TRISUTRA CHARAK Samhita 093406.pptx ayurveda

BansariPatel112358 0 views 49 slides Sep 19, 2025
Slide 1
Slide 1 of 49
Slide 1
1
Slide 2
2
Slide 3
3
Slide 4
4
Slide 5
5
Slide 6
6
Slide 7
7
Slide 8
8
Slide 9
9
Slide 10
10
Slide 11
11
Slide 12
12
Slide 13
13
Slide 14
14
Slide 15
15
Slide 16
16
Slide 17
17
Slide 18
18
Slide 19
19
Slide 20
20
Slide 21
21
Slide 22
22
Slide 23
23
Slide 24
24
Slide 25
25
Slide 26
26
Slide 27
27
Slide 28
28
Slide 29
29
Slide 30
30
Slide 31
31
Slide 32
32
Slide 33
33
Slide 34
34
Slide 35
35
Slide 36
36
Slide 37
37
Slide 38
38
Slide 39
39
Slide 40
40
Slide 41
41
Slide 42
42
Slide 43
43
Slide 44
44
Slide 45
45
Slide 46
46
Slide 47
47
Slide 48
48
Slide 49
49

About This Presentation

This ppt contains detail information regarding Trisutra..


Slide Content

Identification of Trisutra in clinical practice Vd . Bhupesh Patel I/C HOD, Department of Dravyaguna ITRA , Jamangar . [email protected] हेतु लिंग औषध औषध हेतु लिंग

हेतु हेतु लिंग औषध लिंग औषध हेतु लिंग हेतू औषध संप्राप्ति हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम् | त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः|| ( च.सु.१/२४)

Hetu Linga Aushadha

All the Triskandha can be recognized by proper understanding of Gunas GUNAS IN TRISKANDH

5 संक्षेपतः क्रियायोगो निदानपरिवर्जनम् ( सु.उत्तर.१ / २५ )  Dosha, Prakruti , R utu , Desha etc. Knowledge is needed.  Same dravya can become Hetu and also A ushadha in persons योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत् | भेषजं चापि दुर्युक्तं तीक्ष्णं सम्पद्यते विषम् || ( च.सु.१/१२६)  Karyakarana sidhantha  No effect without a cause Masha Hetu Aushadha Madhura Rasa Snigda , Guru, Sara Ushna Veerya Shudhavata Roga Kaphaprakruthi IDENTIFYING HETU

zÉÉMüÉuÉUɳÉMüOèuÉqsÉMüwÉÉrÉsÉuÉhÉÉåiMüOûqÉç || irÉeÉåSåMüUxÉÉxÉÉiqrÉÇ aÉÑ zÉÑwMÇü cÉ pÉÉåeÉlÉqÉç || uɤrÉiÉå rÉͳÉSÉlÉÉSÉæ xÉuÉïSÉåwÉmÉëMüÉåmÉlÉqÉç | AirÉÍpÉwrÉÎlS ÌuɹÎqpÉ ÌuÉSÉÌWû ÌWûqÉ Â¤ÉhÉqÉç || ÌMüsÉÉOûSÍkÉMÔüÍcÉïMüÉqÉixrÉzÉÑwMüÉqÉqÉÔsÉMüqÉç | ¤ÉÉUÌmɹÌuÉÂRûÉ±Ç iÉixÉqÉxiÉÇ lÉ zÉÏsÉrÉåiÉç || ( A.xÉÇ.xÉÔ . 10/67-69) LMüUxÉÉprÉÉxÉÉå SÉæoÉïsrÉMüUÉhÉÉqÉç | (cÉ.xÉÇ.xÉÔ.25/40) AmÉjrÉ

Guna in Hetu Atiruksha , Atisnigdha , Atiguru etc. Gunasankarya in Hetu GURU Pichila Sheeta ABHISHYANDI VIDAHI Ruksha Sheeta VISHTAMBHI AMAJEERNA VIDAGDAJEERNA VISHTABDHAJEERNA Ushna Teekshna Eg : In Ajeerna

mÉæÎcNûsrÉÉªÉæUuÉÉSè SìurÉÇ ÂSèkuÉÉ UxÉuÉWûÉ : ÍzÉUÉ :| kɨÉå rÉªÉæUuÉÇ iÉixÉrÉÉSÍpÉwrÉÉÎlS rÉjÉÉ SÍkÉ || ( Sharangadhara samhita Pratham Khanda 4/25) aÉÑ ÌmÉÎcNûsÉ AÍpÉwrÉÇSÏ MüTümÉëMüÉåmÉ xÉëÉåiÉÉåUÉåkÉ zÉÏiÉ ÎxlÉakÉ

SìurÉxuÉpÉÉuÉÉSjÉ aÉÉæUuÉÉ²É ÍcÉUåhÉmÉÉMÇü eÉÉPûUÉÎalÉrÉÉåaÉÉiÉç | ÌmɨÉmÉëMüÉåmÉÇ ÌuÉSWûiÉç MüUÉåÌiÉ iÉS³ÉmÉÉlÉÇ MüÍjÉiÉÇ ÌuÉSÉÌWû || Dalhan,Sushruta samhita su.45/158 EwhÉ MüOÒûUxÉ aÉÑ ÎxlÉakÉ iÉϤhÉ ÌuÉSÉÌW ÌmɨÉmÉëMüÉåmÉ ÌuÉSÉÌWû SìurÉqÉѪÉUqÉqsÉÇ MÑürÉÉï¨ÉjÉÉ iÉ×wÉÉqÉç | ¾ûÌS SÉWÇû cÉ eÉlÉrÉåimÉÉMÇü aÉcNûÌiÉ iÉΊUÉiÉç || Bhavaprakasha pu.kh.misra 6/136

14 ÌuɹÎqpÉ aÉÑ zÉÏiÉ Â¤É uÉÉiÉmÉëMüÉåmÉ

15

16

18 qÉkÉÑUUxÉ aÉÑ ÎxlÉakÉ aÉÑ A³É MüTümÉëMüÉåmÉ AÉqÉmÉëSÉåwÉ aÉÑÂpÉÉåeÉlÉÇ SÒÌuÉïmÉÉMüMüUÉhÉÉqÉç | Charak samhita (cÉ.xÉÇ.xÉÔ.25/40)

19

20 Â¤É A³É Â¤É uÉÉiÉmÉëMüÉåmÉ AÎalÉqÉÉÇ ± sÉbÉÑ zÉÏiÉ

21

mÉëM×üÌiÉ / ÌuÉM×üÌiÉ MüTü ÌmÉ¨É uÉÉiÉ AeÉÏhÉï AÉqÉÉeÉÏhÉï ÌuÉSakÉÉeÉÏhÉï ÌuɹokÉÉeÉÏhÉï xÉÉqÉÉlrÉ aÉÑhÉ aÉÑ aÉÑ aÉÑ ÌuÉzÉåwÉ aÉÑhÉ ÎxlÉakÉ iÉϤhÉ,EwhÉ,ÎxlÉakÉ Â¤É,zÉÏiÉ MüqÉï AÍpÉwrÉÇSÏ ÌuÉSÉÌWû ÌuɹÇÍpÉ AuÉxjÉÉmÉÉMü mÉëjÉ qÉ Ì²iÉÏrÉ iÉ×iÉÏrÉ urÉÉÍkÉ MüTümÉëkÉÉlÉ ÌmɨÉmÉëkÉÉlÉ uÉÉiÉmÉëkÉÉlÉ 22

Aharaj Viharaj Manasika Anya Vishtambhi Ahar sewan Ativyayam Atishoka Apatarpan Sita- ruksha padartha sewan Ratrijagaran Adhika bhaya Dhatukshaya Katu- tikta kashay padartha sewan Vegavidharan Kshobha Varsha ritu Shushka shak Diwaswap Chinta Saymkal Vallura Sahas Krodha Aam Vatak , shyamak , Uaddalaka , mudga , masoor,Chanak , kalay , adhakai Atiadhyayan   Marmabhighat Anashan-Vishamashan-Adhyashan-viruddhashan Abhighat   Dhoshatistravan Vata Prakopaka Hetu

Pitta Prakopaka Hetu Aharaj Viharaj Manasika Anya Vidahi-tikshna aharsewan Upavas Krodha Ushnakal Katu- amla- lawan padartha sewan Atapsewan Shoka Sharad ritu Grishma ritu Kulattha , sarshapa , til , pinyak Ayas Bhaya Madhyan Ardharatri Ajamansa   Irsha Kshudharodha Matsyamansa     Trishnarodha Dahi, takra       Suravikar      

Kaph a Prakopaka Hetu Aharaj Viharaj Manasika Anya Abhishyandi Ahar Diwaswap Harsha Hemant ritu Shishira ritu Guru-madhur-shita ahar sewan Avyayam   Chardivighat Amla-lawan -picchila padartha sewan Aalasya   Ajirna Masha, godhum, tila vikruti Nishambupan   Mandagni Audaka mansa Anupa mansa Atyambupan     Kadali phala , kharjura Atisantarpan     Vasa Asyasukh    

26  Dosha sanchaya-Dushya dushti - Srothodushti - Dosha- dushya sammurchana  Single Lakshana from Multiple Hetu  Multiple Lakshana from single Hetu एको हेतुरनेकस्य तथैकस्यैक एव हि | व्याधेरेकस्य चानेको बहूनां बहवोऽपि च || ( च.नि.८ ) VIBANDHA Vata Prakruti , Vata Roga Pitta Prakruti , Pitta Roga Kapha Prakruti , Kapha Roga Atiushna Atiruksha Seetha , Pichila Identifying LINGA

27 Line of treatment- Samtarpana / Apatarpana Hethu pratyanika , Dosha pratyanika , Vyadhi pratyanika . Dravya Rasapanchaka Samanya - Vichitraprathyarabdha Hetu-vyadhi vipareeta Effect on Dosha Dhathu Ashaya & Mala Best suited dravya to break existing samprapti AYURVEDA Identifying LINGA

28 Factors to be considered while selection of Dravya Amapachana Rasapanchaka Katu rasa, Laghu-Ruksha-ushna Guna, Katu vipaka Eg : Sunthi Eg : Maricha , Chitraka Tikta rasa, Laghu-Ruksha-Sheeta Guna, Katu vipaka Eg : Kiratatikta 2. Samanya - Vichitrapratyarabd h a Guduchi - Amapachaka ( Tikta rasa) - Rasayana ( Snigda guna , Madhura vipaka ) Shunthi - Ama pachana ( Katu rasa, Ushna ,) - Santarpana of Dhatu ( Snigdha guna , Madhura vipaka )

29 Identifying the cause, understanding the symptoms & Selecting the treatment is a tedious process Guna - The smallest observable parameter Challenging permutations and combinations विमलविपुलबुद्धेरपि बुद्धिमाकुलीकुर्युः किं पुनरल्पबुद्धेः I Knowledge, Practice & Yukthi - Siddhi

बाह्य रोगमार्ग एवं रोग

मध्यम रोगमार्ग एवं रोग

अभ्यंन्तर रोगमार्ग एवं रोग

आभ्यन्तर/ कोष्ठ गत

शाखा/मर्मास्थिसन्धि

औषध स्कंध * Aushdhi and ling ghyan is absolute there are no need of vyadhi pratynika aushdha .

आमाजीर्ण : हरीतकी+शुण्ठी विदग्धाजीर्ण : हरीतकी+शर्करा विष्टब्धाजीर्ण : हरीतकी+सैंधव आनाह : हरीतकी+हिंगवाष्टक चूर्ण उदररोग : हरीतकी+तक्र स्थौल्य : हरीतकी+मधु , हरीतकी+आमलकी+बिभीतक आमवात : एरण्डभृष्ट हरीतकी प्लिहावृद्धि : हरीतकी+पिप्पली पांडु रोग : हरीतकी + गोमूत्र

शोथ : हरीतकी + उष्णोदक प्रमेह : हरीतकी+आमलकी+बिभीतक आमातिसर : हरीतकी+शुण्ठी कास : व्याघ्रीहरीतकी अवलेह श्वास: हरीतकी+पिप्पली शोथ : कंस हरीतकी उदावर्त : हरीतकी + हिंगु

पंचकर्म हरितक्यादी योग: कोष्ठ शोधनार्थे अभयादीमोदक: विरेचनार्थे हरीतकी+उष्णोदक: अनुलोमनार्थे हरीतकी चूर्ण+उष्ण जल: सध्य वमनार्थे

बालरोगचिकित्सा हरितकी+मधु: दंतोद्भव जन्य विकार शांति अर्थे हरीतकी लेहन: कफज रोग प्रशमनार्थे, उदर रोग, अजीर्ण जन्य विकार शांति अर्थे

शालाक्य अभिष्यन्द: हरीतकी चूर्ण बिड़ालक तिमिर: हरीतकी+आमलकी+बिभीतक पोथकी: हरीतकी क्वाथ नेत्र प्रक्षालनार्थे कुकुणक: हरीतकी चूर्ण बिड़ालक शीताद: हरीतकी क्वाथ गंडूष मुखपाक: हरीतकी+मधु प्रतिसारण नासा रोग: चित्रक हरीतकी

शल्य अर्श: हरीतकी+गुड व्रण: हरीतकी क्वाथ व्रण प्रक्षालनार्थे हरीतकी+मधु हरीतकी चूर्ण आलेप परिकर्तिका: हरीतकी क्वाथ for Sitz bath मुत्राधात एवम मूत्रकृच्छ (BPH):हरीतकी+गोमूत्र मेदोज ग्रंथि: हरीतकी+आमलकी+बिभीतक+गुग्गुलु विद्रधि: हरीतकी चूर्ण लेपन वृद्धीरोग: हरीतकी+ एरण्ड तेल

स्त्री रोग श्वेतप्रदर: हरीतकी क्वाथ योनी प्रक्षलानार्थे अस्रुग्दर: हरीतकी + उष्ण जल योनिव्यापद: हरीतकी+ दोषानुसार अन्य औषध योनिव्रण: हरीतकीक्वाथ प्रक्षालन एवं हरीतकी मधु लेपन

रसायन: हरीतकी+घृत अभयामलक प्रयोग अभया+आमलकी+बिभीतक+मधु

वाजीकरण: शुक्रगतवात: ( Premature ejaculation ) : हरीतकी+ उष्ण जल ध्वजभंग:( Diabetic erectile dysfunction ) - हरीतकी + मधु

मानस रोग: हरीतकी चूर्ण+ उष्णजल हरीतकी चूर्ण+ घृत