IBN XALDUN ASARLARINING TARIXSHUNOSLIKDAGI AXAMIYATI.pptx

adasdsdsfdf

1. .PERFECT UNIVERSITY TALABASI;EGAMBERDIYEVA SHODMONOYNING TARIXSHUNOSLIK FANIDAN TAYYORLAGAN SLAYDI

2. Mavzu: IBN XALDUN ASARLARINING TARIXSHUNOSLIKDAGI AXAMIYAT I Reja: Kirish Asosiy qism 1, Ibn Xaldunning hayoti va ilmiy faoliyati 2, Ibn Xaldunning asosiy asarlari 3, Ibn Xaldunning tarixshunoslikdagi yangiliklari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

3. Kirish Insoniyat tarixida tarix fanini rivojlantirgan, uni faqat voqealar bayoni darajasidan chiqarib, ilmiy tahlil va falsafiy qarashlar asosida yondashgan buyuk allomalar ko‘p bo‘lgan. Shulardan biri — mashhur arab mutafakkiri **Abdurahmon ibn Xaldun (1332–1406)**dir. U nafaqat tarixchi, balki sotsiologiya, iqtisod, siyosatshunoslik va falsafa sohalarida ham chuqur izlanishlar olib borgan olim sifatida tanilgan. Ibn Xaldunning asarlari, ayniqsa, “Kitob al-‘Ibar” va uning muqaddimasi bo‘lgan mashhur “Muqaddima” tarixshunoslik fanining shakllanishida alohida o‘rin egallaydi. U tarixni faqat voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki jamiyatning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayoti bilan bog‘liq holda o‘rganish zarurligini ta’kidlagan. Shu sababli Ibn Xaldun ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan “tarix falsafasining asoschisi” sifatida e’tirof etilgan .

4. Asosiy qism . Ibn Xaldunning hayoti va ilmiy merosi Ibn Xaldun 1332-yilda Tunis shahrida tug‘ilgan. U yaxshi ta’lim olgan, Qur’on, fiqh, falsafa va mantiq fanlarini o‘rgangan. Yoshligidan davlat ishlarida ham faoliyat yuritib, bir necha marta vazirlik lavozimida ishlagan. Siyosiy faoliyatdagi tajribalari uning tarixiy voqealarni chuqur tahlil qilishida muhim manba bo‘ldi. Ibn Xaldunning ilmiy merosi juda keng: tarix, iqtisod, sotsiologiya, falsafa va siyosatshunoslikka oid qarashlari keyingi asrlarda ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. 3. Ibn Xaldun asarlarining umumiy tavsifi Ibn Xaldunning eng mashhur asari “Kitob al-‘Ibar” bo‘lib, u yetti jilddan iborat. Unda Sharq va G‘arb mamlakatlari tarixi, xalqlar, davlatlar va ularning taraqqiyoti yoritilgan. Asarning kirish qismi — “Muqaddima” — tarixshunoslik, jamiyatshunoslik va iqtisod fanining alohida bir nazariy manbasi sifatida mashhur. Bundan tashqari, u fiqh, siyosat, ta’lim va adabiyotga oid turli risolalar ham yozgan. 4. “Muqaddima” – tarix falsafasi sifatida “Muqaddima” Ibn Xaldunning eng mashhur ilmiy merosi hisoblanadi. U tarixni faqat voqealar yig‘indisi emas, balki ijtimoiy jarayonlar va sabab-natija bog‘lanishlari bilan tushuntirish kerakligini ilgari surdi. Asarda: Davlatlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va inqirozi qonuniyatlari; Jamiyat taraqqiyotining bosqichlari; Ijtimoiy birdamlik (“asabiyya”) tushunchasi; Iqtisodiy hayotning jamiyat taraqqiyotidagi roli; Ta’lim va madaniyatning ijtimoiy taraqqiyotdagi ahamiyati yoritilgan.

5. 5 . Tarixiy manbalarga yondashuvi va ilmiy metodlari Ibn Xaldun tarixshunoslikda tanqidiy metodni qo‘llagan birinchi olimlardan biridir. U tarixiy manbalarni ko‘r-ko‘rona qabul qilmasdan, ularning ishonchliligini tekshirishni talab qilgan. Asosiy metodlari: Tarixiy voqealarni sabab-natija munosabatida tushuntirish; Ijtimoiy-iqtisodiy omillarni asosiy turtki sifatida ko‘rsatish; Davlatlarning kuchi “asabiyya”ga, ya’ni ijtimoiy birdamlikka tayanishini isbotlash; Tarixni “ilm” darajasiga ko‘tarish. 6. Ibn Xaldunning tarixshunoslikdagi yangiliklari Ibn Xaldunning qarashlari o‘z davri uchun yangilik bo‘lgan. Chunki u: Tarixni ilmiy asoslarda tushuntirgan; Jamiyat va davlat taraqqiyotini umumiy qonuniyatlar asosida izohlagan; Sotsiologiya va siyosatshunoslikka ilmiy poydevor yaratgan; Tarixiy jarayonlarni obyektiv yondashuv orqali baholagan. 7. Uning g‘oyalarining keyingi davr olimlariga ta’siri Ibn Xaldun nafaqat Sharq, balki G‘arb tarixshunosligi va falsafasiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Yevropada Uyg‘onish davri olimlari uning g‘oyalaridan ilhom olgan. XX asrda mashhur sivilizatsiyalar nazariyotchisi Arnold Toynbee uni “eng buyuk tarix falsafachisi” deb e’tirof etgan. Bugungi kunda ham uning “asabiyya”, davlatning rivojlanish bosqichlari va iqtisodiy qarashlari zamonaviy ijtimoiy fanlarda qo‘llanmoqda.

6. Ibn Xaldun Kim Edi? Hayoti va Ijodi Abu Zayd Abdurahmon ibn Muhammad ibn Xaldun al-Hazarmiy at-Tunisiy 1332-yilda Tunisda tavallud topgan. Uning oilasi Andalusiyadan boʻlib, uzoq yillar davomida siyosiy va ilmiy faoliyat bilan shugʻullangan. Ibn Xaldun Shimoliy Afrika, Andalusiya va Misrda yashab, faoliyat yuritgan. U siyosiy arbob, diplomat, qozilik, olim va tarixchi sifatida faoliyat koʻrsatgan. Uning hayoti islom olamidagi chuqur siyosiy beqarorlik va ijtimoiy oʻzgarishlar davriga toʻgʻri keladi. Bu davr uning tarixiy jarayonlarni tahlil qilishga boʻlgan yondashuviga katta taʼsir koʻrsatgan. Ayniqsa, moʻgʻullar istilosi va uning islom jamiyatlariga taʼsiri Ibn Xaldun nazariyalarida oʻz aksini topgan.

7. Ibn Xaldunning asosiy asarlari Kitāb al-ʿIbar To‘liq nomi: Kitāb al-ʿIbar wa-Dīwān al-Mubtadaʾ wa-l-Khabar fī Taʾrīkh al-ʿArab wa-l-Barbar wa-Man ʿĀṣarahum min Dhawī ash-Shaʿn al-Akbar (Arablar va Berberlar hamda ularning zamondoshlari tarixi). Википедия+1 Ushbu asar yetti jilddan iborat. Википедия+1 Jild 1: Al-Muqaddima — tarix, ijtimoiy-iqtisodiy va geografik jihatlari bilan inson jamiyati rivoji haqida umumiy nazariya. Википедия+1 Jildlar 2–5: dunyo tarixini Ibn Xaldunning zamoniga qadar yoritadi. Википедия+1 Jildlar 6–7: Berberlar va Mag‘rib tarixi, shu hududlardagi voqealar. Википедия+1 Al-Muqaddima Kitāb al-ʿIbarning birinchi jildi bo‘lishiga qaramay, “Muqaddima” devono metodologik, falsafiy va sotsiologik jihatlari bilan alohida ajralib turadi. Википедия+1 “ʿ Ilm al-ʿumrān” (jamiyat, ijtimoiy tuzum, inson faoliyati nazariyasi) kabi yangicha fan yo‘li taklif qilingan. Википедия Lubābu l-Muhassal fi Usul al-Din Arabcha: Lubab al-Muhassal — ilohiyot (teologiya) sohasidagi ibis-rasa, Ibn Xaldunning yoshligida yozgan. Википедия

8. Qoʻshimcha asarlari Sifāʾu l-Sā’il — 1373-yillarda Fes shahrida yaratilgan, sufizm (tasavvuf) haqidagi asari. camaraethiopia.org.et ʿAllāqa li-l-Sultān — Granada sultoni Muhammad V saroyida yozilgan mantik (mantiq) sohasidagi bir asari. camaraethiopia.org.et Lubābu l-Muhassal fi Usul al-Din — Tahqiqiy teologiya (kalam) sohasida, al-Razi asarlariga sharh sifatida. Yoshligida yozgan. Википедия+2 liquisearch.com+2 Ba’zi manbalarda Ibn Xaldunning avtobiografik yozuvlari ham tilga olinadi, shuningdek, siyosat, ta’lim, adabiyot, davlat ishlarida fikrlarini ifoda etgan risolalari ham mavjud. LibraryThing.com+2camaraethiopia.org.et+2

9. Ibn Xaldun (1332-1406) Shimoliy Afrikadan kelgan taniqli musulmon tarixchisi, faylasufi va sotsiologi. Uning eng mashhur asari «Muqaddima» («Prolegomena» yoki «Tarixga kirish» nomi bilan ham mashhur) tarixshunoslik, sotsiologiya va iqtisod sohalariga katta hissa qo‘shgan. Ibn Xaldun asari keyingi olimlarga ham katta ta’sir ko‘rsatib, hozir ham keng o‘rganilib, e’tiborga olinmoqda.Ibn Xaldun ijodining asosiy jihatlaridan biri uning tarixni o‘rganishning ahamiyati va uning insoniyat jamiyatlarini tushunish bilan bog‘lanishiga urg‘u berishidir. U tsivilizatsiyalar yuksalish va pasayish davrlarini boshdan kechirishini ta'kidlab, uni "Asabiyya" nazariyasi deb atagan. Ibn Xaldunning fikricha, jamiyatning mustahkamligi uning a’zolarining jipsligi, umumiy qadriyatlari va ijtimoiy aloqalarni saqlab turish qobiliyati bilan belgilanadi. Biroq, avlodlar o'tishi bilan birdamlikning asl ruhi zaiflashib, sivilizatsiyaning tanazzulga uchrashiga va yangisining paydo bo'lishiga olib keladi. Bu nazariya sivilizatsiyalar taqdirini shakllantirishda ijtimoiy omillarning ahamiyatini yoritib, sotsiologik va tarixiy tahlil qilish uchun zamin yaratdi.Ibn Xaldun o‘z asarida iqtisodiy tamoyillarni ham tadqiq qilgan. Iqtisodiyotlarning o‘sishi va pasayishida mehnatning, talab va taklifning, soliqqa tortishning rolini muhokama qildi. U ishlab chiqarish faoliyatining ahamiyati va ortiqcha soliqlarning iqtisodiyot rivojlanishiga salbiy ta'sirini ta'kidladi. Iqtisodiyot nazariyasi va siyosati haqidagi fikrlari keyingi iqtisodiy mutafakkirlarning rivojlanishiga yordam berdi.           Qolaversa, Ibn Xaldun asari o‘z davridagi hukmron tarixshunoslik yondashuviga qarshi chiqdi. U faqat xronika va rivoyatlarga tayanmay, tarixga tahliliy va tanqidiy yondashish tarafdori edi. U tarixiy ma’lumotlarning to‘g‘riligini ta’minlash uchun manbalarni sinchkovlik bilan tekshirish, jumladan, o‘zaro bog‘lanish va tekshirish zarurligini ta’kidladi. Ibn Xaldunning metodologiyasi va tarixga tanqidiy yondashishi o‘zining yangi tarixi bo‘lib, keyingi tarixchilarga ta’sir ko‘rsatdi.Ibn Xaldunning ta'siri o'z davridan tashqariga chiqadi, chunki uning asarlari tarix davomida olimlarni ilhomlantirish va ta'sir qilishda davom etdi. Uning g'oyalari Monteskye kabi keyingi mutafakkirlarga katta ta'sir ko'rsatdi, ular Ibn Xaldunning ijtimoiy birdamlik, sivilizatsiyalarning yuksalishi va qulashi haqidagi nazariyalariga tayanganlar. Marksistlar Ibn Xaldunning ijtimoiy tabaqalar va ularning tarixga ta’sirini tahlil qilishlarida ham aks sado topdilar. Bundan tashqari, uning faoliyati sotsiologiyaning fan sifatida rivojlanishiga, xususan, ijtimoiy tashkilotga, madaniy ta'sirlarga va institutlarning roliga e'tibor qaratgan.          

10. Darhaqiqat, Ibn Xaldunning siyosiy tizimlar va boshqaruv masalalari tahlili siyosatshunoslik sohasiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning yetakchilik, barqarorlik va ijtimoiy tartib haqidagi g‘oyalari dolzarb va ta’sirchan bo‘lib qolmoqda. Uning siyosatshunoslikka ta'siri bilan bog'liq ba'zi aniq fikrlar: 1.    Siyosiy qonuniylik: Ibn Xaldun siyosiy qonuniylik tushunchasini oʻrganib, barqarorlikni saqlash uchun hukmdorlar boshqariladiganlarning roziligi va qoʻllab-quvvatlashiga ega boʻlishi kerakligini taʼkidladi. Uning ta'kidlashicha, qonuniylik "Asabiya" yoki guruhning ijtimoiy jipsligidan kelib chiqadi va bu yordamga ega bo'lmagan hukmdorlar hokimiyatni yo'qotishga moyil. Bu qonuniylik kontseptsiyasi hukmdorlar va ularning sub'ektlari o'rtasidagi munosabatlarni o'rgangan keyingi siyosiy nazariyotchilarga ta'sir ko'rsatdi. 2.    Boshqaruvning roli: Ibn Xaldun ijtimoiy tartibni saqlashda adolat, yaxshi boshqaruv va qonun ustuvorligini ta’kidlagan. Uning ta'kidlashicha, adolatli va malakali hukmdor jamiyatda barqarorlik va farovonlikni yaratishi mumkin, zolim yoki buzuq hukmdor esa uning qulashiga olib keladi. Uning boshqaruv roliga alohida urg‘u berishi keyingi mutafakkirlarga davlat boshqaruvining ideal shakllari va samarali boshqaruv tamoyillarini o‘rganishda ta’sir ko‘rsatdi. 3.    Ijtimoiy-siyosiy dinamika: Ibn Xaldunning sivilizatsiyalarning yuksalishi va qulashi haqidagi tahlili “Asabiyya” kontseptsiyasi asosida siyosiy tizimlarning dinamik xususiyatini ko‘rsatib berdi. U jamiyatlar vaqt o‘tishi bilan rivojlanib, o‘zgarib borishini, siyosiy hokimiyat turli guruhlar o‘rtasida almashinishini tan oldi. Ijtimoiy-siyosiy dinamikani bunday tushunish keyingi siyosatshunoslarga inqiloblar, ijtimoiy harakatlar va hokimiyat almashuvlarini tekshirishda ta'sir ko'rsatdi. 4.    Qiyosiy tahlil: Ibn Xaldun asarida turli siyosiy tizim va jamiyatlarning qiyosiy tahlili kiritilgan. Turli tarixiy misollarni ko‘zdan kechirdi, ularning muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklaridan saboq oldi. Siyosiy tahlilga bunday qiyosiy yondashuv va uning tarixiy kontekstga e'tibor qaratishi siyosiy tizimlarning xilma-xilligi va ularning natijalarini tushunishga intilgan keyingi siyosatshunoslarga ta'sir ko'rsatdi. 5.    Uslubiy hissasi: Ibn Xaldun ijodi siyosatshunoslikka ham uslubiy hissa qo‘shgan. U siyosiy hodisalarni oʻrganishga tizimli va tahliliy yondashish tarafdori boʻlib, empirik dalillar va manbalarni tanqidiy tekshirish muhimligini taʼkidladi. Ushbu metodologik qat'iylik keyingi olimlarning siyosatni o'rganish va tadqiqot olib borishga bo'lgan yondashuviga ta'sir ko'rsatdi.           Ibn Xaldun yashagan madaniy va intellektual kontekst uning ijodi va uning ta'sirini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Ibn Xaldunning madaniy va intellektual kontekstiga oid ba'zi muhim fikrlar:

11. Tarix insoniyatning ilk davrlaridan bugungi kungacha davom etadigan uzoq jarayonni qamrab oladi. Mifologik davr rivoyatlarga asoslangan tarix bayoni bilan boshlanib, antik davrda tarixshunoslik shaklida davom etgan bu jarayon Ibn Xaldun (vaf. 1406) faoliyati natijasida ilmiy-falsafiy faoliyat sifatida o‘ziga xos intellektual sohaga aylandi. Ibn Xaldun tarix ilmi va falsafasiga oid fikrlarini, xususan, dunyo tarixiga oid qarashlarini «Kitobul ibar» deb nomlangan asarining «Kirish» qismiga kiritgan. Ibn Xaldunning bu asari tarixiy tafakkur nuqtai nazariga asoslangan. U shu mazmunda o‘z davriga qadar mavjud bo‘lmagan usul (umron) ilmini kiritdi va uni konseptual va uslubiy jihatdan asoslab berdi. Olim tarix, inson, jamiyat va undagi jarayon va institutlarni falsafiy usul, ya’ni yaxlit yondashuv bilan tadqiq qildi. Tadqiqotchilar uni tarixning birinchi faylasufi, tafakkur tarixida ilk sosiolog sifatida tan olgan. Abdurahmon ibn Xaldun nafaqat musulmon olamida, balki butun insoniyat tarixida eng muhim va ko‘zga ko‘ringan shaxslardan biridir. Ibn Xaldun haqida xorijda juda ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Tadqiqotchilar olimlar hayoti va faoliyati borasidagi ilmiy tadqiqotlarida uning «Muqaddima» va «At-Ta’rif» asarlariga tayanadi. «Muqaddima» asarini ingliz tiliga tarjima qilgan olim Allen James Fromerz shunday deydi: «Mavjud tarjimayi hollargina Ibn Xaldunning hayoti va ijodi, uning bosib o‘tgan yo‘li haqida ma’lumot bera oladi» [1]. Ya’ni bundan anglashiladiki, u haqdagi tadqiqotlarni yanada ko‘paytirish kerak va ular barcha tillarda olib borilishi kerak. Chunki Ibn Xaldun ijodi juda boy va insoniyatga uning ijodini ko‘proq yetkazib berish kerak .

12. Ibn Xaldun shuhrat qozongan davrda islom olamida juda mashhur insonlar yashab, ijod qilgan. Shamsiddin Isfahoniy (vaf. 1289), Shamsiddin Samarqandiy (vaf. 1310), Shamsiddin Buxoriy (amir Sulton) (vaf. 1430), ustozi buyuk mantiq olimi Qutbuddin Roziy, Taftazoniy (vaf. 1390), Sayyid Sharif Jurjoniy (vaf. 1413) o‘sha davrning yetakchi ilohiyotchilaridandir. Shubhasiz , «At-Ta’rif» zamonaviy islomgacha bo‘lgan adabiyotdagi eng batafsil avtobiografiyalardan biri bo‘lib, Fromerz ta’kidlaganidek, Ibn Xaldun haqida bebaho ma’lumot beradi. Bu tadqiqotlar uchun asosiy manba hisoblanadi. Biroq olimlar faqat shu asar bilangina cheklanib qolmasligi kerak. Xaldun bilan bir davrda yashagan olimlar asarlarini tadqiq qilish orqali uning hayoti haqidagi ma’lumotlarni yanada boyitish zarur. Ibn Xaldun Tunisda Abu Abdulloh ibn Ibrohim al-Abili (1282-1356) qo‘lida 3 yil falsafa ilmini o‘rgangan [2]. Al-Abili uning o‘sishi va yuksak tarbiya egasi bo‘lishiga katta hissa qo‘shgan. Ibn Xaldun bir qator nufuzli ustozlar qo‘lida Qur’onni o‘rgangan va yod olgan. Shu bilan birga, u hadislar, she’rlar yod olishni xush ko‘rgan. Shuningdek, u X asrda yashab o‘tgan arab yozuvchisi Abul Faraj Isfahoniyning katta hajmli «Kitob alag‘oniy» asarini to‘la yod olgani haqidagi ma’lumotlar manbalarda qayd etilgan. Yana bir ustozi Ibn Abdulloh al-Jayyoniy olimga imom Molikning fiqh ilmiga oid «Kitob al-Muvatto» kitobidan ta’lim bergan. Tunisning mashhur qozisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdus-Salom esa yosh Ibn Xaldun bilan qiziqib qoladi va shaxsan unga qonunlarni Molikiylik mazhabida qanday qo‘llash kerak ekanini ko‘rsatib beradi.

13. Xulosa Ibn Xaldun Sharq tarixshunosligi va ijtimoiy fikr taraqqiyotida betakror o‘rin tutadi. Uning “Kitob al-‘Ibar” va ayniqsa “Muqaddima” asari nafaqat tarixiy voqealarni yoritish, balki ularning sabab-oqibat aloqalarini ilmiy asoslashga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Ibn Xaldun tarixga faqatgina voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki jamiyat taraqqiyoti, siyosiy hokimiyat, iqtisod va madaniyatning uzviy aloqasi sifatida yondashgan. Uning nazariyalari keyinchalik tarix falsafasi, sotsiologiya, siyosatshunoslik fanlariga mustahkam asos bo‘ldi. Ibn Xaldunning qarashlari G‘arb va Sharq olimlari tomonidan o‘rganilgan va yuqori baholangan. Demak, Ibn Xaldun nafaqat o‘z davrining tarixchisi, balki tarixiy tafakkurga yangi ilmiy uslub olib kirgan mutafakkir sifatida tarixshunoslik taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi .

14. Foydalanilgan adabiyotlar Ibn Xaldun. Kitob al-‘Ibar va Diwan al-Mubtada wa al-Khabar (Muqaddima qismi). – Qohira nashri, turli yillarda. Ibn Xaldun. Muqaddima . – Bayrut: Dar al-Fikr, 2004. Gibb, H. A. R. Ibn Khaldun and Islamic Historiography . – London, 1967. Rosenthal, F. The Muqaddimah: An Introduction to History . – Princeton University Press, 1958. B. Lewis. History: Remembered, Recovered, Invented . – Princeton, 1975. А. X. Saidov. Sharq mutafakkirlari merosi va tarixshunoslik . – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. Интернет манбалар: en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Khaldun britannica.com/biography/Ibn-Khaldun .