SDG PPT for 9 Themes 26322_220327_000206.pdf

This is used for everyone.

1. शाश्वत ववकास ध्येयाांच्या (SDGs) नऊ सांकल्पना
Sustainable Development Goals 9 Themes


राष्ट्रीय ग्राम स्वराज अवियान
महाराष्ट्र राज्य

2. सवांना सोबत घेऊन चालण्याची वैश्श्वक सांकल्पना
संयुक्त राष्ट्र संघाने शाश्वत ववकासाच्या उ�ेशाने जाहीर के लेल्या ‘जागवतक काययक्रम २०३०’
मध्ये १७ शाश्वत ववकासाची ध्येये व त्या अंतगयत १६९ साध्ये यांचा समावेश असून हा
काययक्रम १ जानेवारी २०१६ पासून लागू झाला आहे. ‘सवांना सोबत घेऊन चला’ (Leave no
one behind) हा या जागवतक काययक्रमाचा गाभा आहे.

जागवतक काययक्रम-२०३० ची देशात प्रभावी अंमलबजावणी करणेसाठी भारत सरकार
कटीबध्द आहे. भारताची राष्ट्रीय ववकास ध्येये व ‘सवांची योजना सवांचा ववकास’ ककवा
‘सवांसोबत आवण सवांसाठी ववकास’ ही धोरणे शाश्वत ववकासाची ध्येये साध्य करण्यासाठी
अनु�प अशीच आहेत. ववववध संस्था, संघटना, खाजगी क्षेत्रे, त�ण, समुदाय आवण
घटकांशी समन्वयातून ही शाश्वत ववकासाची ध्येये साध्य करणे वनश्श्चतच शक्य होणार
आहे.

3. शाश्वत ववकास ध्येयाांसाठी िारताची नवरत्न सांकल्पना


िारत सरकारच्या पांचायती राज वविागाने तयार के लेल्या तज्ञ गटाने पांचायत राज सांस््ाांमध्ये ही ध्येये
साध्य करण्यासाठी सांकल्पनात्मक दृष्ट्टीकोणाचा अांगीकार करणेबाबत सूवचत के ले असून यासाठी ९
सांकल्पना / ववषय वनश्श्चत क�न वदले आहेत. या सांकल्पना खालील प्रमाणे :-

1) गवरबी मुक्त आवण उपजीववका (रोजगार) वृ�ीस पोषक गाव
(Poverty free and enhanced livelihoods Village)
2)आरोग्यदायी गाव (Healthy Village)
3) बालस्नेही गाव (Child-friendly Village)
4) जल समृ� गाव (water sufficient Village)
5) स्वछ आवण हवरत गाव (Clean and Green Village)
6) स्वयांपूणण पायािूत सुववधायुक्त गाव (Self-sufficient infrastructure in Village)
7) सामावजक दृष्ट्या सुरवित गाव (Socially Secured Village)
8) सुशासन युक्त गाव (Village with Good Governance)
9) ललग समिाव पोषक गाव (Engendered Development in Village)

4. शाश्वत ववकास ध्येयाांच्या (SDGs) नऊ सांकल्पना (व्म्स)

सुशासन युक्त
गाव
कलग समभाव
पोषक गाव
स्वच्छ व हवरत
गाव
गवरबीमुक्त
आवण
उपजीववका
वृ�ीस पोषक
गाव
आरोग्यदायी
गाव
पायाभूत सुववधा
युक्त गाव
सामावजक
दृष्ट्या सुरवक्षत
गाव

5. अशा गावासाठी श्हहजन- गवरबी मुक्त गाव म्हणजे असं गाव, ज्या गावात सवय समाज
घटकांची भरभराट आवण वाढ होण्यासाठी आवश्यक उपवजववका ववकासाची पुरेशी साधने
उपलब्ध असतील. असं गाव ज्या गावात कुणीही मागे राहणार नाही यासाठी सवय समाज
घटकांना सामावजक सुरक्षा उपलब्ध असेल.


गवरबीला अनेक अंगे असतात. त्यात आर्थथक, सामावजक, शैक्षवणक, कलगभाव आवण अन्य
सामावजक क्षेत्रातही संधी पासून वंवचत रावहल्याने व त्यातून असमानता वनमाण होत असल्याने
समाजातील अनेक घटकांना गवरबीचा प्रश्न भेडसावत असतो.





1) गवरबी मुक्त आवण उपजीववका (रोजगार) वृ�ीस पोषक गाव
(Poverty free and enhanced livelihoods Village)

6. स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े

1. उपजीववका आवण सामावजक
सांरिण देणा-या योजनाांमध्ये सवण
पात्र लािा्ी घटकाांना सामावून
घेणे. उदा. सावणजवनक ववतरण
प्रणाली (PDS) आवण एकाश्त्मक
बाल ववकास सेवा (ICDS) या
सारख्या योजनाांचा लाि अवधकावधक
लोकाांना वमळवून देणे.

2. वैयश्क्तक आवण सामुवहक
उपक्रमाांद्वारे आर्थ्क ववकास आवण
रोजगार वनर्थमती करणे.
3. शाळेत जाण्याच्या वयात १००
टक्के मुलाांची शाळेमध्ये नोंदणी
करणे व ववदया्ी : वशिक
प्रमाणामध्ये समतोल ठेवणे.

वमशन अंत्योदय (MA) सर्व्हेक्षण आवण सामावजक व आर्थथक जात
गणना (SECC) च्या मावहतीद्वारे बहु वंवचत लोकांची यादी वनश्श्चत करणे.
रोजगार पत्रांचे (Job Card) पवरणामकारक ववतरण करणे व ते गरजू
लोकांना वमळवून देणे.
सावयजवनक ववतरण प्रणालीवर नोंदी घेण्यासाठी लोकांना आवश्यक
सहकायय करणे.
कौशल्य ववकास प्रवशक्षण, उद्योग र्व्यवसाय उपक्रम आवण रोजगार
वनर्थमतीद्वारे उत्पन्न वाढ करणे.
कसचन व उत्पादकतेत वाढ करणे, दजेदार वबयाणे, जैववक खते, नवीन
मावहती तंत्रज्ञानाची ओळख क�न त्याचा अंवगकार क�न व कृवष ववज्ञान
कें द्ांचा लाभ घेऊन आपल्या शेत जवमनीची उत्पादकता वाढववणे.
स्वयं सहय्यता गटांना प्रवशक्षणाद्वारे सक्षम करणे, त्यांना बचतीच्या
उपक्रमांमध्ये सहभागी क�न घेणे, गटांना बॅंकांकडून कजय उपलब्ध क�न
देणे.
ग्रामपंचायत ववकास आराखडा वनधी आवण इतर काययक्रमांचे अवभसरण
करणेकामी वनयोजन करणे.
1) गवरबी मुक्त आवण उपजीववका (रोजगार) वृ�ीस पोषक गाव
(Poverty free and enhanced livelihoods Village)

7. अशा गावासाठी श्हहजन- असे गाव ज्या गावात सवण वयोगटाांच्या मवहला पु�षाांचे
आरोग्य आवण खुशालीची खात्री असेल.

गावातील सवण समाज घटकाांना पुरेशे अन्न वमळेल आवण गावातील कुपोषण नाहीसे
होईल यासाठी शाश्वत आवण एकाश्त्मक शेतीला प्रोत्साहन देणे; बालके, वकशोर वयीन
मुले-मुली, मवहला आवण जेष्ट्ठ नागवरक याांच्या आहारातील पोषणमूल्ये वाढववणे आवण
त्याांच्यासाठी सुरवित आवण गुणवत्तापूणण आरोग्य सेवाांची उपब्धता असणे.

2. आरोग्यदायी गाव (Healthy Village)

8. स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. बालकांमधील बुटके पणा (वयाप्रमाणे उंची
नसणे) आवण लुकडेपणा (उंची प्रमाणे वजन
नसणे) चे उच्चाटन करणे.
2. मवहला आवण वकशोर वयीन मुलींमधील
रक्तक्षय/रक्ताल्पतेचे (अनेवमया) उच्चाटन करणे.
3. कमी वकमतीचे /वकफायतशीर, अवधक
पोषणमूल्य असलेले आवण स्थावनक पातळीवर
ववकत घेतलेली कडधान्ये/ तृणधान्ये, पालेभाज्या,
फळे, अंडी इत्यादींची उपलब्धता करणे.
4. संसगयजन्य आजारांसाठी प्रवतबंधात्मक आवण
उपचारात्मक उपाययोजना करणे.
5. पाच वषाखालील बालकांच्या मृत्युचे आवण
माता मृत्यूचे प्रमाण शून्य करणे.
6. सवांसाठी वैद्यकीय वचवकत्सा आवण आरोग्य
सुववधांची तरतूद करणे.
7. वमश्र शेती आवण बहुपीक प�तीचा अवलंब
क�न शेती क्षेत्रात वैववध्यपूणयता आणणे.
8. सेंद्ीय शेतीला प्रोत्साहन देणे.
नोंद घेणे (Enroll)-
सावयजवनक ववतरण प्रणाली अंतगयत कु टुंबांची नोंदणी करणे.
एकाश्त्मक बाल ववकास सेवा योजनेंतगयत बालके, गरोदर माता
आवण वकशोरवयीन मुलींची नोंदणी करणे.
खात्री करणे (Insure)-
6 वषाखालील बालकांच्या वाढीचे संवनयंत्रण करणे.
गरोदर आवण स्तनपान करणा-या/स्तनदा मवहला, वकशोरवयीन
मुली यांचा एकाश्त्मक बाल ववकास सेवा योजनेच्या पूरक पोषण
आहार काययक्रमांतगयत सामावेश करणे.
शालेय मुलांना दजेदार आवण पोषणमूल्य असलेल्या मध्यान्ह
भोजनाचा पुरवठा.
शाळाांमध्ये पोषण बाग (Nutri-Garden).
प्राथवमक आरोग्य सेवा कें द् (PHSC) आवण समुदाय आरोग्य
कें द् (CHC), दुरस्थ औषधोपचार सल्ला (Telemedicine)
सुववधेला प्रोत्साहन देणे.
संवनयंत्रण करणे (Monitor)-
मलेवरया, जलजन्य आजार आवण अन्य संसगयजन्य आजारांचा
प्रादुभाव रोखण्यासाठी स्वच्छता.
2. आरोग्यदायी गाव (Healthy Village)

9. स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. 100 % बाल मजूर मुक्त गाव.
2. 100% मुलांची शाळेमध्ये नोंदणी
करणे.
3. तस्करीच्या प्रकरणांना आळा.
4. बालवववाहाचे प्रमाण कमी करणे.
5. मुलांसोबत होणा-या सवय प्रकारच्या
कहसाचाराचे प्रमाण कमी करण्यासाठी
सुरवक्षत वातावरण वनमाण करणे.
6. स्थावनक स्वशासनात मुलांचा
सहभाग असल्याची खात्री करणे.
7. वनधोक, सुरवक्षत आवण स्वच्छ
वातावरणाची खात्री करणे.

वनयोजन आवण सांवनयांत्रण (Plan & Monitor)-
शाळांमध्ये दजेदार पायाभूत सुववधा व मुला-मुलींसाठी स्वतंत्र
स्वच्छतागृहे.
गुणवत्तापूणय वशक्षण- मुलांची शाळागळती नसणे.
वक्रडांगण आवण ग्रंथालय.
कौशल्य ववकास प्रवशक्षण काययक्रम.
बालसभा/ बालकांची संसद
खात्री करणे(Ensure)-
बाल वववाह आवण तस्करीची प्रकरणे नसणे.
शालेय गणवेश, पाठ्यपुस्तके, वशष्ट्यवृत्ती अनुदान हे ववध्यार्थ्यांचे
हक्क आहेत, ते वेळेत उपलब्ध क�न देणे.
प्रोत्साहन देणे (Promote)-
अमली पदाथय आवण मादक द्र्व्ये यांचे सेवन घातक असल्याने
त्याब�ल ववध्यार्थ्यांमध्ये जाग�कता वनमाण करणे.
मुलांबाबतच्या कायदेशीर तरतुदींववषयी जागृती वनमाण करणे.

3) बालस्नेही गाव (Child friendly Village)


अशा गावासाठी श्हहजन- गावातील सवण मुलाांना वनधोक आवण सुरवित वातावरण तसेच चाांगले गुणवत्तापूणण
वशिण आवण आरोग्य सेवा उपलब्ध करणे.

10. 4. जलसमृ� गाव (Water Sufficient Village)
अशा गावासाठी श्हहजन- गावातील सवय घरांसाठी वैयश्क्तक नळजोडणीद्वारे मापदंडानुसार
गुणवत्तापूणय आवण दजेदार पाणी पुरवठा. उत्तम पाणी र्व्यवस्थापन, शेती आवण पाण्याच्या सवय गरजा
पूणय होतील इतकी पाण्याची उपलब्धता, पाण्याचा पुनवापर आवण जलपुनभयरण.
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े

1. सवांसाठी पुरेसे स्वच्छ पाणी
आवण वपण्यायोग्य पाणी सुववधांची
उपलब्धता.
2. गावात सवांसाठी स्वच्छता
सुववधा.
3. घरगुती शौचालयांचा 100%
वापर.
4. सांडपाणी प्रवक्रया आवण
शु�ीकरण यंत्रणा ववकवसत करणे.
5. 100% हागणदारी मुक्त गाव
करणे.
6. भूजलसाठा कमी होणे, पाण्याचे
आसेवनक प्रदुषण, पाउस पाणी
संकलन, भूजल पुनभयरण याकडे
लक्ष देणे.
7. नैसर्थगक स्त्रोतांचे जतन व
संवधयन क�न पवरसंस्थेचे रक्षण
करणे.
खात्री करणे (Ensure)-
सवय घरांना नळाद्वारे सुरवक्षत आवण पुरेशे पाणी पुरववणे.
पाण्याचे प्रदूषण टाळणे.
पावसाच्या पाण्याचे संकलन व पुनभयरण करणे.
कोरडवाहू शेतीसाठी जल संवधयन.
सांडपाण्याचा पुनवापर करणे.
वनयोजन आवण सांवनयांत्रण (Plan & Monitoring)
जल साठ्यांच्या संवधयनासाठी समुदाय संवनयंत्रण.
पाण्याची मागणी व उपलब्धता ववचारात घेऊन पाणी उपशाचे संवनयंत्रण करणे.
पाणी ववतरण जाळे.
भूजल साठ्यांचे पुनभयरण.
पाझरांचे पुन�ज्जीवन करणे. (Rejuvenation of Springs)
सहाय्य करणे (Facilitate)-
सुयोग्य लघुकसचन प�तींचा वापर (विप/स्प्स्प्रक्लर)
पाण्याचा न्यायपूणय आवण शाश्वत वापर क�न योग्य पीक प�तींचा अवलंब
करत पाणी वापर क्षमता ववकवसत करणे. यासाठी आपल्या आवषयण प्रवण
क्षेत्रातील पारंपावरक पाणीवापराच्या प�तींचा वापर करणे.
जल चाचण्यांसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर.
काययक्षम पाणी वापर तंत्रज्ञानावर आधावरत शेती.

11. 5) स्वच्छ आवण हवरत गाव (Clean and Green Village)
अशा गावासाठी श्हहजन- बालकांच्या भववष्ट्यासाठी बालस्नेही गाव तयार करणे.
वनसगयसंपन्न हवरत गाव वनमाण करणे, अपारंपावरक उजेचा वापर, स्वच्छता, पयावरणाशी
अनुकूल र्व्यवहार आवण पयावरण रक्षण.
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. पारंपावरक उजे पासुन
अपारंपावरक उजेकडे वळणे.
2. 100 % हागणदारी मुक्त गाव
3. स्थावनक रोपवावटकांचा वापर
क�न सामावजक वनीकरणाद्वारे
हवरत क्षेत्रात वाढ करणे.
4. जैव ववववधतेचे संवधयन व
पवरसंस्थेची शाश्वतता जतन करणे.

खात्री करणे(Ensure)-
सावयजवनक आवण वैयश्क्तक वठकाणी सौर उजेचा वापर.
सक्षम वीज ववतरण यंत्रणा.
सक्षम घनकचरा र्व्यवस्थापन सुववधा.
प्रोत्साहन देणे (Promote)-
बायो-गॅस प्रणालीचे बांधकाम आवण त्याचा वापर.
स्थावनक जलववद्युत स्त्रोतांचा वापर करणे.
सुक्ष्म कसचनासाठी उजा काययक्षम सोलर पंपांचा वापर करणे.
गावातील उपवने/देवराई/वनराई/, जल साठे, वने यासारख्या नैसर्थगक
संसाधनांचे समुदायाधावरत र्व्यवस्थापन करणे.
तीव्र डोंगर उतार, पडीक व इतर सावयजवनक जवमनी आवण रस्त्यांच्या
दुतर्फा नैसर्थगक वनस्पतींची लागवड करणे.
सावयजवनक जैवववववधता नोंदवही अद्ययावत ठेवणे.
वृक्षारोपन काययक्रम आवण स्थावनक प्रजातीच्या रोप वावटका, खत
वनर्थमती प्रकल्प.

12. 6)स्वयांपूणण पायािूत सुववधायुक्त गाव (Self-sufficient infrastructure in Village)
अशा गावासाठी श्हहजन- पायाभूत सुववधांच्या दृष्ट्टीने गाव स्वयंपूणय करणे, गावातील
सवांना परवडणारी घरे, वनधोक आवण पुरेशा प्राथवमक सोयी सुववधा उपलब्ध क�न देणे.
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े

1. गावात ग्रामपंचायत भवन, अंगणवाडी
कें द्, शाळा, आरोग्य कें द्, नागरी सुववधा
कें द्, शाळांमध्ये मुलां-मुलींसाठी स्वतंत्र
स्वच्छतागृह (पाण्याच्या उपलब्धतेसह)
यांसारख्या दजेदार पायाभूत सुववधांची
उभारणी करणे.

2. बारमाही वापरायोग्य रस्ते, सौर पथ वदवे,
सामुदावयक सोलर री, गावातील सवांना
पक्की घरे.
3. सवय घरांना वैयश्क्तक नळजोडणीद्वारे
पाणी पुरवठा.
4. बंवदस्त गटर प्रणालीचा वापर.

पक्क्या घरांची उपलब्धता
अंगणवाडी व शाळांमध्ये (मुलां-मुलींसाठी स्वतंत्र) पुरेशी व
काययरत स्वच्छतागृहे (पाण्याच्या उपलब्धतेसह)
बंद नाली बांधकामाद्वारे सांडपाणी र्व्यवस्थापनासाठी सक्षम
र्व्यवस्था.
वपण्याचे पाणी आवण आवश्यक स्वच्छता सुववधांनी युक्त
ग्रामपंचायत इमारत.
तांवत्रक सोयीसुववधांनीयुक्त नागरी सुववधा कें द्.
प्राथवमक आरोग्य सेवा कें द्/ समुदाय आरोग्य कें द् व
शाळांमध्ये चांगल्या पायाभूत सुववधा.
सामावजक सभागृह, वडवजटल सावयजवनक ग्रंथालय आवण
वक्रडांगणे.

13. 7) सामावजक दृष्ट्या सुरवित गाव (Socially-Secured Village)
अशा गावासाठी श्हहजन- गावात प्रत्येक र्व्यक्तीची काळजी घेतली जाते याची भावना
गावक-यांमध्ये वनमाण करणे. गावातील सवय पात्र नागवरकांना सामावजक सुरक्षा योजनांचा
लाभ वमळवून देणे.

गावातील गवरब व असुरवक्षत नागवरकांच्या मानवी हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी सामावजक संरक्षण यंत्रणा
वनमाण करणे जेणेक�न सवांना गावाच्या ववकासामध्ये सोबत घेऊन जाणे शक्य होईल.

स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. दावरद्र्य रेषेखालील कु टुंबांच्या राहणीमानाचा
दजा उंचावणे.
2. गावातील सवय नागवरकांना सामावजक सुरक्षा
योजनांचा लाभ वमळवून देणे.
3.एकाश्त्मक बाल ववकास सेवा (ICDS)
योजनेंतगयत गरोदर मवहला आवण बालकांची नोंदणी
करण्यासाठी सहाय्य करणे.

4. मनरेगा (MGNREGS)अंतगयत रोजगार
वनमीती क�न गवरबी वनमूयलनासाठी प्रयत्न करणे.
5. वदर्व्यांग र्व्यक्तींसाठी योग्य अशा सोयी-
सुववधांची (वदर्व्यांग स्नेही) उपलब्धता करणे.
जबाबदार, सवयसमावेशक, लोकसहभागीय आवण
प्रावतवनधीक वनणयय प्रवक्रयेत सहभाग घेण्यासाठी
ग्रामसभा सक्षम करणे.
सामावजक आर्थथक जात गणने (SECC) द्वारे प्राप्त
मावहती आधारे बहुवंवचत गवरब र्व्यक्तींचा शोध घेणे.

ग्रामपंचायतीला सहाय्यक ठरतील अशा ववववध
सामावजक संघटना व संस्थांचे काययक्रम आवण
योजनांचे अवभसरण करणे.

सावयजवनक ववतरण प्रणाली (PDS) अंतगयत लोकांची
नोंदणी करणेस सहकायय करणे

14. 8) सुशासन युक्त गाव ( Village with Good Governance)
अशा गावासाठी श्हहजन- सुशासनाद्वारे गावातील सवय लोकांना ववववध ववकास योजनांचा
लाभ व जबाबदार सेवा ववतरणाची हमी देणे.

ववकासाची ध्येये साध्य करण्यासाठी तसेच गावामध्ये सुधारणा ववषयक काययक्रम राबववणेच्या दृष्ट्टीने
पारदशयकता हा महत्वाचा घटक आहे.
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. ग्रामपंचायत ववकास आराखडे
(GPDP) तयार करताना ववववध संस्था
आवण लाभधारकांच्यात समन्वय आवण
अवभसरण.
2. गावामध्ये भागीदारी व समन्वयाच्या
भावनेचा ववस्तार करणे.
3. शाश्वत ववकासाच्या ध्येयांचे
(SDGs) स्थावनकीकरण करण्यासाठी
गावातील त�ण, मुले-मुली, स्वयं-
सहाय्यता गट (SHGs), गाव सवमत्या
यांना सहभागी क�न घेणे.
4. तंत्रज्ञानाचा वापर क�न
लोकावभमुख सेवा ववतरण प्रणाली
वनमाण करणे.
सवयसमावेशक ग्राम पंचायत ववकास आराखडे (GPDP) तयार
करणे.
 ग्रामपंचायतीमध्ये दशयनी भागात मावहतीचे फलक लावणे.
कें द्-राज्य शासनाच्या ववववध ववकास योजनांबाबत गावात
जाग�कता वनमाण करणे.
मावहती अवधकारात (RTI) प्राप्त प्रकरणांचा वेळेत वनपटारा करणे.
समाजातील असुरवक्षत आवण आर्थथकदृष्ट्या दुबयल घटकांचा शोध
घेणे.
लोकांसाठी उत्तरदायी, सवयसमावेशक, लोकसहभागीय आवण गाव
ववकासाच्या सवय स्तरावरील वनणयय प्रवक्रयेत लोकांचा प्रावतवनधीक
सहभाग राहील यासाठी ग्रामसभेचे सक्षमीकरण करणे.
मावहती तंत्रज्ञानाच्या वापराद्वारे प्रभावीपणे सेवा प्रदान करणे.
ग्रामीण क्षेत्रातील सवांवगण ववकासाकवरता स्थावनक सवमत्यांचे
सक्षमीकरण करणे.

15. 9) ललग समिाव पोषक गाव
(Engendered Development in Village)

अशा गावासाठी श्हहजन- गावात कलगसमभाव स्थापन करण्यासाठी मवहलांना समान संधी उपलब्ध
क�न देणे.मवहलांचे सक्षमीकरण करणे आवण मुलींना सुरवक्षत वातावरण उपलब्ध क�न देणे.

भारतीय संववधानाच्या 14 र्व्या कलमान्वये देशातील सवय नागवरकांना कायद्यापुढे समानता प्रदान
करणेत आली असून धमय, वंश, जात, कलग ककवा जन्मस्थानाच्या आधारे भेदभाव करणेस मनाई
करण्यात आली आहे. कलगसमभाव, समानता, मवहलांच्या हक्कांचे रक्षण व त्यांचा सहभाग यावशवाय
सामावजक व आर्थथक ववकासातील ववषमता नष्ट्ट करणे अशक्य आहे.
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े
1. मवहला आवण
मुलींवव�� होणारे
गुन्हे कमी करणे.

स््ावनक कृतीकायणक्रमाचे मु�े-(Local Action Points):
 100% मुलींची शाळांमध्ये नोंदणी आवण त्यांचे शाळागळतीचे प्रमाण रोखणे.
सायबर गुन्हे आवण र्व्यसन/ अंमली पदाथांचे सेवन, या ववरोधात
ववद्यार्थ्यांमध्ये जाग�कता वनमाण करण्यासाठी मागयदशयन सत्रांचे आयोजन
करणे.

16. 9) ललग समिाव पोषक गाव
(Engendered Development in Village)
स््ावनक ध्येये स््ावनक कायणवाहीचे मु�े

2. सावयजवनक आवण खाजगी
वठकाणी मवहलांसाठी सुरक्षेची
हमी घेणे.

3. सामावजक-राजकीय, आर्थथक
उपक्रमांतील मवहलांचा सहभाग
वाढववण्यासोबतच गावातील
ववववध सामावजक संघटनांमध्ये
(CBOs) मवहलांचा सहभाग
वृ�ींगत करणे
4. मवहलांना समान कामासाठी
समान मजुरी उपलब्ध क�न देणे.

स््ावनक कृतीकायणक्रमाचे मु�े-(Local Action Points):
मवहला सभांचे वनयवमत आयोजन करणे.
सामावजक स्तरावर मवहला आवण मुलींच्या ववरोधात घडणा-या कहसा, लैंवगक भेदभाव
(Gender Disparity) यासारख्या मुद्दद्यांवर चचा करणे.
कलगसमभावास पूरक अथयसंकल्प तयार करणे.
गरजू मवहलांना मोफत कायदेववषयक सल्ला आवण सुरक्षा सेवा उपलब्ध क�न देणे.
स्वयंसहय्यता गटांमार्फय त आर्थथक उपक्रमांमध्ये मवहलांचा सहभाग.
जाग�कता वनमाण करणे-(Promote Awareness on):
मवहलांबाबतच्या कायदेववषयक तरतुदी
बाल वववाह थांबववणे आवण बालवववाहामुळे शावरवरक व मानवसक आरोग्यावर होणारे
दुष्ट्पवरणाम याबाबत जागृती वनमाण करणे.

बाल तस्करीला नकार. आपल्या गावात असे प्रकार होणार नाहीत अशी सामावजक
सुरक्षा र्व्यवस्था करणे.

कलग पवरक्षण, कलग वनवडीव�न गभयपात करणे यांसारख्या कलगभेद करणा-या
प्रथांबाबत जाग�कता वनमाण करणे.
खात्री करणे (Ensure):
वकशोरवयीन मुलींचा उपजीववका आवण कौशल्य ववकास काययक्रमात सवक्रय सहभाग
आवण समावेशन.
मवहला-मुलींच्या स्थलांतरावर लक्ष ठेवणे व त्याबाबतच्या नोंदी ठेवणे.

17. शाश्वत ववकासाच्या संकल्पनांवर (थीम्स) काम करण्यासाठी सहाय्यभूत ठरणारी
संसाधने म्हणून खालील काययक्रमांचा उपयोग ग्रामपंचायतीना करता येईल:-


दीनदयाळ अंत्योदय योजना- महाराष्ट्र राज्य ग्रामीण वजवन्नोन्नती अवभयान-(उमेद) (DAY-MSRLM),
राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अवभयान (NRHM), महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGS),
दीन दयाळ उपाध्याय- ग्रामीण कौशल्य ववकास योजना (DDU-GKY), राष्ट्रीय सामावजक सहायता कायणक्रम
(NSAP), प्रधान मंत्री आवास योजना (PMAY), सावयजवनक ववतरण प्रणाली (PDS),
राष्ट्रीय स्वास्र्थ्य बीमा योजना (RSBY), स्वच्छ भारत वमशन (SBM-Grameen), मध्यान्ह भोजन (MDM),
समग्र वशक्षा अवभयान (SSA), दीन दयाळ उपाध्याय ग्राम ज्योती योजना (DDYGKY), जननी सुरक्षा योजना
(JSY), एकाश्त्मक बाल ववकास योजना (ICDS), नारी, वशशु सुरक्षा काययक्रम, राष्ट्रीय स्वास्र्थ्य बीमा
योजना(RSBY),
राष्ट्रीय मृद आवण कृषी अवभयान (NMSA) राष्ट्रीय कृषी ववकास योजना (RKVY), प्रधान मंत्री कृ षी कसचाई
योजना (PMKSY), पोषण अवभयान, एकाश्त्मक पाणलोट र्व्यवस्थापन काययक्रम (IWMP), ग्रीन इांविया वमशन,
सामावजक वनीकरण कायणक्रम, हवरत भारत अवभयान, सामावजक वनीकरण योजना, जल जीवन वमशन, आवण
कें द् व राज्य शासनाच्या ग्राम ववकास मंत्रालय, स्वच्छता आवण पेय जल मंत्रालय, वशक्षण मंत्रालय, ग्राहक
उपभोक्ता मंत्रालय, अन्न आवण पुरवठा मंत्रालय या ववभागांकडील अन्य ववववध योजनांच्या अवभसरणातून गावाला
आवश्यक संसाधनांची उपलब्धता क�न घेता येईल.

18. गावाला मदत क� शकणारे घटक-
स्थायी सवमती, कायय गट/काययकारी सवमती, स्वयं सहय्यता समूह, ववववध
ववभागांचे आघाडीवर काम करणारे फ़्रंट लाईन वकयसय, समुदाय संसाधन
र्व्यक्ती, सामावजक संघटना (CBOs), स्थावनक युवक आवण स्वयंसेवक,
डॉक्टसय, स्थावनक तज्ञ, कृषीशी संबंवधत यंत्रणा, कृषी आवण फलोत्पादन
यंत्रणा, पानलोट ववकास चमू (प्रधान मंत्री कृषी कसचन योजनेंतगयत-
PMKSY- पानलोट उपक्रम), दुग्धववकास आवण पशुधन र्व्यावसावयक,
पालक वशक्षक संघटना-PTA/शालेय र्व्यवस्थापन सवमती (SMC),
ग्रामस्तरीय बाल संरक्षण सवमती (VLCPC), पाणी पुरवठा योजना चालक,
गवंडी, महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार योजने (MGNREGS)
अंतगयत नोंदणीकृत मजूर, स्वच्छता दूत, पारंपावरक शेतकरी आवण मजूर,
कृवष ववज्ञान केंद्, मवहला आवण बाल ववकास (WCD) ववभागाचे
अवधकारी, पोलीस आवण कायदेववषयक सहाय्य, सामावजक न्याय ववभाग,
पोलीस/गृह ववभाग, ववत्त ववभाग, ववज्ञान आवण तंत्रज्ञान ववभाग.

19. I) सांवनयांत्रण यांत्रणा: सांवनयांत्रणाचे स्तर:

नीती आयोग ˂ ववववध मांत्रालये ˂ राज्ये ˂ वजल्हे ˂ तालुके ˂ ग्रामपांचायत


SDG िॅशबोिण- (शाश्वत ववकासाची ध्येये िॅशबोिण)
1. गावातील वाडी वस्तीपयंतच्या सवय वठकाणांवर कामाचे
र्फलक असावेत.
2.राष्ट्रीय स्तरापासून राज्य, वजल्हा स्तरापयंत संबंवधत
ववभागांच्या डॅशबोडयचे एकात्मीकरण.
3.बेस्ट प्रॅक्टीसेसचे एकत्रीकरण/संकलन.
4. ववभागवनहाय/प्रत्येक गावाचा एकाश्त्मक कृती आराखडा.
5.गावातील प्रत्येक घटकाची प्रगती होत असल्याचे संवनयंत्रण.

बहुआयामी:
1. GIS सह सवय मावहतीचे आदानप्रदान

20. I) सांवनयांत्रण यांत्रणा: सांवनयांत्रणाचे स्तर:

नीती आयोग ˂ ववववध मांत्रालये ˂ राज्ये ˂ वजल्हे ˂ तालुके ˂ ग्रामपांचायत

बहुस्तरीय:
1. पंचायत र्व्यवस्थेचे वत्रस्तर- GPDP ते BPDP ते DPDP.(ग्रामपंचाय
ववकास आराखडा ते पंचायत सवमती ववकास आराखडा ते वजल्हा पवरषद
ववकास आराखडा)
2. राज्य ग्रामीण ववकास संस्था आवण राज्य शासनाच्या ववभागाची मावहती.

वरपोटण कािण आवण सेल्फ असेसमेंट:

फलवनष्ट्पत्ती:
1. पंचायत डेर्व्हलपमेंट इंडेक्स (पंचायत ववकास वनदेशांक)
2. शाश्वत ववकास ध्येये साध्य करण्यात केलेली प्रगती
3. थेमॅटीक प्रगती
4. ववशेष पुढाकार (स्पेशल इवनवशएवटर्व्ह)
5. उत्कृष्ट्ट/आदशय यशोगाथा आवण त्यांचे दस्तऐवजीकरण

21. II) प्रोत्साहन:

प्रोत्साहन िेत्रे-

स्टार रेकटग आवण नवरत्न – नऊ ववषय (वथम्स)
पंचायत डेर्व्हलपमेंट इंडेक्स
SDG साध्य
शाश्वत ववकास ववषय/थीम आवण ववववध मंत्रालय ववभाग यांचा संबंध-

मवहला व बाल ववकास ववभाग + मानव संसाधन ववकास ववभाग - बाल स्नेही थीम
ग्राम ववकास ववभाग + मवहला व बाल ववकास ववभाग – कलग समभाव पोषक गाव थीम
आरोग्य ववभाग + मवहला व बाल ववकास ववभाग – आरोग्यदायी गाव थीम
जल शक्ती ववभाग - जलसमृ� गाव थीम
पयावरण आवण वन ववभाग + जलशक्ती ववभाग - स्वच्छ आवण हवरत गाव
पंचायती राज मंत्रालय- सुशासन थीम

ववशेष पुढाकार.

• CSR आवण सामावजक संस्था यांच्या माध्यमातून वस्तू व सेवा स्व�पात मदत घेणे.
•वबगर आर्थथक, वमवडया, काययक्रम, साधन र्व्यक्ती, शाश्वत ववकासाच्या ध्येयांमधील यंग चॅंवपयन्स.
•SDG साठी चॅंवपयन्स

22. III) प्रवशिण आवण िमता बाांधणी-

अ) प्रवशक्षणाच्या साखळी प्रकारातून बाहेर पडून बहुआयामी प्रवशक्षण
देण्याकडे श्स्थत्यंतर.
ब) मावहती वशक्षण व संवाद/प्रवशक्षण/क्षमता बांधणी उपक्रमांसाठी सवय
संबंवधत ववभागांमध्ये समन्वय.
क) मागणी आधावरत आवण गरजावभमुख काययक्रम.
ड) सक्षमीकरणासाठी प्रवशक्षण -Train to Strength (Sector Enablers)
इ) ववववध ववकास योजनांचे वनयोजन आवण कायान्वयन करताना योजनांचे
अवभसरण करण्याकवरता नेमलेल्या ववववध ववभागांच्या काययकारी सवमत्यांच्या
कामांमध्ये एकसंधता येण्यासाठी त्या सवमत्यांची क्षमता बांधणी करणे.

23. IV) अविसरण:

अ) एकवत्रत प्रवशक्षण काययक्रमाचे वनयोजन-प्रवशक्षण- महाराष्ट्र राज्य ग्रामीण वजवन्नोन्नती अवभयान-
(उमेद) MSRLM, स्वच्छ भारत वमशन, जल जीवन वमशन, राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अवभयान
(NRLM-SBM-JJM-NRHM)

ब) ववववध ववभागांच्या उप योजनांचे GPDP आराखड्यात एकत्रीकरण:
i) सांसद आदशय ग्राम योजना: ग्राम ववकास आराखडा
ii) वशक्षण ववभाग- शालेय ववकास आराखडा
iii) जल जीवन वमशन- गाव कृती आराखडा (VAP)
iv) महाराष्ट्र राज्य ग्रामीण वजवन्नोन्नती अवभयान- (उमेद) MSRLM, गाव गवरबी वनमूयलन
आराखडा (VPRP)
v) महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGS): लेबर बजेट कृतीआराखडा

24. IV) अविसरण:
क) IEC चे अवभसरण- ववववध योजनांच्या तरतुदीतून (Share of Scheme
Outlay)
ड) पंचायत राज संस्था आवण स्वयं सहय्यता गट अवभसरण (PRI-SHG
Convergence)
इ) काययकारी समूह/सवमत्या यांचे एकत्रीकरण: (उदा. ग्रामपंचायत वनयोजन सहाय्य गट-
Gram Panchayat Planning Facilitation Team-GPPFT, ग्राम स्तरीय बाल संरक्षण
सवमती, ग्राम आरोग्य आवण स्वच्छता सवमती, ग्रामीण पाणी पुरवठा आवण स्वच्छता सवमती,
अंगणवाडी संवनयंत्रण सवमती, जैवववववधता र्व्यवस्थापन सवमती, आपत्ती र्व्यवस्थापन
सवमती, पाणी आवण स्वच्छता सवमती (WATSAN) सामावजक लेखा पवरक्षण, इत्यादी.

25. धन्यवाद !!