju(este, esta); si está cerca de la segunda persona, se usanu(ese, esa), y
si está cerca de la tercera persona, se usaau(aquel, aquella).
ju yawa este perro juyawauntsurí estos perros
nu yawa ese perro nuyawauntsurí esos perros
au yawa aquel perro auyawauntsurí aquellos perros

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
149
ju uchi este niño juuchi untsurí estos niños
nu uchi ese niño nuuchi untsurí esos niños
au uchi aquel niño auuchi untsurí aquellos niños
ju nuwa esta mujer junuwa untsurí estasmujeres
nu nuwa esa mujer nunuwa untsuríesas mujeres
au nuwa aquella mujer aunuwa untsuríaquellas mujeres
9.2.4NEKACHMINIAN NEMARIN ADJETIVO INDEFINIDO
Estos adjetivos se refieren a sustantivos no precisados, no identificados o desconocidos.
Entre estos tenemos:yakesh,algún, alguna;yaksha,ningún, ninguno, ninguna.
nánkamas,cualquier, cualquiera,urutainkish,algún rato.
Iniakmainiamu:
Yakeshamikiur jearuin tayi. Algúnamigo ha venido a mi casa.
Yakshaamikiur aparun wainkiachai. Ningúnamigo ha visto a mi padre.
Nánkamasamikiur shiir taminiaiti. Cualquieramigo es bien venido.
Urutainkishtátatjai Vendréalgún rato.
9.2.5 NEKAPMAKAN NEMARIN ADJETIVO NUMERAL
Estos adjetivos expresan cantidades en números naturales. En shuar,podemos citar los
siguientes:
Los cardinalesexpresan cuántos son los seres nombrados:
chikíchikyawa unperro
jimiaryawa dosperros
menaintyawa tresperros
antiukyawa cuatroperros
uwejyawa cincoperros
naweyawa diezperros

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
150
Losordinalesexpresan el lugar que ocupa el ser nombrado dentro de una serie:
emkauchi elprimerniño
patatkajea lasegundacasa(literalmente, que sigue después)
menaintpatatkaaujtaieltercerlibro(el tres que sigue)
Los partitivos: expresan en cuántas partes se ha dividido una unidad. Se expresa con el
numeral seguido demetek nakakma, apartir de “tercio” se añade nakákma “parte”.
Jímiapetekmedio, a
menaint nakakma tercio, a(literalmente “tercera parte)
aintiuk nakakma cuarto,a(literalmente “cuarta parte)
uwej nakakma quinto, a(literalmente “quinta parte)
ujuk nakakma sexto, a(literalmente “sexta parte)
tsenken nakakma séptimo, a(literalmente “séptima parte)

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
151
AUJMATMA DIÁLOGO
-Nukuru winiajaiiimiaitsan !pujamek!
Mamá vengo a visitarte ¿Estás?
-¡Ausha nawantruchuk winitrawa! Achirua winitia, winitia, imia kashishawekainiaitmea.
! Ay, acaso es mi hija la que viene!Pobrecita, ven, ven, tan noche quecaminas.
-Maj kintiamprajai, kunkuim, wari tachamtai. Kunkuimsha wari wekainiatsui nui wikia
jintsujai.Nuku jawai turutainiakui wisha iijme. Urukamea nukurua.
Mecogió la tarde; el carro no llegó rápido. Los carros no pasan enseguida, por eso yo no
salgo. Me dijeron: tu mamá está enferma; por eso te vine a ver. ¿Qué pasó mamá?
-Maj auka muukur nuya mash ayashur najamturainiawai, tsuakan yuuyu tujinkiajai.
¡Ay,me duele mucho la cabeza y me duele todo el cuerpo, no me curo, ni tomando
remedios.
-wakemincha urukamea
¿Cómo está tu estómago?
-Aintsanak pujajai, tuke najamturawai.
Sigo igual, me duele todavía.
-Maj itiurchat ajastatme, tsuamarchatamja. Aparshatui wee?, warituramea jamurmincha?,
wari itiurkatjame ta?
Shuar itiur
taramniuitnuna
nawantrun
jintiatjai.
Wisha taramkan
pujustaj tajai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
152
Te vas a empeorar, a lo mejor no te vas a curar ¿Adónde fue mi papá?, ¿qué dice de tu
enfermedad?, ¿qué va a hacer?
-Kuit wainkiar, uwishin weretiai, turutui.
Consiguiendo dinero, vamos a ver un uwishint, me dijo.
-Nuka penkeraiti tsuak tujinkiamusha, yamaikia uwishin! penkerchashit!
Eso está bueno; ya no se puede con los remedios; ahora lo mejor debe ser un uwishint.
-Ee nunak turatajai, kuitian wainkiattsan nakajai.
Sieso voy a hacer,solamente espero conseguir dinero.
-Nuinkia chikichik nantu iisan itiuktiajme, wats urukatamek, aishrusha tatatui.
Entonces, me quedaré un mes para cuidarte, para ver qué pasa… También mi esposo
vendrá.
-Jau nuinkia pujusta, kashin ajanam wemi, nijiamach nawami.
Bueno, entonces, quédate. Mañana nos iremos a la huerta para hacer la chicha.
-Ayu, inchi juukan maman ewetjai, waketki tari atash maa yuami.
Bueno, recogeré camote y sacaré la yuca para regresar y comer… mataremos un pollo.
-Ee atashkia atum yuatin tsakatmakma awai, pachitsuk weaka yuatarum.
Si, pollos para que coman ustedes crié; coman asando los que ustedes quieran.
-Nuinkia nukuru ayampratai kashin uruka tsawartame, kashin aujmattiai. Wisha
pimpikniuitjai.
Bueno, mamá, descansa. Veamos mañana cómo amaneces. Hablaremos mañana. Yo
también estoy cansada.
-Ayu nawantrua kanarta, tirankur penker aepsata ajuawait, kashin intiukatai.
Bueno, hija, duerme. Hazle acostar bien a mi nieto; no sea que le hagas caer. Hasta mañana.
-Ayu.
Bueno.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
153
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1. Emka Nunkuiniu aujsajnia nuya nemarin ame nékamu shait amajkim, nuya
ame takat najantairmin aaram nujai chichasma najankata chikichkimsam.
Identifique subrayando los adjetivos del mito leído, luego transcriba en su
cuaderno de trabajo y formule oraciones con cada uno de ellos.
2. Nemarin itiurak nakarmait nu aarta.Escriba las clases de adjetivos.
…………………………………………………………..
………………………………………………… ………..
………………………………………………….
………………………………………………….
………………………………………………….
………………………………………………….
3. Emkaka aujsam nuya aujmatsata ame aimjiai.Lea primero el siguiente texto
y luego comente com su compañeroal respecto.
SHUAR MATSAMTAI
LA VIDA DE LOS SHUAR
Shuartikia núkapetji. Etsa jiintiainmani nunka tepakmanum mash tuakar pujaji, iikia arakani nuya
nunkani matsatji nuya aitkiasan tsuer nunkanmasha shuarka matsatainiawai, mash irurmaka
washim nawe chikichik nupantiyaitji, mashnekapmara iismaka junaka CODENPE najanawaiti, ame
tarimiat aents mashi nekapmaram nuya nii utsumainiamu yainkiarta tusa ekuatura uuntri ankantan
amasmanum nui junaka shuarnaka nekapmararuiti, tumasha shuarka pampaki weaji, yamaiya
juinkia au núkapetji, yakesha nekapmainiatsji, tura ii chichamenka, shuar chichamaiti, ii nunken
matsamniuitji, tumakur eamkar, namak nijiar, ijiu achirar, yurank juukar yurumniuitji, aitkiasan ii
nunke takakmasar, arakmar, taramkar, yurumu matsamniuitji.
Ii takakmatairinkia ju arakmatainti; saak waaka ayuratin, champiar, papachinia, inchi, nuse, mama,
mejech, yuwi, wapai, jimia, tsuak nupa ainia au, namuk, namu, sanku, paat, yumi, chiu, au mash
aratainti penker yuruma pujutai tusar.
Aitkiasrik atash, ipiampatainti, patu, paapu, kuuk, aun tuke shuarka ipiampar takuwiti, nii shuarjai
irunar yurumatsa, aintsank yawasha tsakatmatainti, ayamprutkat tusar, eamkatin tusar yawa
mantiniaitkiuinkia.
Ii untri matsamin aarmia aitkiasrik nuke juki weakur, emki weaji, nuinchuka iiniu kajinmatkurkia
wishikramu aij tusar, iiniujaink kakaki wetiniaiti, ii uchirisha jintinkir, chicharkir, uunta chichame
antukir mash iruntrar taramkar, tariarar, kakaram ajasar pujusartai tajai.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
154
4. Yamaikia ame aujmatnum nekaamu ishichik chichamjai aarta.En pocas
palabras escribalo que entendiste de la lectura.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5. Anintrusar nékamu.Preguntas para comprensión.
a. Tui shuartisha matsamniuitiaj
……………………………………..…………………………………………..
b. Jui aujsamunmasha mash irurmash shuartishaurutmaitiaj.
……………………………………..……………………………………………
c. Shuarti wari yuwitiaj.
……………………………………..……………………………………………
d. Shuarsha warinia arakmauwit.
………………………………………………………………………………….
……………………………….…………………………………………………
e. Wari tankua tsakatmatain.
……………………………………..…………………………………………..
……………………………………..…………………………………………. .
f. Iiniu kajinmatkurkia urukataj.
…………………………………….………………………………………….. .
g. Itiura pujustiniait maemtek shuartiya.
……………………………………..……………………………………… ......

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
155
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMACHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR CHICHAMJAI
CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
(au)armia Eran
Achirar Cogiendo
Aij Seamos
Aintsank Así mismo
Aitkiasan Lo mismo
Amasmanum Dieron
Antukir Escuchando
Arakmar Sembrando
Aratainti Se siembra
Ayamprutkat Me defienda
Ayuratin Dar de comer
Chichamaiti Noticia es
Iismaka Viendo
Ipiampar Aumentando
Ipiampatainti Se aumenta
Irunar Reunidos
Juukar Recogiendo
Kajinmatkurkia Si nos
olvidamos
Kakakir Esforzándonos
Kuir Tierno
MantiniaitkiuinkiaSi es cazador
Namuu Variedad fruta
Nui Allí
Nuinchuka Entonces
Núkapetji Somos
bastantes
Nunkanmasha Por el terreno
Shuartikia Nosotros los
shuar
Tariarar Asentándonos
Tepakmanum En la planada
Tsakatmatainti Se cría
Tsuak Remedio
Tsuer Caliente
Tumasha Pero
Tusar Diciendo
Uchirisha Su hijo
Utsumainiamu Lo que (ellos)
necesitan
Uuntri Su mayor
Waketkitin Regresar
Warí Qué?, Qué
es?
Washim Barbacoa
Yawasha También el
perro
Yumi Poro, agua

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
156

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
157
AKANKAMU 10
AYAA MIN unuimiaTma
LOS ADVERBIOS
Nekas warareajme timiajai unuimiaram tau asakmin, tii penkeraiti. Nuik unuimiakim
winiamna aintsamek juisha unuimiarta. Chikichkimsam aujki wetá, tura nekatin
jintiajnia nu penker enentai esetram aujsam nekas nekajash tusam nui takat
najanatin tama nu penker najanata emestsuk. Jeashkumka atasha awainkim aujsam
nui awena najanata, turutskesha chikich aents shuar chichama unuimiarua nu
aniasam najanata.
Jui unuimiartinkia ju ainiawai:
Ayaamin shuar chichamnum
Penke chicham
-Jintiamuri
Penke chicham umuchma
Emkaka ayaamin unuimiartatme, tura nuya penke chicham. Unuimiarar amuakur
penke chicham umuchratin unuimiartatji, tura nu nekajiash tusar takat najanmanum
umuchrar iistatji.
Tuma asamtai, ipian ituajme penker unuimiarta shuar chicham. Tura ju akankamu
unuimiaram amuakmeka, mash shuar chichama ajaperi unuimiartin tama
unuimiaram amuktatme. Warasan awakeasnak atasha ipi an itiuajme yatsuru tura
umaru.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
158
EJETUKTIN:Chichasma najankamunam ayaaminirunun jintias iiswainiak niinaarin
apujtuktatui. Tura nujaink chikich chichasman najankatui. Aintsan penke chicham
anairamujai umuchratui nekas jintiamunam, wakeramu jintiamunam tura umiktinian
jintiamunam junaka mash pujamunam jintias.
RECORDATORIO DE LA CLASE ANTERIOR
Nunkui.-En la unidad anteriorestudiamos el adjetivo.
Kaar.-El adjetivo se clasifica en calificativo y determinante.
Nunkui.-El adjetivo calificativo denominamos en shuar chicham NEMARIN IIRKARI, y el
adjetivo determinante NEMARIN ESETIN.
Kaar.-Citemos ejemplos de adjetivos calificativos.
Nunkui.-Jea yamaram-La casa nueva, aatai mukusa-el esfero negro, nuwa shiiram-
mujer hermosa.
Kaar.-Los adjetivos determinantes son.
Nunkui.-Takaku-posesivo, Iniakmau-demostrativo, Nekachmin-indefinido, Nekapmak-
numeral.
Kaar.-Para concluir el estudio de esta guía, en esta unidad vamos estudiar los adverbios.
Nunkui.-Adverbio en shuar decimos AYAAMIN.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
159
10.1 AYAAMIN SHUAR CHICHAMNUM LOS ADVERBIOS EN LA LENGUA SHUAR
Los adverbios son parte de la oración que complementa al verbo y al adjetivo o a otro
adverbio.
10.1.1Ayaamin pujamunmaya,Tui /Tuim Los adverbios de lugar ¿Dónde?
a.Ayaamin chikichik chichamjai. Los adverbios con una sola palabra o lexema
son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Castellano
Juí Aquí Juí pujajai Estoy aquí
Nuí Allí Nuí iista Vea allí
Aí Allá Aí weyi Se fue allá
Juyá Desde aquíJuyá tsekenki Corrió desde aquí
Nuyá Desde allíNuya tsekentia Corra desde allí
Auya Desde alláAuya ujatkata Comuníqueme desde allá
Tui(m) En dónde Juank tui puja En dónde está Juan
Itiur Por dóndeYatsur itiur we Por dónde se fue mi hermano
Tuya (m) De dónde Tuya taum De dónde llegaste
Juní Por aquí Kayukka juní weawaiLa guatusa va por aquí
Nuní Por allí Nuní eakta Busque por allí
Aáni Por afueraYawakaaani pujawaiEl perro está por afuera
Init Adentro Shushuikia init pujawaiEl armadillo está adentro
Yakí Arriba Uchi yakí eketui El niño está sentado arriba
Ukunam Atrás Ukunam winitia Venga atrás
b.Ayaamin jintimjiai.Los adverbios por medio de morfemas ,estos van
apegados en la palabra. Estos adverbios son:-nam,-num,-nium,-niamque
llevan el significado deen la(el).
Iniakmainiamu:
Winia apar kampunniunamtakakmawaiMi padre trabajaen laselva.
Juank peaknumkanawai Juan duermeen lacama.
Pitiur naintniumwakayi Pedro subióen lamontaña.
Katan nakurutainiamwekawai Katan caminaen lacancha.
Nukur ajánamwekawai Mi madre andaen lahuerta.
Tuntuam peenknumeketui Tuntuam está sentadoen elcerco.
Yawaka kampunniunamjiatrawai El perro ladraen laselva.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
160
Como estamos observando en los ejemplos anteriores, los morfemas delugar se agregan
a las palabras de acuerdo a los siguietes casos:
-nam,-niamse agrega cuando las palabras terminan en una vocal.
-num,-niumse agrega cuando las palabras terminan en una consonante.
c.Ayaamin ikiakatjai.La acentuaciónindica, también, adverbios de lugar, en este
caso la palabra cambia la posición del acento. En los ejemplos que anotamos las
palabrasentsa,jea ynunka (que son graves) cambian de acentuación al indicar el
adverbio de lugar. Veamos estos ejemplos a continuación.
Iniakmainiamu:
Antunkia entsámaawai. Antún se bañaen elrío
Pitruka jeápujawai Pitiur estáen lacasa
Tiris Nunkátepawai Tiris está acostadaen elsuelo
10.1.2Ayaamin tsawantniunmaya-adverbios de tiempo.
Para reconocer losadverbios de tiempo se anticipa la pregunta ¿Cuándo? (Urutai / m)
Los adverbios de lugar son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Castellano
Yamai Ahora Winia apar yamai tayi Mi padre llegó ahora
Nuik Antes Nuik tajai Llegué antes
Arum Después Urum wetá Vaya después
Kashik TempranoJuanka kashik tatá Juan ven temprano
Yau Ayer Yatsurka yau tamai Mi hermano vino ayer
Kashin Mañana Kashin unuimairtatjai Estudiaré mañana
Kiarai Tarde Kiarai maitiajai Me bañaré tarde
Kashi Noche Juanka kashitatatui Juan vendrá a noche
Yaunui AnteayerYaunui kasamkarmai Robaron anteayer
Yama Recién Nukurka yama tayi Mi madre llegó recién
Penkesh Jamás Penkesh wainkiachtatme Jamás verás

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
161
También se puede construir oraciones con otros adverbios de tiempo.
Nanap tuntiak nantutin iniamiayi La avioneta se accidentó en el mes de
abril
Winia apar ewej uwitin jeá jeammiayi Mi padre construyó la casa hace cinco
años
Ameka ujuk tsawant, yurank nantutin tatatmeTú llegarás el 6 de febrero.
Wikiakáshi jantsemajai Yo bailé a noche
Kashin tatá Vendrás mañana
Juankka kashi tatatui Juan vendrá por la noche
Wikia ayumpum nantutin akiniamjai Yo nací en el mes de agosto
10.1.3.Ayaamin itiurayi,ItiurAdverbios deModo ¿Cómo?
Los adverbios de modo son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Castellano
Jutikiam Así Jutikiam najanatá Haga así
Penker Bien Mamaska penker pujawai Mamas está bien
Yajauch Mal Ame apaka yajauch
pujawai
Tu padre está mal
Warikmas Rápidamente Nuis warikmas winiawai Nuis viene rápidamente
Itiur Cómo Itiur nakuráj ¿Cómo juego?
Yaitias Despacio,lentoJuse yaitias winiawai Juse viene despacio
Warik Rápido Juan warik wekawai Juan camina rápido
Wawarat Alegremente Kanus wararat nakurawai Kanusjuega alegremente
Kakantar Fuertemente Kakantar achikiai Cogió fuertemente
YaitmataikLentamente Yaitmataik winitia Ven lentamente
10.1.4.Ayaamin nukapmamtikin, Urutma Adverbios de cantidad¿Cuánto?
Los adverbios que expresan cantidad son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Castellano
Nukap Mucho, bastante Nukapwaaka Muchos ganados
Urutma Cuánto Urutmáuchi tákakam Cuantos hijos tienes?
Ishich Poco Ishichyurumak surustá Dame poca comida
Mashi Todo Mashisusatá Dale todo

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
162
10.1.5Ayaamin NekasmamtikinAdverbios de afirmación
Los adverbios que indican afirmación son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Ejemplos
Ee Si Eetayi Si llegó
Nekas De veras, Nekas tayik De veras vino?
Nekasan Cierto Nekasan maí Cierto se bañó?
10.1.6.Ayaamin anankmamtikinAdverbios de negación
Los adverbios que expresan negación son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Ejemplos
Atsa
“ch”(jintim)
“ts”(jintim)
No
No (morfema)
No(morfema)
Atsa winichtatjai
Pujuchmai
Juanka nakuratsui
No vendré
No estuvo
Juan no juega
Penkésh Nunca, jamás Penkésh tachatui Jamás vendrá
10.1.7.Ayaamin setumtikin Adverbios de duda
Los adverbios que indican duda son:
Ayaamin Adverbios Iniakmamu Ejemplos
Maak Quizá, Ojalá Taankamaak Quizá venga, ojalá venga
Pitiur juakkamaak Quizá quede Pedro
…piash(jintim)Tal vez Tachatpiash Tal vez llegue
Juank winichtimpiashTal vez venga Juan
10.1.8.Ayaamin aijiai, Yajai Adverbios de compañía ¿Con quién?
El adverbio que indicacompañía es el morfema-jaique va apegado en la raíz de la
palabra.
Ameka Juankjaiekétme Tú estás sentadoconJuan
Wikia nukurjaiwetatjai Yo iréconmi madre
Uchirjaikampunniunam weajai Voy a la selvaconmi hijo
Yawarjaikashain maajai Maté la guantaconmi perro
Paatijiaiunuimiajai EstudioconPaati
Tsunkijiaitakautsan weajai Voy trabajarconTsunki

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
163
El adverbio de compañía–jaitiene una variante–jiaiy ésta se agrega cuando el nombre
termina en la vocal /i/, como en los ejemplos que hemos anotado:
Paatijiai ConPaati
Tsunkijiai ConTsunki
10.1.9.Ayaamin WarijiaiAdverbios de instrumento ¿Con qué?
Se expresa con el adverbio-jai,va apegado en la palabra que indica instrumento.
Ii aparinkia machitjaitsupimiakai Nuestro padre se cortóconel machete
Entsajaiinijiarai Le mojóconel agua.
Numijiaiawatní Le pegóconel palo
Aataijiaiaakmawai Escribeconel lápiz
El adverbio de instrumento–jaitiene una variante. Cuando el nombre del instrumento
termina en la vocal /i/ se agrega–jiaicomo podemosnotar en los siguientes ejemplos:
Numi-jiai conel palo
Aatai-jiai conel lápiz

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
164
TAKAT NAJANATIN EJERCICIOS PRÁCTICOS
1.Agregandomorfemas de lugar (adverbios de lugar) traduzca al shuar estas
frases siguiendo el primer ejemplo anotado.
Frases Traducción al shuar
Siembro maníen lahuerta. Ajanamnusen araajai.
Mi madre está acostadaen lacama.
Mi hijo estudiaen elcolegio.
Te esperaréen elparque.
Antonio, quedemosen elhotel.
Me encontré con mi compañeroen lacalle.
2.Ju naa aujsam ayaamin chikichkimsam apujtusarta, jui seamjana nu iisam,
tura nujai chichasma sutamek najanata.En el tercer casillero agregue un
adverbioa cada sustantivoobedeciendo la clase de adverbio que se solicita
en el segundo casillero, luego escriba una oración usando el adverbio
agregado, siguiendo el primer ejemplo realizado.
Yawa, paat, namak,tsenken, entsa, chankin, achu, naek, jimia, nuka, Paati, sanku,
tsama, atash, waaka, kuuk, Ipiak, numi, Tsenkush, kaya, aujtai.
Naa Ayaamin Chichasma
Ayaamin
seamma
Ayaamin aamu
Yawa Tui chikichik
chichamjai
Juní Yawakajunítsekenki
Paat Tuijintimjiai
Namak Tsawantniunmaya
Tsenken Anankmamtikin
Entsa Tui ikiakatjai
Chankin Urutma
Achu Tui jintimjiai

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
165
Naek Warijiai
Jimia Warijiai
Nuka Warijiai
Paati Aijiai
Sanku Urutma
Tsama Urutma
Atash Tui chikichik
chichamjai
Waaka Itiur
Kuuk Nekasmamtikin
Ipiak Warijiai
Numi Warijiai
TsenkushAijiai
Kaya Warijiai
Aujtai Setumtikin

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
166
YAMA CHICHAM VOCABULARIO
YAMA CHICHAM UNUIMIARTAI SHUAR CHICHAMJAI
CHICHASMI
Estudiemos las nuevas palabras para comunicarnos en la
lengua shuar
Akintin Pronombres
personales
Átin Futuro
Ayaamin Adverbio
Chichamu Voz
Iimti Aspecto
Ikiakat Acento
Itiur Modo
Jintim Morfema o
monema
Nankamasu Pasado
Nantuje Lexema
Nekapmak número
Nekás jintia Modo Indicativo
Penke Chicham Verbo
Tsawant Tiempo
Umiktinian jintiaModo Imperativo
Umuchratin Conjugar
Wakeramu jintiaModo Subjuntivo
Yamai Presente

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
167
YAMACHICHAM
IRUMRAMU
GLOSARIOGENERALDE
TÉRMINOS
A
(au) armia Eran
Aakmatai Cuaderno
Aartin Escribir
Aatai Lápiz, esfero
Achirar Cogiendo
Aents Persona
Aij Seamos
Aintsank Así mismo
Air Compañero
Aish Esposo
Aishman Hombre
Aishmankma Género masculino
Aitkiasan Lo mismo
Aja Huerta
Ajamtin Embarazada
Akankamu Unidad
Akintin Pronombres
personales
Amasmanum Dieron
Amesha Tú también
Antukir Escuchando
Apapekar Persiguiendo
Árak Sembrió
Arakmar Sembrando
Aratainti Se siembra
Ashints Riachuelo
Átin Futuro
Aujak Biblioteca
Aujtai Libro
Ayaamin Adverbio
Ayaatin Afijo
Ayamprutkat Me defienda
Ayash Cuerpo
Ayuratin Dar de comer
CH
Chichachu Consonantes
Chicham Palabra
Chichamaiti Noticia es
Chichamu Voz
Chichasma Oración
Chichasma sutarachFrase
Chichatai iimti Alfabeto fonémico
Chichau Vocales
Chikich Otro
Chikichkimmia Número singular
E
Ejemak Computadora
Ejetuktin Objetivo
Emka Sufijo
Emka Sufijo
Entsa Río
I
Iimti Aspecto
Iisartai Veamos, miremos
Iismaka Viendo
Iistin Ver
Ikiakat Acento
Inchi Camote
Inchi Camote
Iniakmainiamu Ejemplos
Ipiampar Aumentando
Ipiampatainti Se aumenta
Iratai Parque
Irunar Reunidos
Itiur Modo
J
Jantsemtai Discoteca
Japimiuk Escoba
Japitiai Borrador
Jea Casa
Jempe Picaflor
Ji Leña
Jintiata Enseñe, indique
Jintiats Calle
Jintim Morfema omonema
Ju Este
Juat Tipo de rana
Jui Aquí
Juren Parturienta

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
168
Juukar Recogiendo
K
Kajinmatkurkia Si nos olvidamos
Kakakir Esforzándonos
Kampunniunmaya Salvaje
Kampuntin Selva
Kankeats Camión
Kankech Automóvil
Kankem Carro
Kankémin Chofer
Kashik De mañana
Kashin Mañana
Katip Rata
Kaya Piedra
Kayarmatai Banco
Kenku Guadua
Kesartin Raspar
Kisar Barranco
Kuir Tierno
Kunamp Ardilla
Kusea Nombre de pez
Kuuk Puerco (a)
M
MantiniaitkiuinkiaSi es cazador
Mashi Todos
Meekmartin Desmontar
Mete Lleno
Metsank Derrumbo
Muntsu Seno, leche
N
Naa Sustantivo
Naari Nombre (de él)
Naék Bejuco
Nakamtai Terminal
Nakumkata Dibuja
Nakumkatin Dibujar
Nakurutaip Estadio
Namank Carne
Namu Varieedad fruta
Nanamtin Ave
Nankamasu Pasado
Nawantur Mi hija
Nawantur Mi hija
Nekapmak Número
Nekapmarta Cuenta
Nekás jintia Modo Indicativo
Nérentin Dueño
Nii Él, ella
Nijiamanch Chicha de yuca
Nijiartin Lavar
Nui Allí
Nuinchuka Entonces
Núkapetji Somos bastantes
Numi Árbol, palo
Nunka Tierra
Nunkanmasha Por el terreno
Nuwamma Género femenino
Nuwe Arcilla
Nuyasha Además
P
Pamá Danta
Panka Tipo de ave
Peak Cama
Penke Chicham Verbo
Piikmas Mesa
Pinchu Gavilán
Pinink Recipiente
Pukuitin Preparar latierra
S
Sait Cuñado
Sanku Pelma
SH
Shuartikia Nosotros los shuar
Shushui Armadillo
T
Takat Trabajo, tarea
Takat Trabajo
Tanku Doméstico
Tantan Barriga
Tantan Barriga
Tariarar Asentándonos
Tentemtai Compás
Tepakmanum En la planada
TS
Tsakatmatainti Se cría
Tsamaku Maduro
Tsanimp Semilla de yuca

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
169
Tsawant Tiempo
Tsenkeap Rana, sapo
Tsuak Remedio
Tsuamatai Hospital
Tsuer Caliente
Tsukamtim Tener hambre
U
Uchi Niño(a)
Uchiram Tu hijo
Uchirisha Su hijo
Ukunam Prefijo
Ukunchtincha Invertebrado
Umiktinian jintiaModo Imperativo
Umuchratin Conjugar
Umutai Bar
Untsuktin Llamar
Untsurimmia Número plural
Unuikiartin Profesor
Unuimiartai Estudiemos
Unuimiartin Estudiar
Unuimiatai Escuela
Unuimiau Estudiante
Urum Después
Utsumainiamu Lo que (ellos)
necesitan
Uunt Mayor
Uuntri Su mayor
W
Wa Hueco
Waaka Vaca, toro
Wai Tula
Wake Estómago
Wakeramu jintia Modo Subjuntivo
Waketkitin Regresar
Warí Qué?, Qué es?
Washim Barbacoa
Wi Yo
Wisha Yo también
Y
Yaakat Ciudad, Pueblo
Yajáit Televisor
Yajasma Animal
Yakakua Nombre de una ave
Yamai Presente, Ahora
Yapajik Fonema
Yatsur Hermano
Yaunchu Antes
Yawa Perro
Yawasha También el perro
Yumi Poro, agua
Yuminramu Maldecido
Yunkits Guatusa
Yurank Fruta
Yurumak Yuca
Yurumtai Restaurant

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
170
AUJMAK BIBLIOGRAFÍA
AA.VV,Visión Funcional de la Lengua Shuar, serie sabiduría amazónica 5,Cuenca-
Ecuador, 2012.
AA.VV,Diccionario Infantil Shuar,DINEIB,2007.
Alvarez, Catalina.Lingüística 1 para maestros de Educación Intercultural Bilingüe,
Quito. Ecuador. Imprenta SNALME, 1993.
JUANK, Aij
iu
.Aujmatsatai Yatsuchi: Manual de aprendizaje de la lengua shuar, Macas
(Morona Santiago)-Ecuador, 2
ª
Edición, 1997.
JUANK, Aij
iu
.Ortografía Shuar y Apuntes de Gramática y Léxico Achuar , Macas
(Morona Santiago)-Ecuador, 2
ª
Edición, 1997.
JUANK, Aij
iu
.El Verbo Shuar, resúmenes esquemáticos, Macas (Morona Santiago)-
Ecuador, 1997.
JUANK, Aij
iu
.Pueblo deFuertes, Tomo I, Quito, 1995.
GARCÉS Luis, ALVAREZ, Catalina.Lingüística Aplicada a la EducaciónIntercultural
Bilingüe, Quito. Edic.Abya-Yala, 1997, Colección Antropología Aplicada N
0
12.
MARTINET, AndréElementos de la Lingüística General, 3
a
Ediciónrevisada. Madrid,
Gredos, 1984.
MARTINET, André.Sintaxis General, Madrid, Gredos, 1987.
MASHINKIASH, MarielaPropuesta de un texto para el aprendizaje del shuar chicham
como lengua materna basado en la metodología del Modelo del Sistema de
Educación Intercultural Bilingüe para la Nacionalidad Shuar,Tesis de grado,
Universidad de Cuenca, 2009.
MENDOZA, AlejandroCompendio de fonología y fonética españolas, febrero, 1999.
(Inédita).
MENDOZA, Alejandro.Introducción a la Lingüística, 1998, (inédita).
PAATI, Serafín ShuarChicham Básico, Módulo, 2012.
PAATI, SerafinMódulo Shuar Chicham, Material de apoyo para el docente y
estudiantes del primer curso de Bachillerato, 2015.
PAATI, SerafinMódulo Shuar Chicham, Material de apoyo para el docente y
estudiantes del segundo curso de Bachillerato, 2015.
PAATI, SerafinMódulo Shuar Chicham, Material de apoyo para el docente y
estudiantes del tercer curso de Bachillerato, 2015.
PELLIZARO, Siro.Apuntes de Gramática Shuar, Quito, 1969.

Shuar Chicham Unuimiarartai 2
GUÍA AUTODIDACTICA DE LA LENGUA SHUAR
171
TURNER, Glen D.Una Breve Gramática del Shuar, Quito, Instituto Lingüístico de
Verano, 1992.
WISE, Mary Ruth.Diccionario Achuar-Shiwiar-Castellano, Serie Lingüística Peruana N
0
36, Perú, 1996.
Tags