4_Uluslararasi_Akdeniz_Sempozyumu_BILDIR.pdf

elmi jurnallar

1. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu
4. International Mediterranean Symposium
BİLDİRİ TAM METİNLERİ KİTABI
THE BOOK OF FULL TEXTS, Book 6
KİTAP 6
Editörler:
Prof. Dr. Durmuş Ali ARSLAN - Prof. Dr. Bekezhan AKHAN
Prof. Dr. Abay DUSENBAYEV - Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV

Editör Yardımcısı:
Gülten ARSLAN

2. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
1



4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu
4. International Mediterranean Symposium

BİLDİRİ TAM METİNLERİ KİTABI - KİTAP 6
THE BOOK OF FULL TEXTS, Book 6


ISBN: 978-625-7292-07-8


Editörler:
Prof. Dr. Durmuş Ali ARSLAN ORCID iD: 0000-0002-5278-3911
Prof. Dr. Bekezhan AKHAN - Prof. Dr. Abay DUSENBAYEV
Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV

Editör Yardımcısı:
Gülten ARSLAN


Kapak Tasarımı: Prof. Dr. D. Ali ARSLAN
Mizanpaj-Ofset Hazırlık: Prof. Dr. D. Ali ARSLAN


© D. Ali ARSLAN
Mer Ak Yayınları, 2020 – Mersin
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınevi Sertifika No: 44984


Mer-Ak Mersin Akademi Yayınları / Mer-Ak Publishing House
Adres: Çiftlikköy Mahallesi, 34. Cadde, Nisa 1 Evleri, No: 35, 6/12,
Yenişehir/MERSİN
Web Adresi: https://merakyayinevi.mersinakademi.com.tr/
Tel: [phone]

Kapak Foto: https://www.ankara.bel.tr/
Not: Bölümlerin her türlü idari, akademik ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir.

3. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
2

Önsöz
Değerli Dostlarımız, Kıymetli Misafirlerimiz, Saygıdeğer Bilim İnsanları,
Her yıl periyodik olarak, Mersin Üniversitesi ve Mer Ak Mersin Akademi işbirliğinde
düzenlenen 5. Uluslararası Mersin Sempozyumu ve 5. Uluslararası Akdeniz
Sempozyumları, 21-23 Mayıs 2021 tarihinde, yine Mersin’de, misafirlerimizin tercihine ve
salgın koşullarına bağlı olarak, hem Yüz Yüze Katılım ve hem de Zoom-Online Katılım
şeklinde gerçekleştirilecektir.
Son dört yıldır periyodik olarak, Mersin Üniversitesi ve Mer Ak Mersin Akademi
işbirliğinde düzenlenen uluslararası sempozyumlarımızın dördüncüsü, “4. Uluslararası
Mersin Sempozyumu” ve “4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu”, 22 – 24 Ekim
2020 tarihlerinde, Zoom Sanal Meeting ortamında - online olarak, üstün başarı ile
gerçekleştirildi.
Ayrıca, sempozyumlarımız kapsamında, “4. ULUSLARARASI MERSİN
SEMPOZYUMU, KARMA SANAT E- SERGİSİ” düzenlendi.
Sempozyumlara, başta Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Tataristan,
Almanya, Rusya, Dağıstan, Başkurdistan, Macaristan, Kırgızistan, Türkmenistan,
Irak, İran, Nahçıvan, Makedonya, Pakistan, Hindistan, Bosna Hersek, Hırvatistan,
Tunus, Çin, Kosova, İsviçre olmak üzere, 20’den fazla ülkeden bilim insanlarını-
araştırmacıları ağırladık. Türkiye’den ve yurt dışından 600’ü aşkın sunum ile yaklaşık 1000
bilim insanı-araştırmacı sempozyumlarımıza katıldı.
Sizleri, 21-23 Mayıs 2021 tarihinde, yine Mersin’de düzenlenmesi planlanan 5.
Uluslararası Mersin Sempozyumu ve 5. Uluslararası Akdeniz Sempozyumlarında da
aramızda görmekten onur ve mutluluk duyarız. Sempozyumlarımız, YÖK’ün AKADEMİK
TEŞVİK KRİTERLERİNE ve ÜAK’ın ATANMA KRİTERLERİNE UYGUN olarak
düzenlenecektir.
Geçmişte düzenlediğimiz 8 sempozyumumuzun tamamı, gerçek uluslararası bilgi şöleni
şeklinde gerçekleştirilmiş olup, ÜAK Doçentlik kriterlerine ve YÖK Akademik Teşvik
Kriterlerine uygun olarak düzenlenmiştir. 4. Sempozyumlarımız da, 16 Ocak 2020 tarihli

4. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
3

Cumhurbaşkanlığı Akademik Teşvik Yönetmeliğine uygun olarak düzenlenmiş olup;
“Türkiye dışından en az 5 farklı ülkeden, sözlü tebliğ sunan konuşmacı katılımı ile
tebliğlerin yarıdan fazlasının, Türkiye dışından katılımcılar tarafından sunulması”
şartı sağlanmıştır.
Sempozyumlar ile ayrıntılı bilgi için:
5. ULUSLARARASI AKDENİZ SEMPOZYUMU 21-23 Mayıs 2021
5. International Mediterranean Symposium 21-23 May 2021
https://akdenizsempozyumu.mersinakademi.com.tr/
E-posta: [email protected]

5. ULUSLARARASI MERSİN SEMPOZYUMU 21-23 Mayıs 2021
5. International Mersin Symposium 21-23 May 2021
https://mersinsempozyumu.mersinakademi.com.tr/
E-posta: [email protected]
Multidisipliner bir bakış açısıyla, 21-23 Mayıs 2021tarihlerinde, misafirlerimizin tercihine
ve salgın koşullarına bağlı olarak, yine Mersin’de hem Yüz Yüze Katılım ve hem de Zoom-
Online Katılım şeklinde gerçekleştirilecek 5. Uluslararası Mersin Sempozyumu ve 5.
Uluslararası Akdeniz Sempozyumlarında sizleri de aramızda görmekten onur ve mutluluk
duyarız.

Prof. Dr. D. Ali ARSLAN
(Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı)

5. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
4

6. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
5



İÇİNDEKİLER


Sayfa
ÖNSÖZ 2
İÇİNDKEKİLER 5

İŞ BİRLİĞİNDE YENİ ADIMLAR (ULUSLARARASI PAYDAŞ
ÜNİVERSİTELERİMİZ)
9
1. BAİSHEV ÜNİVERSİTESİ (Baishev University) – KAZAKİSTAN 11
2. TERMİZ DEVLET ÜNİVERSİTESİ (Termez State University) -
ÖZBEKİSTAN
20
3. ABAİ KAZAK ULUSAL PEDAGOJ İ ÜNİVERSİTESİ
(Abai Kazakh National Pedagogical University) – KAZAKİSTAN
27
4. AİTU (Astana IT Unıversıty) – KAZAKİSTAN 30
5. KAZAK DEVLET KADIN ÖĞRETMEN YETİŞTİRME
ÜNİVERSİTESİ (Kazakh State Women's Teacher Training University) –
KAZAKİSTAN
33
6. KORKUT ATA KIZILORDA ÜNİVERSİTESİ (Korkyt Ata Kyzylorda
University) - KAZAKİSTAN
36
7. YABANCI DİLLER VE MESLEKİ KARİYER ÜNİVERSİTESİ (The
University of Foreign Languages and Professional Career) KAZAKİSTAN
39
8. ATYRAU DEVLET ÜNİVERSİTESİ (Kh. Dosmukhamedov Atyrau
University) - KAZAKİSTAN
43

ULUSLARARASI DAVETLİ KATILIMCILAR - INVITED
INTERNATIONAL PARTICIPANTS
57
DÜZENLEME KURULU / ORGANIZATION COMMITTEE 59
ULUSLARARASI BİLİM KURULU - INTERNATIONAL SCIENTIFIC
COMMITTEE
61

7. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
6

BİLİM KURULU - SCIENTIFIC COMMITTEE 64
DANIŞMA VE HAKEM KURULU - ADVISERY BOARD 67
SEMPOZYUM GENEL PROGRAMI 71

BİLDİRİ TAM METİNLERİ 74
ÜÇÜNCÜ BİN YILDA, GENEL SEÇİM SONUÇLARI TEMELİNDE
GÜDÜL’ÜN SİYASİ YAPISI
75
D. Ali ARSLAN
MiRNA’NIN BİTKİLERDEKİ ROLÜ 110
Hayat TOPÇU - Harun KARCI - Salih KAFKAS
PİYANO EĞİTİMİNDE GAM ÇALIŞMALARINDA DİKKAT
STRATEJİLERİNİN ETKİSİ
121
M. Kayhan KURTULDU - İrem KÜÇÜK
PİYANO EĞİTİMİNDE LEGATO VE STACCATO TEKNİĞİNİN
ÖĞRETİLMESİNDE ANLAMLANDIRMA STRATEJİSİ KULLANIMI
132
M. Kayhan KURTULDU - İrem KÜÇÜK
POLİMER KOMPOZİTLERİN MİKRO İŞLENEBİLİRLİĞİNİN
İNCELENMESİ: BİR LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ
144
Mehmet Alper SOFUOĞLU - Selim GÜRGEN
DEMİR ÇELİK SEKTÖRÜNDE İNSAN KAYNAKLARININ
STRATEJİK KONUMU, KARABÜK İLİ ÖRNEĞİ
154
Mehmet Murat TUNÇBİLEK
LİDERLİĞİN KARANLIK TARAFI: KARANLIK LİDERLİK 183
Mehmet ŞAHİN - Halil SUNAR - Alper ATEŞ
ALİ SABRİ'NİN HİKÂYE DİLİNİN SÖZCÜK ÖZELLİKLERİ 194
Mehriban ASADULLAYEVA (GULİYEVA)
PANDEMİ SÜRECİNDE TASARIM ATÖLYELERİNDEKİ
MEKANSAL DEĞİŞİM: UŞAK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK VE
TASARIM FAKÜLTESİ ÖRNEĞİ
208
Melike KALKAN - Muhammed Cemil DOĞAN - Ayşenur DOĞAN

8. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
7

SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI’NIN TÜRKİYE’NİN
SEKTÖREL İHRACATINA ETKİSİ: ÇEKİM MODELİ
218
Melisa BOLAT - Fatih KAPLAN
ANAOKULLARINDA VERİLEN BRANŞ DERSLERİNİN M.E.B.
OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMINA UYGUNLUK AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ
230
Miray ÖZÖZEN DANACI
ÇOCUKLARDA ZİHİNSEL YETERSİZLİK İLE KÖTÜ BEDEN
KOKUSU ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ
241
Miray ÖZÖZEN DANACI
ANTEPFISTIĞI YETİŞTİRİCİLİĞİNDE KULLANILAN ANAÇLAR 253
Muhammet Ali GÜNDEŞLİ - Salih KAFKAS - Harun KARCI
ШЕШЕНДІК ДӘСТҮР – ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІНЕ ТӘН РУХАНИ
ҚҰНДЫЛЫҚ КӨЗІ
264
ҚЫДЫРШАЕВ, М. - Б. АХАН - М.О. МИРОВ
АБАЙ – ҒАЛАМДЫҚ ТҰЛҒА 291
Руда ЗАЙКЕНОВА - ГҮЛМИРА КАРИМОВАДАН
«ЖІГІТ» СӨЗІНІҢ ТҮП-ТӨРКІНІ 297
Аманқос Мектеп
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ КОГНИТИВНОГО
КОНТРОЛЯ СТУДЕНТОВ
305
Жуматова Нуршат Жуматкызы - Нурадинов Алмат Сабитович
ҚҰНАНБАЙДЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛЫҒЫ МЕН ӘДЕБИ
КЕЙІПКЕРЛІГІ ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ
313
БОРАШ Б.Т.
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОСТОЯНИЯ И РАЗВИТИЯ
КАДРОВОГО ПОТЕНЦИАЛА ПРЕДПРИЯТИЙ В ЦИФРОВОЙ
ЭКОНОМИКЕ
322
Х.Х. КУСАИНОВ - Б.М. ХУСАИНОВ
ИРАН-ҒАЙЫП ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР
ЖАЛҒАСТЫҒЫ
329

9. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
8

Йтбаева Айман ЕРАЛЫҚЫЗЫ - Қожекеева Бекзада ШӘКИЗАДАҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ АҚЫНЫ ӨТЕЖАН НҰРҒАЛИЕВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ
АТАМЕКЕН ТАБИҒАТЫНЫҢ КӨРКЕМ КЕСКІНДЕЛУІ
339
Ғ.М НИЯЗОВА
АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ ТҰЛҒА
МӘСЕЛЕЛЕРІ
354
Рысбеков Т.З. - Шынтемирова Б.Ғ - Батыс Қазақстан инновациялық
ҚАЗАҚ ӨЛКЕСІН РЕСЕЙГЕ ҚОСЫП АЛУ МӘСЕЛЕСІНІҢ
ТӘУЕЛСІЗ ОТАНДЫҚ ТАРИХНАМАДА ЗЕРДЕЛЕНУІ
364
ҚҰРМАНАЛИН С.Б.
ӘЛ-ФАРАБИДІҢ МҰРАСЫНДАҒЫ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ІЗГІЛІКТІ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
372
ТАУБАЕВА Ш.Т. - ИМАНБАЕВА С.Т. - БАЛТАБАЕВА Ж.Қ.
ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ТҮРІК ӘДЕБИЕТІ:
ЖАҢАШЫЛДЫҚ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
383
Ж.Ә.ӘБЕЛДАЕВ - А.Б.ЖАПАРОВА
ANTEPFISTIĞINDA GENİK BASİT DİZİ TEKRARLARI 397
Murat GÜNEY - Harun KARCI - Salih KAFKAS

10. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
9



İŞ BİRLİĞİNDE YENİ ADIMLAR
(ULUSLARARASI PAYDAŞ ÜNİVERSİTELERİMİZ)

11. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
10

12. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
11

1. BAİSHEV ÜNİVERSİTESİ
(Baishev University) – KAZAKİSTAN























Fotoğraf: Prof. Dr. Tashmukhambetov Bauyrzhan
GALİKHANOVİCH
Baishev Üniversitesi Rektörü

13. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
12




Университет образован в августе 1996 года как Актюбинское отделение
Казахской государственной академии управления. В результате
проведенного в 2018 году ребрендинга Актюбинский университет имени
Сактагана Баишева преобразован в Баишев университет (BAISHEV
ÝNIVERSITET). Сайт университета: https://bu.edu.kz/ Instagram:
@baishev_university

14. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
13

Сегодня в структуре вуза функционируют 3 высшие школы –
образования, бизнеса и права, инженерии, 11 кафедр. Университет
осуществляет профессиональную подготовку по 25-ти образовательным
программам бакалавриата и 5-ти образовательным программам
магистратуры.
Университет достойно подтверждает соответствие образовательной
деятельности критериям рейтингов независимых агентств, национальной
и международной видимости, качественного образовательного процесса:
1. Международный рейтинг «Webometrics Ranking of World Universities»
2020 года
 14877 место в мире среди 30 000 учебных и научных
заведений,
 51 место среди вузов РК.
2. Рейтинг Европейской Научно-Промышленной Палаты ARES-2020 для
Казахстана
 66 место из 95 казахстанских вузов, соответствующее
категории B - надежное качество преподавания, научной
деятельности и востребованности выпускников
работодателями
3. ТОП-20 вузов РК институционального (генерального) рейтинга НУ
НААР 2020 года
 13-ое место.

15. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
14

4. Рейтинг Национальной Палаты предпринимателей РК «Атамекен»
2019 года
 средний процент трудоустройства по ОП Университета
составил 85%.
Ректор Баишев Университета
Ташмухамбетов Бауыржан Галиханович, доктор философии.

16. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
15


The university was founded in August 1996 as the Aktobe branch of the Kazakh State
Academy of Management. As a result of the rebranding carried out in 2018, Aktobe
University named after Saktagan Baishev renamed as Baishev University (BAISHEV
ÝNIVERSITET). University website: https://bu.edu.kz/ Instagram:
@baishev_university



Baishev University is home to 3 faculties and 11 departments with highly qualified
academic staff. The University has been operating in the education industry for over
20 years offering 25 bachelor’s degree and 6 master's degree programs.

17. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
16

The University adequately confirms the compliance of educational activities with the
criteria of ratings of independent agencies, national and international visibility, and a
high-quality educational process:
1. "Webometrics Ranking of World Universities" 2020 International rating
 14877 place in the world among 30,000 educational and scientific
institutions,
 51st place among the universities of the Republic of Kazakhstan.
2. Rating of the European Scientific and Industrial Chamber ARES-2020 for
Kazakhstan
 66 place out of 95 Kazakhstani universities, corresponding to category B
- reliable quality of teaching, research activities and the demand for
graduates by employers
3. TOP-20 universities of the Republic of Kazakhstan of the institutional (general)
rating of IAAR 2020
 13th place.
4. Rating of the National Chamber of Entrepreneurs of the Republic of Kazakhstan
"Atameken" 2019
 the average percentage of employment in the education programme of
the University was 85%

Rector of Baishev University
Bauyrzhan Galikhanovich Tashmukhambetov, Doctor of Philosophy.

18. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
17





Университет 1996 жылы тамызда Қазақ мемлекеттік басқару академиясының
Ақтөбе бөлімшесі ретінде құрылды. 2018 жылы өткізілген ребрендинг
нәтижесінде Сақтаған Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті Баишев
Университеті болып қайта құрылды (BAISHEV ÝNIVERSITET). Университет
сайты: https://bu.edu.kz/ Instagram: @baishev_university

19. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
18

Бүгінде ЖОО құрылымында 3 жоғары мектеп – білім беру, бизнес және құқық,
инженерия, 11 кафедра жұмыс істейді. Университет 20 жылдан аса
бакалавриаттың 25 білім беру бағдарламасы және магистратураның 6 білім
беру бағдарламасы бойынша кәсіби даярлықты жүзеге асырады.
Университет білім беру қызметінің тәуелсіз агенттіктер рейтингтерінің, ұлттық
және халықаралық көрінудің, сапалы білім беру процесінің критерийлеріне
сәйкестігін лайықты растайды:
1. 2020 жылғы «Webometrics Ranking of World Universities» Халықаралық
рейтингі
- әлемдегі 30 000 оқу және ғылыми мекемелер арасында 14877 орын,
- ҚР ЖОО арасында 51 орынға ие
2. Қазақстан үшін ARES-2020 Еуропалық ғылыми-өнеркәсіптік палатасының
рейтингі
- B санатына – сапалы білім беру, ғылыми қызмет пен жұмыс берушілердің
түлектерге сұранысының сенімді сапасы сәйкес келетін 95 қазақстандық ЖОО-
ның ішінде 66-шы орынға ие.
3. 2020 жылғы АРТА ҰУ институционалдық (бас) рейтингісі бойынша ҚР
ЖОО-ның «ТОП-20»
13 орын
4. «Атамекен» ҚР Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасының 2019 жылғы рейтингі
- университет ББ бойынша жұмысқа орналастырудың орташа пайызы 85%
құрады.
Баишев Университетінің ректоры
Ташмұхамбетов Бауыржан Ғалиханұлы, философия докторы.

20. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
19

21. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
20


2. TERMİZ DEVLET ÜNİVERSİTESİ
(Termez State University) - ÖZBEKİSTAN

Fotoğraf: Prof. Dr. Abdulkadir TAŞKULOV
Termiz Devlet Üniversitesi Rektörü

Son yıllarda Özbekistan’da eğitime verilen önemin artmasından dolayı
bu alanda yeni çalışmalara imza atılmakta. Yüksek Öğretim Sisteminde
uygulanan yeni çalışma planlarına bakalım. Cumhurbaşkanı Şevket
Mirziyoyev bu alanı geliştirmek için ferman ve kararlar çıkardı. Bu kararlarda
yenilikçi sistemlerini uygulama, yurtdışı deneyimlerini inceleme, eğitim
programları arasındaki entegrasyonunu güçlendirme, nitelikli uzmanları işe
alma, bilimsel kapasiteyi artırma, nitelikli uzman yetiştirme yolunda yapılacak
olan adımlar belirlendi.

22. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
21




Bunun gibi gelişim çalışmaları ülkenin güneyinde, Surhanderya ilinde de
devam etmekte. Surhanderya, büyük mütefekkirler yurdu, Hekim Tirmizi,
İmam Tirmizi, Semender Tirmizi, Sabir Tirmizi gibi büyük alimleri yetiştiren
topraktır. Bu alimlerin bıraktığı miras, kitap ve risaleler insanın iç dünyasını
zenginleştiren kıymetli hazine olarak değerlendirilir.
Bugünkü çalışmalarımızdan amacımız da bilimin gelişmesine,
Vatanımızın ününü dünyaya yayacak olan nesil yetiştirmek. Zira sahip
olduğumuz imkan ve kapasitemiz bu topraklardan yine Tirmiziler yetişeceğine
inanmamızı sağlar.

23. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
22



Termiz Devlet Üniversitesi ildeki en büyük yükseköğretim kurumu
sayılır. Günümüzde üniversitede 17 fakülte, 45 bölüm faaliyet yürütmekte.
19981 öğrencinin eğitim aldığı üniversite kampüsünde tüm olanaklar mevcut.
Kampüste okul binaları, stadyum, öğrenci yurtları, geniş kütüphane, otopark
var. Üniversitede ücretsiz internet hizmeti var. Lisans programında 5+1 ve
yüksek lisansta 4+2 şeklinde haftalık okul programı uygulanmakta.
Günümüzde üniversitede 25 DSc, profesörler, 124 bilim adayı, doktor,
doçentler faaliyet yürütmekte. Üniversitede 6 eğitim dalında doktora (PhD)
derecesini veren Bilim Kurulu var. Üniversitenin bilimsel dergi ve gazetesine
sahip.

24. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
23



Günümüzde Termiz Devlet Üniversitesi çok sayıda üniversitesi ve
araştırma merkezleriyle iş birliği anlaşmalarını yaptı. Rusya, Beyaz Rusya,
Türkiye, Almanya, Azerbaycan, Kazakistan, Çin, Japonya, Polonya, Slovenya,
İtalya, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Tacikistan gibi devletlerin öncü
üniversiteleri ile çeşitli branşlarda iş birliği çalışmalarını sürdürmekte. Her sene
profesör öğretim üyeleri, öğrenciler uluslararası konferans ve sempozyumlarda
araştırmaları ve makaleleriyle katılım sağlamaktalar.
Son yıllarda Termiz Devlet Üniversitesi ile Türkiye Yüksek Öğretim
Kurumları arasında eğitim ve araştırma alanında yapılan iş birliği artmakta.
Özbekistan ile Türkiye’yi ortak dil ve tarih, kültür ve geleneklere dayalı
arkadaşlık ve kardeşlik birleştirir. Kardeşliğin ifadesi olarak Türkiye
Cumhuriyeti, Özbekistan bağımsızlığını ilk olarak tanımıştı.
Son yıllarda Özbekistan ve Türkiye ilişkilerine yeni sayfa açıldı.
Yaşanan gelişmelerde Cumhurbaşkanları Şevket Mirziyoyev ve Recep Tayyip
Erdoğan’ın siyasi iradesi, istikrarı önemli bir temel oldu. İki ülke arasındaki
ilişkiler, ziyaret ve diyaloglar iş birliğinin daha da artmasını sağlamakta.

25. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
24



Ziyaretler esnasında Özbekistan ve Türkiye arasındaki siyasi, ticari,
yatırım alanına ait, ulaştırma, ziraat, lojistik, eğitim, bilim ve diğer alanlardaki
iş birliklerini geliştirme konuları etraflıca masaya yatırıldı.
18 Ağustos’ta kabul edilen “Özbekistan Cumhuriyeti ve Türkiye
Cumhuriyeti arasında stratejik ortaklık ilişkilerini güçlendirme ve çok yönlü iş
birliğini genişletme çarelerine dair” Hükümet Kararı da iki ülke arasındaki
ilişkilerin gelişmekte olduğunu gösterir.
Günümüzde Termiz Devlet Üniversitesi Türkiye’nin Ankara Hacı
Bayram Veli Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, Bilecik Şeyh Edebali
Üniversitesi hem de Mersin Üniversiteleri ile iş birliği anlaşmaları imzalanmış,
her iki taraf profesör öğretim elemanları değişim programlarını desteklemekte,
uluslararası sempozyum ve konferanslarda katılım sağlamakta. Örneğin
Termiz Üniversitesi öğretim üyesi, Doçent Obid Şofiyev 2020 yılı, 20-21 Şubat
tarihlerinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde seminer verdi.

26. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
25

Günümüzde Türkiye’nin Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Çağdaş Türk
Lehçeleri ve Edebiyatları bölümü öğretim üyesi doçent Veli Savaş Yelok
üniversitenin Edebiyat Araştırmaları Bölümünde “Edebi İlişkiler” dersini
online olarak vermekte. Ayrıca 2020 yılını 22-24 Ekim tarihlerinde Türkiye’nin
Mersin şehrinde 4-INTERNATIONAL MEDITERRANEAN SYMPOSIUM
düzenlenmekte. Bu sempozyumda Termiz Devlet Üniversitesi ortak üniversite
olarak belirlendi, üniversite Rektörü düzenleme kurulunda yer almakta.



2020 yılının 12-15 Kasım tarihlerinde Antalya’da olması planlanan 3.
Uluslararası Türk Dünyası Eğitim ve Sosyal Bilimler Kongresinde üniversite
heyeti de davet edildi.

27. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
26

Günümüzde Termiz Devlet Üniversitesi ve Türkiye Üniversiteleri ve
araştırma merkezleri ile ortak çalışmalarının güçlenmesi, iki ülke arasında
ilişkilerin yeni aşamaya gelmesi sonucu olarak değerlendirilebilir.


Prof. Dr. Abdukadir Taşkulov
Termiz Devlet Üniversitesi Rektörü,
Doç. Dr. Obidjon Sofiyev
Özbek Filolojisi Fakültesi Dekanı

28. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
27

3. ABAİ KAZAK ULUSAL PEDAGOJ İ ÜNİVERSİTESİ
(Abai Kazakh National Pedagogical University) – KAZAKİSTAN


Fotoğraf: Prof. Dr. Takir Ospanovich BALYKBAYEV
Abai Kazak Ulusal Pedagoji Üniversitesi Rektörü

İlk üniversitenin adı 1930'da Kazak Pedagoji Enstitüsü (KazPI) olarak değiştirildi ve
1935'te büyük düşünür ve şair Abai'nin adını aldı. Bugün, Kazak Ulusal Pedagoji
Üniversitesi Abai - "Eğitim", "Beşeri Bilimler", "Doğa Bilimleri", "Teknik Bilimler ve
Teknoloji", "Sosyal Bilimler ve İşletme", "Sanat" ve diğerleri adını almıştır. Uzmanlık
alanlarına göre yüksek ve lisansüstü eğitim alanındaki en büyük bilim ve eğitim merkezi.
https://www.kaznpu.kz/kz/
@abai_university

29. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
28


АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Тұңғыш жоғары оқу орны 1930 жылдан бастап Қазақ педагогикалық
институты (ҚазПИ) деп аталып, оған 1935 жылы ұлы ойшыл, ақын
Абайдың есімі берілді. Бүгінде Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті - «Білім», «Гуманитарлық ғылымдар»,
«Жаратылыстану ғылымдары», «Техникалық ғылымдар және
технологиялар», «Әлеуметтік ғылымдар және бизнес», «Өнер» және т.б.
мамандықтар бойынша жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім
беру саласындағы ірі ғылыми және білім беру орталығы.
https://www.kaznpu.kz/kz/
@abai_university

ABAI KAZAKH NATIONAL PEDAGOGICAL UNIVERSITY
Therefore the University was renamed the Kazakh State Pedagogical
University in 1930 and the name of great Abai was awarded to it in 1935. Today
the Kazakh National Pedagogical University named after Abai is a large
scientific and educational center in the field of higher and postgraduate
education in the areas of personnel training «Education», «Humanities»,
«Natural Sciences», «Social Sciences and Business», etc.
https://www.kaznpu.kz/kz/
@abai_university.

30. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
29

РЕКТОР
ТАКИР ОСПАНҰЛЫ БАЛЫҚБАЕВ - педагогика ғылымдарының докторы (2003
ж.), Ресей Білім беруді ақпараттандыру академиясының академигі (2007 ж.), ҚР
Ұлттық ғылым академиясының Құрметті академигі (2017 ж.). ҚР ҰҒА
Президиумының мүшесі (2017 ж.), ҚР ҰҒА әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар
бөлімінің төрағасы (2017 ж.), Украинаның Ұлттық педагогикалық ғылымдар
академиясының шетелдік мүшесі (2010 ж.), Бiлiм беру мен тестiлеудiң мемлекеттiк
стандарттарының ұлттық орталығының директоры, Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы қадағалау жә не
сертификаттау комитетінің төрағасы, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру
академиясының президенті, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым вице-
министрі (2013-2016 жж.) Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің ректоры (2017 жылғы 17 маусымнан бастап), Алматы аймағы ЖОО
Ректорлар кеңесінің төрағасы.
REKTÖR
TAKIR OSPANOVICH BALYKBAYEV - Pedagojik Bilimler Doktoru (2003), Rusya
Eğitim Enformasyon Akademisi Akademisyeni (2007), Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal
Bilimler Akademisi Fahri Akademisyeni (2017). NAS RK Başkanlığı Üyesi (2017), NAS
RK Sosyal Bilimler ve Beşeri Bilimler Bölüm Başkanı (2017), Ukrayna Ulusal Pedagojik
Bilimler Akademisi Yabancı Üye (2010), Ulusal Eğitim ve Test Standartları Ulusal Merkezi
Müdürü, Kazakistan Cumhuriyeti Eğitimi Eğitim ve Bilim Bakanlığı Eğitim ve Bilim
Denetleme ve Belgelendirme Komitesi Başkanı, Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim
Bakan Yardımcısı Y. Altynsarin (2013-2016) Abai Kazak Ulusal Pedagoji Üniversitesi
Rektörü (17 Haziran 2017) ), Almatı bölgesi Rektörler Kurulu Başkanı.
RECTOR
TAKIR OSPANULY BALYKBAYEV - Doctor of Pedagogical Sciences (2003),
academician of the Russian Academy of Informatization of Education (2007), academician
of the National Academy of Sciences of Kazakhstan (2017). Member of the Presidium of the
National Academy of Sciences of Kazakhstan (2017), Chairman of the Department of Social
and Humanitarian Sciences of the National Academy of Sciences of Kazakhstan (2017),
foreign member of the National Academy of Pedagogical Sciences of Ukraine (2010),
Director of the National Center for State Standards of Education and Testing, Chairman of
the Committee for Supervision and Certification in the Field of Education and Science of
the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, President of Y.
Altynsarin National Academy of Education, Vice-Minister of Education and Science of the
Republic of Kazakhstan (2013-2016), Rector of Abai Kazakh National Pedagogical
University (June 17, 2017), Chairman of the Council of Rectors of the Almaty Region.

31. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
30


4. AİTU (ASTANA IT UNIVERSITY) – KAZAKİSTAN


Fotoğraf: Prof. Dr. Ahmed Zaki Darhan Zhumakanovich
Astana IT University Rektörü

AİTU, Expo 2017 pavyonunda açılan yeni bir üniversitedir. 2019 okul ve kolej
mezunları bu üniversitenin ilk öğrencileri oldu. Üniversite öğretim dili:
İngilizce
Ön giriş başvurusu: https://astanait.edu.kz/. Üniversite İnstagram:
instagram.com/astana_it_university/.
.

32. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
31





AITU- EXPO 2017 павильонында ашылған жаңа университет. 2019 жылғы мектептер
мен колледждердің түлектері осы жоғары оқу орнының алғашқы студенттері
болды.Университеттегі оқу тілі: ағылшын тілі. Оқуға түсуге алдын ала өтінім:
https://astanait.edu.kz/. Университеттің Instagram: instagram.com/astana_it_university/.
AITU is a new university opened in the pavilion of EXPO 2017. Graduates of schools and
colleges in 2019 became the first students of this university. Language of study at the
university: English. Preliminary application for admission: https://astanait.edu.kz/.
Instagram of the University: instagram.com/astana_it_university/

33. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
32



Astana IT University- ректоры
Ахмед-Заки Дархан Жұмақанұлы – техника ғылымдарының докторы,
доцент,профессор.
Astana IT University-Rektör
Ahmed-Zaki Darhan Zhumakanovich-Teknik Bilimler doktoru, doçent, Profesör.
Astana IT University – Rector Ahmed-Zaki Darkhan Zhumakanovich-doctor of
Technical Sciences, Associate Professor.

34. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
33

5. KAZAK DEVLET KADIN ÖĞRETMEN YETİŞTİRME
ÜNİVERSİTESİ (Kazakh State Women's Teacher Training
University) – KAZAKİSTAN

Fotoğraf: Prof. Dr. Aldambergenova Gaukhar TUREMURATKYZY
Kazak Devlet Kadın Öğretmen Yetiştirme Üniversitesi Rektörü
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті ректоры
Алдамбергенова Гаухар Төремұратқызы
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Kazak Devlet Kadın Öğretmen Yetiştirme Üniversitesi Rektörü
Aldambergenova Gaukhar Turemuratkyzy
Pedagojik Bilimler doktoru, Profesör
Kazakh National Women's Teacher Training University
Rektor Aldambergenova Gaukhar Turemuratkyzy
Doctor of pedagogical Sciences, Professor

35. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
34














Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты ҚазКСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің қаулысымен 1944 жылғы 15 тамызда құрылды.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың 2018 жылғы 25 желтоқсандағы Жарлығымен Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық университетіне «Ұлттық» мәртебесі
берілді. Университеттегі оқу тілі: қазақ тілі мен орыс тілі. Оқуға түсуге
алдын ала өтінім: [email protected]. Университеттің Instagram:
www.kazmkpu.kz

36. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
35

Kazak devlet kadın pedagoji Enstitüsü, 15 Ağustos 1944 tarihinde
Kazssr Halk Komiserleri Konseyi kararı ile kurulmuştur. Kazak devlet kadın
pedagoji Üniversitesi'ne 25 Aralık 2018 tarihli Kazakistan – Elbası Nursultan
Nazarbayev'in ilk Cumhurbaşkanı kararnamesiyle “Ulusal” statüsü verildi.
Üniversite öğretim dili: Kazakça ve rusça. Ön giriş başvurusu:
[email protected]. Üniversite İnstagram: www.kazmkpu.kz
Kazakh State Women's Teacher Training Institute was established by the
decree of the Council of People's Commissars of the Kazakh SSR on August
15, 1944. By the decree of the President of the Republic of Kazakhstan-Leader
of the Nation Nursultan Nazarbayev dated December 25, 2018, the Kazakh
State Women's Teacher Training University was awarded with the status of
"National". Language of study at the university: Kazakh and Russian
languages. Preliminary application for admission: [email protected].
Instagram of the University: www.kazmkpu.kz.

37. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
36

6. KORKUT ATA KIZILORDA ÜNİVERSİTESİ
(Korkyt Ata Kyzylorda University)
KAZAKİSTAN

Fotoğraf: Prof. Dr. Karimova Beibitkul SARSEMHANOVNA
Korkut Ata Kızılorda Üniversitesi Rektörü

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің ректоры, филология
ғылымдарының кандидаты – Каримова Бейбиткуль Сарсемхановна.
The rector of the Korkyt Ata Kyzylorda University, Candidate of Philological
Sciences – Karimova Beibitkul Sarsemhanovna.
Korkut ata Kızılorda Üniversitesinin Rektörü, filoloji bilimleri adayı –
Karimova Beybitkul Sarsemhanovna

38. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
37




Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті – 83 жылдық тарихы бар
Сыр өңіріндегі іргелі білім ордасы. Университет 78 бакалавриат, 35
магистратура, 13 докторантура бағдарламасы бойынша кадрлар
даярлауды жүзеге асырады. Оқу тілі – қазақ, орыс, ағылшын тілі.
Университет сайты және оқуға түсуге алдынала өтінім: https://korkyt.kz/
Университеттің Instagram парақшасы: @qorqytata_university /
@rector_ku_kzo

Korkyt Ata Kyzylorda University is a prominent University with an 83-year
history. The University provides teaching in 78 bachelor's degree programs, 35
master's degree programs, and 13 doctoral programs. Languages of study at the
university are Kazakh, Russian, and English.

39. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
38

University website and preliminary application for admission:
https://korkyt.kz/ University's Instagram page: @qorqytata_university /
@rector_ku_kzo

Korkut ata Kızılorda Üniversitesi 83 yıllık geçmişi olan temel bir üniversitedir.
Üniversite 78 lisans programı, 35 yüksek lisans programı, 13 doktor programı
için eğitim vermektedir. Eğitim dili Kazakça, Rusça, İngilizce'dir.
Üniversite web sitesi ve ön kabul başvurusu: https://korkyt.kz/ Üniversitenin
İnstagram sayfası: @qorqytata_university / @rector_ku_kzo.

40. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
39

7. YABANCI DİLLER VE MESLEKİ KARİYER
ÜNİVERSİTESİ
(The University of Foreign Languages and Professional Career)
KAZAKİSTAN


















Fotoğraf: Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ
Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Üniversitesi Rektörü

Сабри Хизметли – Шет тілдер және іскерлік карьера университетінің ректоры, ҚР
ҰҒА Академигі, доктор, профессор.
Sabri Hizmetli - Rector of the University of Foreign Languages and Business Careers,
Doctor of Sciences, Professor.
Sabri HİZMETLİ - Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Üniversitesi Rektörü, Akademik,
Prof. Dr.

41. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
40




Шет тілдер және іскерлік карьера университеті (ШТІКУ) Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінің 05.04.2001 26985-1910-М-Е нөмірлі
шешімімен Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
білім, ғылым және мәдениет келісімдерінің нәтижесінде Алматыда құрылды.
Университеттің құрушысы Қазақстан Республикасының заңы бойынша
заңды тұлға саналатын Орта Азия Мәдениет қоры болып табылады. Бұл қордың
құрылтайшылары Қазақстан және Түркия Республикаларының азаматтары.
Сондықтан да Орта Азия Мәдениет қорыда, Шет тілдер және іскерлік карьера
университеті де халықаралық ұйымдар.
ШТІКУ тарихта түп тамыры бір Түркия мен Қазақстан арасында білім
мен мәдениет көпірі, жаңа заманның ғылыми және технологиялық
жаңалықтарын қазақ жастарына таныстыру, сапа, тәртіп, тәрбие жағынан үлгі
болуды көздеген.

42. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
41

ШТІКУ алғаш рет Абылай Хан атындағы Әлем тілдер және халықаралық
қатынастар университетінің ішінен шет тілдер факультеті болып ашылған.
Кейін екінші жоғары оқу орны ретінде қызмет көрсетті, 2005 жылы
университет статусына көтерілді.
http://ydu.kz



Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Üniversitesi (YDMKÜ), Kazakistan
Cumhuriyeti Adalet Bakanlığı’nın 05.04.2001 tarih ve 26985–1910-M-E sayılı kararı
ile Kazakistan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti arasındaki eğitim-öğretim, ilim
ve kültür anlaşmaları temelinde Almatı’da kurulmuştur.
Kazakistan Cumhuriyeti devlet adamlarının davetlisi olarak gelen Prof. Dr. Ali
ÖZEK’in öncülüğünde Dr. Zeki PİLGE ve Müjdat GÜLER gibi Türkiye Cumhuriyeti
vatandaşı işadamları ile Prof. Dr. Adil AHMETOV ve Valeri UYGUROVİÇ gibi
Kazakistan’ın akademisyen aydınları tarafından Almatı’da kurulan “Orta Asya
Medeniyet Vakfı”nın 2004 yılında açtığı bir “Vakıf Üniversitesi”dir.

43. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
42

Yani bu Üniversite “Yargısı” gereği, bir kişinin veya bir ailenin özel mülkü değil; kar
amacı taşımayan, ticaretle uğraşmayan, tüm gelirlerini Kurumun öğrencileri ile
akademik ve idari personeli, idari ve akademik yapılanması için harcayan bir
“Yüksek Öğretim Kurumu”dur.
http://ydu.kz

The University of Foreign Languages and Professional Career, one of the fastest
growing universities. The first time was inside the University of World Languages
and International Relations named Abylay Khan. It was opened Faculty of Foreign
Languages. The second step as part of the prodfessional of higher education was
opened in 2005 and rose to the status of the university.
http://ydu.kz

44. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
43


8. ATYRAU DEVLET ÜNİVERSİTESİ
(Kh. Dosmukhamedov Atyrau University)
KAZAKİSTAN

Fotoğraf: Prof. Dr. Prof. Dr. Salamat İDRİSSOV
Atyrau Devlet Üniversitesi Rektörü

45. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
44




Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті – өзіндік салт-
дәстүрімен бай, көпжылдық білім саласындағы және ғылыми жұмыстарда
тәжірибесі мол еліміздің Батыс аймағындағы бірден-бір жоғары оқу орны.
Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде
ашылды. Алғашқы оқу жылында институтта үш бөлім ашылып, қазақ және
орыс тілдерінде оқитын 150 студент қабылданды. 1955 жылы мұғалімдер
институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика
институты Атырау университеті болып құрылды. Осы жылы көрнект і
қайраткер, ғұлама ғалым Халел Досмұхамедовтың есімі берілді. Жоғарғы оқу
орны мемлекеттік аттестаттаудан өтіп, Қазақстанның Батыс аймағында
алғашқы аймақтық университет дәрежесіне ие болды.

46. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
45

2005 жылы оқу орнының білім берудегі бәсекеге қабілеттілігімен және
әлемдік білім беру саласындағы талаптарды қамтамасыз етуге бағытталған
Сапа менеджменті жүйесі енгізілді.
2007 жылы Университет ғалымдары Қазақстан Республикасы
Президентінің «Сапа саласындағы жеткен жетістіктері үшін» сыйлығының
жеңімпаздарын анықтау мақсатында болған «Алтын сапа» көрме-байқауына
қатысып, Алғыс хатқа ие болды.
2009 жылдың 18 қыркүйегінде (Болонья) университеттер Ұлы
Хартиясына қол қойды, бұның өзі – университеттің қабілеттілігі мен мол
дәстүрінің белгісі.
2010 жылы университет Ұлы Хартиясына біріккен 600 әлемдік
университеттер қатарына енді. Университет Болон процесінің толық
қатысушысы болып есептелді. Болон үдерісі талаптарына сәйкес білім
алушылардың қос диплом алуларына, оқу орнын қысқа мерзімде бітіруге
мүмкіндігі бар. Қазақстанның үздік жоғарғы оқу орындарының рейтінгісінің
қорытындысы бойынша университет көпсалалы университеттердің ішінде
алтыншы орынға ие.
Университет саясаты – сапалы білім беру, халықаралық деңгейге
шығару, дайындаған мамандардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.
Университет келешегі - білім беру мен кәсіби мамандар дайындаудың
сапасын халықаралық стандарттар деңгейінде қамтамасыз ететін, ұлттық
инновациялық даму міндеттерін шешуге белсене қатысатын Қазақстанның
батысындағы жетекші оқу орны.
Университет аймақтың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси
дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, инновациялық білім беру жүйесіне
әлемдік стандартқа сәйкес келетін жоғарғы білікті мамандар даярлайды.

47. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
46

Университет – Каспий маңы елдері мемлекеттік университеттері
Ассоциациясының, дүниежүзілік классикалық университеттер Ұлы
Хартиясының (Болонья, 2010), Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орындары
Ассоциациясының мүшесі, Азия елдері университеттері ассоцияциясының,
IREG Халықаралық академиялық саралау мен үстемділік жөніндегі
обсерваториясының және Түркі университеттері бірлігі мен Жібек жолы елдері
университеттері Ассоциациясының мүшесі.
Қазіргі таңда Атырау университетін п.ғ.к., қауымдастырылған
профессор Саламат Нұрмұханұлы Идрисов басқарып отыр. С.Н. Идрисов
Атырау университетінің "математика және информатика" мамандығын бітіріп,
сол жерде оқытушы, аға оқытушы, декан болып жұмыс істеді, 2016 жылдан
бастап ғылым жөніндегі проректор қызметін атқарды.
Студенттердің жан-жақты дамуына университете барлық жағдай
жасалған. Біз – Қазақстанның болашағын дайындап отырғанымызға толық
сенімдіміз және қоғам алдындағы үлкен жауапкершілікті сеземіз!
Бүгінгі таңда Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті Сіздерге
алуан түрлі білім бағдарламаларын ұсынатын білім және ғылым ордасына
айналды.
Университет құрамында 6 факультет, 29 кафедра, 7 ғылыми-зерттеу
орталықтары қызмет атқарады. Университетте 500-ге жуық оқытушы-
профессорлар бар, олардың 200-і ғылым докторлары мен ғылым кандидаттары,
PhD докторлары, 30-дан астам ЖОО-ның Үздік оқытушысы еңбек етеді.
Университетте кәсіби білім беру көпсатылы жүйесі бойынша 7 мыңнан астам
білімгер мен магистрант білім алуда. Біз, тәжірибе жүргізу мен білімгерлермен
алмасуда және заманауи халықаралық білім бағдарламаларын жүзеге асыруда
әлемнің ең ірі 150 халықаралық жоғарғы оқу орнымен ынтымақтастық
орнаттық.

48. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
47

Біз, Қазақстанның болашағын дайындап жатқанымызды нық сеніммен
айта аламыз, себебі біздің түлектеріміздің көпшілігі Қазақстан қоғамының
элитасын құрайды және еліміздің даму бағытының қалыптасуына атсалысады.
Бұл біздің маңызды нәтижеміз, біз оны мақтан етеміз және болашаққа деген
сеніммен қараймыз.
Атырау университеті әрқашан ашық саясат ұстанады және әріптестік пен
ынтымақтастықты дамытуға дайын.
Kh. Dosmukhamedov Atyrau University is one of the leading universities in
the Western region of the country, rich in its traditions, long-term experience in the
field of education and research.
The University was opened on June 14, 1950, as a teachers' Institute. During
the first academic year, the Institute opened 3 departments and accepted 150 students
with Kazakh and Russian languages of instruction. In 1955, the Teachers' Institute
became a pedagogical Institute. In 1994, the pedagogical Institute was established at
Atyrau University. In the same year, it was named after a prominent figure, scientist
Khalel Dosmukhamedov. The University has passed state certification and received
the status of the first regional University in the Western region of Kazakhstan.
In 2005, a quality management system was introduced, aimed at ensuring the
competitiveness of the educational institution in education and the requirements in
the world education sphere.
In 2007, scientists of the University took part in the competition-exhibition
"Altyn Sapa" to determine the winners of the award of the President of the Republic
of Kazakhstan "for achievements in the field of quality" and received a letter of
thanks.
On September 18, 2009 (Bologna), the universities signed the Magna Carta, which is
a symbol of the University's ability and rich tradition.

49. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
48

In 2010, the University became one of the 600 world universities United in the
Magna Carta. The University was a full participant in the Bologna process. In
accordance with the requirements of the Bologna process, students have the
opportunity to receive double diplomas and complete their studies in the shortest
possible time. According to the results of the rating of the best universities in
Kazakhstan, the University ranks sixth among multidisciplinary universities. The
University is a member of the Association of State Universities of the Caspian Region
Countries, the Great Charter of World Classical Universities (Bologna, 2010), the
Association of Higher Education Institutions of the Republic of Kazakhstan, the
Association of Asian Universities, IREG Observatory on Academic Ranking and
Excellence and the Turkic universities Union and the Association of Universities of
the Silk Road countries.
Currently, Atyrau University is headed by candidate of Pedagogical Sciences,
Associate Professor Salamat Idrissov. S. Idrissov graduated from Atyrau University
with a degree in mathematics and computer science, where he worked as a teacher,
Senior Lecturer, Dean, and since 2016 he has been vice-rector for science.
The University's policy is to provide high-quality education, reach the
international level, and ensure the competitiveness of trained specialists.
Prospects of the University-the leading Western educational institution in
Kazakhstan, which is actively involved in solving the problems of national innovative
development, ensuring the quality of education and training of professional personnel
at the level of international standards.
The University trains highly qualified specialists who meet the international
standards of the innovative education system, making their contribution to the socio-
economic and socio-political development of the region.

50. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
49

The University is a member of the Association of state universities of the
Caspian countries, the great Charter of World classical universities (Bologna, 2010),
and The Association of universities of the Republic of Kazakhstan.
The University has created all conditions for the comprehensive development
of students. We are fully confident that we are preparing the future of Kazakhstan
and are aware of our great responsibility to society!
Today, Kh. Dosmukhamedov Atyrau University has become a University of
education and science that offers you various educational programs.
The University has 6 faculties, 29 departments, and 7 scientific-research
centers. The University employs about 500 teachers, including 200 doctors of science
and candidates of science, PhD doctors, and more than 30 top University teachers.
The University has more than 7 thousand students and master students in a multi-
stage system of professional education. We cooperate with 150 major international
higher education institutions in the world in conducting practical training and
exchange of students and implementing modern international educational programs.
We can say with confidence that we are preparing the future of Kazakhstan,
because most of our graduates are the elite of Kazakhstan's society and participate in
shaping the country's development course. This is our important result, we are proud
of it and look forward to the future with confidence.
Atyrau University always adheres to an open policy and is ready to develop
cooperation and collaboration.

51. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
50

52. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
51







Çok Değerli Misafirlerimiz

Mersin Üniversitesi, TÜDBA ve Mer-Ak Mersin Akademi Danışmanlık iş birliğiyle,
22 - 24 Ekim 2020 tarihlerinde gerçekleştirilecek
“4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu’na”
Katkı ve katılımlarınızdan dolayı çok teşekkür ederiz.

Prof. Dr. Durmuş Ali ARSLAN
Sempozyum Genel Koordinatörü



WOSMUR
World Symposium of
Multidisciplinary Research

DÜMAS
Dünya Multidisipliner
Araştırmalar Sempozyumu

53. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
52

54. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
53



ONUR KURULU / HONORARY BOARD

ALİ İhsan SU (Mersin Valisi)
Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Türk Dil Kurumu Başkanı)
Prof. Dr. Bekezhan A. AKHAN (President of Baishev University - KAZAKİSTAN)
Prof. Dr. Tashmukhambetov Bauyrzhan GALİKHANOVİCH (Kazakistan Baishev
Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Salamat İDRİSSOV (Kazakistan Atyrau Devlet Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Abdulkadir TAŞKULOV (Özbekistan Termiz Devlet Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Takir Ospanovich BALYKBAYEV (Kazakistan Abai Kazak Ulusal Pedagoji
Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Ahmed Zaki Darhan ZHUMAKANOVİCH (Kazakistan Astana IT University
Rektörü)
Prof. Dr. Aldambergenova Gaukhar TUREMURATKYZY (Kazakistan Kazak Devlet
Kadın Öğretmen Yetiştirme Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Karimova Beibitkul SARSEMHANOVNA (Kazakistan Korkut Ata Kızılorda
Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ (Kazakistan Yabancı Diller ve Mesleki Kariyer Üniversitesi
Rektörü)
Prof. Dr. Galib SAYILOV (TÜDBA Türk Dünyası Bilimler Akademisi Eş-Başkanı)
Prof. Dr. Muhtar MİROV (Kazakistan Baishev Üniversitesi Rektör Yardımcısı)
Prof. Dr. Radik GALILULIN (Tataristan Naberezhnye Chelny State Pedagogical
University)

55. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
54

Prof. Dr. Hacıyev Eldar NABİYEVİÇ (Dağıstan Devlet Pedagoji Üniversitesi Rektör
Yardımcısı)
Prof. Dr. Nihada Delibegović DŽANİĆ (Bosna Hersek)
Prof. Dr. Emina Berbić KOLAR (Hırvatistan)
Prof. Dr. Naseem AHMAD (Hindistan)
Assoc. Prof. Dr. Selim BEZERAJ (Kosova)
Dr. Ali TOPÇUK (Almanya)
Nejat KEVSEROĞLU (Irak, Türkmeneli Dergisi Başyazarı)

56. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
55



SEMPOZYUM ORTAKLARIMIZ

T.C. Mersin Üniversitesi
T.C. Mersin Valiliği
TÜDBA Türk Dünyası Bilimler Akademiyası (Bakü, Azerbaycan)
Baishev University (Kazakistan)
Atyrau Devlet Üniversitesi (Kazakistan)
Termiz Devlet Üniversitesi (Özbekistan)
Abai Kazak Ulusal Pedagoji Üniversitesi (Kazakistan)
Kazakistan Astana IT University (Kazakistan)
Kazakh State Women's Teacher Training University (Kazakistan)
Korkyt Ata Kyzylorda University (Kazakistan)
The University of Foreign Languages and Professional Career
Dagestan State Pedagogical University (Dağıstan – Rusya)
University of Turkmenistan, Academy of Sciences (Türkmenistan)
Mer-Ak Mersin Akademi Danışmanlık
MER-AK Publication House

57. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
56


PAYDAŞIMIZ OLAN ULUSLARARASI AKADEMİK DERGİLER

1. Dünya İnsan Bilimleri Dergisi (World Journal of Human Sciences)
https://dergipark.org.tr/tr/pub/insan

2. BENGİ Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi (BENGİ World Journal of
Yörük-Türkmen Studies)
https://dergipark.org.tr/tr/pub/bengi

3. DÜMAD Dünya Multidisipliner Araştırmalar Dergisi (WOJMUR World Journal
of Multidisipliner Research)
https://dergipark.org.tr/tr/pub/dumad

4. DÜSTAD Dünya Sağlık ve Tabiat Bilimleri Dergisi (WOJHENS World Journal of
Health & Natural Sciences)
https://dergipark.org.tr/tr/pub/dustad

58. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
57


DAVETLİ ULUSLARARASI KATILIMCILARIMIZ /
INVITED INTERNATIONAL PARTICIPANTS

Prof. Dr. Bekezhan A. AKHAN KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Galib SAYILOV AZERBAYCAN
Prof. Dr. Salamat İDRİSSOV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Toshqulov A. H. ÖZBEKİSTAN
Prof. Dr. Nihada Delibegović DŽANİĆ BOSNA HERSEK
Prof. Dr. Hasan BAHAR TÜRKİYE
Prof. Dr. Seyfeddin RIZASOY AZERBAYCAN
Doç. Dr. Zümrüd MANSİMOVA İBRAHİM KIZI AZERBAYCAN
Prof. Dr. Redzeb SKRİJELJ SIRBİSTAN
Prof. Dr. Numan ARUÇ MAKEDONYA
Prof. Dr. Hacıyev Eldar NABİYEVİÇ DAĞISTAN – RUSYA
Assoc. Prof. Dr. Kakajan JANİBEKOV TÜRKMENİSTAN
Assoc. Prof. Muhtar MIROV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Abay DUSENBAYEV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Damir MATANOVİĆ HIRVATİSTAN
Prof. Dr. Emina Berbić KOLAR HIRVATİSTAN
Assoc. Prof. Anzorova Svetlana PETROVNA RUSYA
Prof. Dr. Radik GALILULIN Tataristan - RUSYA
Prof. Dr. Ardian MUHAJ ARNAVUTLUK
Prof. Dr. Naseem AHMAD HİNDİSTAN
Prof. Dr. Asıf HACIYEV AZERBAYCAN
Prof. Dr. Fizuli KURBANOV AZERBAYCAN
Reyhan SAYILOVA AZERBAYCAN
Assoc. Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV BAŞKURDİSTAN - RUSYA
Assoc. Prof. Dr. Selim BEZERAJ KOSOVA
Assoc. Prof. Tahseeen FATIMA PAKİSTAN
Assist. Prof. Dr. Chunfeng GE ÇİN

59. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
58

Dr. Ali TOPÇUK ALMANYA
Nejat KEVSEROĞLU IRAK
Hüseyin BEYOĞLU IRAK
Prof. Dr. Siham ZENGİ IRAK
Salah Behlül ÇAMURCU IRAK
Rashad MANAFOV IRAK
Muhammed IRAK
Sehavet İZZETİ İRAN
İbrahim ALBAYRAK İSVİÇRE

60. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
59



DÜZENLEME KURULU /
ORGANIZATION COMMITTEE

Prof. Dr. D. Ali ARSLAN (Sempozyum Genel Koordinatörü - Chairman of
Organizing Committee)
Prof. Dr. Bekezhan A. AKHAN
Prof. Dr. Galib SAYILOV
Prof. Dr. Salamat İDRİSSOV
Prof. Dr. Toshqulov A. H.
Prof. Dr. Nihada Delibegović DŽANİĆ
Prof. Dr. Radik GALILULIN
Prof. Dr. Hacıyev Eldar NABİYEVİÇ
Prof. Dr. Redzeb SKRİJELJ
Prof. Dr. Numan ARUÇ
Prof. Dr. Damir MATANOVİĆ
Prof. Dr. Emina Berbić KOLAR
Prof. Dr. Ardian MUHAJ
Prof. Dr. Siham ZENGİ
Prof. Dr. Hasan BAHAR
Prof. Dr. Ebru KAFKAS
Prof. Dr. Salih KAFKAS
Prof. Dr. Naseem AHMAD
Assoc. Prof. Dr. Zümrüd MANSİMOVA
Assoc. Prof. Dr. Kakajan JANİBEKOV
Assoc. Prof. Anzorova Svetlana PETROVNA
Assoc. Prof. Muhtar MIROV
Assoc. Prof. Dr. Selim BEZERAJ
Assoc. Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV
Doç. Dr. Mehmet Özgür TÜRKMENOĞLU

61. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
60

Dr. Öğr. Üyesi İnci KESİLMİŞ
Dr. Ali TOPÇUK
Gülten ARSLAN
Nejat KEVSEROĞLU
Sarbast MOSLEM
Fırat KAYIRAN
Melih KESİLMİŞ

62. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
61


ULUSLARARAS I BİLİM KURULU
INTERNATIONAL SCIENTIFIC COMMITTEE

COUNTRY
Prof. Dr. Galib SAYILOV Azerbaijan
Prof. Dr. Bekezhan AKHAN Kazakhstan
Prof. Dr. Tashmukhambetov Bauyrzhan
GALİKHANOVİCH
Kazakhstan
Prof. Dr. Salamat İDRİSSOV Kazakhstan
Prof. Dr. Abdulkadir TAŞKULOV Uzbekistan
Prof. Dr. Takir Ospanovich BALYKBAYEV Kazakhstan
Prof. Dr. Ahmed Zaki Darhan
ZHUMAKANOVİCH
Kazakhstan
Prof. Dr. Aldambergenova Gaukhar
TUREMURATKYZY
Kazakhstan
Prof. Dr. Karimova Beibitkul SARSEMHANOVNA Kazakhstan
Prof. Dr. Sabri HİZMETLİ Kazakhstan
Prof. Dr. Malika Djumamuratova
TLEUBERGENOVNA
Uzbekistan (Karakalpak)
Assoc. Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV Dagesstan – Russia
Prof. Dr. Seyfeddin RZASOY Azerbaijan
Prof. Dr. Ramazan QAFAROV Azerbaijan
Prof. Dr. Gülnur AZAMATOV Russia
Prof. Dr. Ardian MUHAJ Albania
Prof. Dr. Azamat AKHTYAMOV Bashkortostan
Prof. Dr. Nihada Delibegović DŽANİĆ Bosnia and Herzegovina
Prof. Dr. Rysbaev Sulaiman KAZYBAEVİCH Kırgızistan
Prof. Dr. Xin LUO China
Assist. Prof. Dr. Chunfeng GE China
Assoc. Prof. Dr. Erkin ARIZ China

63. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
62

Prof. Dr. Damir MATANOVİĆ Croatia
Prof. Dr. Emina Berbić KOLAR Croatia
Prof. Dr. Hacıyev Eldar NABİYEVİÇ Dagestan
Prof. Dr. İbrahim SİRKECİ England
Prof. Dr. Emzar MAKARADZE Georgia
Dr. Ali TOPÇUK Germany
Prof. Dr. Naseem AHMAD Hindistan
Prof. Dr. Siham ZENGİ Irak
Assoc. Prof. Hossein Khoshbaten İran
Sehavet İZZETİ İran
Prof. Dr. Takashi OSAWA Japan
Assist. Prof. Dr. Ercan ÖMİRBAYEV Kazakhstan
Assoc. Prof. Roza Zh. KURMANKULOVA Kazakhstan
Assoc. Prof. Muhtar MIROV Kazakhstan
Anara A. KARAGULOVA Kazakhstan
Prof. Dr. Roza ABDUKUOVA Kirghizstan
Prof. Dr. Kadırali KONKOBAYEV Kirghizstan
Assoc. Prof. Dr. Selim BEZERAJ Kosovo
Assoc. Prof. Dr. Ergin JABLE Kosovo
Prof. Dr. Numan ARUÇ Macedonia
Prof. Dr. Luvsandorj BOLD Mongolia
Assoc. Prof. Tahseeen FATIMA Pakistan
Prof. Dr. Samila KURDAMİYEVA Russia
Assoc. Prof. Anzorova Svetlana PETROVNA Russia
Prof. Dr. Redzeb SKRİJELJ Serbia
Rustem Shah VELIEV Tatarstan- Russia
Prof. Dr. Mingazova Leyla İHSAN KIZI Tatarstan- Russia
Prof. Dr. Radik GALIULLIN Tatarstan - Russia
Aizat MAKHMUTOV Tatarstan - Russia
Assoc. Prof. Dr. Kakajan JANİBEKOV Turkmenistan

64. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
63

Prof. Dr. D. Ali ARSLAN Turkey
Prof. Dr. Hasan BAHAR Turkey
Prof. Dr. Ebru KAFKAS Türkiye
Prof. Dr. Salih KAFKAS Türkiye
Prof. Dr. Yampol'skii Alexander LEONİDOVİCH Ukraine
Prof. Dr. Glenn MUSCHERT United States of America

65. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
64


BİLİM KURULU
SCIENTIFIC COMMITTEE

COUNTRY
Prof. Dr. Galib SAYILOV Azerbaijan
Prof. Dr. Seyfeddin RZASOY Azerbaijan
Prof. Dr. Ramazan QAFAROV Azerbaijan
Assoc. Prof. Dr. Zümrüd MANSİMOVA Azerbaijan
Assoc. Prof. Ulugbek SATTAROV Uzbekistan
Prof. Dr. Alim KAYYUMOV Uzbekistan
Assoc. Prof. Dr. Ali ALİYEV Azerbaijan
Prof. Dr. Azamat AKHTYAMOV Bashkortostan
Assoc. Prof. Dr. Aynur KHUZHAKHMETOV Bashkortostan
Assoc. Prof. Dr. Rif AXMADİEV Bashkortostan
Prof. Dr. Xin LUO China
Assoc. Prof. Dr. Erkin ARIZ China
Prof. Dr. Hacıyev Eldar NABİYEVİÇ Dagestan
Prof. Dr. İbrahim SİRKECİ England
Prof. Dr. Emzar MAKARADZE Georgia
Dr. Ali TOPÇUK Germany
Sarbast MOSLEM Hungary
Dr. Muhammed KERKÜK LÜ Iraq
Nejat KEVSEROĞLU Iraq
Prof. Dr. Naseem AHMAD India
Assoc. Prof. Hossein KHOSHBATEN İran
Prof. Dr. Takashi OSAWA Japan
Prof. Dr. Bekezhan AKHAN Kazakhstan
Assoc. Prof. Roza Zh. Kurmankulova Kazakhstan
Assoc. Prof. Muhtar MIROV Kazakhstan
Anara A. KARAGULOVA Kazakhstan

66. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
65

Assist. Prof. Dr. Ercan ÖMİRBAYEV Kazakhstan
Prof. Dr. Kadırali KONKOBAYEV Kirghizstan
Assist. Prof. Dr. Nurdin USEYEV Kirghizstan
Assoc. Prof. Dr. Ergin JABLE Kosovo
Assoc. Prof. Dr. Selim BEZERAJ Kosovo
Prof. Dr. Numan ARUÇ Macedonia
Prof. Dr. Luvsandorj BOLD Mongolia
Prof. Dr. Samila KURDAMİYEVA Russia
Assoc. Prof. Anzorova Svetlana PETROVNA Russia
Prof. Dr. Radik GALILULIN Tataristan - Russia
Prof. Dr. Redzeb SKRİJELJ Serbia
İbrahim ALBAYRAK Switzerland
Prof. Dr. Mingazova
Leyla İhsan KIZI
Tatarstan
Assoc. Prof. Dr. Guzaliya KHAZİYEVA Tatarstan
Assoc. Prof. Dr. Kakajan JANİBEKOV Turkmenistan
Prof. Dr. Yampol'skii Alexander LEONİDOVİCH Ukraine
Prof. Dr. Glenn MUSCHERT United States of America
Prof. Dr. D. Ali ARSLAN Türkiye
Doç. Dr. Müjdat AVCI Türkiye
Prof. Dr. Hasan BAHAR Türkiye
Prof. Dr. Ali BİLGİLİ Turkey
Prof. Dr. Salim CÖHÇE Türkiye
Prof. Dr. Ali ÇAĞLAR Türkiye
Dr. Öğr. Demet Öztürk ÇELİK Türkiye
Prof. Dr. Ahmet DAĞTEKİN Türkiye
Prof. Dr. Mustafa Musa DİRLİK Türkiye
Prof. Dr. Gülfem ERGÜN Türkiye
Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Türkiye
Prof. Dr. Gülten Eren GÜMÜŞTEKİN Türkiye

67. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
66

Prof. Dr. Ebru KAFKAS Türkiye
Prof. Dr. Salih KAFKAS Türkiye
Dr. Öğr. Üyesi İnci KESİLMİŞ Türkiye
Prof. Dr. Faruk KOCACIK Türkiye
Prof. Dr. Suat KOLUKIRIK Türkiye
Prof. Dr. Ahmet Hakan ÖZTÜRK Türkiye
Prof. Dr. Günşah ŞAHİN Türkiye
Prof. Dr. Bekir ŞİŞMAN Türkiye
Prof. Dr. Turhan TOROS Türkiye
Prof. Dr. Hayati TÜFEKÇİOĞLU Türkiye
Doç. Dr. Mehmet Özgür TÜRKMENOĞLU Türkiye
Prof. Dr. Asım YAPICI Türkiye
Prof. Dr. Yunus YILDIRIM Türkiye
Doç. Dr. İrfan YILDIRIM Türkiye

68. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
67


DANIŞMA VE HAKEM KURULU
ADVISERY BOARD

Soy isim İsim
AÇIKALIN Doç. Dr. Neriman
AKÖZ Prof. Dr. Alaattin
AKKOL Dr. Öğr. Üyesi Mümtaz Levent
ALBAYRAK Dr. Öğr. Üyesi Mustafa
ALBUZ Prof. Dr. Aytekin
ALGÜL Prof. Dr. Öztekin
ALTAN Prof. Dr. Cemal
ARSLAN Gülten
ARSLAN Prof. Dr. D. Ali
ATEŞ Prof. İsmail
ATILGAN Doç. Dr. Kalender Özcan
ATTAR Dr. Öğr. Üyesi Günnur Ertong
AVCI Doç. Dr. Müjdat
AYDIN Prof. Dr. Mustafa
AZMAN Prof. Dr. Ayşe
BABAHAN Dr. Öğr. Üyesi Ali
BAHADIR Doç. Dr. Ziynet
BAHAR Prof. Dr. Hasan
BAL Prof. Dr. Hüseyin
BİLGİLİ Prof. Dr. Ali
BİRKÖK Doç. Dr. Cüneyt
BOZYER Dr. Öğretim Üyesi Ünal
BULDUM Dr. Öğretim Üyesi Berat Barış
CİRHİNLİOĞLU Prof. Dr. Zafer
COŞKUN Doç. Dr. İbrahim
CÖHÇE Prof. Dr. Salim

69. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
68

ÇAĞLAR Prof. Dr. Ali
ÇELİK Prof. Dr. Emine Babaoğlan
ÇELİK Dr. Öğr. Üyesi Ejder
DAĞTEKİN Prof. Dr. Ahmet
DAĞADUR Prof. Dr. İlhan
DEĞİRMEN Prof. Dr. Süleyman
DEMİR Doç. Dr. Alpaslan
DEMİR Dr. Öğr. Üyesi Bünyamin
DEMİRCİ Doç. Dr. Nevzat
DİRLİK Prof. Dr. Mustafa Musa
DOKAK Prof. Hüsnü
DÖNMEZ Prof. Dr. Süleyman
DUMAN BAY Doç. Dr. Betül
ERDEM Prof. Dr. Cumhur
ERDEM Dr. Öğr. Üyesi Meziyet Sema
ERDOĞAN Prof. Dr. Türkan
ERGENE Prof. Dr. Serap
ERGÜN Prof. Dr. Gülfem
ERJEM Prof. Dr. Yaşar
ERKUL Prof. Dr. Hüseyin
ERTAN Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Emin
GENÇ Prof. Dr. Salih Zeki
GÖKÇE Doç. Dr. Mustafa
GÖKHAN Prof. Dr. İlyas
GÜLBEYAZ Doç. Kürşad
GÜLSEVİN Prof. Dr. Gürer
GÜMÜŞTEKİN Prof. Dr. Gülten Eren
GÜZEL Prof. Dr. Abdurrahman
IŞIK Dr. Öğr. Üyesi Meryem Türkan
KAÇMAZOĞLU Prof. Dr. Hacı Bayram

70. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
69

KAFKAS Prof. Dr. Ebru
KAFKAS Prof. Dr. Salih
KARA Prof. Dr. İlker Fatih
KARATAŞ Doç. Dr. Mehmet
KESİLMİŞ Dr. Öğr. Üyesi İnci
KESİLMİŞ Melih
KURT Prof. Dr. Şener
KOLUKIRIK Prof. Dr. Suat
KOCA Prof. Dr. Emine
KOCACIK Prof. Dr. Faruk
KÖSE Prof. Dr. Osman
KÖZLEME Doç. Dr. Arif Olgun
KUMBUR Prof. Dr. Halil
MAZLUM Doç. Dr. Ahmet
MEŞE Doç. Dr. İlknur
MEŞE Ertuğrul
MUMYAKMAZ Doç. Dr. Alper
PINAR Öğr. Gör. Kasım
POLAT Doç. Dr. Ferihan
REŞİDOĞLU Prof. Dr. Hanlar
ODABAŞ Dr. Öğretim Üyesi Sevim
ÖMÜRGÖNÜLŞEN Prof. Dr. Uğur
ÖTGÜN Prof. Cebrail
ÖZBOLAT Doç. Dr. Abdullah
ÖZDEMİR Prof. Dr. Soner Mehmet
ÖZEN Prof. Dr. Recep
ÖZTÜRK Prof. Dr. Ahmet Hakan
ÖZYURT Prof. Dr. Mustafa
SAĞIR Doç. Dr. Adem
SALMAN Dr. Öğr. Üyesi

71. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
70

SAYAR Prof. Dr. Sedat
SAYINCI Doç. Dr. Bahadır
ŞAHİN Prof. Dr. Günşah
ŞİŞMAN Prof. Dr. Bekir
TAŞ Prof. Dr. Kenan Ziya
TOPAKKAYA Prof. Arslan
TOPSES Doç. Dr. Devrim
TUNCER Prof. Dr. Barbaros
TÜFEKÇİOĞLU Prof. Dr. Hayati
TÜRKMENOĞLU Doç. Dr. Mehmet Özgür
ULUOCAK Prof. Dr. Şeref
USLU Doç. Dr. Fatih
UYGUN Doç. Dr. Kalender
UYSAL Doç. Dr. Arzu
UYSAL Doç. Dr. Yücel
ÜNAL Dr. Öğr. Üyesi Recep
ÜREDİ Doç. Dr. Lütfi
ÜZEL Asiye
VURAL Prof. Dr. Feyzan Göher
WAKAMATSU Doç. Dr. Hirokhi
YAPALAK Dr. Öğr. Üyesi Suat
YAPICI Prof. Dr. Asım
YAVAŞOĞLU Dr. Öğr. Üyesi Ahu Sumbas
YETGİN Doç. Dr. Zeki
YILDIRIM Prof. Dr. Yunus
YILDIRIM Doç. Dr. Murat
YILDIRIM Doç. Dr. İrfan
YILDIZ Prof. Dr. Mete
YILDIZ Dr. Öğretim Üyesi Ali
YILMAZ Doç. Dr. Mualla
YOLDAŞ Prof. Dr. Yunus
YOLDAŞ Doç. Dr. Özlem BECERİK
YORULMAZ Prof. Dr. Şerife
YÖRÜK Prof. Dr. Doğan
YÜRÜDÜR Prof. Dr. Eren

72. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
71

4. ULUSLARARASI MERSİN SEMPOZYUMU GENEL PROGRAM
4. International Mersin Symposium
(22 - 24 Ekim 2020 / October 22 – 24, 2020)

SEMPOZYUM PROGRAMI / SYMPOSIUM PROGRAM
22 Ekim 2020 – KARABAĞ SALONU
8:00 KAYIT
8:30 AÇILIŞ – PROTOKOL KONUŞMALARI
KARABAĞ SALONU
10:00-10:45 1. OTURUMLAR
11:00 – 11:45 2. OTURUMLAR
12:00 – 12:45 3. OTURUMLAR
13:00 – 14:00 ÖĞLE ARASI
SUNUMLAR: 10 DK (4x10 DK), MÜZAKERE 5 DK
SALONLAR:
AZERBACAN – KARABAĞ – KAZAKİSTAN – ÖZBEKİSTAN -
TÜRKMENİSTAN SALONU
(Sunumlar, Saat: 10:00’dan itibaren, 3 gün boyunca, aynı anda 5 farklı salonda
gerçekleştirilecektir.)
4. ULUSLARARASI AKDENİZ SEMPOZYUMU AÇILIŞ OTURUMU :
DAVETLİ ULUSLARARASI KATILIMCILARIMIZ
Prof. Dr. Bekezhan A.
AKHAN KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Galib SAYILOV AZERBAYCAN
Prof. Dr. Salamat
İDRİSSOV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Toshqulov A. H. ÖZBEKİSTAN
Prof. Dr. Nihada
Delibegović DŽANİĆ BOSNA HERSEK
Prof. Dr. Hasan BAHAR TÜRKİYE
Prof. Dr. Seyfeddin
RIZASOY AZERBAYCAN
Doç. Dr. Zümrüd
MANSİMOVA İBRAHİM
KIZI AZERBAYCAN
Prof. Dr. Radik
GALILULIN
Tataristan –
RUSYA
Prof. Dr. Ardian MUHAJ ARNAVUTLUK
Prof. Dr. Naseem AHMAD HİNDİSTAN
Prof. Dr. Asıf HACIYEV AZERBAYCAN
Prof. Dr. Fizuli
KURBANOV AZERBAYCAN
Reyhan SAYILOVA AZERBAYCAN
Assoc. Prof. Dr. Aynur
KHUZHAKHMETOV
BAŞKURDİSTAN
– RUSYA
Assoc. Prof. Dr. Selim
BEZERAJ KOSOVA
Assoc. Prof. Tahseeen
FATIMA PAKİSTAN
Assist. Prof. Dr. Chunfeng
GE ÇİN

73. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
72

Prof. Dr. Redzeb
SKRİJELJ SIRBİSTAN
Prof. Dr. Numan ARUÇ MAKEDONYA
Prof. Dr. Hacıyev Eldar
NABİYEVİÇ
DAĞISTAN –
RUSYA
Assoc. Prof. Dr. Kakajan
JANİBEKOV TÜRKMENİSTAN
Assoc. Prof. Muhtar
MIROV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Abay
DUSENBAYEV KAZAKİSTAN
Prof. Dr. Damir
MATANOVİĆ HIRVATİSTAN
Prof. Dr. Emina Berbić
KOLAR HIRVATİSTAN
Assoc. Prof. Anzorova
Svetlana PETROVNA RUSYA


Dr. Ali TOPÇUK ALMANYA
Nejat KEVSEROĞLU IRAK
Hüseyin BEYOĞLU IRAK
Prof. Dr. Siham ZENGİ IRAK
Salah Behlül ÇAMURCU IRAK
Rashad MANAFOV IRAK
Muhammed IRAK
Sehavet İZZETİ İRAN
İbrahim ALBAYRAK İSVİÇRE


GENEL PROGRAM
22 Ekim 2020 23 Ekim 2020 23 Ekim 2020
1. Oturum
22 Ekim 2020 / 13:00-14:30
5. Oturum
23 Ekim 2020 / 8:30-10:00
11. Oturum
24 Ekim 2020 / 8:30-10:00
2. Oturum
22 Ekim 2020 / 14:45-16:15
6. Oturum
23 Ekim 2020 / 10:15-11:45
12. Oturum
24 Ekim 2020 / 10:15-11:45
3. Oturum
22 Ekim 2020 / 16:30-18:00

ÖĞLE ARASI: 12:00 – 13:00

ÖĞLE ARASI: 12:00 – 13:00
4. Oturum
22 Ekim 2020 / 18:00-19:30
7. Oturum
23 Ekim 2020 / 13:00-14:30
13. Oturum
24 Ekim 2020 / 13:00-14:30
8. Oturum
23 Ekim 2020 / 14:45-16:15
14. Oturum
24 Ekim 2020 / 14:45-16:15
9. Oturum
23 Ekim 2020 / 16:30-18:00
15. Oturum
24 Ekim 2020 / 16:30-18:00
10. Oturum
23 Ekim 2020 / 18:00-19:30
16. Oturum
24 Ekim 2020 / 18:00-19:30


Sempozyum Mekânı: Mersin.
E-posta: [email protected]

Sempozyum Web Adresi:
https://mersinsempozyumu.mersinakademi.com.tr/
İletişim Tel: [phone] / 0553 666 06 06

74. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
73



GENEL PROGRAM
22 Ekim 2020 23 Ekim 2020 24 Ekim 2020
4. Oturum
14:00-14:45
9. Oturum
8:00-8:45
19. Oturum
8:00-8:45
5. Oturum
15:00-15:45
10. Oturum
9:00-9:45
20. Oturum
9:00-9:45
6. Oturum
16:00-16:45
11. Oturum
10:00-10:45
21. Oturum
10:00-10:45
7. Oturum
17:00-17:45
12. Oturum
11:00-11:45
22. Oturum
11:00-11:45
8. Oturum
18:00-18:45
13. Oturum
12:00-12:45
23. Oturum
12:00-12:45
**** ÖĞLE ARASI: 13:00 –
14:00
ÖĞLE ARASI: 13:00 –
14:00
14. Oturum
14:00-14:45
24. Oturum
14:00-14:45
15. Oturum
15:00-15:45
25. Oturum
15:00-15:45
16. Oturum
16:00-16:45
26. Oturum
16:00-16:45
17. Oturum
17:00-17:45
27. Oturum
17:00-17:45
18. Oturum
18:00-18:45
28. Oturum
18:00-18:45
SALONLAR:
AZERBACAN – KARABAĞ – KAZAKİSTAN – ÖZBEKİSTAN –
TÜRKMENİSTAN SALONU

75. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
74





SEMPOZYUM
BİLDİRİ TAM METİNLERİ

76. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
75



ÜÇÜNCÜ BİN YILDA, GENEL SEÇİM SONUÇLARI TEMELİNDE
GÜDÜL’ÜN SİYASİ YAPISI

Prof. Dr. D. Ali ARSLAN
1

ÖZET
Seçimler demokratik
rejimlerin vazgeçilmez unsurlarındandır. Seçimlerin düşünsel temelinde, “insanın akıllı bir
yaratık olduğu ve kendisi için iyi olanla, kötü olanı ayırt edebileceği” ön kabulü yatar.
Seçimlerdeki tercihleri ile bireyler, ülkenin yönetimine belirli bir dönem süresince yön
verecek, toplumun değişim rotasını, toplumdaki bireylerin uyacakları kuralları ve
oynayacakları rolleri belirleyecek güce ve konuma sahip siyasi elitlerin kimler olacağına da
karar vermektedirler.
Bu realiteden yola çıkarak çalışmada, siyaset sosyolojisinin yöntem ve teknikleri
kullanılarak, yapısal-işlevselci bir bakış açısından hareketle, Güdül’ün genel siyasi yapısı ve
incelenen tarihsel süreç içinde bu yapıda yaşanan politik değişimin incelenmesi hedeflendi.
Bir başka ifadeyle Türk toplumunda siyasal gücün oluşumu, şekillenişi, işleyiş ve değişim
düzenliliklerinin incelenmesi amaçlandı.
Çalışmada, zaman boyutunda son 1999 yılından günümüze kadar geçen süreç araştırma
kapsamına dâhil edildi. Araştırma, yaklaşık son 21 yıl içinde yapılan genel seçimler ile
sınırlandırıldı. Daha net bir anlatımla çalışmada, son 21 yılda Güdül’de siyasi yapının
oluşumu, işleyişi ve değişim dinamikleri, genel seçim sonuçları temelinde incelendi.
Anahtar Sözcükler:
Güdül, Ankara, Genel Seçimler, Siyasi Yapı, Siyaset Sosyolojisi, Güdül’ün Siyasi Yapısı.


1
Mersin Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi. Sosyolog ve Siyaset Bilimci.

77. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
76


SOCIO-POLITICAL STRUCTURE OF GÜDÜL ON THE BASIS OF
THE GENERAL ELECTION RESULTS IN THE THIRD MILLENNIUM

ABSTRACT
Elections are indispensable elements of democratic regimes. The intellectual basis of the
choices is the presupposition that “man is an intelligent creature and can distinguish between
good and bad for himself”. With their choices in elections, individuals also decide who will
be the political elites who have the power and position to direct the administration of the
country for a certain period, determine the course of change in the society, the rules to be
followed by the individuals in the society and the roles they will play.
In this study, it was examined the political structure of Güdül and changes taking place in
the process from structural-functionalist point of view. In other words, it was aimed to
examine the formation, functioning and regularity of political power in Güdül by using the
methods and techniques of political sociology in the study,
In the study, the process of the last 20 years was included in the scope of the research. The
study was limited by the general elections held in Güdül in the last 21 years. In other words,
the study, the formation of the Güdül's political structure, functioning and dynamics of
change were examined on the basis of general election results in last 21 years.
Key Words:
Güdül, Ankara, General Elections, Political Structure, Political Sociology, Political
Structure of Güdül.

78. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
77

GİRİŞ: DEMOKRASİ, SEÇİMLER VE SİYASAL KATILIM
İnsan ve toplum birbiri ile içiçe temel sosyolojik olgulardandır. Toplum insanın
içinde bulunduğu doğal ve beşeri çevreyle baş edebilme çabalarından doğmuştur. İçinde
bulunduğu çevrenin zorluk ve sorunlarıyla baş edebilmek isteyen insanlar, öteki insanlarla
işbirliği, dayanışma ve iş bölümü içinde olma zorunda olduklarını görmüşlerdir. Bu zorluklar
ve mecburiyetin doğurduğu etkileşim ve toplumsal ilişki neticesinde toplum denilen
gerçeklik ortaya çıkmıştır (Arslan, 2020; Arslan, 2012).
Öte yandan siyaset olgusu ve devamında kavramı da insanların bu zorunlu ve
karşılıklı etkileşimlerinden ortaya çıkmıştır. Siyaset sözcüğünün dilimize, Arapça “seyis”
sözcüğünden geçmiştir ve at terbiyecisi anlamına gelir. Siyaset sözcüğü İngilizce’de ise
“politics” kelimesiyle ifade edilir. Bu bağlamda politika kavramı da, eski Yunanca’da şehir
anlamına gelen polis kelimesinden türemiştir. Günümüz sosyal bilimlerinde siyaset ve
politika sözcükleri genellikle birbirileriyle eş anlamlı olarak kullanılır. Çok öz olarak
politika yönetme sanatı, siyaset ise eğitme (terbiye etme) sanatı anlamında kullanılır (Arslan,
2020; Arslan, 2018).
Sosyolojik açıdan incelendiğinde siyaset kavramının, hükümet etme, halkın idare
edilmesi, kamusal ve siyasal alanın düzenlenmesi, uzlaşma, uyum, müzakere ile siyasal
kararların alınması, siyasi iktidarın ele geçirilmesi mücadelesi, siyasi iktidar üzerinden
kaynakların, değer ve sembollerin dağıtılması gibi anlamlarda kullanıldığı gerçeği ile
karşılaşılır (Akdoğan, 2008: 9). Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlüğü (Türk Dil Kurumu,
2015)’nde ise siyaset: “Devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatıyla ilgili özel görüş veya
anlayış” şeklinde tanımlanır. En genel manada siyaset, insanların hayatlarını düzenleyen
genel kuralları yapmak, korumak ve değiştirmek için gerçekleştirdikleri faaliyetlerdir
(Heywood, 2014: 22). Bir başka açıdan da siyaset “kaynakların ve değerlerin otorite yoluyla
dağıtımı” şeklinde tanımlanır (Yayla, 2004: 3).
Günümüz demokratik toplumlarında siyaset kurumu büyük ölçüde seçimlerle
şekillenir. Bu hususta bireylerin siyasi ilgi ve katılımları, politik süreç içinde sergiledikleri
siyasi tutum ve davranışlar büyük ölçüde belirleyici rol oynar (Jary & Jary, 1991: 475–480).
En genel biçimiyle aday-seçmen, yöneten-yönetilen gibi rol örüntülerinin yanı sıra;
toplumsal yapı, seçimler, siyasal sistem, siyasi partiler, … gibi olgular, siyaset kurumunun

79. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
78

yapısal oluşumu açısından büyük önem taşır. Bu bağlamda, siyaset denildiğinde ilk akla
gelen kavramlar arasında ise demokrasi ve seçim kavramları yer alır.
Demokrasi denildiğinde ilk akla gelen olgular muhalefet ve seçimlerdir. Zira “iktidar
her siyasal sistemde vardır; ama muhalefetin yasal olarak tanındığı ve güvence altına alındığı
tek siyasal sistem demokrasidir” (Kışlalı, 2003: 244). Demokratik siyasal ortamlar, toplumu
oluşturan bireylerin, yasal zeminlerde bir araya gelip örgütlenerek (Duverger, 1993; Teziç,
1976), siyasal iktidarın şekillenişinde söz sahibi olma mücadelesine uygun ortamları hazırlar.
Bu barışçı mücadele sürecinde her siyasi parti, siyasal güç dengesini kendi lehine çevirmeyi
hedefler.
Demokratik toplumlarda, iktidarı elde etmenin yolu yerel ya da genel seçimler de elde
edilen başarıdan geçer. Normal şartlarda, siyasal iktidar yarışında başarıyı, siyasi partileri ve
siyasi liderlerin, bireylerin tutum ve davranışları belirler. Daha net bir anlatımla, Arslan
(2016)’ın da belirttiği gibi, toplum ve siyaset hayatında demokrasinin hüküm sürdüğü
ülkelerde, devlet – toplum hayatına yön veren yöneticiler seçimlerle belirlenir. Seçimler genel
olarak merkezi otoriteyi belirlemeye yönelik genel seçimler ve yerel otoriteyi belirlemeye
yönelik mahalli idareler seçimler olarak iki grupta ele alınır. Özünde, “insanın akıllı bir yaratık
olduğu ve kendisi için iyi olanla, kötü olanı ayırt edebileceği” (Kışlalı, 2003: 238) ön kabulünün
yattığı seçimler, demokratik sistemlerin vazgeçilmez unsurlarındandır.
Seçimlerde oylarını kullanan vatandaşlar, yalnızca toplumun siyasal yapısını
şekillendirmede belirleyici rol oynamakla kalmazlar; bunun yanı sıra topluma belirli bir dönem
yön verecek (Arslan, 2011-a; 2011-b; 2011-c), toplumun değişim rotasını çizip, uyulması
gereken kuralları belirleyecek, merkezi ve yerel siyasi elitleri (Arslan, 2005-a; Arslan, 2005-b;
Arslan, 2005-c; Arslan, 2004; Frey, 1965) de belirlerler. Bireyler seçimlerdeki tercihleri ile aynı
zamanda, siyasal gücün (Bachracah, 1961), siyasi partiler (Duverger, 1993; Teziç, 1976;
Albayrak, 2004) arasındaki dağılımına karar verip, toplumsal iktidarın yapısını da (Dahl, 1961)
şekillendirirler (Glasgow & Alvarez, 2005: 245-248).

80. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
79

1. DÜNDEN BUGÜNE GÜDÜL’DE, ANKARA’DA VE TÜRKİYE GENELİNDE
SİYASAL KATILIM
Yukarda anlatılan bütün bu bilgilerden de açıkça anlaşılacağı üzere demokratik
sistemlerde bireyler, özellikle seçimlerde sergiledikleri siyasal tutum ve davranışlarıyla,
toplumunun siyasi yapısını şekillendirilmesinde belirleyici konumundadırlar. Bireylerin
siyasete olan ilgileri ve katılım seviyeler, bireysel ve toplumsal açıdan birtakım farklılıklar
gösterebilmektedir. Bir başka anlatımla, bireylerin siyasi katılımlarında hem bireysel ve hem
de toplumsal faktörler belirleyici rol oynar. Bazı araştırmacılar bireylerin seçimlere ilgisi ve
seçimlere katılım oranı ile toplumları gelişmişlik düzeyleri arasında ilişki kurarlar (Arslan,
2006). Bununla birlikte bu ilişki her zaman doğrusal olmayabilmektedir. Ancak seçmenlerin
seçimlere ilgisinde ve siyasi davranışlarında, sosyal ekonomik faktörlerin son derece etkili
olduğu su götürmez bir gerçektir (Kalender, 2005).
Bu konuyla alakalı olarak, farklı ülkelerinde gerçekleştirilmiş genel seçimler ya da
başkanlık seçilerine katılım oranları incelendiğinde, toplumları gelişmişlik düzeyi ile
seçimlere katılım arasında kurulabilecek ilişkilerin boyutları daha bir netlik kazanır.
Örneğin, 28 Mart Gürcistan Parlamento seçimlerinde seçimlere katılım oranı yüzde 82,
Ocak 2004 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde katılım oranı da yüzde 83 olarak gerçekleşmiştir
(Jones, 2005: 307 ve 310). Latin Amerika ülkelerinden Dominik Cumhuriyeti’nde, 2004
başkanlık seçimlerinde bu oran yüzde 72,8 olmuştur (Sagas, 2005: 158). Yine
Endonezya’daki 1999 seçimlerinde yüzde 94, 2004 seçilerinde yüzde 84 (Thalang, 2005:
330); Guatemala’da 2003 başkanlık seçimlerinin ilk turunda yüzde 57,9, ikinci turunda
yüzde 46.78 (Azpuru, 2005: 146); Kamboçya 2003 parlamento seçimlerinde yüzde 81,5
(Schaap, 2005: 134); İsviçre 2003 Ulusal Konsey seçimlerinde yüzde 44,5 (Dardanelli,
2005: 137); Slovakya 2003 cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ilk turunda yüzde 47,9, ikinci
turunda yüzde 43,5 (Rybar, 2005:337); İngiltere’de 1975 yılından bugüne yapılan yerel
seçimler de yüzde 36 ile yüzde 49 (Rallings, 2005: 398–399) arasında gerçekleşmiştir.
Öte yandan siyasal katılım olgusu, siyasal boyutlarıyla incelendiğinde de önemli
sonuçlara ulaşılır. Araştırmalar bireylerin siyasi katılımlarında kişilik özellikleri gibi sosyal
psikolojik özelliklerinden, sivil toplum faaliyetlerine duyulan ilgi ve siyasi parti üyeliğine
kadar çok sayıda faktör etkili olabilmektedir (Orhan, 2011: 116-118). Bu faktörler arasında

81. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
80

başta aile, cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, görülen eğitim türü, yaşanılan mekân (kır-kent), iklim
ve coğrafi özellikler olmak üzere meslek, gelir düzeyi, toplumsal statü gibi sosyo-
demografik faktörler başı çekmektedir (Sitembölükbaşı, 2011: 5-82).
Bütün bu anlatılagelen hususular temelinde çalışmada Güdül’de siyasal katılım
konusu da incelendi. Konuya sistematik bütünlük kazandırmak ve Güdül’deki durumun
Türkiye ve Başkent Ankara’nın siyasi yapısı açısından ne anlama geldiğini anlatabilmek için
Türkiye geneli ve Ankara ili özelinde genel seçimlere katılım durumu da incelendi. Konuya
tarihsel ve akademik açıdan bütünlük kazandırmak amacıyla, araştırmanın zaman
boyutunda, yerel seçimler ile ilgili araştırmada da olduğu gibi, başlangıç olarak Üçüncü Bin
yılın başı seçildi. Daha net bir ifadeyle çalışmada, Güdül’ün siyasi yapısının üçüncü bin yılın
başında ki bu dönem 21. Yüzyılın da başlangıcıdır, şekillendiren genel seçimlerden yola
çıkıldı. Malumu olduğu üzer bu genel seçimler 1999 milletvekili genel seçimleridir,

Tablo 1: 1950’den Günümüze Türkiye, Ankara ve Güdül’de Genel Seçimlere Katılım
Seçimlere Katılım Oranı (%)
Türkiye Ankara Güdül
2018 Genel Seçimleri 86,2 89,4 89,7
1 Kas 15 Genel Seçimleri 85,2 89,6 88,2
7 Haz 15 Genel Seçimleri 83,9 88,2 87,5
2011 Genel Seçimleri 83,16 88,9 88,2
2007 Genel Seçimleri 84,38 85,6 86,7
2002 Genel Seçimleri 79,101 82,3 79,85
1999 Genel Seçimleri 87,094 88,4 92,87
Ortalama Katılım Oranı 84,15 87,49 87,57

82. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
81

Tablo 1’de sergilenen bulgular, yakın geçmişimizde gerçekleşen seçimlerde,
Güdül’de yaşayan seçmenlerin siyasi tutum ve davranışlarına dair önemli ipuçları verir.
İncelenen süreçte gerçekleşen 7 genel seçime dair bulgular Güdül, Ankara ve Türkiye
genelindeki seçimlere katılım durumuna dair, ayrıntılı mukayese yapma imkânı da sunan,
son derece ayrıntılı bilgiler sunmaktadır.
Konu sayısal ve oransal olarak ifade edilecek olursa, son 7 genel seçimlerde
Güdül’de seçimlere ortalama katılım oranı yüzde 87,57’dir. Bu oranın Türkiye genli için
yüzde 84,15 olduğu gerçeği kıyaslandığında konu daha bir netlik kazanır. Bunun da ötesinde
seçimlere ilgi hemen ger dönem Türkiye genelindeki siyasi ilginin üzerinde olduğu gerçeği
de gözden ırak tutulmamalıdır.
Öte yandan Güdül’de seçimlere en düşük seviyede katılım, Türkiye geneli ve Ankara
ilinde olduğu gibi, 2002 genel seçimlerinde olmuştur. İncelenen her dönemde yüzde 80’lerin
çok üstünde gerçekleşen katılım Güdül’de 2002 genel seçimlerinde, ilk ve son kez yüzde
80’in altına düşmüştür. Ancak bu durum genelden bir sapma olmayıp, Türkiye geneli ve
Ankara ili özeline paralel bir doğrultuda gerçekleşmiştir.

2. 1999 YILI GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Güdül’ün siyasi yapısı ve Güdül’de siyasi katılım konusuna yönelik bu çalışmada
yalnızca seçimlere katılım oranlarıyla yetinilmedi. Buna ilaveten, seçimlere katılım konusunu
ve siyasal yapıyı daha anlaşılır kılmak için çalışmada seçmen davranışının boyutlarıyla da
ilgilenildi. Bu bağlamda, önce Güdüllü seçmenin seçimlerde kullandığı oyların önce siyasi
partilere dağılım incelendi. Ardından da bu durumun siyasi yelpazede nasıl bir görünüm ortaya
çıkardığı hususu üzerinde duruldu. Böylece Güdül’ün siyasi yapısı, bu yapının oluşum ve
değişim dinamikleri daha ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmuş oldu.
Bu realiteden hareketle, önce başlangıç yılı olarak belirlenen 1999 Türkiye genel
seçimleri ele alındı. 1999 seçimleri 18 Nisan 1999’da gerçekleştirildi. Bu seçimlerde Türkiye
genelinde katılım oranı, 1991 ve 1995 genel seçimlerine oranla bir hayli artarak yüzde 87.09
olarak gerçekleşmiştir. Bu oran bir önceki katılım oranından yüksek olması bakımından dikkat
çekicidir.

83. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
82

Genel boyutlarıyla ele alındığında, sonuçları bakımından 1999 genel seçimlerinin
sürprizlerle dolu olduğu gerçeği ile karşılaşılır. Dünyadaki ve Türkiye’deki genel konjonktürel
durumun da etkisiyle, toplumsal psikolojide yükselen milliyetçilik duyguları, seçim
sandıklarına da yansımıştır. DSP ve MHP bu seçimlerde büyük bir oy patlaması yaşamıştır.
Siyasi otoriteleri ve kamuoyu araştırma şirketlerini ters köşe yapan 1999 Türkiye genel
seçimleri sonuçları, ülkenin toplumsal ve siyasal tarihinde hayati derece önemli gelişmeleri de
beraberinde getirmiştir. Bu sonuçların belki de en önemlisi, ülkenin içinde bulunduğu
koşulların ve dış güçlerin kışkırtmasının da sonucu olarak, 1970’li yıllarda karşı saflarda
birbirleriyle siyasi savaşım içinde olan, “düşman kardeşler” DSP ve MHP’yi barıştırmış
olmasıdır. Seçimleri birinci ve ikinci sırada bitiren bu iki siyasi parti, dördüncü sıradaki
ANAP’ın da desteğini alarak, 28 Mayıs 1999 tarihinde (Doğan, 2006: 145), Ecevit’in
başbakanlığında, “DSP-MHP-ANAP” Üçlü Koalisyon Hükümeti’ni kurmuştur.

Tablo 2: 1999 Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Dağılım
Partiler Türkiye Ankara
Oy Oranı
Güdül (İlçe Geneli)
Oy Sayısı Oy Oranı (%)
DSP 22,189 23,1 1428 15,1
MHP 17,979 21,6 3050 32,07
FP 15,410 17,1 911 9,58
ANAP 13,221 10,8 1581 16,62
DYP 12,011 7,3 1758 18,48
CHP 8,710 13,4 182 1,91
HADEP 4,753 1,6 116 1,22
BBP 1,463 1,6 198 2,08
BAĞ. 0,867 0 0 0
DİĞER 4,264 3,5 287 3,02
TOPLAM 100 100 9511 100
Kaynak: TÜİK (2020).


1999 genel seçimlerinin sonuçları partilerin aldıkları oy bağlamında incelendiğinde,
1999 genel seçimlerinin galibinin Demokratik Sol Parti ve Milliyetçi Hareket Partisi olduğu
açıkça görülür. Tablo 2’de görüldüğü gibi, bu seçimler sonucunda 5 siyasi parti (DSP, MHP,
FP, ANAP ve DYP) ve 3 bağımsız aday parlamentoya girme hakkı kazandı. Seçimlerde birinci
parti, oyunu bir önceki genel seçimlere göre yüzde 51.57 oranında arttırmayı başaran DSP oldu.

84. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
83

1995 genel seçimlerinde aldığı yüzde 14.64’lük oy karşılığında 76 milletvekili çıkaran DSP,
1999 genel seçimlerinde yüzde 22.19 oranında oy alarak 136 milletvekilliği ve parlamentoda
yüzde 24.73’lük temsil gücü kazandı.
Konu Güdül özelinde incelendiğinde ise Güdül’ü üçüncü bin yıla taşıyan siyasi yapıya
dair son derece öneli ipuçlarına ulaşılır. Yine Tablo 2’de ayrıntılı bir şekilde görüldüğü gibi,
1999 yılı genel seçimlerinin Güdül ilçesi genelinde ortaya koyduğu sonuçlar, Türkiye geneli
ortalamasının bir hayli farklıdır. 1999 genel seçimlerinin Güdül’de galibi, Ankara ve Türkiye
genelinden farklı olarak milliyetçi sağ kanadın partisi Milliyetçi Hareket Partisi’dir. Seçimleri
2. sırada tamamlayan partiler ise merkez sağ kanattan ANAP ve DYP’dir. Seçimlerin Türkiye
şampiyonu, merkez soldan Ecevit’in DSP’si ise Güdül’de kendine ancak dördüncü sırada yer
bulabilmiştir.



Partiler bazında, Türkiye’nin ve Ankara’nın genel durumundan çok büyük farklılık
gösteren partilerin Güdül genelindeki bu oy dağılımı, doğal olarak ilçenin genel siyasi yapısına
da yansımıştır. Grafik 1’de de görüldüğü gibi Güdül ilçesinin 1999 genel seçimleri ile
şekillenen genel siyasi yapısı da, Türkiye ve Ankara genelindeki durumdan çok büyük
farlılıklar arz eder. Daha net bir ifadeyle, 1999 genel seçimlerinde, sol yelpaze oylarında
0
20
40
60
80
100
SAĞ PARTİLER
TOPLAMI
SOL PARTİLER TOPLAMI DİĞERLERİ
1999 TOPLAM
60,1
30,9
9
100
58,4
36,5
5,1
100
78,8
17
4,2
100
Grafik 1: 1999 Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de
Oyların Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

85. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
84

Türkiye ve Ankara genelinde önemli artışlar gözlemlenmiştir. Bununla birlikte toplam oylarda,
sağ siyaset geleneğinin siyasi yapıdaki ağırlığı, hem Türkiye ve hem de Ankara ili genelinde
devam etmiştir. Fakat sağ kanat oyların ağırlığı Güdül’de kendisini daha bir fazla hissettirir.
Daha net bir ifadeyle sağ siyasi yelpaze Güdül ilçesi genelinde, Türkiye ve Ankara genelinde
elde ettiği seçmen desteğinden yaklaşık yüzde 30-35 oranında daha fazla seçmen desteği almayı
başarmıştır.

3. 2002 YILI GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Çalışmada ikinci olarak, 21. Yüzyılın ilk Türkiye genel seçimleri incelendi. 22.
Dönem milletvekili seçimleri olma hüviyetini taşıyan 2002 genel seçimleri 3 Kasım 2002’de
gerçekleştirilmiştir. Türkiye geneli açısından olduğu kadar Ankara ili ve Güdül ilçesinin
siyasi hayatında da son derece önemli sonuçlara zemin hazırlayan bu seçimlere seçmen ilgisi
son derece düşük seviyelerde olmuştur. Seçmenlerin siyasi katılımındaki bu gerileme,
Türkiye genelinde olduğu kadar, Ankara ili ve Güdül ilçesi özelinde de kendini net bir
şekilde hissettirmiştir. 2002 seçimlerinde Türkiye genelinde seçimlere katılım oranı yüzde
79.10 olarak gerçekleşmiştir. 1999 genel seçimlerinde Türkiye genelinde katılım oranının
yüzde 87.09 olduğu gerçeği hatırlandığında, ülke genelinde siyasi katılımda yüzde 9,17
civarında düşüş yaşanmış olduğu gerçeği ile karşılaşılır.
İktidar ortaklarının tarifsiz ve talihsiz bir erken seçim kararıyla gerçekleştirilen 2002
genel seçimleri, Türk toplum ve siyasi hayatı açısından oldukça önemli sonuçları da
beraberinde getirmiştir. Bu seçimlerde Türkiye genelinde18 siyasi parti ve bağımsızlar
seçimlerde iktidar olma mücadelesi vermiştir. Seçimler öncesinde siyasi yapıda yaşanan
aşırı parçalanma ve ayrışamaya Türkiye seçmeninin cevabı net oldu: Seçim öncesindeki bu
aşırı bölünmüşlük, sandıktan aşırı yoğunlaşma olarak çıktı. Bu seçimlerde, yalnızca iki parti
yüzde 10’luk ülke barajını barajı aşarak parlamentoda temsil hakkı kazandı. Bu durum, yakın
Türk siyasi tarihi açısından bir ilk anlamına geliyordu.
Bu seçimlerin galibi, sürpriz bir çıkış yaparak yüzde 34.43 civarında oy alan, çiçeği
burnunda Adalet ve Kalkınma Partisi oldu. Kısa süre sonra da 58. Cumhuriyet hükümeti,
Adalet ve Kalkınma Partisi, Kayseri milletvekili Abdullah Gül’ün başbakanlığında

86. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
85

18.11.2002 tarihinde kuruldu. Abdullah Gül’ün başbakanlığındaki hükümet 11.03.2003
tarihine kadar görev yaptı (Başbakanlık, 2006). Abdullah Gül’ün başbakanlığındaki 58.
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’nin istifasını sunması üzerine, 14 Mart 2003 tarihinde,
yenilenen Siirt seçimleriyle Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Siirt milletvekili olarak giren
Recep Tayyip Erdoğan’ın başbakanlığında, 59. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti kuruldu.
2002 genel seçimlerinde, seçim barajını aşmayı başaran ikinci parti ise Cumhuriyet
Halk Partisi’dir. CHP bu seçimlerde yüzde 19,41 oranında oy aldı ve ana muhalefet partisi
oldu. Türkiye genelinde seçmen desteğini, bir önceki seçimlere oranla yüzde 122,85
oranında arttıran CHP, 172 milletvekili çıkardı ve yüzde 32.18’lik temsil gücüne ulaştı
(Tablo 3 ve Grafik 4). Beklenildiği üzere, halkın kendilerine verdiği vekâlet ve emanete
sahip çıkmayı başaramayan, 1999 genel seçimlerinin iktidar ortağı 3 siyasi parti, 2002
seçimlerinde büyük bir hezimet yaşadı. Önceki dönemin iktidar ortakları bu seçimlerde
bırakın yürütme sürecine dâhil olmayı, yasama sürecine dahi dâhil olamadılar. Daha net bir
ifadeyle, halkın kendilerine verdiği net mesajı anlamamakta ısrar eden bu 3 siyasi parti, ülke
barajının aşamadı ve meclise bir tek milletvekili dahi sokamadı. Halktan kırmızı kart gören
bu 3 siyasi partiden en büyük şamarı da halkın öncelikle iktidar görevi verdiği DSP yedi.
Tablo 3: 2002 Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Dağılım
Partiler Türkiye Ankara
Oy Oranı
Güdül (İlçe Geneli)
Oy Sayısı Oy Oranı (%)
AK PARTİ 34,429 38,1 3451 43,90
CHP 19,406 28 651 8,28
DYP 9,536 5,4 1002 12,75
MHP 8,346 8,6 1030 13,10
GP 7,251 6,8 296 3,77
DEHAP 6,137 2,4 120 1,53
ANAP 5,110 2,9 668 8,5
SP 2,488 1,1 73 0,93
BAĞ. 0,961 0 1 0,01
DİĞER 7,3 6,7 568 7,23
TOPLAM 100 100 7860 100
Kaynak: TÜİK (2020).

87. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
86

2002 Türkiye milletvekili genel seçimleri, Türkiye’nin genel siyasi ve toplumsal yapısı
açısından olduğu kadar, Ankara ili ve Güdül ilçesi bakımından da son derece çarpıcı sonuçları
beraberinde getirmiştir. Bu seçimlerin, Türkiye genelinde olduğu gibi, Ankara ili ve Güdül
ilçesinde de mutlak galibi Ak Parti (Adalet ve Kalkınma Partisi)’dir. Kurulalı henüz on beş ay
bile geçmemiş olan Ak Parti, 2002 Türkiye milletvekili genel seçimlerinde, görülmemiş bir
başarıya ve egale edilmesi çok zor bir zafere imza atmıştır.
Tablo 3’te de görüldüğü gibi Türkiye geneline yüzde 34’ün üzerinde seçmen desteği
kazanan Ak Parti bu desteği, Ankara ili ve Güdül ilçesi özelinde daha ileri seviyelere taşımıştır.
Seçim sonuçlarında iktidar olmayı başaran Ak Parti’nin Güdül’deki başarısı ise göz kamaştırıcı
boyutlardadır. Daha net bir ifadeyle, daha sonra ismi genel başkanı Recep Tayyip Erdoğan ile
özdeşleşecek olan bu parti, Güdül ilçesi genelinde, Türkiye genelinde kazandığı seçmen
desteğinden, yaklaşık yüzde 27,62 oranında daha fazla seçmen desteği elde ederek, Güdül’ün
siyasi yapısına damgasını vurmuştur.
2002 Güdül genel seçimlerinin en büyük mağlubunun ise MHP olduğu yadsınamaz bir
gerçektir. 1999 genel seçimlerinde Güdül’de Türkiye ortalamasının çok üzerinde yüzde 32’in
üzerinde oy alan MHP, seçmenin verdiği görevi başaramamış olmanın mahcubiyetini ve
mağlubiyetin Güdül’de de yaşamıştır. Güdüllü seçmen MHP’ye, 2002 genel seçimlerinde,
önceki seçimlerde verdiği seçmen desteğinin yarısını bile çok görerek, çok ağır bir ders
vermiştir. Bu seçimlerde Güdül’de ikinci ve üçüncü sırayı, birbirine son derece yakın oy
oranlarıyla MHP ve DYP elde etmiştir. Bununla birlikte, bu iki parti, ülke geneli yüzde 10’luk
barajını aşamadığı için meclise girmeyi başaramamıştır.

88. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
87


21. Yüzyıla – Üçüncü Bin Yıla yepyeni ve taptaze bir başlangıç yapan Türkiye’nin,
Ankara’nın ve Güdül’ün bu yeni süreçte yenilenen toplumsal ve siyasal dokusunu
anlayabilmek için, seçim sonucunda oyların siyasi yelpazeye dağılımın da dikkatlice incelemek
gerekir. Grafik 2’de de görüldüğü gibi, 2002 genel seçimlerinin Türkiye galibi sağ siyaset
anlayışıdır. Bununla birlikte, Türkiye geneli ve Ankara ilinde küçük bir kan kaybı gözlemlenir.
Bunun müsebbibi ise büyük ölçüde DYP ve ANAP’tır. Buna karşın sağ kanadın Güdül’ün
siyasi yapısında ulaştığı güçte küçük de olsa bir artış gözlemlenir. Bir başka ifadeyle 2002 genel
seçimlerinde, Ankara’nın en önemli ilçelerinden Güdül ilçesinin siyasi yapısında sağ siyaset
anlayışının açık ara üstünlüğü daha bir belirgin hale gelmeye başlar.

4. 2007 YILI GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Ankara’da huzur ve sükûnetin adresi olarak bilinen Güdül ilçesinin toplumsal ve
siyasal yapısını yönelik olarak gerçekleştirilen bu araştırmada, incelenen sürecin üçüncü
genel seçimleri durumundaki 2007 genel seçimleri de incelendi. 23. Dönem Türkiye
Büyük Millet Meclisi üyelerini belirlemek amacıyla yapılmış olan 2007 genel seçimleri, 22
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Sağ Partiler Toplamı Sol Partiler Toplamı Diğerleri (GP dâhil)
2002 Toplam
59
19,4
21,6
100
56,1
28
15,9
100
79,2
8,3
12,5
100
Grafik 2: 2002 Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de Oyların
Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

89. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
88

Temmuz 2007 tarihinde yapılmıştır. Bu seçimlere seçmen ilgi ve katılımı Türkiye genelinde,
Ankara ilinde ve Güdül ilçesinde, önceki seçimlere kıyasla son derece yüksek seviyelerde
olmuştur.
Türkiye genelinde 2007 seçimlerine katılım, 2002 seçimleri ile karşılaştırıldığında
yüzde 6,68 oranında artarak, yüzde 84,38 civarında gerçekleşmiştir. Güdül ilçesi genelinde ise
seçimlere katılım Türkiye ortalamasının da bir hayli üzerinde olmuştur. Daha net bir ifadeyle
Güdül’de, 2002 genel seçimlerinde yüzde 79,9 civarında olan katılım oranı, 2007 seçimlerinde
yüzde 8,51 oranında artarak yüzde 86,7’ye ulaşmıştır.

Tablo 4: 2007 Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Oy Dağılımı (%)
Partiler Türkiye Milletvekili
Sayısı
Ankara
Milletvekili
Sayısı
Ankara
Oy
Oranı
Güdül (İlçe
Geneli)
AK PARTİ 46,664 341 16 47,5 56,3
CHP 20,847 111 9 28 10,8
MHP 14,29 70 4 15,2 21,2
DP 5,414 0 0 2,8 4,8
GP 3,034 0 0 1,9 1,2
BAĞ. 5,204 28 0 1,2 0,2
DİĞER 4,547 0 0 3,4 5,5
TOPLAM 100 550 29 100 100
Kaynak: TÜİK (2020).

2007 milletvekili genel seçimleri, hem Türkiye ve hem de Güdül’ün siyasi ve toplumsal
hayatında son derece önemli değişimleri de beraberinde getirmiştir. Hatırlanacağı üzere, bir
önceki seçimlerde meclise yalnızca iki parti girebilmişti. 2007 seçimlerinde ise Ak Parti ve
CHP’ye ilaveten MHP ve Bağımsızlar da meclise girmeyi başardı.
Sonuçlar partilerin elde ettiği seçmen desteği temelinde incelendiğinde, seçimlerle
şekillenen yeni toplumsal ve siyasal yapıya dair daha ayrıntılı ipuçlarına ulaşılır. Tablo 4’te de
görüldüğü gibi, Türkiye ve Ankara ili genelinde olduğu gibi Güdül ilçesinde de 2007 genel
seçimlerinin mutlak galibi Adalet ve Kalkınma Partisi’dir. Ak Parti Güdül’de, Ankara ve

90. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
89

Türkiye genelinde aldığı oyların çok daha fazlasını alarak, seçmen desteğini yüzde 56’nın da
üzerine taşımıştır.
Daha net bir anlatımla Ak Parti Güdül’de, Türkiye genelinde aldığından yüzde 20,82
oranında daha fazla seçmen desteği kazanmış ve ilçenin siyasal yapısına damgasını vurmuştur.
Güdül’de önemli bir seçmen potansiyeline sahip olan MHP ise Türkiye ve Ankara genelinde
sergilediğinden daha yüksek bir performansla Güdül’de ikinci sırada seçimleri tamamlamayı
başarmıştır. Türkiye’de seçimleri ikinci sırada tamamlayan CHP ise, Güdül’de Türkiye
genelinde aldığı ortalama oyun ancak yarısı kadar seçmen desteği alabilmiş ve Güdül
seçimlerini üçüncü sırada tamamlayabilmiştir.



2007 genel seçimleri ile yeniden şekillenen siyasi yapıyı daha iyi anlayabilmek için,
seçimlerde oyların siyasi yelpazeye dağılımını da ayrıntılı bir şekilde incelemek gerekir. Grafik
3’te de net bir şekilde görüldüğü gibi, Türkiye’nin ve Ankara’nın siyasal yapısı içinde sağ
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Sağ Partiler Toplamı Sol Partiler Toplamı Diğerleri (GP dâhil)
2007 Toplam
66,5
20,8
12,7
100
65,5
28
6,5
100
82,3
10,8
6,9
100
Grafik 3: 2007 Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de Oyların
Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

91. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
90

siyaset geleneğinin belirleyici üstünlüğü artarak devam etmiştir. Güdül ilçesi genelinde ise Sağ
siyaset anlayışının toplumsal ve siyasal yapıdaki belirleyici gücü çok daha ileri ve yüksek
seviyelere ulaşmıştır. Daha net bir şekilde ifade etmek gerekirse, 2007 genel seçimlerinde
Güdül’de sağ kanat siyasal partiler toplamda yüzde 82,3 gibi çok yüksek bir seçmen desteğine
ulaşmayı başarmıştır.

5. 2011 YILI GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Araştırma kapsamında incelenen dönemin dördüncü genel seçimleri olma
mahiyetindeki 2011 genel seçimleri, 12 Haziran 2011 tarihinde yapılmıştır. 24. Dönem
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerini belirlemek amacıyla yapılmış olan bu seçimlerde
Türkiye genelinde seçmen ilgisi, küçük bir düşüşle, bir önceki seçimlere yakın oranlarda
gerçekleşmiştir. Ankara ve Güdül’de ise durum biraz daha farklıdır. Hem il genelinde ve
hem de ilçe genelinde seçimlere ilgi ve katılım, belirli boyutlarda da olsa artarak yüzde
88’lerin üzerine çıkmıştır.
24. Dönem parlamentosunun şekillenip, ülkenin yasama ve yürütme sürecine yön
vermesi için gerçekleştirilmiş olan 2011 milletvekili genel seçimleri, ülkenin toplumsal ve
siyasal hayatı açısından son derece önemli sonuçlar doğurmuştur. Bu sonuçların belki de
önemlisi, iktidardaki bir siyasi partinin, siyasi tarihimizde ilk kez, üst üste girdiği üç genel
seçimin üçünden de oylarını arttırarak seçimlerden birinci parti olarak çıkmış olmasıdır.
Daha açık bir anlatımla, Adalet ve Kalkınma Partisi, ülkenin siyasal hayatına dâhil
olduğu ilk genel seçimler olan 2002 genel seçimlerinde elde ettiği yüzde 34,43’lük desteği,
müteakip seçimlerde (2007 genel seçimleri) yüzde 46,66’ya taşımıştır. Söz konusu parti
başarısını 2011 genel seçimlerinde de sürdürmüş ve seçmen desteğini yüzde 6,8 oranında
arttırarak yüzde 49,83’e yükseltmeyi başarmıştır. Bu sonuçlar, Adalet ve Kalkınma
Partisi’nin merkez sağdaki lider parti olma konumunun bir teyidi olarak da kabul edilebilir
(Arslan, 2018).
Türkiye genelinde 2007 genel seçimlerini ikinci sırada tamamlayan parti ise CHP
olmuştur. 2002 seçimlerini de Türkiye genelinde ikinci sırada tamamlayan ve seçimlere ana

92. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
91

muhalefet partisi konumunda katılan CHP, bu seçimlerde de merkez solun lider partisi olma
konumunu pekiştirmiştir. CHP, bir önceki seçimlerde kazandığı yaklaşık yüzde 20,85’lik oy
oranını, 2011 genel seçimlerinde yüzde 25,98’e çıkarmayı başarmıştır. Daha net bir ifadeyle
CHP 2011 genel seçimlerinde seçmen kitlesini, bir önceki seçimlere kıyasla, yüzde 24,6
oranında arttırmayı başarmıştır. Bir önceki dönemde Türk halkının muhalefet partisi olma
görevini verdiği MHP’ye, 2011 genel seçimlerinde de muhalefet partisi olma görevini
vermiştir. Bununla birlikte, 2007 genel seçimlerinde kazandı yüzde 14,29’luk seçmen
desteğini sürdürememiş ve 20112’de yüzde 13,01’e düşürmüştür.

Tablo 5: 2011 Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Dağılımı
Partiler Türkiye Ankara
Oy Oranı
Güdül
(İlçe Geneli)
1 AK PARTİ 49,83 49,2 62,8
2 CHP 25,98 31,3 11,9
3 MHP 13,01 14,6 19,5
4 BAĞ. 6,57 1 0,5
5 DİĞER 4,61 3,9 5,3
TOPLAM 100 100 100
Kaynak: TÜİK (2020).

Güdül’ün 2011 seçimleri ile yeniden teşkil edilen siyasi yapısını anlayabilmek için
de önce ilçede partilerin oy oranlarındaki dağılımı incelemek gerekir. Tablo 5’te de
görüldüğü gibi, Türkiye geneli ve Ankara iline benzer bir şekilde Güdül’de de 2011 genel
seçimlerinin mutlak galibi, Recep Tayyip Erdoğan’ın Adalet ve Kalkınma Partisi’dir.
Bununla birlikte Ak Parti Güdül’de, Türkiye geneli ve Ankara ili özelinde aldığı seçmen
desteğinden çok daha fazla güce ulaşmıştır. Daha net bir ifadeyle Ak Parti Güdül’de, 2007
seçimlerinde elde ettiği yüzde 56,3’lük seçmen desteğini 2011 genel seçimlerinde daha da
arttırarak yüzde 62,8’e yükseltmiştir.
Öte yandan, 2007 seçimlerinde Güdül’de ikinci sırayı CHP’ye kaptırmayan MHP,
Güdül’de ikinci parti olma konumunu 2011 genel seçimlerinde de sürdürmüştür. Bununla
birlikte MHP Güdül’de, bir önceki seçimlere kıyasla yüzde 8’lik bir oy kaybı yaşamıştır.

93. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
92

CHP ise Güdül’deki gücünü yaklaşık yüzde 30,4 oranında arttırmış olmasına rağmen,
seçimleri bir önceki seçimlerde olduğu gibi üçüncü sırada tamamlamıştır.

Güdül’ün yeni toplumsal ve siyasal yapısını daha iyi anlayabilmek için oyların siyasi
yelpazeye dağılımını da detaylı bir şekilde incelemek gerekir. Grafik 4’te de açık bir şekilde
görüldüğü gibi Güdül’ün toplumsal ve siyasal hayatında sağ siyaset geleneğinin geleneksel
üstünlüğü devam etmiştir. Öte yandan, 2011 seçimlerinde de Türkiye genelinde ve Ankara
ilinde sağ siyaset anlayışı geleneksel üstünlüğünü sürdürmüştür. Ancak sağ kanat oylarında
Ankara ilinde ve Türkiye genelinde, kısmi de olsa bir gerilemenin yaşandığı gözlerden kaçmaz.
Güdül’de ise sağ siyasal yelpazeden partiler, ilçe genelinde siyasal yapıda toplamda ulaştıkları
yüzde 82,3 gibi devasa üstünlüğü bu seçimlerde de olduğu haliyle korumayı başarmışlardır.

6. 2015 YILI (7 HAZİRAN) GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Çalışmada incelenen dönemin beşinci, üçüncü bin yılında dördüncü Türkiye
milletvekili genel seçimleri niteliği taşıyan 2015 genel seçimleri, 25. Dönem
parlamentosunu şekillendirmek amacıyla yapılan 7 Haziran 2015 tarihinde
gerçekleştirilmiştir. Bu seçimlerde de seçimlere ilgi ve katılım, bir önceki seçimlere benzer
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Sağ Partiler Toplamı Sol Partiler Toplamı Diğerleri
2011 Toplam
62,8
25,98
11,18
100
63,8
31,3
4,9
100
82,3
11,9
5,8
100
Grafik 4: 2011 Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de Oyların Siyasi
Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

94. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
93

seviyelerde ve bir hayli yüksek oranlarda olmuştur. Türkiye genelinde seçmen ilgisinin,
2011 seçimlerine kıyasla küçük bir artışın da görüldüğü 2015 Haziran seçimlerinde Türkiye
genelinde seçimlere katılım yüzde 83,9 oranında civarında olmuştur.
Bu seçimlere katılım Ankara ili ve Güdül ilçesinde de, bir önceki seçimlerle
neredeyse aynı oranlarda ve oldukça yüksek seviyelerdedir. Hem ve Güdül’de ve hem de
Ankara ili özelinde seçimlere katılım 2011 seçimleri katılım oranlarıyla neredeyse aynı ve
yüzde 88’ler seviyesindedir. Ancak Ankara ili genelinde olduğu gibi Güdül ilçesi özelinde
de 2015 Haziran seçimlerinde, seçmenlerin seçimlere katılım oranında küçük bir azalma
yaşanır.

Tablo 6: 2015 (7 Haziran) Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Oy Dağılımı (%)
Partiler Türkiye Milletvekili Sayısı Ankara
Milletvekili
Sayısı
Ankara
Oy
Oranı
Güdül
(İlçe Geneli)
AK PARTİ 40,9 258 15 41,4 61,2
CHP 25 132 11 29,2 13
MHP 16,3 80 5 17,8 19,5
SAADET 2,1 0 0 1,9 1,3
HDP 13,1 80 1 5,6 0,6
DİĞER 2,6 0 0 4,1 4,4
TOPLAM 100 550 32 100 100
Kaynak: TÜİK (2016).


Daha önceki seçimlerde de ifade edildiği gibi, siyasi yapıyı daha iyi anlayıp
açıklayabilmek için öncelikle, siyasal erkin partiler arasında oransal dağılımını incelemek
gerekir. Bu bağlamda Güdül’de, 2015 seçimleri ile yeniden şekillenen siyasi yapıyı ve bu
yapının Türkiye’nin genel siyasal yapısı içindeki yerini anlayabilmek için önce partilerin
seçimde aldıkları oy oranları incelendi. Tablo 6’da bu konuda son derece önemli bulgular
yer almaktadır.
Tablodaki bulgular esas alınarak, partilerin aldıkları oy temelinde Türkiye’nin siyasi
yapısı incelendiğinde oldukça çarpıcı sonuçlara ulaşılır. Partilerin aldıkları seçmen
desteğinde oransal farklılaşma yaşanmış olsa da 2015 Haziran Seçimlerinde, Türkiye

95. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
94

sıralamasında ilk 3 sıra değişmemiştir. Daha net bir anlatımla Adalet ve Kalkınma Partisi,
2011 genel seçimlerinde olduğu gibi bu seçimleri de birinci sırada tamamlamıştır. Tablo
6’da da görüldüğü gibi, seçimleri ikinci sırada solun temsilcisi CHP, üçüncü sırada ise MHP
tamamlamıştır.
Öncelikle vurgulamak gerekir Ak Parti bu 2015 Haziran seçimlerinde yeni bir tarihi
başarıya imza atmış ve art arda girdiği dört seçimi kazanan iktidar partisi olma unvanına
almıştır. Bununla birlikte, 2015 Haziran seçimlerine iktidar partisi olarak giren Adalet ve
Kalkınma Partisi, bu seçimlerde iktidarın yıpratıcı etkisinden kaçınamamış, bir önceki
seçimlere kıyasla Türkiye genelinde yüzde 17,92 civarında oy kaybetmiştir. Ancak gerileyen
seçmen desteğine rağmen, en yakın rakibi durumundaki CHP’ye bile yüzde 63,6’lık fark
atmayı başarmıştır.
Ankara ve Güdül’de de, partilerin aldıkları oy temelinde sıralanışı, bir önceki
seçimlere benzer bir görünüm sergiler. Güdül ilçesi geneli açısından durum
değerlendirildiğinde ise Güdüllü seçmenin Ak Parti’ye desteğinde, bir önceki seçimlere
kıyasla, yüzde 2,5’lik bir düşüş gözlemlenir. Bununla birlikte bütün bunlar, Ak Parti’nin
Güdül yüzde 61,2 gibi her partiye nasip olmayan bir siyasi destek aldığı gerçeğini de
değiştirmez. MHP ise bir önceki seçimlerde Güdül’de elde ettiği yüzde 19,5’lik seçmen
desteğini, 2015 Haziran genel seçimlerinde de korumayı bilmiştir. Seçimleri Güdül’de
üçüncü sırada tamamlayan CHP’nin de Güdül’de kazandığı seçmen desteğinde küçük de
olsa bir artış gözlemlenir.

96. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
95



2015 genel seçimleriyle şekillenen yeni siyasal tabloyu daha anlamlı hale
getirebilmek için, oyların siyasi yelpazeye dağılımının da incelenmesi gerekir. Grafik 5’te
sergilenen bulgular, Güdül’ün toplumsal yaşamında belirleyici rol oynayacak siyasal
yapıdaki yeni duruma dair son derece önemli ipuçları verir.
Daha net bir ifadeyle, oyların siyasi yelpazeye dağılımı temelinde siyasi yapıda
ortaya çıkan durum incelendiğinde, yeni siyasi yapıya dair taşlar daha bir yerli yerine oturur.
Grafik 5’te de görüldüğü gibi, Türkiye genelinde ve Ankara ilinde sağ kanat siyasi partilerin
elde ettiği toplam seçmen desteği yine yüzde 60’lar civarındadır. Bununla birlikte sağ siyaset
geleneğinin 2015 Haziran genel seçimlerinde, 2011 genel seçimlerine kıyasla, gözden
kaçmaya bir oy kaybı yaşadığını da vurgulamak gerekir.
Öte yandan konu Güdül ilçesi açısından incelendiğinde de önemli sonuçlara ulaşılır.
Bulgular, bu seçimlerde de sağ siyaset geleneğinin Güdül’ün siyasi toplumsal ve yapısındaki
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SAĞ PARTİLER TOPLAMI SOL PARTİLER TOPLAMI DİĞERLERİ
2015 (HAZ.) TOPLAM
59,3
25
15,7
100
61,1
29,2
9,7
100
82
13
5
100
Grafik 5: 2015 Haziran Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de
Oyların Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

97. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
96

belirleyici gücünü olanca ağırlığıyla koruduğunu göstermektedir. Sağ kanat partiler 2015
Haziran genel seçimlerinde toplamda çok cüzi bir oy kaybı yaşasa da, bu kayıp sağ siy
siyaset anlayışının Güdül’ün toplumsal ve siyasal dokusunun derinliklerine kadar işlemiş
olduğunu değiştirecek boyutlarda değildir. Daha net bir ifadeyle sağ kanat partiler, bu
seçimlerde de yüzde 80 gibi ulaşılması zor bir seçmen desteği elde ederek Güdül’ün siyasal
hayata damgasını vurmuştur.

7. 2015 YILI (1 KASIM) GENEL SEÇİM SONUÇLARI
Çalışmanın bu bölümünde incelen süreç temelinde altıncı dönem niteliğine sahip 1
Kasım 2015 yılı genel seçimleri temelinde Güdül’ün siyasi yapısı ve Türk toplumunun genel
siyasi yapısı içinde yeri incelendi. 26. Dönem yasama sürecini yönlendirecek
milletvekillerinin seçildiği Kasım 2015 genel seçimleri, 1 Kasım 2015 tarihinde
gerçekleştirildi. Bu seçimler, 7 Haziran 2015’te gerçekleştirilen 25. Dönem parlamento
seçimleriyle oluşan meclis aritmetiğinden hükümet kurulamaması sebebiyle, seçimlerin
yenilenmesine karar verildi.
Önceki seçimlere kıyasla, Türkiye genelinde seçimlere ilgilinin önemli bir oranda
arttığı bu seçimlere ülke genelinde katılım yüzde 85,2 oranında civarında olmuştur. 2015
Kasım seçimlerinde Türkiye genelindeki seçimlere katılım oranlarındaki artışa benzer bir
artış, Ankara ili genelinde ve Güdül ilçesinde de yaşanmıştır. Daha net bir ifadeyle bu
seçimlerde seçimlere katılım oranı Ankara’da yüzde 89,6 ve Güdül’de yüzde 88,2 oranında
gerçekleşmiştir. Bu konuda dikkatlerden kaçmayan bir diğer önemli husus da, hem Ankara
ili genelinde ve hem de Güdül ilçesinde seçimlere katılım oranlarının, daha önceki iki
seçimde olduğu gibi, Türkiye ortalamasının oldukça üzerinde gerçekleşmiş olmasıdır.

98. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
97


Tablo 7: 2015 (1 Kasım) Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Oy Dağılımı (%)
Partiler Türkiye Ankara Oy Oranı Güdül (İlçe Geneli)
AK PARTİ 49,5 49 67,1
CHP 25,3 30,4 14,4
MHP 11,9 14 15,1
SAADET 0,7 0,4 0,4
HDP 10,8 4,4 0,3
DİĞER 1,8 1,8 2,7
TOPLAM 100 100 100
Kaynak: TÜİK (2020).


1 Kasım 2015 genel seçimleri, genelde Türkiye’nin ve özelde de Güdül’ün siyasal ve
toplumsal hayatı açısından çok çarpıcı sonuçları beraberinde getirmiştir. Bu sonuçlar içinde
en dikkat çekici olanı ise iktidar partisi olarak seçimlere giren Adalet ve Kalkınma Partisi’nin
ülke genlinde, peş peşe girdiği beşinci genel seçimleri de kazanarak, demokratik toplumlarda
eşine az rastlanır bir başarıya imza atmış olmasıdır. Tablo 7’de de görüldüğü gibi, Kasım
2015 milletvekili genel seçimlerinde partilerin başarı sıralaması, Haziran 2013 seçimlerine
benzer şekildedir. Bununla birlikte, sıralamadaki yerlerini korumuş olsalar da, hem temsil
gücü ve hem de çıkardığı milletvekili sayısı bakımında bu seçimlerin mutlak mağlubu MHP
ve HDP’dir. Ana muhalefet partisi CHP ise bu seçimlerde, önceki seçimlere kıyasla, kısmen
de olsa arttırmayı başarmıştır.
Güdül’ün siyasi yapısını ve Türk toplumu geneli içindeki durumunu anlayabilmek
için de, ilçe genelinde oyların partilere ve siyasi yelpazeye dağılımını incelemek gerekir.
Öncelikle vurgulamak gerekir ki, Kasım 2015 genel seçimlerinin Güdül’deki mutlak galibi
Adalet ve Kalkınma Partisi’dir. Ak Parti bu seçimlerde, Güdülü seçmenlerin üçte ikisinden
daha fazlasının desteğini almayı başarmıştır. Daha net bir anlatımla, bir önceki seçimlere
göre Güdül halkından aldığı desteği arttırmayı başaran ender partilerden biri konumundaki
Ak Pati, Güdül’deki oy oranını yüzde 61,2’den yüzde 67,1’e yükseltmiştir.
Güdül ilçesindeki seçmen desteğini kısmen de olsa arttırmayı başaran bir diğer parti
de CHP’dir. CHP’nin 5 ay önce gerçekleştirilen seçimlerde Güdül’de elde ettiği oy oranı

99. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
98

yüzde 13 iken, Kasım 2015 seçimlerinde 14,4’4’e yükselmiştir. Türkiye genelinde olduğu
gibi Güdül ilçesinde de 2015 seçimlerinin kaybedenleri MHP ve HDP olmuştur. Özellikle
MHP’nin bu seçimlerde, Ankara’nın en sakin ilçelerinden Güdül ilçesinde yaşadığı oy kaybı
yüzde 2,56’ya yaklaşmıştır.



Güdül’ün yeni seçimlerle yeniden şekillenen siyasal dokusunu daha iyi anlayıp
açıklayabilmek için, ilçede oyların siyasi yelpazeye dağılımı da incelemek gerekir. Grafik
6’da da açıkça görüldüğü gibi, daha önceki seçimlerde olduğu gibi, sağ siyaset geleneğinin
Güdül ilçesi genelindeki belirleyici üstünlüğü Kasım 2015 seçimlerinde de devam etmiştir.
Bir başka anlatımla, sağ partiler bu seçimlerde, Güdül seçmeninin beşte dördünden
fazlasının desteğini alarak, Güdül’ün siyasi dokusuna damgasını vurmuştur.

0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SAĞ PARTİLER
TOPLAMI
SOL PARTİLER TOPLAMI DİĞERLERİ
2015 (KAS.) TOPLAM
62,1
25,3
12,6
100
63,4
30,4
6,2
100
82,6
14,4
3
100
Grafik 6: 2015 Kasım Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de
Oyların Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

100. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
99

8. 2018 MİLLETVEKİLİ GENEL SEÇİMİ SONUÇLARI
Güdül’ün hali hazırdaki toplumsal ve siyasal yapısını, Türkiye geneli içindeki
konumunu daha iyi anlayabilmek için, son genel seçimler hüviyetindeki Haziran 2018 genel
seçimlerini de ayrıntılı bir şekilde incelemek gerekir. 27. Parlamento Döneminde, Türkiye
Büyük Millet Meclisi çatısı altından yasama sürecine yön verecek milletvekillerini
belirlemek amacıyla yapılmış olan 2018 genel seçimleri, 24 Haziran 2018 tarihinde
gerçekleştirilmiştir.
Bu seçimlere, hem Türkiye genelinde ve hem de Güdül ilçesinde seçmen ilgisi ve
katılımı son derece yüksek seviyelerde gerçekleşmiştir. İlk bakışta seçimlere katılım bir
önceki seçimlere yakın oranlarda gerçekleşmiş gibi görünse de, dikkatli bir şekilde
incelendiğinde, Türkiye genelinde de, Güdül ilçesi özelinde de katılım oranlarında kısmi bir
artışın yaşandığı gözlemlenir.

Tablo 8: 2018 (24 Haziran 2018) Genel Seçimlerinde, Partilerin Oy Dağılımı
Partilere Göre Oy Dağılımı (%)
Partiler Türkiye Ankara Oy Oranı Güdül (İlçe Geneli)
AK PARTİ 42,6 40,4 56
CHP 22,6 26,1 12,4
HDP 11,7 6,4 0,4
MHP 11,1 13,1 15,3
İYİ PARTİ 10 12,1 12,2
SAADET 1,3 1,5 0,8
BAĞIMSIZ 0,2 0 0
DİĞER 0,5 0,4 2,9
TOPLAM 100 100 100
Kaynak: TÜİK (2020).


Daha önceki dönemlerde olduğu gibi, bu seçimlerle yeniden şekillenen siyasi yapıyı
daha iyi anlayabilmek için oyların partilere ve siyasi yelpazeye dağılımın incelenmesi gerekir.
Öncelikle oyların siyasi yelpazeye göre dağılımı incelendiğinde, hem Türkiye geneli ve hem de
Güdül ilçesi özelinde çok çarpıcı sonuçlara ulaşılır. Daha önceki seçimlerde olduğu gibi bu
seçimlerde de Türkiye genelinde ve Güdül ilçesi özelinde, seçimlerin mutlak galibi Adalet ve

101. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
100

Kalkınma Partisi’dir. Adalet ve Kalkınma Partisi bu seçimlerde elde ettiği sonuçlarla, çok partili
bir siyasal sistem içerisinde, iktidar partisi kimliğiyle art arda girdiği 6 genel seçimi aralıksız
kazanmayı başaran parti konumuna ulaşmıştır. Böylesi bir zafer, Türk siyasi tarihinde başka
hiçbir partiye nasip olmamıştır.
Tablo 8’de de görüldüğü gibi, Güdül ilçesi özelinde de seçimlerin mutlak galibi,
Güdüllü seçmenin yüzde 56’dan fazlasının desteğini almayı başaran Ak Parti’dir. Ancak seçim
sonuçları, bir önceki seçim sonuçlarıyla kıyaslandığında, Ak Parti’nin Türkiye genelinde
olduğu gibi Güdül ilçesinde de oy kaybı yaşadığı gerçeği ile karşılaşılır. Daha net bir ifadeyle
Ak Parti’nin, günümüz Türk siyasal hayatını şekillendirmiş olma hüviyetine sahip 2018 genel
seçimlerinde, Türkiye genelindeki oy kaybı yüzde 13’ü aşmıştır. Güdül ilçesinde yaşadığı kayıp
ise yüzde 16,54’ü bulmuştur.
2018 seçimlerinde Güdül’ün siyasi yapısı içindeki yerini, bir önceki seçimlerde elde
ettiği seçmen desteğini kısmi de olsa arttırarak korumayı başaran parti ise MHP’dir. CHP ise
Güdül’de bir önceki seçimlerde kısmen de olsa arttırdığı seçmen desteğinin bu seçimlerde
fazlasıyla kaybetmiştir.
Bu seçimlerin hem Türkiye geneli ve hem de Güdül ilçesi açısından belki de en çarpıcı
sonucu ise hem ülkenin ve hem de Güdül’ün siyasi hayatına, yüzde 10’ları aşan oy oranlarıyla,
yeni bir siyasal partinin hızlı bir giriş yapmış olmasıdır. Milliyetçi sağ kanatta, milliyetçi
demokrat kimliğiyle saf tutan Meral Akşener ve İYİ Parti, Türkiye genelinde yüzde 10 oy
oranıyla, barajı aşabilen dört partiden biri olarak yasama sürecine dâhil olmuştur. İYİ Parti,
Milliyetçi sağ partiler bazından ciddi bir potansiyeli bünyesinde barındıran Cumhuriyet kendi
Ankara ve huzurlu şehir Güdül’de ise Türkiye geneli ortalamasının bir hayli üzerinde seçmen
desteği elde etmiştir.

102. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
101




Seçim sonuçları, oyların siyasi yelpazeye dağılımı temelinde incelendiğinde, hem
Türkiye geneli ve hem de Güdül’ün yeni siyasi dokusu daha bir netlik kazanır. Grafik 7’de
de net bir şekilde görüldüğü gibi hem Güdül ilçesinde, hem Ankara ilinde ve hem de Türkiye
genelinde, toplumsal ve siyasal dokuya sağ siyaset anlayışı damgasını vurmuştur. Bunun da
ötesinde sağ kanat siyasal partiler Güdül’ün, Ankara’nın ve Türkiye’nin toplumsal siyasal
yapısı içindeki gücünü, bir önceki seçimlere kıyasla, daha da arttırmayı başarmıştır. Öyle ki,
sağ kanat oylar Güdül ilçesi genelinde tarihi bir zirve yapmıştır. Oransal olarak ifade etmek
gerekirse, sağ yelpazede yer alan partiler, Güdüllü seçmenin yüzde 84,3’ünün desteğini
almayı başarmıştır. Bu sonuçlar, sağ kanat partiler için, incelenen 7 dönem içerisinde
ulaşılan en büyük başarı anlamına gelmektedir.

0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SAĞ PARTİLER TOPLAMI SOL PARTİLER TOPLAMI DİĞERLERİ
2018 TOPLAM
65
22,6
12,4
100
67,1
26,1
6,8
100
84,3
12,4
3,3
100
Grafik 7: 2018 Kasım Genel Seçimlerinde Türkiye, Ankara ve Güdül’de
Oyların Siyasi Yelpazeye Dağılımı
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) TürkiyeGücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Ankara
Gücün Siyasi Yelpazeye Dağılımı (%) Güdül

103. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
102


GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Bu çalışmada, tarihsel bir bakış açısı ve siyaset sosyolojisinin yöntem - teknikleri
kullanılarak, Ankara’nın en sakin ilçesi Güdül’ün siyasi yapısı ve bu siyasi yapıda,
geçmişten geleceğe yaşanan değişim incelendi. Bu amacı gerçekleştirmek için temel veri
kaynağı olarak, milletvekili genel seçim sonuçları kullanıldı. Zaman boyutu olarak, 21.
Yüzyılın başlangıcında günümüze kadar geçen yaklaşık çeyrek asırlık süreç seçildi. Bu
veriler analiz edilerek önce Güdül’ün siyasi yapısının ortaya konması hedeflendi. Ardından
ilçenin siyasi yapısında meydana gelen değişim incelendi. Bunlara ilaveten, ortaya çıkan
bulgular, Türkiye geneli ile mukayese edilerek, ülkenin siyasal yapısının, Türkiye’nin genel
siyasi yapısı içindeki yeri anlaşılmaya çalışıldı.
Bu bağlamda, genel anlamda Türkiye’nin ve özelde de Güdül’ün siyasi yapısını
Üçüncü Binyılda şekillendiren 7 genel seçim incelendi. Daha net bir ifadeyle 1999 genel
seçimleri başlangıç kabul edilerek, bu tarihten günümüze kadar geçen süreçte
gerçekleştirilen milletvekili genel seçimlerinin sonuçları ana veri kaynağı olarak kullanıldı.
Çalışmada temel veri seti olarak Türkiye İstatistik Kurumu’nun ve Yüksek Seçim
Kurulu’nun verilerinden faydalanıldı.
İncelen süreç bazında ortaya çıkan bulgular, sistematik bir bütünlük içerisinde genel
olarak değerlendirildiğinde, son derece önemli bulgulara ulaşılır. Öncelikle vurgulamak
gerekir ki, Üçüncü bin yılda Türkiye genelinin siyasi yapısına sağ siyaset geleneği damgasını
vurmuştur. Bu süreçte en büyük rolü de, 2002 yılında Türkiye’nin siyasal hayatına giren
Adalet ve Kalkınma Partisi olmuştur. Ak Parti, 2002 yılından bugüne geçen süreçte katıldığı
6 genel seçimi de birinci sırada tamamlayarak, Türkiye’nin siyasi dokusunda belirleyici rol
oynamıştır. Bunu yaparken de, bir daha kırılması çok zor olan rekorlara imza atmıştır.
Yalnızca Türkiye genelinde değil Ankara ili ve onun en güzel ilçelerinden Güdül’de
de benzer sonuçlarla karşılaşılır. İncelenen dönemde, sağ yelpazenin Cumhuriyet kenti
Ankara’da elde ettiği seçmen desteği hiçbir zaman yüzde 56’nın altına düşmemiştir. Hatta
bunun da ötesinde, sağ kanadın Ankara’nın siyasal hayatındaki belirleyici gücü, iki dönem
(1999 ve 2002 genel seçimleri) dışında yüzde 60’ın altına da düşmemiştir.

104. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
103


Tablo 9: 1999’dan Günümüze Güdül’de Genel Seçimlerde Oyların Siyasi Yelpazeye
Dağılımı
Güdül

1999
Sağ Partiler Toplamı 78,8
Sol Partiler Toplamı 17
Diğerleri 4,2

2002
Sağ Partiler Toplamı 79,2
Sol Partiler Toplamı 8,3
Diğerleri (GP dâhil) 12,5

2007
Sağ Partiler Toplamı 82,3
Sol Partiler Toplamı 10,8
Diğerleri (GP dâhil) 6,9

2011
Sağ Partiler Toplamı 82,3
Sol Partiler Toplamı 11,9
Diğerleri 5,8

2015
Sağ Partiler Toplamı 82
Sol Partiler Toplamı 13
Diğerleri 5

2015
Sağ Partiler Toplamı 82,6
Sol Partiler Toplamı 14,4
Diğerleri 3

2018
Sağ Partiler Toplamı 84,3
Sol Partiler Toplamı 12,4
Diğerleri 3,3
Kaynak: Araştırmacının 2020 yılında gerçekleştirdiği araştırma verileri temel alınarak
düzenlenmiştir.

105. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
104



Bulgular Güdül ilçesi özelinde incelendiğinde ise çok daha çarpıcı sonuçlara ulaşılır.
Tablo 9 ve Grafik 8’de de açık bir şekilde görüldüğü gibi, sağ siyaset geleneğinin, Güdül
ilçesinin toplumsal ve siyasal hayatındaki belirleyici olma gücü, Ankara ve Türkiye genelinden
çok daha ileri seviyelerdedir. Daha net bir ifadeyle sağ siyaset geleneğinin Güdül’ün siyasi
dokusunda çok belirgin bir üstünlüğü vardır.
Sağ kanat partilerin, Güdül ilçesi genelinde elde ettiği toplam oy oranı 1999 ve 2002
genel seçimleri dışında, her zaman yüzde 80’lerin üzerinde olmuştur. Sağ siyaset anlayışı,
1999’dan bugüne yaşanan süreçte, Güdül’ün siyasi yapısı içindeki toplam gücünü sürekli bir
şekilde arttırarak günümüzdeki seviyelere gelmiştir. Sağ siyaset geleneği, son genel seçimler
olarak günümüzde toplumsal ve siyasal hayatı şekillendiren Haziran 2018 genel seçimlerinde
ise tam anlamıyla zirve yapmıştır. Daha net bir ifadeyle son genel seçimlerde sağ kanat partiler,
Güdüllülerin yüzde 84,3’ünün oylarını ve desteğini almayı başarmıştır.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri (GP dahil)
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri (GP dâhil)
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri
Sağ Partiler Toplamı
Sol Partiler Toplamı
Diğerleri
1999 2002 2007 2011 2015 2015 2018
78,8
17
4,2
79,2
8,3
12,5
82,3
10,8
6,9
82,3
11,9
5,8
82
13
5
82,6
14,4
3
84,3
12,4
3,3
Tablo 8: 1999’dan Günümüze Güdül’de Genel Seçimlerde
Oyların Siyasi Yelpazeye Dağılımı

106. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
105

Öte yandan sol yelpazeden partilerin, Güdül’ün siyasi yapısı içindeki yeri ve ilçenin
siyasi dokusuna etkisi incelendiğinde de son derece anlamlı bulgulara ulaşılır. Tablo 17 ve
Grafik 18’de de görüldüğü gibi, sol siyaset anlayışı, ele alınan süreç içinde hiçbir dönemde,
Güdül’ün siyasi yapısında belirleyici konuma ulaşmamıştır. Sol kanat partiler toplam seçmen
desteği bakımından Güdül ilçesi genelinde, bırakın sağ partilere rakip olmayı, yüzde 80’lere
ulaşmış sağ kanadı zorlamayı, hiçbir zaman yüzde 20’lik seçmen desteğine dahi ulaşamamıştır.
Sol kanadın Güdül’ün siyasi yapısı içinde en yüksek güce ulaştığı dönem, yüzde 17’lik oy oranı
ile 1999 genel seçimleridir. Bu dönemde sağ kanat partilerin Güdül’de elde ettiği kümülatif
desteğin ise yüzde 78,8 civarında olduğu gerçeği de gözden ırak tutulmamalıdır.
Şimdiye kadar anlatılagelenleri ve ulaşılan bütün bulguları kısaca özetlemek gerekirse:
Türkiye, Ankara ve Güdül’ün siyasal ve toplumsal hayatında sağ siyaset geleneği egemen
olmuştur. Özellikle de Güdül ilçesinde, sağın mutlak üstünlüğü karşısında, sol siyaset
geleneği hep gölgede kalmıştır. Daha net bir anlatımla, genel seçimler bazında Ankara’nın
Güdül ilçesi özelinde, sağ siyaset geleneğinin mutlak bir üstünlüğü mevcuttur. Bu üstünlük
yakın bir gelecekte de değişecek gibi görünmemektedir.

107. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
106

KAYNAKÇA
AKDOĞAN, Y. (2008). Yerel siyaset kavramlar. Yerel Siyaset. İstanbul: Okutan.
ALBAYRAK, M. (2004). Türk siyasi tarihinde Demokrat Parti. Ankara: Phoenix Yayınları.
ALTUNIŞIK, R. (vd.) (2004). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri (SPSS uygulamalı).
Sakarya: Sakarya Kitabevi.
ARSLAN, D. A. (2020). Siyaset bilimi. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınevi.
ARSLAN, D. A. (2020). Bilim ve yöntem. Mersin: Mer-Ak Mersin Akademi Yayınevi.
ARSLAN, D. A. (2020). Toplumsal yapı. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınevi.
ARSLAN, D. A. (2018). Sosyal bilimlerde araştırma yöntem ve teknikleri. Çanakkale:
Paradigma Akademi.
ARSLAN, D. A. (2017). Dünyada ve Türkiye’de siyasetin sosyolojik temelleri. Çanakkale:
Paradigma Akademi.
ARSLAN, D. A. (2016-a). Sosyoloji: Günlük yaşamı anlamak. Çanakkale: Paradigma
Akademi.
ARSLAN, D. A. (2016-b). Geçmişten günümüze, yerel ve genel seçim sonuçları temelinde
Türkiye’nin siyasi yapısı ve milletvekillerimiz. Çanakkale: Paradigma Akademi.
ARSLAN, D. A. ve Arslan, G. (2015). Halk, iktidar ve iktidar seçkinleri: Mersin araştırması.
Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (16), 19-35.
ARSLAN, D. A. (2013). Sosyoloji: Günlük yaşamın mimarisini keşfetmek. Ankara: Nobel
Yayınevi.
ARSLAN, D. A. (2012-a). Sosyoloji ve yöntem yazıları. Ankara: Kalkan Matbaacılık.
ARSLAN, D. A. (2011-a). Turkish political elites: Sociological analysis of Turkish politics
and politicians. Berlin: LAP LAMBERT Academic Publishing.
ARSLAN, D. A. (2011-b). Who rules Turkey: Turkish power elite. Berlin: LAP LAMBERT
Academic Publishing.

108. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
107

ARSLAN, D. A. (2011-c). Elites and power in contemporary Turkey: Social anatomy of
Turkish elites. Berlin: LAP LAMBERT Academic Publishing.
ARSLAN, D.A. (2006). Sınıf teorisinin açmazları ve iktidar analizinde bir alternatif olarak
elit teorisi, Eşitsizliğin teorik temelleri: elit teorisi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 16 (1), 363-382.
ARSLAN, D.A. (2004). Turkish political elite. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi-
International Journal of Human Sciences, 1 (1), 1-8.
ARSLAN, D. A. (1999). Who rules Turkey: The Turkish power elite and the roles, functions
and social backgrounds of Turkish elites, Guildford: University of Surrey, Department of
Sociology (PhD Thesis).
ARSLAN, D. A. (1995). Turkish political elites: Social construction of Turkish political
elites and top political leadership in Turkey, Guildford: University of Surrey, Department of
Sociology.
AZPURU, D. (2005). The general elections in Guatemala, December 2003, Electoral
Studies, Volume: 24, Pp. 143–149.
BACHRACH, P. & Baratz, M. (1962). Two Faces of Power. American Political Science
Review, vol. LVI.
ÇEÇEN, A. (2000). İnsan hakları. Ankara: Savaş Yayınevi.
DAHL, R. (1961). Who Governs? New Haven: Yale UP.
DARDANELLİ, P. (2005). The parliamentary & executive elections in Switzerland 2003,
Electoral Studies, Volume: 24, Pp. 124–129.
DUVERGER, M. (2014). Siyaset sosyolojisi (Çev. Ş. Tekin). İstanbul: Varlık.
DUVERGER, M. (1993). Siyasi partiler (Çev. E. Özbudun). Ankara: Bilgi.
DUVERGER, M. (1966). Siyasi rejimler (Çev. Y. Gürbüz). İstanbul: Remzi.
FREY, F. W. (1965). The Turkish political elite. Massachusetts: The M.I.T.

109. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
108

GILBERT, N. (1994). Researching social life. London: Sage.

GLASGOW, M. (2005) Voting behavior and the electoral context of government formation.
Elsevier Electoral Studies, 24, 245-264.
GOLDER, G. & Alvarez, M. (2005). Democratic electoral systems around the world,
Elsevier Electoral Studies, 24, 103-121.
GRAMSCİ, A. (2011). Gramsci kitabı seçme yazılar 1916-1935. (Çev. Yıldız İ.). İstanbul:
Dipnot.
HEYWOOD, A. (2014). Siyaset. (Çev. Özipek B.B.). Ankara: Adres.
JARY, D. & Jary, J. (1991). Dictionary of sociology. Glasgow: Harper Collins.
JONES, S. (2005). Presidential and parliamentary elections in Georgia, 2004. Electoral
Studies, 24, 303–311.
KAPANİ, M. (2001). Politika bilimine giriş. Ankara: Bilgi.
Karayolları Genel Müdürlüğü (2020). Ankara Haritası. 07.12.2020
https://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Bolgeler/4Bolge/BolgedekiIller.aspx
KELEŞ, R. (2006). Yerinden yönetim ve siyaset, Ankara: İmge.
KIŞLALI, A. T. (2007). Siyaset bilimi. Ankara: İmge.
KİLİ, S. (1976). Cumhuriyet Halk Partisi'nde gelişmeler 1960–1975, İstanbul: Boğaziçi
Üniversitesi.
MILLS, C. W. (1974). İktidar seçkinleri (Çev. Oskay Ü.). Ankara: Bilgi.
MOSCA, G. (1939). The ruling class. New York: McGraw Hill.
ORHAN, E. A. (2011). Toplumsal, kültürel ve katılımsal boyutuyla siyasal davranışın
sosyo-politik analizi. Ankara: Nobel Yayınları.
PARETO, V. (1968). The rise and fall of the elites. New Jersey: The Bedminster.
RALLINGS, C. (vd.) (2005). Trends in local elections in Britain 1975–2003. Local
Government Studies, 31- 4, 393–413.

110. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
109

RYBAR M. (2005). The presidential election in Slovakia, April 2004. Electoral Studies.
Volume: 24, Pp. 333–338.
SAGAS, E. (2005). The 2004 presidential election in the Dominican Republic. Electoral
Studies. Volume: 24, Pp. 156–160.
SCHAAP, R. D. (2005). The House of Representatives’ election in Japan, November 2003.
Electoral Studies. Volume: 24, Pp. 136–140.
SİTEMBÖLÜKBAŞI , Ş. (2001). Parti seçmenlerinin siyasal yönelimlerine etki eden
sosyoekonomik faktörler. Ankara: Nobel.
TEZİÇ, E. (1976). Siyasi partiler: 100 soruda. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
TÜİK (2020). Ankara, Güdül Genel Seçim Sonuçları, 06.12.2020
TÜİK (2020). Ankara, Güdül 2019 nüfusu, 06.12.2020,
http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul
TÜRK DİL KURUMU (TDK). (05 Ocak 2012). Parti. Büyük Türkçe Sözlük. 17.09.2017.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.59bec
cb4c68111.59953620
WEBER, M. (1993). Sosyoloji yazıları (Türkçesi: Taha Parla). İstanbul: Hürriyet Vakfı
YAYLA, A. (2004). Siyaset teorisine giriş. Ankara: Siyasal.
YSK (2020), - https://www.ysk.gov.tr/tr/31-mart-2019-mahalli-i%CC%87dareler-
secimi/77916 )
YSK, (2020), - https://www.ysk.gov.tr/tr/28-mart-2004-mahalli-idareler-genel-
secimleri/2818
YETKİN, Ç. (1987). İktidar. İstanbul: Süreç.
YUVAL, F. & Herne, K. (2005). Sophisticated behavior under majoritarian and non-
majoritarian voting procedures. Political Behavior. Volume: 27, Number: 3, Pp. 217–237.

111. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
110


MiRNA’NIN BITKILERDEKI ROLÜ
Dr., Hayat TOPÇU
1

Ar.,Gör., Harun KARCI
2

Prof., Dr., Salih KAFKAS
3

Özet
Bitkiler yaşam süreleri boyunca birçok biyotik ve abiyotik streslere maruz kalırlar., Tüm bu
stres koşulları bitkilerin biyosentetik yapılarını etkileyerek normal yaşam fonksyonlarını
değiştirip bitkiyi ölüme kadar götürebilir., MiRNA’lar yaklaşık 21 nükleotit uzunluğunda,
gen ifadesinin düzenlenmesinde rol oynayan, küçük ve proteine dönüştürülmeyen bitki
savunma mekanizması dahil birçok göreve sahip RNA’lardır., Bitkiler yaşamları sürecinde
biyotik faktörler; mikroorganizmaların (fungus, bakteri ve virüs) enfeksiyonu ve zararlı
hayvanların saldırıları sonucu oluşan stres faktörleri ve abiyotik faktörler (su, sıcaklık,
radyasyon, kimyasallar, manyetik ve elektriksel alanlar) gibi çok çeşitli stres faktörleri ile
karşılaşabilirler., MiRNA’lar bitkilerde, transkripsiyon faktörlerini, strese cevap
proteinlerini ve bitkilerin büyümesi, gelişmesi ve fizyolojisi için gerekli diğer proteinleri
kodlayan genlerin ekspresyonunu düzenler., MiRNA’lar günümüze kadar Arabidopsis,
Oryza, Nicotiana, Z., mays, Sorghum, Populus, Gossypium, Brassica, Vitis, Physcomitrella,
Chrysanthemum gibi çok çeşitli bitkilerde belirlenmiştir.,
Anahtar kelimeler: Bitki, MiRNA

The Role of MiRNA in Plants

1
Çukurova University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Dr. 01330 Adana/TURKEY,
[email protected],
2
Çukurova University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, PH.D Student 01330
Adana/TURKEY, [email protected],
3
Çukurova University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Professor
Doctor, 01330 Adana/TURKEY, [email protected].

112. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
111

Abstract
Plants are exposed to many biotic and abiotic stresses throughout their life., All these stress
factors can affect the biosynthetic structures of plants and change their normal life functions
even lead to death. MiRNAs are small RNAs that approximately 21 nucleotides in length.
They are not transformed into proteins however, play important role in the regulation of gene
expression and plant defense mechanisms. During their life cycle plans confront lots of stress
factors such as micro organismal (fungi, bacteria and viruses) infection, stress comes from
the attack of the harmful pests and abiotic stress factors (water, temperature, radiation,
chemicals, magnetic and electrical fields). MiRNAs regulate the expression of genes in
plants that encode transcription factors, stress response proteins, and other proteins that
necessary for the growth, development, and physiology of plants. MiRNAs have been
identified in a wide variety of plants such as Arabidopsis, Oryza, Nicotiana, Z. mays,
Sorghum, Populus, Gossypium, Brassica, Vitis, Physcomitrella and Chrysanthemum.
Key Words: Plant, MiRN

113. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
112

MiRNA’lar ve MiRNA’ların Biyogenezi
Hedef mRNA'lara bağlanan ve gen ekspresyonunu düzenleme fonksiyonuna sahip olan
mikroRNA'lar (miRNA) 18-25 nükleotid uzunluğunda ve kodlamayan RNA'lar sınıfında yer
alır. MiRNA ilk keşfedildiğinde solucanlarda (C., Elegans) olağandışı spesifik gen
ekspresyon mekanizması (Lee ve ark., 1993) olarak düşünülmesine rağmen, artık
günümüzde ökaryotlarda önemli gen ekspresyon düzenleyicisi olarak kabul edilmektedir.
Bitkilerde RNA interferans (RNAi) çalışmalarının temelini; Napoli ve arkadaşlarının
Petunya bitkisinde Agrobacterium tumefaciens vektörü aracılığı ile CHS geninin aşırı
ekspresyonunu sağlamaya çalışarak, pigmentasyon artırılıp daha koyu renkli petunyalar elde
edilmeye çalışılmış ancak renksiz, açık renkli veya alacalı bitkiler elde edilmiştir (Aras ve
ark., 2015).
Bitkilerde smallRNA’lar (sRNA) transkripsyon ve translasyon esnasındaki düzenlemelerde
hedef mesangerRNA’ya (mRNA) bağlanarak gen susturulmasında rol oynarlar. sRNA'ların
birçoğu gelişim aşamalarında, polen ve ovaryum gelişimi, bitkilerin çiçeklenme zamanları
ve cinsiyet belirleme, biyotik faktörler; mikroorganizmaların (fungus, bakteri ve virüs)
enfeksiyonu ve zararlı hayvanların saldırıları sonucu oluşan stres faktörleri, abiyotik
faktörler (su, sıcaklık, radyasyon, kimyasallar, manyetik ve elektriksel alanlar) bitki gelişim
aşamaları ve biyokimyasal süreç sistemlerinin düzenlenmesi sırasında gen ekspiresyonunun
kontrolüne katılan genelde 21-24 nükleotit (nt) uzunluğundaki kısa RNA molekülleridir.
Yüksek yapılı bitkilerde kodlanmayan gen susturma işleminde (RNAi) görev alan
sRNA’ların iki önemli sınıfı; endojen temelli tek iplikli miRNA ve ekzojen tabanlı çift iplikli
siRNA’lar yer almaktadır (Deng ve ark, 2018). miRNA'lar tamamlanmamış saç tokası
yapısına sahip (hairpin) öncüllerden oluşur ve hedef genlerini transkripsiyon sonrası
seviyedeki mRNA bölünmesi veya translasyon inhibisyonu yoluyla susturur.
Tipik olarak saç tokası yapısından kaynaklanan miRNA öncüleri 60-70 bazlık transkriptler
şeklinde sentezlenirler., Bu uzun pre-miRNA bir ya da daha fazla miRNA kodlayabilirler.
Pri-miRNA’lar RNase III enzimi Drosha tarafından 20 ila 24 nt parçalara ayrılarak pre-
miRNA’ları oluştururlar. Pre-miRNA’lar nükleustan nüklear transport ile taşınarak
sitoplazmaya aktarılırlar. Oluşturulan pre-miRNA’lar bir RNase olan DICER enzimi
tarafından miRNA duplekslerine dönüştürülür. DICER enzimi ile kesilerek oluşturulan kısa

114. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
113

çift zincirli RNA, hedef mRNA’ya bağlanmak için RISC faktörü ile etkileşime geçerler.
Oluşan bu miRNA’lar bitkilerde transkripsiyon faktörlerini, strese cevap proteinlerini ve
bitkilerin büyümesi, gelişmesi ve fizyolojisi için gerekli diğer proteinleri kodlayan genlerin
ekspresyonunu düzenlerler (Rogers ve Chen 2013). Bitkilerde çiçek gelişimi ile ilgili olarak
miRNA'ların vejetatif fazdan generatif faza geçişi (Aukerman ve Sakai 2003; Achard ve ark,
2004; Spanudakis ve Jackson 2014), cinsiyet belirleme (Chuck ve ark, 2007) ve çiçek
organlarının gelişimini (Aukerman ve Sakai 2003; Zhu ve ark, 2009), hedef haberci
RNA'ların (mRNA'lar) ayrılması (Guo ve ark, 2005; Li ve ark, 2014) ve translasyonun
baskılanmasını (Chen 2004; Li ve ark, 2013), abiyotik strese cevap olarak, farklı miRNA
ailesi uzun süreli tuz stresi altında hedef genlerin belirlenmesi (Wang ve ark., 2020),
Mir156a'nın aşırı ekspresyonunun tuz direncini zayıflatırken, MdSPL13’ün aşırı
ekspresyonun tuz direncini arttırdığını (Ma ve ark., 2020), MiRNA'ları hedefleyen bakır
içeren CCA-miR408, kuraklık uygulanan bitkilerinde up-regüle olduğu ve kuraklık toleransı
için artan miR408 ekspresyonunun gerekli olduğu (Liu ve ark., 2020), biyotik strese cevap
olarak miR1001, Botrytis cinerea'da sırasıyla ATP'ye bağımlı metalopeptidazı ve sistein tipi
endopeptidazı kodlayan Bcin03g02170.1 ve Bcin10g01400.1 genlerini doğrudan
hedefleyebildiğini ve patojenleri kontrol etmek için bitki kaynaklı miRNA'ların kullanımı
için yeni kaynaklar sağlağı (Meng ve ark., 2020), biyokimyasal süreçte görev alan miR164
hedefli TaPSK52in kök büyümesini ve verim özelliklerini düzenleyen bir fitosülfokin
öncüsünü kodladığı (Geng ve ark., 2020) belirlenmiştir.

Bitkilerde miRNA’ların Biyolojik İşlevleri
MiRNA’ların ekspresyon düzeylerinin farklı biyolojik süreçte işlevi olduğu belirlenmiştir.
Günümüze kadar birçok tip miRNA tanımlanmış olup organ gelişimi, faz değişim
düzenlemesi, hastalığa ve çevresel strese yanıt, oksin sinyallemesi ve üreme gelişimi gibi
çeşitli hücresel, biyolojik ve metabolik süreçlerde yer aldığı bilinmektedir.

115. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
114

MiRNA’ların stres faktörlerine cevap olarak kullanılması
Yeni nesil sekanslama yöntemleri farklı bitkilerin değişik gelişim aşamalarında
miRNA’ların belirlenmesi ve tanımlamasını hızlı bir şekilde sağlamakta ve sonuçta
miRNA’ların bitkilerdeki rollerinin bulunmasını sağlamaktadır.
Bitkiler stresle ilişkili olarak çok farklı proteinler, metabolit yolu ya da epigenetik
regülasyonlar yolu, transkripsiyon faktörleri ile cevap verebilirler. Epigenetik regülasyonlar;
özellikle bitki herhangi bir abiyotik stres ile karşılaştığında gen ekspresyonunda önemli
faktöre sahip RNA tarafından kontrol edilen DNA metilasyonu, histon ve ya DNA
modifikasyonlarını içerir (Cushman, J.C. ve ark., 2000). Lindbo ve ark., 1993 yılında
yaptıkları çalışmada; tütün bitkilerini tütün mozaiği virüsü (TEV) kılıf proteini (CP) geni ile
muamele etmişlerdir. Başlangıçta bu bitkiler enfeksiyonun tüm özelliklerine sahipken,
bitkilerde haftalar içinde düzelme gözlemlenmiştir. İyileşmiş dokularda yapılan moleküler
analiz sonuçlarında, TEV dizilerinin transkripsiyonunun halen devam etmekte olduğu, ancak
mRNA'ların hiçbir işlevi olmadığı anlaşılmıştır. Çalışmanın sonucunda, sitoplazmada
gerçekleşen gen susturma veya eş-baskılamanın transkripsiyon sonrası gerçekleştiği iddia
edilmiştir. Xu ve ark. (2020) tarafından yapılan çalışmada miRNA'ların, populus fidelerinde
yüksek sıcaklık stresine verdiği yanıtta lncRNA'lar ve mRNA'yı negatif olarak düzenlediğini
ve bitkilerdeki miRNA'lar, lncRNA ve mRNA’ların, yüksek sıcaklık stresine nasıl direnç
gösterdikleri veya tolere ettikleri konusunda hayati bir rol oynadıkları belirlenmiştir. Liu ve
ark. (2020) Yeni keşfedilen bir miRNA-ARF modülünün, ARF17'yi hedefleyen yeni bir tae-
miR408_L-1 makarnalık buğdayda su ve ısı stres adaptasyonuna katkıda bulunabileceğini
belirlemişlerdir. Killiny ve ark. (2020) virüs kaynaklı gen susturma yoluyla ALAD’ın
ortadan kaldırılması ile, turunçgil-tALAD bitkilerinde, δ-ALA birikiminden kaynaklanan
stresle başa çıkmak için azaltılmış metabolik hız, büyüme ve gelişme sergiledikleri
belirlenmiştir. ALAD’ın turunçgiller için önemi araştırılmıştır. Mathur ve ark. (2020), Fungi
milRNA'ları için bitki hedefleri ve etkilenen konakçı bitkiler ve bunların ilgili Fungi
patojenleri için bitki miRNA'ları mantar hedefleri belirlenmiş ve 107 fungal milRNA için
toplam 649 hedef belirlenmiştir. Fusarium oxysporum'da, 50 adet yeni milRNA
belirlenmiştir.

116. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
115

MiRNA’ların Bitkilerde biyokimyasal süreçte kullanılması
Yarmolinsky ve ark. 2014 yılında yaptıkları çalışmada; sülfat asimilasyonunun asıl enzimi
olan sülfat redüktaz (SİR) enziminin ekspiresyonunun RNA interferans yoluyla
engellenmesinin domates yapraklarında erken yaşlanmaya sebep olduğunu belirlemişlerdir.
Yapraklarında görsel klorofil degredasyonu olan mutant SİR Ri bitkilerinde hidrojen
peroksid ve lipid peroksidasyonunun ürünü olan malondialdehit akümülasyonunun olduğu
belirlenmiştir. Sonuçta SİR enziminin biyosentetik rolü ile beraber erken yaşlanmanın
önlenmesinde görevi olduğu bulunmuştur. Jie ve ark. (2020) endodormansiden dormansiye
geçiş aşaması sırasında miR169 ailesinin dormansi sırasında önemli ölçüde farklı şekilde
up-regüle ekspresyon gösterdiğini ve dormansiye geçiş dönemlerinde down-regüle olduğu
ve miR169'un fonksiyonel ve düzenleyici rollerinin Japon kayısısında GA4'ün neden olduğu
mevsimsel tomurcuk dormansisinin hedef geninin aydınlatılmasına yardımcı olacağı
belirtilmiştir. Chen ve ark. (2020) yaptıkları çalışmada Hmo-miR157b, Hmo-miR160a,
Hmo-miR6020 Hmo roman-2, Hmo-roman-15, Hmo-miR828a ve HmomiR858 pitaya
meyve renklendirmesinde ve betalain birikiminde önemli rol oynadığı belirlemişlerdir.

MiRNA’ların bitki gelişimindeki görevleri
MiRNA’nın bitkilerde cinsiyet farklılaştırmada önemli bir rol oynadığını belirten Aryal ve
ark. (2014) papayada sRNA’ların cinsiyete özgü ekspiresyonunu ve dağılımını
incelemişlerdir. Papayada cinsiyet sisteminin 3 farklı şekilde ifade edildiği belirlenmiştir.
Papayada her bir cinsiyet tipinden elde edilen, miRNA’ların ekspiresyon analizleri
yapılmıştır. Papayanın dişi, erkek ve hermafrodit çiçeklerinden 14 adet ekspire edilmiş
miRNA tanımlanmıştır. Chunhua ve ark. (2014) MYB transkipsiyon faktörlerininin bitki
gelişimi, bitki metabolizması ve stres cevaplarında rol oynadığı belirlenmiştir. Pirinç
bitkisinde R2R3-MYB transkripsiyon faktörünü kodlayan OsMYB103L geninin
fonksiyonunu araştırmış, OsMYB103L geninin çekirdekte bulunduğunu ve trans-aktivasyon
kapasitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Çalışma sonunda bu genin fazla ekpiresyonunun
pirinçte kıvrık yaprak fenotipine sahip bitkiler elde edildiği belirtilmiştir. Ye ve ark. (2020)
yaptıkları ekspresyon analizleri sonucunda miRNA (miR156, 529, 396 ve Nov32) -SPL'ler

117. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
116

erkek strobili'nin dişi strobili ve bitkisel dokulardan farklılaşmasında anahtar bir düzenleyici
olabileceği belirlemişlerdir. He ve ark. (2020), bol-miR390a/TAS3/ARFs modülünün
brokoli yanal organ gelişiminde önemli roller oynayabileceği belirlenmiştir. Sun ve ark.
(2020), Asmada VvmiR172c, çiçek gelişiminde VvmiR172 ailesinin önemli rol oynadığı
belirlemişlerdir.

Sonuç
Sonuç olarak; RNA interferans (RNAi), siRNA ve miRNA’ların keşfi ile gen ifadesinin
düzenlenmesi ve RNA‘ların işlevleri alanında araştırmalar hız kazanmıştır. RNAi
mekanizması, yalnızca işlevi bilinmeyen genlerin fonksiyonlarını öğrenmek amacıyla değil,
aynı zamanda stres faktörlerine karşı dayanıklı bitkiler elde edilmesinden, patojenlerin
hassas bitkilerin savunma mekanizmalarının araştırılması, transkripsiyon faktörlerini, strese
cevap proteinlerini ve bitkilerin büyümesi, gelişmesi ve fizyolojisi için gerekli diğer
proteinleri kodlayan ve daha bir çok işleve sahip genlerin ekspresyonunu düzenlemede görev
alması gibi daha pek çok alanlarda bilgiler sağlamıştır. Teknolojinin de gelişmesiyle, farklı
bitkiler ve koşullarda RNAi, miRNA ve siRNA düzenleme mekanizmalarının çok ayrıntılı
olarak anlaşılması sağlanacaktır.

118. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
117

Referanslar
Achard, P., Herr, A., Baulcombe, D.,C., and Harberd, N.,P., 2004. Modulation of Floral
Development by a Gibberellin-Regulated microRNA. Development, 131:3357–3365.
Aras, S., Soydam-Aydın, S., Fazlıoğlu, A., Cansaran-Duman, D., Büyük, İ., ve Deric, K.
2015. Bitkilerde RNA interferans. Turk Hij Den Biyol Derg, 2015; 72(3): 255-62.
Aryal, R., Jagadeeswaran, G., Zheng, Y., Yu, Q.,, Sunkar, R., and Ming, R.,, 2014., Sex
Specific Expression and Distribution of Small RNAs in Papaya. BMC Genomics, 15(1):20.
Aukerman, M.,J., and Sakai, H. 2003. Regulation of Flowering Time and Floral Organ
Identity by a microRNA and its APETALA2-Like Target Genes., The Plant Cell,
15(11):2730–2741.,
Chen, C., Xie, F., Hua, Q., Zur, N., T., Zhang, L., Zhang, Z., Zhang, R., Zhao, J., Hu, G.,
and Qin, Y. 2020. Integrated sRNAome and RNA-Seq analysis reveals miRNA effects on
betalain biosynthesis in pitaya. BMC Plant Biology, 20:437.
Chen, X. 2004. A MicroRNA as A Translational Repressor of APETALA2 in Arabidopsis
Flower Development. Science, 303(5666):2022–2025.
Chuck, G., Meeley, R., Irish, E., Sakai, H., and Hake, S. 2007. The Maize Tasselseed4
microRNA Controls Sex Determination and Meristem Cell Fate by Targeting
Tasselseed6/Indeterminate Spikelet. Nature Genetics, 39:1517–1521.
Chunhua, Y., Dayong, L., Xue, L., Chengjun, J., Lili, H., and Xianfeng, Z. 2014.
OsMYB103L, an R2R3-MYB transcription factor, influences leaf rolling and mechanical
strength inrice (Oryza sativaL.,). BMC Plant Biol, 14: 158.
Cushmana, J., C., and Bohnert, J.,H. 2000. Genomic approaches to plant stress tolerance. 3,
2;117-124.
Deng, P.,, Muhammad, S., and Cao, M. 2018. Biogenesis and Regulatory Hierarchy of
Phased Small Interfering RNAs in Plants., Plant Biotechnology Journal, 16:965–975.,

119. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
118

Geng, Y., Jian, C., Xu, W., Liu, H., Hao, C., Hou, J., Liu, H., Zhang, X., and Li, T. 2020.
miR164 targeted TaPSK5 encodes a phytosulfokine precursor that regulates root growth and
yield traits in common wheat (Triticum aestivum L.,). Plant Molecular Biology, 148;1-14.,
Guo, H-S., Xie, Q., Fei, J-F., and Chua, N-H. 2005. MicroRNA Directs mRNA Cleavage of
the Transcription Factor NAC1 to Downregulate Auxin Signals for Arabidopsis Lateral Root
Development. The Plant Cell, 17:1376–1386.
He, L., Wang, Y., Jia, Y., Yang, X., Han, Y., Yuan, J., Li, L., Li, P., Chen, C., Song, W.,
· Liu, M., Li, H., and Wang, C. 2020. Ectopic overexpression of bol‑miR390a from broccoli
(B., oleracea L var., italica) increases lateral branches in Arabidopsis. Plant Growth
Regulation. 1-10.
Jie, G., Xiaopeng, N., Hantao, L., Make, F., H., Ting, S.,and Zhihong, G. 2020. miR169 and
PmRGL2 synergistically regulate NF-Y complex to active dormancy release in Japanese
apricot (Prunus mume Sieb., et Zucc.,). bioRxiv preprint.
Killiny, N., Nehela, Y., Hijaz, F., Gonzalez-Blanco, P., Hajeri, S., and Gowda, S. 2020.
Knock-down of δ-aminolevulinic acid dehydratase via virus-induced gene silencing alters
the microRNA biogenesis and causes stress-related reactions in citrus plants. Plant Science
299, 110622.
Lee, R.,C.,, Feinbaum, R.,L., and Ambros, V. 1993. The C. elegans heterochronic gene lin-
4 encodes small RNAs with antisense complementarity to lin-14. Cell, 75(5): 843-854.
Li, J., Kim, T.,H., Nutiu, R., Ray, D., Hughes, T.,R., and Zhang, Z. 2014. Identifying mRNA
Sequence Elements for Target Recognition by Human Argonaute Proteins. Genome
Research, 24(5):775–785.
Li, S., Liu, L., Zhuang, X., Yu, Y., Liu, X., Cui, X., Ji, L., Pan, Z., Cao, X., And Mo, B.
2013. MicroRNAs Inhibit the Translation of Target mRNAs on the Endoplasmic Reticulum
in Arabidopsis. Cell, 153:562–574.
Lindbo, J.,A., Silva Roales, L., Proebsting, W.,M., and Dougherty, W.,G. 1993. Introduction
of highly spesific antiviral state in transgenic plants: Implacation for regulation gene
expression and virus resistance. Plant Cell, 5: 1749-59.

120. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
119

Liu, H., Able, A., J., and Able, J.,A. 2020. Integrated Analysis of Small RNA,
Transcriptome, and Degradome Sequencing Reveals theWater-Deficit and Heat Stress
Response Network in Durum Wheat. Mol. Sci. 21, 6017.
Mathura, M., Naira, A. and Kadooa, N. 2020. Plant-pathogen interactions: MicroRNA-
mediated trans-kingdom gene regulation in fungi and their host plants. Genomics 112;3021–
3035.
Meng, X., Jin, W. and Wu, F. 2020. Novel tomato miRNA miR1001 initiates cross-species
regulation to suppress the conidiospore germination and infection virulence of Botrytis
cinerea in vitro. Gene 759, 145002.
Rogers, K. and Chen, X. 2013. Biogenesis, Turnover and Mode of Action of Plant
microRNAs. The Plant cell, 25(7):2383–99.
Spanudakis, E. and Jackson, S. 2014. The Role of microRNAs in the Control of Flowering
Time. Journal of Experimental Botany, 65(2):365–380.
Sun, X., Wang, M., Leng, X., Zhang, K., Liu, G. and Fang, J. 2020. Characterization of the
regulation mechanism of grapevine microRNA172 family members during flower
development. BMC Plant Biology, 20:409.
Wang, Q., Yang, Y., Lu, G., Sun, X., Feng., Y., Yan, S., Zhang, H., Jiang, Q., Zhang, H.,
Hu, Z. and Chen, R. 2020. Genome‑wide identification of microRNAs and phased siRNAs
in soybean roots under long‑term salt stress. Genes & Genomics,42:1239–1249.
Xu, J., Zheng,Y., Pu, S., Zhang, X., Li, Z. and Chen, J. 2020. Third-generation sequencing
found LncRNA associated with heat shock protein response to heat stress in Populus
qiongdaoensis seedlings. BMC Genomics,21:572, 1-14.
Yarmolinsky, D., Brychkova, G., Kurmanbayeva, A., Bekturova, A., Ventura, Y., Khozin-
Goldber, I., Eppel, A., Fluhr, R. and Sagi, M. 2014. Impairment in Sulfite Reductase Leads
to Early Leaf Senescence in Tomato Plants. American Society of Plant Biologists, 165:
1505–20.

121. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
120

Zhu, Q.,H.,, Upadhyaya, N.,M.,, Gubler, F. and Helliwell, C.,A. 2009. Overexpression of
miR172 Causes Loss of Spikelet Determinacy and Floral Organ Abnormalities in Rice
(Oryza sativa). BMC Plant Biology, 9(1):149.

122. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
121


PİYANO EĞİTİMİNDE GAM ÇALIŞMALARINDA DİKKAT
STRATEJİLERİNİN ETKİSİ

M. Kayhan KURTULDU
1

İrem KÜÇÜK
2


ÖZET
Bu çalışmada piyano eğitiminde teknik gelişimde önemli bir yeri olan gam çalışmalarında
dikkat stratejilerinin etkili olup olmadığı araştırılmıştır. Bu kapsamda deneysel bir çalışma
yapılması düşünülmüş, deney ve kontrol grupları oluşturulmuştur. Her biri 5’er kişiden
oluşan deney ve kontrol grupları ile ilk olarak ön test uygulaması yapılmıştır. Ön test
uygulaması sonrasında son test uygulaması yapılmış ve dikkat stratejilerine yönelik işaretler
deney grubu ile çalışılmıştır. Deney ve kontrol gruplarından uygulama sürecinde son
performansları aracılığı ile veriler toplanmıştır. Alan uzmanlarının izlemesi ile puanlanan
öğrenci performansları istatistik olarak işleme tabi tutulmuştur. İstatistik işlemlerde
karşılaştırmalı ölçümler içi Mann Whitney U Testi tercih edilmiştir. Ölçümler sonucunda
deney grubunun son test uygulamasında kontrol grubuna göre daha başarılı sonuçlar elde
ettiği fakat çok geniş düzeyli bir puan farkı oluşmadığı gözlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Piyano eğitimi, gam çalışması, dikkat stratejileri.



1
Prof. Dr. Trabzon Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği ABD
[email protected]
2
Trabzon Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi [email protected]

123. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
122

THE EFFECT OF ATTENTION STRATEGIES ON SCALE STUDIES IN PIANO
EDUCATION

ABSTRACT
In this study, it was investigated whether attention strategies are effective in scale
studies, which have an important place in technical development in piano education. In this
context, an experimental study was planned to be carried out, experimental and control
groups were formed. First, a pre-test application was carried out with experimental and
control groups of 5 people each. After the pre-test application, the post-test was applied and
the signs for attention strategies were studied with the experimental group. Data were
collected from the experimental and control groups through their last performance during
the application process. The student performances scored with the monitoring of the field
experts were processed statistically. Mann Whitney U Test was preferred for comparative
measurements in statistical processes. As a result of the measurements, it was observed that
the experimental group achieved more successful results in the post-test application
compared to the control group, but there was not a very wide score difference.
Keywords: Piano training, scale training, attention strategies.

124. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
123

GİRİŞ
Günümüzde eğitimi sistemimizde yeni değişmelere paralel olarak önemli ve farklı
uygulamalara gidilmiştir. Günümüzün bu farklı uygulamalarında öğrencilere bilgiyi hazır
elde etmek yerine bilgiye ulaşmanın ve öğrenmenin yolları aktarılmaktadır. Öğrencinin
öğrenme sürecinde aktif ve etkin olacağı ortamlar oluşturulmaktadır. Buna paralel olarak
öğretmen de sadece bilgiyi aktaran değil, öğrenciyi yönlendiren ve gerektiğinde onunla
birlikte öğrenme sürecine katılan kişi olmaktadır (Yıldızlar, 2012). Bu aktarım ve bilgiye
ulaşım yolunda etkin bir görev üstlenen unsurlar ise öğrenme stratejileridir. Bireysel
öğrenme stratejilerini kullanarak daha bağımsız bir öğrenme akışına ve daha kalıcı bir
depolama becerisine sahip olabilir.
Bilişsel öğrenme modelinde öğrenme stratejileri kavramı, karşılaşılan bilgiyi işlemeye ve
şifrelemeye dayalı bir yapı ile zihinsel işlemleri kolaylaştıran ve etkin hale getiren araçlar
veya teknikler olarak tanımlanmaktadır (Somuncuoğlu, Yıldırım, 1998).
Öğrenme stratejilerinin işlevi, öğrencilerin öğrenme işini kendi kendilerine yapabilmelerine
yardım etmektir (Tay, 2004). Woolfolk’a (1998) göre ise öğrenme stratejileri, öğrenme
hedeflerine ulaşmak için kullanılan bir plandır. Dolayısıyla öğrenme stratejileri, bir çeşit
ayrıntılı başlangıç planı ya da öğrenme amacıyla düzenlenen eksiksiz bir plandır (Akt: Cesur,
2008). Öğrencinin kendine uygun öğrenme yollarını keşfetmesi ve bunları uygulayabilir hale
gelmesi, öğrenme işini etkili biçimde gerçekleştirebilmek için kendisine uygun çalışma
taktiklerini ve yöntemlerini kullanabilmesi, diğer yandan seçtiği yöntemlerin etkili olmadığı
durumlarda farklı yöntemleri arayıp geliştirerek uygulayabilmesi becerilerini öğrenme
stratejileri olarak tanımlamak mümkündür (Pirgon, 2018).
Öğrenciler karşılaştıkları her yeni konu ya da durum için birbirinden farklı öğrenme
stratejileri tercih edebilir. Bu durum öğrenme stratejilerinin ne düzeyde çeşitlendirilebilir ve
gerektiğinde değiştirilebilir niteliğe sahip olduğunun göstergesidir. Gerektiğinde farklı
öğrenme stratejilerini kullanabilen ve yine gerektiğinde kendisine uygun yeni öğrenme
stratejileri geliştirebilen öğrenciler, kendi kendilerine ve etkili öğrenmeyi
gerçekleştirebilirler (Tunçer, Güven, 2017). Öğrenmenin dikkat ile başladığını öne süren

125. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
124

bilişsel öğrenme kuramları ve bu kuramların içinde yer alan öğrenme stratejileri, dikkat
stratejilerini de ön plana çıkararak kullanımına ilişkin bilgileri bize sunmaktadır.
Dikkat mekanizması yeni bilgi üzerine bilinçli bir odaklanmadır. Bilinçli olmak,
odaklanılacak kavrama ilişkin sınırlı bir kapasite miktarına ihtiyaç duyar ve diğer uyarıcılar
işleme tabi olmadan kaybolur. Bilginin kaybolmaması için duyusal bellekten kısa süreli
belleğe aktarılacak bilgilerin, bu aktarım sürecinde dikkat sayesinde fark edilmesi ve bilinçli
olarak seçilmesi gerekir. Dikkat sayesinde seçilmemiş olan bilgiler, kısa bir süre içerisinde
kaybolup gider (Öztürk, Kısaç, 2003, s. 265).
Öğrencilerin dikkatini öğrenilecek konuya çekmek, öğretim etkinliklerinde ilk sıradadır.
Kendi öğrenmesini kontrol eden bir öğrenci, öğreneceği hedefi de düşünerek birçok dikkat
çekme stratejisinden birini kullanabilir ve dikkatini öğreneceği hedef üstünde
yoğunlaştırabilir (Senemoğlu, 2005, s. 560).
Çevremizdeki bilgi yoğunluğunda o bilginin birey için gerekli olduğuna karar verdiren ve
kısa süreli belleğe geçişine yardım eden en önemli süreç dikkattir. Bu nedenle öğrenme
sürecinde yerine getirilmesi gereken ilk görev, öğrencinin dikkatini konuya çekmektir. Bu
amaca ulaşmak için yapılan etkinliklerde dikkat stratejileri kapsamındadır. Bu kapsamda yer
alan bazı dikkat stratejileri ise önemli yerlerin altını çizmek, anlaşılması zor yerlere işaretler
koymak, ders çalışırken sayfa kenarlarına notlar akmak, çalışmaya başlarken metinde yer
alan grafik, tablo, resim gibi uygulamaların açıklamalarını okumak biçiminde sıralanabilir
(Çelikkaya, 2010).

AMAÇ
Bu çalışmada piyano eğitiminde teknik gelişimde önemli bir yeri olan gam çalışmalarında
dikkat stratejilerinin etkili olup olmadığının araştırılması amaçlanmıştır.

126. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
125

YÖNTEM
Bu çalışmada deneysel yöntemden faydalanılmış, bu kapsamda deney grubu ve kontrol
grubu ile ön test son test kontrol gruplu desen kullanılmıştır.
Deneysel çalışmalar, araştırma sürecindeki bir olay, bir olgu, bir kişi veya bir etkeni
inceleyen, bu inceleme ile değişkenler arası neden sonuç ilişkilerini tespit eden ve sonuçları
karşılaştırarak ölçen araştırmalardır (Ekiz, s.109). Ön test son test kontrol gruplu model ise
yansız atama ile deney ve kontrol grubu biçiminde iki grubun oluşturulduğu ve her iki grupta
da deney öncesi ve deney sonrasında ölçümler yapıldığı bir desen bulunur. Desende ön test
grupların deney öncesi benzerliklerinin bilinmesi ve son test sonuçlarının yorumlanmasına
yardımcı bir uygulamadır (Karasar, 2019, s.132).

Çalışma Grubu
Araştırmanın çalışma grubunu yaşları 14 ile 15 arasında değişen ve özel bir müzik kursunda
eğitim alan öğrenciler oluşturmuştur. Araştırmacılardan biri tarafından yürütülen bu özel
derslerin bir bölümünde çalışma yürütülmüş ve çalışma için 4’er kişiden oluşan deney ve
kontrol grupları oluşturulmuştur. Özel bir müzik kursunda planlanan gam çalışmalarını
yapmaya hazırlanan, takip eden çalışmalarında gam ve alıştırma çalacak olan yaklaşık 10
öğrenci yer almaktadır. Bunlar içerisinde yaşlarının yakınlığı, çalacakları gamların türü ve
niteliği ve aynı süredir piyano dersi almış olma özellikleri aynı olan 10 öğrenci tespit edilmiş,
çalışmaya katılmaktan çekinen ve çalışmada heyecanlanan iki öğrenci listeden çıkarılmıştır.
Böylece toplamda 8 kişiye düşen sayı için 4’er kişilik deney ve kontrol grupları rastgele
oluşturulmuştur. Gruplar oluşturulduktan sonra denklik sınaması için bir ön test uygulaması
da yapılmıştır.

Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi
Veri toplama sürecinde ilk olarak belirlenmiş olan deney ve kontrol gruplarının istatistiksel
olarak da denk olup olmadığının sınanması olmuştur. Bu süreç için ön test uygulaması
yapılmış ve grupların her ikisi ile herhangi bir farklı yöntem kullanılmadan klasik tekrarlar

127. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
126

yoluyla çalışılmıştır. Her öğrenci ile bireysel ders saatinde ayrı çalışma yapılmıştır. İlk ön
test uygulamasında öğrenciler ile belirlenmiş olan temel gam çalışmaları, klasik biçimde
toplam 30 dakika çalışılmıştır. 30 dakika sonunda akıcılık, parmak geçişleri, doğru nota
çalma, iki el eşgüdümü açısından performanslar puanlanmıştır. Ön test uygulaması
tamamlandıktan sonra son test uygulamasına geçilmiş ve aynı öğrenciler ile tekrar 30 dakika
boyunca belirlenen gamlar çalışılmıştır. Kontrol grubu ile yine ön testteki gibi klasik
çalışılmıştır. Deney grubundaki öğrenciler ile 30 dakika boyunca parmak değişim
noktalarının olduğu yerlerin işaretlendiği ve/veya renklendirildiği notalar ile çalışma
yapılmıştır. Bu işaretler öğretmen tarafından basitçe yuvarlak içine alarak başlatılmış, ders
süresinde ise öğrencilerin kendi istedikleri işaretler ile ilgili bölgeyi pekiştirmeleri
istenmiştir. Kimi öğrenciler renkli kalem kullanmayı, kimi öğrenciler ise değişik şekiller ile
işaretlemeyi seçmişlerdir. Deney grubu ile de 30 dakika çalışılmıştır.
Gruplar ile çalışma yapılırken son performanslar kayıt altına alınmıştır. Kayıtlar hem
araştırmacılar, hem de üç farklı piyano eğitimcisi tarafından izlenerek puana
dönüştürülmüştür. Puanlama esnasında piyanoda doğrudan gam çalışmasını
değerlendirmeye yönelik bir anahtar, ölçek vb. olmadığı için araştırmacılar tarafından her
biri 25 puana denk gelen kriterler belirlenmiştir. Kriterler için değerlendirmeyi yapan alan
uzmanlarından görüş de alınmış ve onaylanmıştır. Bu kriterler akıcılık, parmak geçişleri,
doğru nota çalma, iki el eşgüdümü olarak belirlenmiştir. Ön test uygulamasında öğrenciler
ile bilinen gam çalışmalarından uygulanmış ve Do majör ve Sol majör gamları çaldırılmıştır.
Son test uygulamasında ise Si bemol majör gamı ve La majör gamı çalıştırılmıştır.
Tabachnik ve Fidell (2013, s80,81) veri setlerindeki normal dağılım varsayımlarının büyük
gruplu örneklemlerde normallikten daha az saptığını ve normalliğin büyük sayılı gruplarda
daha iyi sağlanabileceğini öne sürmektedir. Benzer biçimde Bursal da (2017, s.58) normallik
varsayımı var görünse de gerçekte bunun sağlanmıyor olabileceğini, bunun da örneklem
büyüklüğünün yetersizliği ile alakalı olduğunu öne sürmüştür. Örneklemin küçük olması
(yaklaşık olarak 15’den küçük sayılar) durumunda veri setini normal kabul etmek yerine
parametrik olmayan testlerin kullanılmasını önermektedir.
Bu bilgilere dayanarak çalışmada grup sayısı verilen referans değerlerinin altında olduğu
için parametrik olmayan testlerin kullanılması ön görülmüştür. Deney ve kontrol gruplarının

128. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
127

ön test ve son testte aldıkları puanların gruplar arası karşılaştırmasında Mann Whitney U
testi tercih edilmiştir. Ön test ve son test puanlarının kendi içerisinde karşılaştırılması
yapılmış vee bu süreçte manidarlık için sınır p<,05 olarak kabul edilmiştir.
Mann Whitney U testi sıfır hipotezine göre karşılaştırılacak grupların eşit varyansa sahip
olduğuna ve sıra değerleri dayanan bir istatistiktir. Bu testte iki bağımsız örneklemin aynı
kitlelerden geldiğine ilişkin hipotez sınanmaktadır (Bindak, 2014). Bu test uygulanırken tüm
veriler grup fark etmeden büyükten küçüğe sıralanarak puana dönüştürülür. Daha sonra
sıralanmış ölçeğe dönüşmüş puanlar gruplarına ayrıldıktan sonra grup için puan ortalaması
biçiminde hesaplanır (Can, 2017, s.158).

BULGULAR
Bu bölümde deney ve kontrol gruplarından elde edilen veriler ilk olarak ham puanlar tablosu
olarak sunulmuştur. Karşılaştırmalar için yapılan U testi tabloları ile manidar fark
sınanmıştır.
Tablo 1: Çalışma Grubunun Aldığı Başarı Puanları
Öğrenciler Ön Test Son Test
Deney 1 60,00 80,00
Deney 2 65,00 75,00
Deney 3 65,00 80,00
Deney 4 70,00 80,00
Kontrol 1 75,00 75,00
Kontrol 2 68,00 70,00
Kontrol 3 70,00 70,00
Kontrol 4 60,00 70,00

129. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
128

Tablo 1 incelendiğinde deney ve kontrol grubu öğrencilerinin ön test puanlarının
birbirine oldukça yakın seyrettiği ve ilk aşama itibariyle denk bir performans sergiledikleri
görülmektedir. Son test puanları açısından incelendiğinde ise farkın deney grubunda artış
gösterdiği anlaşılmaktadır. İlk puanlara göre yaklaşık 10 ila 15 puan artan puanlar, kontrol
grubunda ise benzer sonuçlar göstermiştir. Her iki grubun son test farkları ise yaklaşık 15
puan ortalamasında gerçekleşmiştir.
Tablo 2: Ön Test Sürecine Yönelik U Testi Sonuçları
Gruplar Sıra Ort. Sıra Top. SS U p
Deney 3,75 15,00 5,18 5,00 ,486
Kontrol 5,25 21,00

Ön test karşılaştırmasını incelediğimiz tablo 2’de gruplar arasında p<,05 düzeyinde anlamlı
bir fark yoktur [U=5,00, p<,05]. Sıra ortalaması ve sıra toplamları değerleri de
incelendiğinde gruplar arasında puan dengesi açısından yakınlık olduğu anlaşılmaktadır. Ön
test düzeyinde grupların denk olduğu söylenilebilir.
Tablo 3: Son Test Sürecine Yönelik U Testi Sonuçları
Gruplar Sıra Ort. Sıra Top. SS U p
Deney 6,38 25,50 4,62 0,50 ,029
Kontrol 2,63 10,50

Son test sürecine yönelik tablodaki verilere göre gruplar arasında p<,05 düzeyinde anlamlı
fark bulunmuştur [U=0,50, p<,05]. Sıra ortalaması ve sıra toplamı değerleri 6,38 ve 25,50
düzeyi ile deney grubunu işaret etmektedir. Buna göre son test sürecinde fark deney grubu
yönündedir ve son test uygulamasında deney grubu kontrol grubuna göre daha başarılı
olmuştur.

130. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
129

SONUÇ
Yapılan çalışmada deney ve kontrol grupları klasik biçimde çalışılan gamlarda benzer
sonuçları vermiştir. Ön test sürecinde grupların gam çalışmasında bilinen bazı geçişler ve
yapılar içeren gamlarda denk bir yapı sergilediği anlaşılmıştır. Fakat yapı ve değiştirici
işaretler değişince uygulanan dikkat stratejilerine dayalı yaklaşım etkili olmaya başlamıştır.
Son test sürecinde deney ve kontrol grupları arasında çok ciddi bir fark oluşmamasına karşın,
deney grubu yönünde anlamlı fark gerçekleşmiştir. Bu durum çalışılan gamlarda kullanılan
yöntemin etkili olduğu biçiminde yorumlanmıştır. Süreç sonunda deney grubundaki
öğrenciler, geçiş yerlerindeki uyarıcı işaretlerin dikkati uyarması ve kalıcılığa etkisi
sebebiyle daha iyi bir performans sergilemiş ve ilgili gamları daha doğru çalmayı
başarmıştır.
Piyano eğitiminde ve diğer tüm çalgılarda da gam çalışmaları teknik gelişim için önemli
unsurlardır. Gerek çabukluk, gerekse parmak esnekliği açısından önem arz eden gamların
öğretilmesinde aşamalı bir yol izlenmesi ve bilhassa parmak geçiş noktalarına dönük farklı
öğretici yaklaşımların uygulanması esastır. Bu ve benzeri uygulamaların gam çalışmasında
farklı yöntem ve yaklaşımlarla denenmesi de literatüre katkılar yapacaktır. Diğer yandan bu
çalışmadaki yöntem veya başka yöntem tercihlerine göre yapılacak çalışmaların daha geniş
veya farklı yaş gruplarındaki deneklerle uygulanması da önemli bir katkıdır.

131. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
130


KAYNAKÇA
Bindak, R. (2014). Mann-Whitney U ile Student’s t testinin I.Tip hata ve güç bakımından
karşılaştırılması: Monte Carlo simülasyon çalışması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve
Mühendislik Bilimleri Dergisi, 14, 5 -11.
Bursal, M. (2017). SPSS ile temel veri analizleri. Ankara: Anı Yayıncılık.
Can, A. (2017). SPSS ile bilimsel araştırma sürecinde veri analizi. Ankara: Pegem
Akademi.
Cesur, M. O. (2008). Üniversite hazırlık sınıfı öğrencilerinin yabancı dil öğrenme
stratejileri, öğrenme stili tercihi ve yabancı dil akademik başarısı arasındaki açıklayıcı ve
yordayıcı ilişkiler örüntüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çelikkaya, T. (2010). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının kullandıkları öğrenme
stratejileri. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(3), 65 – 84.
Ekiz, D. (2017). Bilimsel araştırma yöntemleri, yaklaşım yöntem ve teknikler. Ankara: Anı
Yayıncılık.
Karasar, N. (2019).Bilimsel araştırma yöntemi kavramlar ilkeler teknikler. Ankara: Nobel
yayıncılık.
Öztürk, B. ve Kısaç, İ. (2003). Bilgiyi işleme modeli. B. Yeşilyaprak (Ed.), Gelişim ve
öğrenme psikolojisi içinde, s. 252-281. Ankara: PegemA Yayıncılık.
Pirgon, Y. (2018). Carl Philipp Emanuel Bach’ın Solfeggio adlı eserinin öğrenme stratejileri
açısından değerlendirilmesi. Sanat Eğitimi Dergisi, 6, 37 – 54.
Senemoğlu, N. (2005). Gelişim öğrenme ve öğretim kuramdan uygulamaya. Ankara: Gazi
Kitapevi.
Somuncuoğlu, Y. ve Yıldırım, A. (1998). Öğrenme stratejileri: teorik boyutları, araştırma
bulguları ve uygulama için ortaya koyduğu sonuçlar. Eğitim ve Bilim, 22(110), 31- 39.

132. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
131

Tabachnick, B. G. and Fidell, L. S. (2013). Using multivariate statistics. (6th Edition).
NewYork: Pearson Education.
Tay, B. (2004). Sosyal bilgiler dersinde anlamlandırma stratejilerinin yeri ve önemi. Gazi
Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(2) 1- 12.
Tunçer, B. K. ve Güven, B. (2017). Öğrenme stratejileri kullanımının öğrencilerin
akademik başarıları, hatırda tutma düzeyleri ve derse ilişkin tutumları üzerindeki etkisi.
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(2), 1 – 20.
Yıldızlar, M. (2012). Öğretmen adaylarının öğrenme stratejileri üzerine bir çalışma.
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 42, 430 – 440

133. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
132


PİYANO EĞİTİMİNDE LEGATO VE STACCATO TEKNİĞİNİN
ÖĞRETİLMESİNDE ANLAMLANDIRMA
STRATEJİSİ KULLANIMI

M. Kayhan KURTULDU
1

İrem KÜÇÜK
2


ÖZET
Yapılan çalışmada piyano eğitimini sürecinde kullanılan en yaygın tekniklerden ikisi
olan legato ve staccato tekniklerinin kavranmasında anlamlandırmaya dayalı uygulamaların
etkisi incelenmiştir. Bu inceleme için çalışma deseni deneysel çalışma biçiminde tespit
edilmiş ve bu kapsamda deney ve kontrol grupları oluşturulmuştur. Toplam 9 öğrenciden (4
deney, 5 kontrol grubu öğrencisi) oluşan çalışma grubu ile desen kapsamında uygulama
yapılmıştır. İlk olarak her iki grupla ön test uygulaması yapılmış ve gruplar arası denkliğin
belirlenmesi sağlanmıştır. Son test sürecinde ise deney grubu ile anlamlandırmaya dayalı
benzetimler, tasvirler uygulanmış, kontrol grubu ile klasik çalışmaya devam edilmiştir. Her
öğrenci ile bir ders saatinde gerçekleştirilen uygulamalardaki son performanslar kayıt altına
alınarak puanlanmıştır. Elde edilen verilere yönelik istatistik ölçümler yapılmış ve U testi
yardımıyla karşılaştırmalar gerçekleştirilmiştir. Ölçümler sonrasında deney grubunu
oluşturan öğrencilerin her iki tekniği doğru uygulamada kontrol grubu öğrencilerine göre
kısmen daha başarılı olduğu anlaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Piyano eğitimi, legato, staccato, anlamlandırma.


1
Prof. Dr. Trabzon Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Müzik Öğretmenliği ABD
[email protected]
2
Trabzon Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi [email protected]

134. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
133


THE USE OF ELOBORATION STRATEGY IN TEACHING LEGATO AND
STACCATO TECHNIQUES IN PIANO EDUCATION

ABSTRACT
In the study, the effect of elaboration practices on the comprehension of legato and
staccato techniques, which are two of the most common techniques used in the piano
education process, was examined. For this study, the study design was determined in the
form of experimental work and in this context, experimental and control groups were
formed. With the study group consisting of a total of 9 students (4 experimental and 5 control
group students), application was made within the scope of the design. Firstly, pre-testing
was performed with both groups and the equivalence between the groups was determined.
In the post-test period, simulations and depictions based on elaboration were applied with
the experimental group, and the classical study continued with the control group. The last
performances in the applications performed in one lesson hour with each student were
recorded and scored. Statistical measurements were made for the data obtained and
comparisons were made with the help of the U test. After the measurements, it was
understood that the students forming the experimental group were partially more successful
than the control group students in applying both techniques correctly.

Keywords: Piano education, legato, staccato, elaboration.

135. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
134

GİRİŞ
Günümüzde her birey nasıl daha iyi öğrenebileceği üzerine odaklanmak istemektedir.
Fakat çağımızın hızlı bilgi akışı ve pek çok bilginin pek çok kaynaktan ulaşılabilirliği ve
ilaveten bilgi bombardımanı altındaki bireylerin bu becerilerini nasıl geliştireceğini
bilememeleri değerlendirilmesi gereken bir husustur. Nasıl daha etkili öğretilir ve nasıl daha
kalıcı öğrenilir soruları, insanoğlunun öğrenme sistemi ve ihtiyacı sebebiyle yıllar geçse de
aktif sorular olarak kalacaktır.
Eğitimde başarıyı elde etmek için, bireylerin kendi öğrenme stratejilerini
geliştirmeleri, kullandıkları öğrenme stratejilerinin farkında olmaları, kendi
öğrenmelerinden sorumlu hale gelmeleri konularında yardımcı olmak önemli adımlardan
bazılarıdır (Şahin, Uyar, 2013). Öğrencilerin başarılı olmaları, genel anlamda kendi öğrenme
biçimlerinin fark etmeleri ve kendi öğrenmelerini yönlendirmeleri ile ilişkilidir. Bu
gereklilik öğrencilerin öğrenme stratejilerini ilköğretim düzeyinde itibaren öğrenmesi
gerektiğini ortaya koymaktadır (Erdem, 2005). Öğrenme üzerinde önemli etkisi olan
öğrenme stratejilerinin doğru anlaşılması ve tanımının öncelikle doğru kavranması, strateji
seçiminden uygulanmasına kadar doğru yolda ilerlemek için de önemli görülmektedir.
Öğrenme stratejileri en genel haline göre bireyin öğrenme denilen süreci
gerçekleştirmek için kendince geliştirdiği ve izlediği yol olarak tanımlanabilir (Yıldızlar,
2012). Tanımdan hareket edersek öğrenme stratejilerinin birden fazla çabanın birleşimi
olarak karşımıza çıktığı anlaşılmaktadır (Taşdemir, Tay, 2007). Bir diğer tanımıyla öğrenici
stratejileri ya da bilinen adıyla öğrenme stratejileri öğrencinin kendi kendine öğrenebilmek
amacıyla kullandığı işlemler bütünüdür (Gagne ve Driscoll, 1988’den akt: Senemoğlu, 2005,
s. 558).
Öğrenme stratejileri bireylerin neyi öğreneceğine karar verdikten sonra nasıl
öğreneceğine de karar vermesi ve bunu uygulaması sürecidir. Bu süreçte birey strateji
uygulamayı seçtiği anda, hangi stratejiyi nasıl kullanacağını ve onun altındaki yöntem ve
teknikleri de nasıl uygulayacağını kendince belirlemiş olur. Öğrenmeyi etkileyen stratejileri
içerisinde belki de en çok tercih ettiğimiz stratejiler anlamlandırma stratejisi kapsamındaki
uygulamalardır. Pek çok çağrışımlar ve benzetimler ile akılda tutmaya odaklı uygulamalar
yapılmaktadır.

136. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
135

Anlamlı öğrenme süreci, yeni bilgiyi kaydetmek ya da sınıflandırmak, diğer bir
deyişle ezberlemekten farklıdır. Ezberlemeye bağlı yaklaşımda yeni bilgiler birbirleriyle ve
öncekilerle birleştirilmez ve anlam çıkarmaya çalışılmaz. Anlam çıkarmak yerine bilgiler
zihnimizde bir yığın halinde saklanmaya çalışılır. Bu nedenle ezberlenen bilgilerin kısa
sürede unutulması mümkündür (Açıkgöz, 2004, s. 76).
Anlamlandırma işlemi, uzun süreli bellekte yer etmiş olan bilginin, yeni karşılaşılan
bilgi ile kısa süreli bellek üzerinde ilişkilendirilmesi ve böylece bilgiye anlam verilmesi ile
olur. Bu yeni bilgi zihnimizde etkili bir şekilde kodlandıktan sonra, uzun süreli bellek
içindeki kendisi ile ilişkili şemalarla bağlantı yapılarak saklanır. Böylece anlamlı bilginin,
onunla ilişkili şemalardan çağrışımı yoluyla geri getirilmesi mümkün olduğu için,
hatırlaması daha kolay olur (Öztürk, Kısaç, 2003, s. 259).
Anlamlandırma stratejilerinin kullanılmasındaki ana amaç, bireyin öğreneceği yeni
bilgileri, daha önce öğrendiği bilgilerden hareketle, eski bilgilere ilişkilendirmesi, onlara
anlam vermesi, bunları zihninde kendi yorumları ile saklaması ve bu bilgileri daha sonra
hatırlamak üzere kalıcı belleğine yerleştirmesidir (Tay, 2004).
Anlamlandırma stratejileri bilgiyi olduğu gibi uzun süreli belleğe aktarmak yerine
anlamlı bir bütün olarak yerleşmesine yardım eder. Yeni gelen bilgiye anlam verilebilmek
bireyin konu ile ilgili önbilgilere sahip olması ve yeni bilgiyi mevcut bilgilerle
ilişkilendirmesi ile mümkün olur. Bu strateji kapsamında kullanılabilecek bazı uygulamalar
şöyledir; a) eski bilgiler ile bağlantı kurmak suretiyle yeni bilgileri öğrenmek, b) çeşitli
kavramları ilişkili bazı hikayelere dönüştürmek, c) yeni kavramı günlük yaşantıyla
ilişkilendirmek, d) yeni öğrenilen konuları zihinde canlandırmak, e) kavram haritaları
(şemalar) oluşturmak, f) özetler çıkarmak, g) kısa notlar almak. Yukarıdaki tekniklerin
tümünde esas olan yeni bilginin anlamlı hale getirilmesidir (Çelikkaya, 2010).

AMAÇ
Bu çalışmada amaç, piyano eğitiminde sıkça kullanılan iki önemli teknik olan legato
ve staccato tekniklerinin pekiştirilmesinde anlamlandırmaya dayalı benzetimlerin ne
düzeyde etkili olacağını belirlemektir.

137. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
136


YÖNTEM
Maxfield ve Babbie’ ye göre (2006) sosyal bilimler düzeyinde deneysel yaklaşım
genellikle bir hipotezi test ederken veya farklı bir program ya da uygulamanın etkilerini
ölçerken kullanılır. Bu tip araştırmalarda en önemli unsur manipülasyon olarak adlandırılır.
Araştırmacı hipotezini denerken üzerinde çalıştığı konuya ya da kavrama dışardan yeni bir
değişken eklemesi veya o ortama müdahale etmesi durumunda manipülasyon yapmış olur
(Akt: Karakuş, Başıbüyük, 2017, s.199). Ön test son test kontrol gruplu desen eğitimde sık
kullanılan bir desendir. Bu desende ilk olarak yansız atama ile gruplar (deney ve kontrol)
oluşturulur ve gruptaki kişilerin bağımlı değişkene yönelik ilk ölçümleri yapılır. Daha sonra
test edilecek işlem deneu grubuna verilir, kontrol grubu klasik eğitim alır. Süreç sonunda
gruplarım müdahale edilen bağımlı değişkene ilişkin son ölçümleri alınır ve değerlendirilir
(Büyüköztürk, vd. 2018, s.212).
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere, çalışmada yapılan uygulamaya odaklı
hipotezin deneysel uygulama ile gerçekleştirilmesinin doğru olduğu düşünülmüştür. Bu
kapsamda desen olarak çalışmaya en uygun düşen ön test son test kontrol gruplu desen tercih
edilmiştir.

Çalışma Grubu
Çalışmanın deneysel desenle yürütülmesi planlamasındaki en önemli basamaklardan
biri olan çalışma grubunu oluşturacak öğrencilerin belirlenmesinde yansız atamaya dayalı
bir yaklaşım ele alınmıştır. Öğrenciler araştırmacılardan birinin bireysel olarak yürüttüğü
piyano dersleri kapsamında birlikte çalıştığı kurs öğrencilerinden seçilmiştir. Gerek yaş,
gerek takip edilen piyano öğretim kitapları ve buna göre bilinen eser düzeyleri, gerekse kursa
devam etme süreleri açısından birbiri ile eşleşen 8 öğrenci öncelikle tespit edilmiş, diğer bir
öğretmenin 2 öğrencisi de ilave edilerek sayı toplamda 10 öğrenciye tamamlanmıştır.
Grupların 5’er kişiden oluşması yönünde planlanan öğrenci tespitleri sürecinde gruplara
yapılan ilk atama rastgele yapılmıştır. Uygulama sürecinin başlangıcında bir öğrenci (deney
grubundan) kurstan ayrılmak zorunda olduğu için toplam sayı 9 kişiye düşmüştür.

138. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
137

Öğrencilerin piyano çalma becerileri açısından birbiri ile eşit koşullarda olması için
belirlenen kriterler yukarıda açıklanmıştır. Fakat bu kriterlere göre belirlenen ve gruplara
rastgele atanan öğrencilerin denkliği için ön test uygulaması da denklik amacıyla ilaveten
kullanılmıştır.

Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi
Verilerin toplanması sürecinde grupları oluşturan her öğrenci ile öğretmen tarafından
bireysel olarak bir ders saati boyunca (hem ön test, hem son test için) konu işlenmiştir.
Öğrencilerle ilk seçim kriterlerinin sağlaması niteliğinde ve aynı zamanda denkliği de
belirlemek için ön test uygulaması yapılmıştır. Ön test uygulamasında bir ders saati (45 dk)
boyunca belirlenen eser öğrencilerle özel herhangi bir yöntem ya da yaklaşım kullanmadan
klasik biçimde çalıştırılmıştır. Bu ön test uygulamasında hatalı ses, ritim veya bir başka
hatalı unsur gerçekleştiğinde öğrenciler uyarılmıştır. Ön test sürecinde araştırmacılar
tarafından oluşturulan bir eser kullanılmış, bir ders saatinde bu eser çalıştırılmıştır. Eser
öğrencilerin takip ettiği kitaplardaki melodik pasajlar ve sol el figürlerine benzer hareketler
yazılarak oluşturulmuştur. Ön test uygulamasının sonunda her öğrencinin son performansı
değerlendirilmiş ve ön test verileri elde edilmiştir.
Son test sürecinde ise yine yukarıda anlatılan benzer özelliklerden yola çıkılarak
hazırlanmış olan farklı bir eser (legato ve staccato tekniklerini içermesine dikkat edilmiş)
kullanılmıştır. İlgili eser yine ön test sürecinde olduğu gibi bir ders saatinde çalışılmıştır.
Son test sürecinde kontrol grubu ile ön test sürecinde olduğu gibi herhangi bir özel/farklı bir
yaklaşım olmaksızın klasik biçimde çalışılmıştır. Deney grubu ile yapılan çalışmada ise
tekrarlı çalışmalar esnasında anlamlandırma stratejilerine dayalı benzetimler ve tasvirler
yapılarak legato ve staccato teknikleri kavratılmaya çalışılmıştır. Bu süreçte legato tekniği
basamaklardan kayan bir solucana, staccato tekniği ise zıplayan bir kurbağaya benzetilerek
tasvir edilmiştir. Bu tasvirler esnasında öğrencilerin de kendi fikirleri ile bu tasvirleri
pekiştirmesine izin verilmiş ve eser üzerinde tekrarlar yapılarak uygulama/ders
tamamlanmıştır. Son test sürecinde de ön test sürecindeki gibi muhtelif seslendirme hataları
için uyarılar her iki gruptaki öğrencilere yapılmıştır.

139. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
138

Gerek ön test, gerekse son test sürecinde öğrencilerin ders sonu performansları
kamera ile kayıt altına alınmıştır. Kayıt altına alınan görüntüler hem araştırmacılar, hem de
iki farklı alan uzmanı (aynı kursta ders veren öğretmenler) tarafından puanlanmıştır.
Puanlama ve veri setinin oluşturulmasında Kurtuldu (2010) tarafından daha önce kullanılmış
olan piyano dersi değerlendirme anahtarı kullanılmıştır.
Deney ve kontrol gruplarından ön test ve son test sürecinde elde edilen sayısal
verilerin analizi için bilgisayar ortamından ve literatürde de sıkça kullanılan bir yazlımdan
faydalanılmıştır. Elde edilen verilerin karşılaştırılmasında karşılaştırmalı ölçümler sınıfında
yer alan ve parametrik olmayan testler kategorisindeki Mann Whitney U testi kullanılmıştır.
U testi yardımıyla ön test ve son test, ön test aynı zamanda başlangıç düzeyinde denkliği de
yordadığı için birbirinden bağımsız olarak ölçüme tabi tutulmuştur. Fakat grupların ön test
ve son test farklarının yorumlanması açısından ön teste göre son test farkları da hesaplanarak
U testi ile ölçüme tabi tutulmuştur. Çalışma grubu 9 kişiden oluştuğu ve normallik
varsayımını beklentisinin zayıf olduğu düşüncesi ile normallik sınaması yapılmadan non-
parametrik test kullanılması uygun görülmüştür. Yapılan U testinde manidarlık için kabul
sınırı p<.05 olarak belirlenmiştir.
Ravid’e göre (1994) pek çok unsurun evrende normal dağılım gösterdiği bilinir, fakat
üzerinde çalışılan kavrama ilişkin ölçümler küçük bir gruptan (30’dan az) elde edilmiş ise
normal dağılımdan sapmalar olacaktır. Grup büyüklüğü arttıkça dağılımın normalleşmesi
beklenmektedir (Akt: Büyüköztürk, vd, 2017, s.59). Benzer biçimde Özer de (2007) yapılan
gözlemlerin deneme üzerinde beklenen değerler olarak normal dağılım göstermesinin
beklendiğini, fakat bu beklentiye rağmen bazı özelliklerin normal dağılım göstermeyeceği
ve bu normal dağılım göstermeme nedenlerinden birinin de örneklem büyüklüğünün 30’dan
küçük olması ile normallikten uzaklaşma ile alakalı olduğunu bildirmiştir.
Mann Wtihney U testi birbirinden bağımsız iki gruptan ya da örneklemden alınmış
bağımlı değişkene ilişkin ölçümlerin karşılaştırılmasına dayanmaktadır. Oluşan bu iki
dağılım arasında anlamlı bir fark olup olmadığını test eden U testi parametrik testlerin
kullanımına ilişkin koşulların olmadığı durumlarda kullanılır (Ural ve Kılıç, 2018, s.253).

140. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
139

BULGULAR
Bu bölümde bulguların sunumu, U testi tabloları öncesinde gruplar arasındaki
puanların ortalama durumlarının daha iyi anlaşılması için tanımlayıcı değerlere ait bilgiler
ile başlamıştır. Devamında U testi tabloları gruplar arası durumu ortaya koymak açısından
önemlidir.
Tablo 1: Ön Test ve Son Test Ortalama Puan Dağılımları
Gruplar Basamaklar Min. Max. Ort. SS
Deney


Ön test 65,00 75,00 70,00 4,08
Son test 75,00 85,00 80,00 4,08
Fark ,00 15,00 10,00 7,07
Kontrol


Ön test 60,00 78,00 69,60 7,30
Son test 65,00 75,00 71,00 4,18
Fark -8,00 5,00 0,40 5,31

Tablo 1 incelendiğinde ön test düzeyinde grupların ortalamalarının birbirine yakın
olduğu (deney grubu 70, kontrol grubu 69,60) görülmektedir. Bu durum ortalama puanlar
açısından her iki grubun başlangıç düzeyinde aynı performansı benzer seviyede sergilediği
biçiminde yorumlanabilir. Son test sürecinde ise deney grubu puanları 10 puan artarken,
kontrol grubunda küçük bir artış gözlenmiş ve puan 1,40 olarak değişmiştir. Puan artışı son
test düzeyinde deney grubu için gerçekleşmiş, fakat çok yüksek düzeyli olmamıştır.

Tablo 2: Ön Test Düzeyine Yönelik U Testi Sonuçları
Grup Sıra Ort. Sıra Top. SS U p
Deney 5,00 20,00 5,73 10,00 1,00
Kontrol 5,00 25,00

141. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
140

Ön test sonuçlarına yönelik tabloya göre, gruplar arasında p<,05 düzeyine göre
anlamlı bir farka rastlanmamıştır [U=10,00 – p<,05]. Sıra ortalaması değerlerinin eşit
olduğu, sıralar toplamlarının da yakın gerçekleştiği de göz önünde tutulursa, gruplar arasında
ön test düzeyinde bir denklik olduğu söylenilebilir.

Tablo 3: Son Test Düzeyine Yönelik U Testi Sonuçları
Grup Sıra Ort. Sıra Top. SS U p
Deney 7,25 29,00 6,12 1,00 ,032
Kontrol 3,20 16,00

Uygulamanın yapıldığı son test sürecinde gruplar arası manidarlık düzeyi
incelendiğinde p<,05 düzeyinde anlamlı farka rastlanmaktadır [U=1,00 – p<,05]. Oluşan
farkın yönünü belirlemek için sıra ortalaması ve toplamları incelendiğinde ise eğilimin deney
grubu yönünde olduğu anlaşılmaktadır. Sıra değerlerinde deney grubu yönünde daha yüksek
düzeyli puanlar gerçekleşmiş olup, esasen çok büyük farklar olmamakla birlikte deney
grubunun kısmen daha başarılı olduğu söylenilebilir.

SONUÇ
Yapılan çalışma, toplanan veriler ve analizler sonucunda ortaya çıkan durum, çalışma
grubu düzeyinde anlamlandırmaya dayalı benzetimlerin ilgili çalma tekniklerinin
pekiştirilmesinde kısmen etki sağlandığı yönündedir. İlk seçim kriterleri (yöntem
bölümünde açıklanmıştır) açısından eşit görünen öğrencilerin gruplara dağıtılması ve
devamında yapılan ön test uygulaması ile denk bir çalışma grubunun seçildiği anlaşılmıştır.
Anlamlandırmaya dayalı benzetimlerin yardımında deney grubu ile yürütülen çalışmada ise
kontrol grubuna göre manidar ama çok büyük çaplı olmayan bir eğilim yakalanmıştır.
Öğrencilerle yürütülen ve iki önemli seslendirme tekniğinin öğretildiği (legato ve staccato)
uygulamada, benzetimler ve bu benzetimlere ilaveten öğrencilerin tanımlamaları odaklı

142. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
141

tekrarların, klasik tekrarlarla çalışma yapmaya göre kısmen fark yarattığı kendini
göstermektedir.
Gerek piyano eğitiminde, gerekse müzik ve/veya çalgı eğitiminin diğer boyutlarında
klasik çalışma yapmanın ötesinde farklı, ilgi çekici ve öğrenmeyi hızlandırıcı yöntem ve
tekniklerin kullanılması önemlidir. Strateji, yöntem ve teknik sıralamasında doğru
seçimlerin yapılması, konuya, öğrenciye, öğretmene, ortama ve eğitimin düzeyi ve amacına
göre değişmektedir. Bu süreçte yeri geldikçe doğru yöntemin seçilmesi, derslerin sürekli
klasik biçimde yürütülmesinden daha faydalı ve verimli olacaktır. Bu noktada öğretmenlerin
bilgilerini ve birikimlerini arttırmaları da önemlidir. Doğru yöntem seçiminde en önemli
unsurlardan biri konu kadar öğretmendir. Dolayısıyla uygun konu uygun yöntem eşleşmesi
kadar, yeterli öğretmen ve doğru teknik birleşmesi de önemlidir.

143. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
142


KAYNAKÇA
Açıkgöz, K. Ü. (2004). Aktif öğrenme. İzmir: Eğitim Dünyası Yayınları.
Büyüköztürk, Ş., Çakmak-Kılıç, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. ve Demir, F. (2018).
Eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: PegemA Yayıncılık.
Büyüköztürk, Ş., Çokluk, Ö. ve Köklü, N. (2017). Sosyal bilimler için istatistik. Ankara
Pegem Akademi.
Çelikkaya, T. (2010). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının kullandıkları öğrenme
stratejileri. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(3), 65 – 84.
Erdem, A. R. (2005). Öğrenmede etkili yollar: Öğrenme stratejileri ve öğretimi.
İlköğretim-online, 4 (1), 1–6.
Karakuş, Ö. ve Başıbüyük, O. (2017). Deneysel ve deneysel olmayan araştırma yöntemleri.
K. Böke (Ed.), Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri içinde. İstanbul: Alfa Yayıncılık.
Kurtuldu, M. K. (2010). Piyano sınavı değerlendirme ölçeğinin puanlayıcılara yönelik
geçerlik ve güvenirliği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (e-sosder), 9(31), 224 – 232.
Senemoğlu, N. (2005). Gelişim öğrenme ve öğretim kuramdan uygulamaya. Ankara: Gazi
Kitapevi.
Şahin, H. ve Uyar, M. (2013). Öğrenme stratejileri kullanımının akademik başarıya
yansımaları. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(1), 164-177.
Ural, A. ve Kılıç, İ. (2018). Bilimsel araştırma süreci ve SPSS ile veri analizi. Ankara: Detay
Yayıncılık.
Özer, A. (2007). Normallik testlerinin karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Öztürk, B. ve Kısaç, İ. (2003). Bilgiyi işleme modeli. B. Yeşilyaprak (Ed.), Gelişim ve
öğrenme psikolojisi içinde, s. 252-281. Ankara: PegemA Yayıncılık.

144. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
143

Taşdemir, A., Tay, B. (2007). Fen bilgisi öğretiminde öğrencilerin öğrenme stratejilerini
kullanmalarının akademik başarıya etkileri. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
20 (1), 173–187.
Tay, B. (2004). Sosyal bilgiler dersinde anlamlandırma stratejilerinin yeri ve önemi. Gazi
Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(2) 1- 12.
Yıldızlar, M. (2012). Öğretmen adaylarının öğrenme stratejileri üzerine bir çalışma.
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 42, 430-440.

145. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
144


POLİMER KOMPOZİTLERİN MİKRO İŞLENEBİLİRLİĞİNİN
İNCELENMESİ: BİR LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ

Dr. Mehmet Alper SOFUOĞLU
1

Dr. Selim GÜRGEN
2

ÖZET
Son zamanlarda, farklı mekanik ve fiziksel özelliklerinden dolayı polimer matris
kompozitlerin çeşitli bilim ve teknoloji alanlarında kullanımı artmıştır. Polimer matrisli
kompozitler hafif, yüksek mukavemet ve sertliğin yüksek bir kombinasyonu ile karakterize
edilir. Bu nedenle polimer matrisli kompozitler havacılık, otomotiv ve biyomedikal gibi
çeşitli uygulama alanlarında geleneksel metalik malzemelerin yerini almıştır. Bu özellikler
ve potansiyel uygulamalar nedeniyle, talaşlı imalat gibi uygulama alanlarında anlaşılmasına
ihtiyaç vardır. Bu çalışmada, polimer kompozitlerin mikro işleme uygulamaları için bir
literatür inceleme çalışması yapılmıştır. Süreçte karşılaşılan zorluklar farklı çalışmalarla
ifade edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mikro işleme, Polimer Kompozitler, Havacılıkyapının oluşumu,
işleyişi ve değişim dinamikleri, genel seçim sonuçları temelinde incelendi.


1
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü, Eskişehir, Türkiye.
2
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir Meslek Yüksekokulu, Eskişehir, Türkiye
1 Bu çalışma Eskişehir Osmangazi Üniversitesi BAP 2020-2488 kapsamında desteklenmektedir.

146. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
145


INVESTIGATION OF THE MICRO MACHINABILITY OF POLYMER
COMPOSITES: A LITERATURE REVIEW
ABSTRACT
Recently, the use of polymer matrix composites has increased in various fields of science
and technology due to their different mechanical and physical properties. Polymer matrix
composites are characterized by a high combination of lightweight, high strength and
hardness. Therefore, polymer matrix composites have replaced traditional metallic materials
in various application areas such as aerospace, automotive and biomedical. Due to these
features and potential applications, there is a need for understanding in machining areas. In
this study, a literature review study was conducted for micromachining applications of
polymer composites. The difficulties that are encountered during the process was explained
with different studies.
Key Words: Micromachining, Polymer Composites, Aerospace

147. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
146

GİRİŞ
1
Polimer malzemeler, son yıllar içerisinde önemli gelişmeler göstererek endüstride sıklıkla
tercih edilen malzemeler arasındadır. Yapıları gereği diğer çelik gibi konvansiyonel
malzemelerden farklıdırlar. Bu malzemelerde hedef en az çelik kadar sağlam, olabildiğince
hafif, yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmaktır. Otomativ sektöründe bu malzemelerin
kullanımı %10 civarında ise de tamponlar gibi bazı özel uygulamalarda polimer kompozitler
rakipsizdir. Bu çalışmada, farklı polimer kompozitlerin mikro işleme uygulamaları için bir
literatür inceleme çalışması yapılmıştır. Süreçte karşılaşılan zorluklar farklı çalışmalarla
ifade edilmiştir. Çalışmanın ikinci aşamasında sırasıyla mikro imalat ve polimer kompozit
malzemelerden bahsedilmiştir. Üçüncü aşamada literatürdeki çalışmalar tartışılmıştır. Son
aşamada sonuç ve önerilere yer verilmiştir.
1. LİTERATÜR ÇALIŞMALARI
1.1. Mikro İmalat
Mikro imalat kavramı, daha önceki çalışmalarda bildirildiği gibi, çok sayıda araştırmacı ve
endüstriyel çalışanlar tarafından ele alınmıştır (Rai, 1997; Koç ve Özel, 2011; Jiang vd.,
2017; Razali ve Qin, 2013). Mikro imalatın en basit tanımı, tüm üretim sürecini küçülterek
daha az yer kaplayan ve daha az kaynak ve enerji tüketen küçük boyutlu parçalar üretmek
için gerçekleştirilen imalattır. Ekipman boyutu küçüldüğü için, sistemin kütlesi büyük
ölçüde azaltılabilir. Bu, düşük enerji tüketimi, az malzeme gereksinimi, daha az gürültü ve
kirlilik ile sonuçlanır ve nihayetinde daha çevre dostu ve uygulanabilir bir üretim sürecini
kolaylaştırır. Düşük üretim döngüsü ve daha yüksek takım hızı nedeniyle, mikro imalat
yönteminde yüksek üretim hızlarına yol açmaktadır. Okazaki vd. (2002) tarafından yapılan
bir çalışma, minyatürleşmenin etkisini göstermiştir ve üretim tesisinin 1/10'luk bir
azaltılmasının, enerji tüketimine kıyasla 1/100'lük bir enerji tüketiminin azalmasına yol
açabileceğini belirtmiştir. Mikro işlemede en dikkat çekici gelişme, insan saçı boyutuna
yakın, 100 mikrometre karakteristik boyutuna sahip bileşenler üretebilmesidir (Qin vd.,
2008; Chern ve Chuang, 2006). Mikro işleme için konvansiyonel talaşlı imalat uygulamaları
mikro frezeleme (Son vd., 2005; Schmidt ve Tritschler, 2004; Ng vd., 2006; Chen vd., 2005;
Creighton vd., 2010; Karanth vd., 2009; Torres vd., 2009) mikro tornalama (Lu ve

148. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
147

Yoneyama, 1999; Okazaki ve Kitahara, 2001; Liu ve Melkote, 2006; Sabat, 2005), mikro
delik delme (Dornfeld vd., 2006; Zhaojun vd., 1998; Chyan ve Ehmann, 1998; Lin vd., 1995;
Paquette vd., 2004; Kagaya vd., 1986) şeklinde sınıflandırılabilir.
1.2. Kompozit Malzemeler
Modern imalat endüstrisinin hızlı gelişmesiyle birlikte, kompozit malzemeler, elektronik,
havacılık, tıp, otomobiller ve işleme aletleri gibi çeşitli alanlarda, geleneksel kısıtlamaları
ortadan kaldıran benzersiz özelliklerinden ötürü, çok işlevli gelişmiş malzemeler olarak
kullanılmaktadır (Xu vd., 2016; Ojo-kupoluyi vd., 2017). Örneğin, tungsten karbür (WC) iyi
sertliğe ve aşınma direncine sahip olmakla birlikte, zayıf mukavemet ve tokluğa sahiptir
(Lou vd., 2003; Zafar ve Sharma, 2014). Yüksek mukavemetli çelik mükemmel mukavemet
ve tokluğa, ancak düşük sertlik ve aşınma direncine sahiptir (Thomazic vd., 2010; Pascal
vd., 2007; Hasan vd., 2018) Katmanlı bir WC ve yüksek mukavemetli çelik kompozit birçok
mühendislik uygulamasında kullanılabilir. Kompozit bir malzeme, birleştirildiğinde, tek tek
bileşenlerden farklı özelliklere sahip oldukça farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip iki
veya daha fazla malzemeden üretilmiş bir malzeme olarak tanımlanabilir. Tek tek bileşenler
tamamlanmış yapı içinde ayrı ve farklı kalmakta, kompozitler karışımlardan ve katı
çözeltilerden ayrılmaktadır. Bu nedenle, her kompozit malzeme, tanımı gereği, temel olarak
iki bileşene sahiptir; matris ve takviye. Üç veya daha fazla bileşenin olduğu durumlarda,
kompozitin hibrid bir kompozit olduğu söylenebilir (Barbero, 2017). Doğada ahşap, kemik,
doku vb. kompozitler mevcuttur. Endüstride, kompozitlerin çoğu metal, seramik ve
polimerlere dayanmaktadır.
Son zamanlarda, polimer matrisli kompozitlerin kullanımı, farklı mekanik ve fiziksel
özelliklerinden dolayı bilim ve teknolojinin çeşitli alanlarında artmıştır. Polimer matrisli
kompozitler, hafif, çok yüksek mukavemet ve sertliğin yüksek bir kombinasyonu ile
karakterize edilir. Bu nedenle, polimer matris kompozitler, havacılık, otomotiv ve
biyomedikal gibi diğer gelişmiş endüstrilerdeki çeşitli uygulama alanlarında geleneksel
metalik malzemelerin yerini almıştır. Bu özellikler ve potansiyel uygulamalar nedeniyle,
örneğin talaşlı işleme gibi alanlarda anlaşılmaya ihtiyacı vardır. Polimer kompozitler esas
olarak iki ayrı fazdan oluşur; polimer matris fazı ve takviye fazı. Takviye fazı fiberlerden,
whiskerlerden veya sert ve güçlü malzemelerin parçacıklarından oluşur. Bu faz tipik olarak

149. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
148

kompozit yapıdaki yük taşıyan bileşendir. En yaygın takviye fazları cam, karbon ve aramid
elyaflarıdır. Takviye, sürekli lifler, tekstil formları ve kısa lifler şeklinde olabilir.
Kompozitlerin işlenmesi, parçaları istenen toleranslara göre talaş kaldırmayı ve sonraki
montaj aşaması için hazırlamayı gerektirir. Tornalama, frezeleme, delme, aşındırıcı kesme
ve taşlama gibi geleneksel işleme yöntemleri malzemeyi küçük talaşlar biçiminde çıkararak
karmaşık özellikler üretmek için kullanılır. Metallerin aksine elyafla güçlendirilmiş
polimerler (FRP'ler) genellikle kırılmaya uğrayan homojen olmayan malzemelerdir. Bu
nedenle, metal işlemenin özelliği olan sürekli talaş oluşumu kavramı genellikle FRP
işlemede mevcut değildir. Yüzey kalitesi ve kesme kuvvetleri, takviye hacimsel oranı, şekli
ve oryantasyonundan etkilenir. İşleme için FRP'lerinin gereksinimleri, metal işlemeden
farklı olarak düşük malzeme kaldırma oranları ve daha düşük kesme sıcaklıkları elyafları
etkin bir şekilde kesmek için keskin bir kesme kenarı gerektirir. Genel olarak, kompozitlerin
işlenmesi bitirme işlemi olarak kabul edilir. Bu nedenle, talaş kaldırma oranları, kesilmemiş
talaş kalınlığı ve kesme kuvvetleri metal işlemede karşılaşılanlardan oldukça düşüktür.
Kompozit malzemeler son şekle yakın işlense de uygulamada doğru işlevi sağlamak için
daha fazla işlem genellikle kaçınılmazdır. Kompozit malzemeler için kesme / işleme
mekanizması henüz tam olarak anlaşılmadığından, kompozit malzemelerin kesme
davranışının doğasını ortaya koyan deneysel testler gerektirmektedir. Deneysel çalışmaların
yeterliliğini arttırmak ve daha fazla bilgi çıkarmak için, kompozit malzemelerin
işlenebilirliğini deneysel yöntemler yardımıyla incelenmiştir. Aluminyum (Dabade ve Joshi,
2009; Kwak ve Kim, 2008) ve hibrid metal matrisli kompozitlerin (Basavarajappa vd., 2008)
işlemesi sırasında Taguchi yöntemi kullanılmıştır. Bir başka yaklaşım, kesme kuvvetleri için
Gaitonde vd.’de (2008) ve yüzey pürüzlülüğü için Palanikumar vd.’de (2009) bildirildiği
gibi yüzey yanıt yöntemidir.
2. TARTIŞMA
Kompozit malzemelerin işlenmesi literatürde çok yeni bir kavram olmakla birlikte seramik
takviyeli polimer matrisli kompozit malzemeler üzerine herhangi bir çalışma
bulunmamaktadır. Seramik partikül takviyeli polimer matrise sahip olan kompozitlerde
matris ve takviye malzemeleri arasında mekanik özelikler açısından bariz farklar mevcuttur.
Bu tip kompozitlerde sünek ve enerji sönümleme özelliklerine sahip olan yumuşak matris,

150. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
149

sert ve oldukça kırılgan olan partiküllerle desteklenmektedir. Dolayısıyla bu iki faz
arasındaki fark talaş kaldırma açısından araştırılmaya değer bir konuyu doğurmaktadır.
SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Bu çalışmada, farklı polimer kompozitlerin mikro işleme uygulamaları için bir literatür
inceleme çalışması yapılmıştır. Süreçte karşılaşılan zorluklar farklı çalışmalarla ifade
edilmiştir. İlerleyen aşamalarda yeni geliştirilebilecek seramik takviyeli polimer kompozit
malzemenin mikro-tornalama/ frezeleme işlemi araştırılabilir. Farklı takviye oranlarında
geliştirilecek olan seramik (SiC) takviyeli polimer (UHMWPE) matrisli kompozit
malzemeler kullanılabilir. Çıktı olarak talaş morfolojisi, kesme sıcaklıkları ve kesme
kuvvetleri ölçülebilir.

151. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
150

KAYNAKÇA
Barbero, E.J. (2017). Introduction to composite materials design. CRC press.
Basavarajappa, S., Chandramohan, G., ve Davim, JP. (2008). Some studies on drilling of
hybrid metal matrix composites based on Taguchi techniques. Journal of Materials
Processing Technology. 196(1), 332-338.
Chen W.K., Kuriyagawa, T., Huang, H., Yosihara, N. (2005). Machining of micro
aspherical mould inserts. Precision Engineering. 29, 315-323.
Chern, G.L. ve Chuang, Y. (2006). Study on vibration-EDM and mass punching of micro-
holes. Journal of Materials Processing Technology, 180(1-3), 151-160.
Chyan, H. C., Ehmann, K. F. (1998). Development of curved helical micro-drill point
technology for micro-hole drilling. Mechatronics, 8, 337-358.
Creighton E., Honegger, A., Tulsian, A., Mukhopadhyay, D. (2010). Analysis of thermal
errors in a high-speed micro-milling spindle. International Journal of Machine Tools &
Manufacture. 50,386-393.
Dabade, U.A. ve Joshi, SS. (2009). Analysis of chip formation mechanism in machining of
Al/SiCp metal matrix composites. Journal of Materials Processing Technology.
09(10),4704-4710.
Dornfeld, D., Min, S., Takeuchi, Y. (2006). Recent advances in mechanical
micromachining. Annals of the CIRP. 55, 745-768.
Gaitonde, V.N., Karnik, SR., ve Davim, JP. (2008). Some Studies in Metal Matrix
Composites Machining using Response Surface Methodology. Journal of Reinforced
Plastics and Composites 28(20), 2445-2457.
Hasan, M. vd., (2018). Analysis of sintering and bonding of ultrafine WC powder and
stainless steel by hot compaction diffusion bonding. Fusion Engineering and Design, c.
133,39-50.
Jiang, Z., Zhao, J., Xie, H. (2017). Microforming Technology: Theory, Simulation and
Practice. Elsevier Science.

152. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
151

Kagaya, K., Oishi, Y., Yada, K. (1986). Micro-electrodischarge machining using water as a
working fluid-I: micro-hole drilling, Precision Engineering, 8, 157-162, 1986.
Karanth S., Sumesh M.A., Shobha V., Shanbhogue G.H., Nagendra C.L. (2009). Infrared
detectorsbased on thin film thermistor of ternary Mn-Ni-Co-O on micro-machined thermal
isolation structure, Sensors and Actuators A,153, 69-75.
Koç, M. ve Özel, T. (2011). Micro-manufacturing: design and manufacturing of micro-
products. John Wiley & Sons.
Kwak, J.S. ve Kim, YS. (2008). Mechanical properties and grinding performance on
aluminum-based metal matrix composites. Journal of Materials Processing Technology.
201(1), 596-600.
Lin, C., Kang, S.K., Ehmann, K. F. (1995). Helical micro-drill point design and grinding,
Journal of Engineering for Industry. 117, 277-287.
Liu, K., Melkote, S. N. (2006). Effect of plastic side flow on surface roughness in micro-
turning process. International Journal of Machine Tools & Manufacture. 46, 1778-1785.
Lou, D. vd., (2003). Interactions between tungsten carbide (WC) particulates and metal
matrix in WC reinforced composites. Materials Science and Engineering: A. 340(1), 155-
162.
Lu, Z., Yoneyama, T. (1999). Micro cutting in the micro lathe turning system. International
Journal of Machine Tools and Manufacture. 39, 1171-1183.
Ng, C.K., Melkote, S.N., Rahman, M., Kumar, A.S. (2006). Experimental study of micro-
and nano-scale cutting of aluminum 7075-T6. International Journal of Machine Tools &
Manufacture, 46, 929-936.
Ojo-kupoluyi, O.J. vd., (2017). Role of carbon addition on the microstructure and
mechanical properties of cemented tungsten carbide and steel bilayer. The International
Journal ofAdvanced Manufacturing Technology. 92(9), 3363-3371.
Okazaki, Y., Kitahara, T. (2001). Development and evaluation of a micro-lathe equipped
with numerical control. Journal of the JSPE ,11, 1878.

153. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
152

Palanikumar, K., Shanmugam, K. ve Davim, JP. (2009). Analysis and optimisation of
cutting parameters for surface roughness in machining Al/SiC particulate composites by
PCD tool. International Journal of Materials and Product Technology. 37(1-2),117-128.
Paquette, J. L., Goncalves, P., Devouard, B., Nicollet C. (2004). Micro-drilling ID-TIMS
U-Pb dating of single monazites: A new method to unravel complex poly-metamorphic
evolutions. Application to the UHT granulites of Andriamena. Contributions to Mineralogy
and Petrology. 147, 110-122.
Pascal, C. vd., (2007). Elaboration of (steel/cemented carbide) multimaterial by powder
metallurgy. Materials science forum. Trans Tech Publ.
Qin, Y. vd., (2008). Development of a new machine system for the forming of micro-sheet-
products. International Journal of Material Forming. 1(1), 475-478.
Rai-Choudhury, P. (1997). Handbook of microlithography, micromachining, and
microfabrication:microlithography. Iet.
Razali, A.R. ve Qin, Y. (2013). A review on micro-manufacturing, micro-forming and their
key issues..Procedia Engineering. 53,665-672.
Sabat, A. B. (2005). The effect of the tool cutting edge geometry on the quality of machined
surface in micro turning operation, Design for Manufacturing and the Life Cycle Conference,
4b, 295-299.
Schmidt, J., Tritschler, H. (2004). Micro cutting of steel, Microsystem Technologies, 10,
167-174.
Son, S.M., Lim, H.L., Ahn, J.H. (2005). Effects of the friction coefficient on the minimum
cutting thickness in micro cutting. International Journal of Machine Tools & Manufacture.
45, 529-535.
Thomazic, A., Pascal, C., ve Chaix, JM. (2010). Fabrication of (cemented carbides/steel)
bilayered materials by Powder Metallurgy. Materials Science Forum. Trans Tech Publ.

154. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
153

Torres, C.D., Heaney, P.J., Sumant, A.V., Hamilton, M.A., Carpick, R.W., Pfefferkorn, F.E.
(2009). Analyzing the performance of diamond-coated micro end mills, International
Journal of MachineTools & Manufacture. 49, 599-612.
Xu, J. vd., (2016). Microstructure and hot deformation behaviour of high-carbon steel/low-
carbon steel bimetal prepared by centrifugal composite casting. The International Journal
of Advanced Manufacturing Technology. 86(1), 817-827.
Zafar, S. ve Sharma, AK. (2014). Development and characterisations of WC-12Co
microwave clad. Materials Characterization. 96, 241-248.
Zhaojun, Y., Wei, L., Yanhong, C., Lijiang, W. (1998). Study for increasing micro-drill
reliability by vibrating drilling. Reliability Engineering & System Safety. 61, 229-233

155. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
154


DEMİR ÇELİK SEKTÖRÜNDE İNSAN KAYNAKLARININ STRATEJİK
KONUMU, KARABÜK İLİ ÖRNEĞİ

Mehmet Murat TUNÇBİLEK

ÖZET
Bu çalışmada Karabük Merkezinde faaliyet gösteren onüç demir-çelik sektörü
işletmesinin insan kaynaklarını stratejik unsur olarak düşünüp düşünmediği araştırılmıştır.
Görüşmeler 2018 yılı haziran ve temmuz aylarında işletme sahip veya yöneticileriyle
gerçekleştirilmiştir. Görüşme süreci görüşülen kişinin rızası dahilinde kayıt cihazıyla kayıt
altına alınmış daha sonra bu kayıtlar çözümlenerek araştırma bulguları elde edilmiştir.
Araştırmada yarı yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmıştır. Rekabet stratejisini
belirlemede Porter’ın (1980) geliştirmiş olduğu rekabet stratejileri göstergeleri
kullanılmıştır. İnsan kaynakları yönetimiyle strateji uyumunun belirlenmesinde Schuler ve
Jackson (1987)’ın modeli tercih edilmiştir.
Araştırma sonuçlarına göre 13 demir çelik sektörü işletmesinden 2’si ürün
farklılaştırma, 9’u maliyet liderliği, 1’i odaklanma ve 1’i karma stratejiyi takip etmektedir.
Şirket rekabet stratejisine uygun olarak sadece bir şirket insan kaynaklarını stratejik unsur
olarak düşünmekte ve stratejilerine dahil etmektedir. İnsan kaynaklarını stratejik bir unsur
olarak düşünmeyen şirketler buna gerekçe olarak nitelikli işgücünün var olmamasını ileri
sürmektedirler.
Anahtar Kelimeler: Rekabet Stratejisi, Şirket Stratejisi, Stratejik İnsan Kaynakları
Yönetimi

156. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
155

STRATEGIC POSITION OF HUMAN RESOURCES IN IRON AND STEEL
SECTOR, CASE OF KARABÜK PROVINCE
ABSTRACT
In this study, it was investigated whether thirteen iron and steel sector enterprises
operating in Karabük Center consider human resources as a strategic factor. The interviews
were held with the business owners or managers in June and July 2018. The interview
process was recorded with a recording device, with the consent of the interviewee, and then
these records were analyzed, and the research findings were obtained. Semi-structured
interview technique was used in the research. The competition strategy indicators developed
by Porter (1980) were used in determining the competitive strategy. The model of Schuler
and Jackson (1987) was preferred in determining the fit of strategy with human resources
management.
According to results of the research, 2 out of 13 iron and steel industry enterprises
follow product differentiation, 9 follow low-cost leadership, 1 focus and 1 follow mixed
strategy. In line with the company's competitive strategy, only one company considers
human resources as a strategic element and includes them in its strategies. Companies that
do not consider human resources as a strategic factor claim absence of qualified workforce
as a reason for this.

157. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
156

GİRİŞ
İnsan kaynakları yönetimi, sanayi devriminin ilk yıllarında işletmeyi insanlardan
korumak anlayışı üzerine şekillenirken, rekabetin artması ve rekabet üstünlüğü için yenilik
veya yenilik önemli bir kriter olunca şirketler insan kaynağını anahtar başarı faktörü olarak
düşünmeye başlamışlardır. İşletme ve insan kaynakları yönetimi alan yazınında bu
düşünceyi destekleyen birçok teori ve çalışma vardır (Becker & Huselid, 1999, 2006; Cingöz
& Akdoğan, 2015; Düzgün & Çetin, 2017; Hamid, 2013; Tanova & Karadal, 2016; Yıldırım
vd., 2020). Yapılan araştırmalar genelde büyük ölçekli firmalarda gerçekleştirilmiştir.
Stratejik yönetim genellikle büyük ölçekli, uluslararası veya global işletmeler için geçerli
olduğu savunulsa da (Ülgen & Mirze, 2013) uzun yıllar endüstride ayakta kalmayı
başarabilen orta büyüklükteki işletmelerin bu anlayışın dışında tutulması, uygulanan
teknikler hariç, düşünülemez. Bu nedenle stratejik yönetim ve/veya insan kaynakları
yönetimi kavramlarını akademik düzeyde kavramlaştıramasalar da orta ölçekli işletme sahip
ve/veya yöneticilerinin takip ettiği bir strateji ve buna bağlı insan kaynakları yönetimi
uygulamaları olacaktır. Bu nedenle Karabük il merkezinde faaliyet gösteren orta
büyüklükteki demir çelik sektöründeki firmaların sahip veya yöneticileriyle görüşerek
rekabet stratejilerinin ne olduğu, bu stratejilere uygun insan kaynakları stratejilerinin olup
olmadığı araştırmaya değer görülmüştür.

1. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Araştırmanın Karabük ili merkezinde faaliyet gösteren 50 ile 250 arasındaki sayıda personeli
olan işletmelerdir. Karabük İşkur Müdürlüğü aracılığıyla alınan evren listesindeki toplam 24
işyerinden 13’ü görüşme talebine olumlu cevap vermiştir. Görüşmeye olumlu cevap veren
şirket yöneticileri veya sahipleriyle yüz yüze, yarı yapılandırılmış görüşme tekniği
kullanılarak veriler elde edilmiştir. Görüşmeler görüşülen kişilerin rızası dahilinde ses
kaydına alınmıştır. Ses kaydı çözümlemesi ve görüşmede alınan notlar aracılığıyla bulgular
tespit edilmiştir.

158. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
157

2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1. Şirket (Rekabet) Stratejisi ve İnsan Kaynakları Yönetimi Uyumu
Şirket performansı için insan kaynaklarının önemini açıklamada, SİKY’ndeki çalışmaların
başlıcaları ya açıkça ya da imaen Barney (1991) tarafından önerilen kaynağa dayalı görüşe
dayanmaktadır. Kaynağa dayalı görüş şirketin sahip olduğu şeylerden rekabet avantajı elde
edebilmeyi önerir. Şirket rekabet avantajı elde etmesi için içsel kaynaklarını nasıl etkin
kullanırsa sektörde kendini o şekilde konumlandırır ve dış çevredeki odağını değiştirir.
Bununla birlikte rekabet avantajı oluşturacak bir kaynağın; az bulunur, değerli, taklit
edilemez ve ikame edilemez olması gerekir. Bir şirketin İKY uygulamaları eşsiz ve kıymetli
insan sermayesini geliştirmesi, rekabet avantajına rehberlik ederken aynı zamanda artan
uyumluluk ve esnekliği de sağlayarak örgütsel sermayenin bir parçası olarak rekabet
avantajına da yol açabilir (Delery & Doty, 1996, s. 290).
Değerli, nadir ve taklit edilemez kriterinin kullanımı insan kaynaklarının rekabet avantajının
gerçek bir kaynağı olabilme yetkinliğinin olduğunu önermektedir (Wright vd., 2001, s. 326).
İnsan kaynakları gözle görülür şekilde şirkete değer katabilir. Bu değer katma, birtakım
insan kaynakları uygulamaları sonucu kârlarda artış olmasının gözlemlenmesiyle
ispatlanılmıştır. Bu değerli insan kaynaklarını toplumdaki nüfusun geri kalanından ayıran
özelliği bilgi, yetenek ve becerileridir. Bir şirketin insan sermayesi aynı şekilde örgüt içinde
eşsiz kültürü geliştirmektedir. İnsan kaynaklarına yönelik bu odak insan kaynaklarının
stratejik unsur olarak düşünülmesi için önemlidir. Çünkü bu düşünce, basit İKY
uygulamalarından gerçek insan kaynaklarına doğru bir değişimi gösterir. Yani, bir şirket
İKY uygulamalarından bir rekabet avantajı elde edemez fakat şirkete alınan ve elde tutulan
insan kaynağından rekabet avantajı elde edebilir. (Delery, 1998, ss. 290–307)
Bu bağlamda insan kaynakları yönetiminin stratejik bir unsur olarak düşünülmesi stratejik
insan kaynakları yönetimi kavramını ortaya çıkarmıştır. Stratejik insan kaynakları yönetimi,
“İKY uygulamaları ve örgütsel stratejiler arasında etkili uyumu başarmaya çalışan ve
rekabet üstünlüğü elde etmede örgüt çalışanlarını stratejik kaynak olarak gören kapsamlı
bir yaklaşımdır. Stratejik İKY, uzun dönemli bir odağa sahiptir. İKY fonksiyonunun uzun
dönemli stratejik planlara dâhil edilmesi bu özelliği yansıtır. Stratejik İKY “örgütsel

159. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
158

performansı yükseltmek ve sürdürülebilir rekabet üstünlüğü elde etmek için çeşitli İK
uygulamalarının birbiriyle ve örgütün stratejik tercihleriyle bütünleşmesi” (Cingöz &
Akdoğan, 2015, s. 92) şeklinde tanımlanabilir.
İKY’nin anahtar özelliklerinden birisi “stratejik entegrasyon”dur. Buradaki entegrasyon
özellikle iki yönlü çok sıkı bir ilişki kurmayı veya dışsal işletme stratejisi ve içsel İKY
stratejisi unsurları arasındaki uyumu gerektirir. Beer (1985, s. 25) bunu şöyle ifade
etmektedir “Bir örgütün İKY politika ve uygulamaları, onun rekabet çevresindeki
stratejisiyle ve onun karşı karşıya kaldığı o andaki işletme şartlarıyla uyumlu olmalıdır”.
Ayrıca stratejik entegrasyon kavramına başka görüş açıları katan düşünceler de gelişmiştir.
Bunlar genel olarak stratejik planlamadan hareketle finans, üretim ve pazarlamanın
niceliksel yönüne vurgu yaparlar ve değerler, kültür ve güç gibi post endüstriyel örgütün
niteliksel yönüne daha az dikkatlerini yöneltirler (Bratton & Gold, 1999, s. 47).
Bir fonksiyonel strateji oluşturulurken işletme stratejisi dikkate alınması gerekiyorsa,
işletme stratejisi oluşturulurken de fonksiyonel strateji dikkate alınmalıdır. Çünkü
fonksiyonel stratejinin işletme stratejisini etkileyebilme yeteneği vardır. Mesela mevcut
insan kaynakları stratejisi ve yeteneği işletme stratejisini formüle etmede dikkate alınacak
önemli bir faktördür. Aynı şekilde farklı fonksiyonel stratejilerin her biri de diğeriyle entegre
edilmesi gerekir. (Mabey & Salaman, 1998, s. 20)
Şirket stratejisi ile insan kaynakları yönetimi uyumunun mantıksal bir çerçeveye oturtmak
için Schuler ve Jackson'ın (1987) geliştirmiş olduğu model, Porter'in (1980) şirket
stratejileriyle olan uyumu dikkate almaktadır. Araştırmada kullanılan rekabet stratejisi
Porter’in rekabet stratejisi modeline dayandırıldığından Schuler ve Jackson’ın uyum modeli
üzerine araştırma şekillendirilmiştir.
Schuler & Jackson'a (1987, s. 208 -209) göre daha önceki çalışmalar, özel bir görevi yerine
getirebilmesi için gerekli olan teknik yetenek, bilgi ve becerilerden ayrı olarak çalışanın
ihtiyaç duyduğu şeyler üzerine inşa edilmiştir. Halbuki sosyal bir çevrede başka çalışanlarla
birlikte iş yapma gerekliliğinde olan bir çalışan üzerinde düşünmek, özel görev için gerekli
bilgi, yetenek ve becerileri düşünmekten daha faydalıdır. Bu ihtiyaç duyulan çalışan
davranışlar aslında en iyi şekilde ihtiyaç duyulan rol davranışlarıdır. Örgütlerde rollerin

160. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
159

önemi ve onların potansiyel işlevsizliği, özellikle rol çatışması ve belirsizlik durumunda,
birçok araştırma tarafından belgelendirilmiştir.
İşletme (rekabet) stratejileri maliyet liderliği, farklılaşma ve odaklanma stratejileridir
(Porter, 1980). Maliyet liderliği maliyetleri düşürerek; farklılaşma ürün ve hizmetlerde
büyük veya küçük çaplı değişiklik yaparak yüksek fiyat üzerinden karları artırarak ve odak
stratejileri ise pazarın küçük bir bölümüne odaklanıp getirileri artırarak rekabet üstünlüğü
sağlamaya çalışır. Schuler ve Jackson, bu üç tip işletme rekabet stratejisini Porter’in
sınıflandırmasından biraz farklı etiketler kullanmıştır: maliyet azaltma, yenilik (innovation),
ve kalite iyileştirme (Schuler & Jackson, 1987, s. 207). Yenilik stratejisi rakiplerin
yaptığından farklı ürün veya hizmet geliştirmeye alışkınlığı ifade eder ve temel odağı yeni
ve farklı birşeyleri ortaya çıkarma üzerinedir. Ürün ve/veya kalite iyileştirme kalite
geliştirme stratejisinin birincil odağıdır. Maliyet azaltma stratejisinde firma tipik olarak en
düşük maliyet üreticisi olarak rekabet avantajı elde etmeye çalışır. Tek bir işletme birimi
veya her bir fabrikada veya fonksiyonel alanlara uygulanan saf strateji tipleri olarak bu üç
strateji tanımlanmasına rağmen, bazen birbirleri üzerine örtüşebilirler. Yani işletme birim,
fabrika veya fonksiyonel alanlarda iki veya daha fazla stratejiyi eş anlı olarak takip etme
durumu söz konusu olabilir.
Farklılaşma (Yenilik) Stratejisi ve İhtiyaç Duyduğu İnsan Kaynakları Rol Davranışı
Farklılaşma stratejisini takip eden bir şirket mal ve hizmetlerini diğer benzer mal ve
hizmetlerden daha farklı bir şekilde ve daha yüksek fiyatlarla müşterilere sunarak
ortalamanın üzerinde getiri elde etmeye çalışır (Ülgen & Mirze, 2013). Her ne kadar
farklılaşma stratejisi mal ve hizmet üzerinden bir farklılık gibi algılansa da şirket stratejisi
olarak düşünüldüğünde işletmede tüm değer yaratan faaliyetlerde farklılaşma yaratarak
rekabet üstünlüğü sağlanılmaya çalışılır. Farklılaşma stratejisini takip eden bir organizasyon
için üstünlük en eşsiz üretici olmak olduğu için yeniliğin koşulları yaratılmış olması gerekir.
Bu koşullar oldukça çeşitli olabilir. Onlar ya resmi kurum politikaları ya da daha çok resmi
olmayan yollarla yaratılabilir. Genel olarak, rekabetçi bir yenilik stratejisi izleyen firmalar
için, çalışan rolü davranışlarının profili şunları içerir: (Schuler & Jackson, 1987, s. 209)
1. Yüksek derecede yaratıcı davranış

161. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
160

2. Uzun dönemli odak
3. Nispeten yüksek düzeyde işbirliğine dayalı, birbirine bağımlı davranış
4. Kalite için orta düzeyde endişe
5. Nicelik için orta düzeyde endişe
6. Süreç ve sonuçlar için eşit derecede endişe
7. Daha yüksek derecede risk alma
8. Belirsizlik ve öngörülemezlik için yüksek tolerans
Schuler & Jackson'a göre (1987) insanları yönetmek için rekabetçi bir yenilik stratejisi
izlemenin sonuçları arasında, yüksek vasıflı bireyler seçmek, çalışanlara daha fazla takdir
yetkisi vermek, asgari kontroller kullanmak, insan kaynaklarına daha fazla yatırım yapmak,
deneyler için daha fazla kaynak sağlamak, ara sıra başarısızlıklara izin vermek ve hatta
bunları azaltmak ve uzun vadeli etkileri için performansı değerlendirmek yer alabilir. Bu
koşulların bir sonucu olarak, bir yenilik stratejisinin izlenmesi, gelişmiş kişisel kontrol ve
moral duyguları ile sonuçlanabilir ve böylece, işveren kuruluştan ziyade kendine ve mesleğe
daha fazla bağlılık sağlayabilir. Dolayısıyla, yenilik stratejisinin insan kaynakları yönetimi
açısından önemli etkileri vardır. Yenilik stratejisi, aynı ürün veya hizmetler üzerinde daha
sıkı (maliyet azaltma stratejisi) veya daha akıllı (kalite stratejisi) çalışmaları için insanları
yönetmeyi vurgulamak yerine, insanların farklı şekilde çalışmasını gerektirir.
Yenilik stratejisini izleyen firmaların aşağıdaki özelliklere sahip olması muhtemeldir
(Schuler & Jackson, 1987, s. 213): (1) bireylerin gruplar arasında yakın etkileşim ve
koordinasyon gerektiren işler, (2) uzun vadeli ve grup temelli başarıları yansıtma olasılığı
daha yüksek olan performans değerlendirmeleri, ( 3) çalışanların firmadaki diğer
pozisyonlarda kullanılabilecek beceriler geliştirmesine olanak tanıyan işler, (4) dış veya
piyasaya dayalı ücret yerine iç eşitliği vurgulayan ücret sistemleri, (5) düşük olma eğiliminde
olan ücret oranları, ancak çalışanların hissedar olmalarına ve maaş paketlerini oluşturan
bileşenlerin karışımını (maaş, ikramiye, hisse senedi seçenekleri) ve (6) geniş bir beceri
yelpazesinin gelişimini güçlendirmek için geniş kariyer yolları. Bu uygulamalar, uzun
döneme yönelik işbirliğine dayalı, birbirine bağımlı davranışı kolaylaştırır ve fikir
alışverişini ve risk almayı teşvik eder.

162. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
161

Kalite İyileştirme Stratejisi ve İhtiyaç Duyduğu İnsan Kaynakları Rol Davranışı
Kalite iyileştirme, genellikle üretim süreçlerine çalışanların daha çok dahil olmasını ve daha
esnek olmasını gerektiren şekillerde değiştirilmesi anlamına gelir. Kalite geliştirme stratejisi
izleyen firmalar için gerekli olan çalışan davranışlarının profili (Schuler & Jackson, 1987, s.
210)
1. Nispeten tekrarlayan ve öngörülebilir davranışlar
2. Daha uzun vadeli veya orta odak
3. Mütevazı miktarda işbirliğine dayalı, birbirine bağımlı davranış
4. Kalite için yüksek endişe
5. Çıktı miktarı için orta düzeyde bir endişe
6. Süreç için yüksek endişe (mal veya hizmetlerin nasıl yapıldığı veya teslim edildiği)
7. Düşük risk alma faaliyeti
8. Organizasyonun hedeflerine bağlılıktır
Kalite iyileştirme tipik olarak daha fazla çalışan bağlılığı ve daha az kullanımı içerdiğinden,
aynı düzeyde çıktı üretmek için daha az sayıda çalışana ihtiyaç vardır. Kalite arttıkça talep
de artar, ancak bu talep orantılı olarak öncekinden daha az çalışanla karşılanabilir.
Kalite iyileştirme stratejisini takip eden bir işletmede temel İKY uygulamaları (Schuler &
Jackson, 1987, s. 213): (1) nispeten sabit ve açık iş tanımlarını, (2) Hızlı iş koşulları ve işin
kendisi ile ilgili kararlara yüksek düzeyde çalışan katılımı, (3) performans değerlendirmesi
için çoğunlukla kısa vadeli ve sonuç odaklı bireysel ve grup kriterlerinin bir karışımı, (4)
çalışanlara görece eşitlikçi muamele ve bazı iş güvenliği garantileri ve (5) çalışanların
kapsamlı ve sürekli eğitimi ve gelişimi. Bu uygulamalar, kuruluşun hedefleriyle
özdeşleşebilen ve gerektiğinde esnek ve yeni iş atamalarına ve teknolojik değişime uyum
sağlayabilen bireylerin oldukça güvenilir davranışlarının sağlanmasına yardımcı olarak
kalitenin geliştirilmesini kolaylaştırır.
Maliyet Azaltma (Liderliği) Stratejisi ve İhtiyaç Duyduğu İnsan Kaynakları Rol
Davranışı
Çoğunlukla, maliyet azaltma stratejisi izleyen bir firmanın özellikleri sıkı kontroller, genel
giderlerin en aza indirilmesi ve ölçek ekonomileri arayışıdır. Bu önlemlerin birincil odak

163. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
162

noktası üretkenliği, yani kişi başına çıktı maliyetini artırmaktır. Bu, çalışan sayısında bir
azalma ve / veya ücret seviyelerinde bir düşüş anlamına gelebilir. Yarı zamanlı çalışanların,
taşeronların, işin basitleştirilmesi ve ölçüm prosedürlerinin, otomasyonun, iş kuralı
değişikliklerinin ve iş atama esnekliğinin artan kullanımı yoluyla da maliyet azaltma
sağlanabilir. Bu nedenle, maliyetleri düşürmenin birkaç yöntemi vardır. Ayrıntılar büyük
ölçüde farklı olsa da hepsi çalışan başına çıktı maliyetini düşürme hedefini paylaşır. (Schuler
& Jackson, 1987, s. 211)
Maliyet düşürme stratejisini izleyerek rekabet avantajı elde etmek isteyen firmalar için
gerekli olan çalışan rol davranışlarının profili aşağıdaki gibidir (Schuler & Jackson, 1987, s.
211):
1. Nispeten tekrarlayan ve öngörülebilir davranışlar
2. Oldukça kısa vadeli bir odak
3. Öncelikle özerk veya bireysel faaliyet
4. Kalite için orta düzeyde endişe
5. Çıktı miktarı (mal veya hizmetler) için yüksek endişe
6. Sonuçlar için birincil endişe
7. Düşük risk alma etkinliği
8. Stabilite ile nispeten yüksek derecede rahatlık
Bu stratejide temel insan kaynakları uygulama seçenekleri arasında (1) belirsizliğe çok az
yer bırakan nispeten sabit (istikrarlı) ve açık iş tanımları, (2) dar tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı ve verimliliği teşvik eden dar tanımlanmış kariyer yolları, (3) kısa
vadeli, sonuç odaklı performans değerlendirmeleri, (4) ücret kararlarının alınmasında
kullanılmak üzere piyasa ücret seviyelerinin yakından izlenmesi ve (5) asgari düzeyde
çalışan eğitimi ve gelişimi. Bu uygulamalar, yönetime çalışanların faaliyetlerini yakından
izlemesi ve kontrol etmesi için araçlar sağlayarak verimliliği maksimize eder.

164. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
163

2. ARAŞTIRMAYA KATILAN FİRMALARIN NİCEL BULGULARI ve ŞİRKET
(REKABET) STRATEJİLERİ
Tablo 1: Firmaların Bilgileri ve Görüşülen Kişiler Pozisyonu
Firma Kodu Strateji Personel
Sayısı
Görüşülen
Kişi
Görüşülen
Kişinin
Mezuniyeti
1 Maliyet Liderliği 215 Firma Sahibi Lise
2 Odaklanmış/Kalite iyileştirme 124 Fabrika
Müdürü
Lisans
3 Maliyet Liderliği 66 Firma Sahibi Lise/Endüstri
4 Maliyet Liderliği/Kalite
iyileştirme
105
Firma Sahibi
Lise
5 Farklılaşma/Yenilik 70 Firma Sahibi Lise
6 Maliyet Liderliği/Kalite
İyileştirme
75
Firma Sahibi
Önlisans
7 Maliyet Liderliği 110 Firma Sahibi Lise
8 Farklılaşma/Kalite İyileştirme 181 Firma Sahibi Lise
9 Maliyet Liderliği/Kalite
iyileştirme
57 Fabrika
Müdürü
Lisans
10 Maliyet Liderliği/Kalite
İyileştirme
164 Fabrika
Müdürü
Lisans
11 Maliyet Liderliği 182 Firma Sahibi Lise
12 Maliyet Liderliği 220 Firma Sahibi Lise
13 Karma 65 Firma Sahibi İlkokul
Tablo 1’e göre firmalardan 9’u maliyet liderliği (azaltma), 2’si farklılaşma, 1’si karma ve
1’i odaklanmış rekabet stratejisinin takip etmektedirler. Firmanın rekabet stratejisinin
belirlenmesi için görüşülen kişiye ürün, fiyatlandırma, pazarlama araştırması, ürün
geliştirme ve rakiplerle olan ilişkilerle ilgili sorular sorulmuştur. Alınan cevaplarda rekabet
avantajı için fiyatlandırma, operasyonel süreçleri iyileştirme ve çoğunlukla rakiplerle benzer
ürünleri üretme gibi eğilimler varsa maliyet liderliği; rakiplerin ürünlerinden kendisini
ayrıştırıp farklı ürün ve pazarlarda kendini konumlandırıyorsa farklılaşma; ürünler pazarın
belirli küçük bir kısmına hitap ediyorsa odaklanmış stratejiler olarak tanımlanmıştır.
1 numaralı firma rekabet stratejisi için “Rekabet termin süresinde, alış fiyatında ve üretim
maliyetinde pazara yeni giren rakibe bir şey yapmıyoruz. Ama onlar senin müşterine
saldırıyor. Mali gücü yerindeyse ilk yıl zararına çalışıyor. Bazen de tersi de olabilir” şeklinde
cevap vermiştir. Bu da onun maliyet liderliği konusunda rekabet ettiğini göstermektedir.

165. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
164

2 numaralı firma indüksiyon ocaklı izabe demir döküm faaliyetinde bulunduğundan
rakiplerinden farklı bir üretim tekniği kullanarak daha esnek ve küçük hacimli üretim
kapasitesiyle pazarın dar bir bölümüne hizmet vermektedir. Bu nedenle odaklanma
stratejisini kullanmaktadır. İndüksiyon ocaklı izabeler daha özellikli ve kalite odaklı üretim
yapmaya elverişlidir. Ayrıca müşteri beklentilerine göre değişebilecek esnek yapıda üretim
yapabilmektedir. Bu yönüyle bakıldığında rekabet stratejisi olarak odaklanma stratejisini
kullanırken insan kaynakları uyum stratejisi olarak kalite iyileştirme stratejisini takip etmesi
beklenir.
3 Numaralı firma yöneticisinin rekabet üstünlüğü için sürekli maliyet unsurlarına vurgu
yapması ve bir cümlesinde “Fiyat rekabeti için maliyet düşürücü ve gereksiz taşımaları
azaltıcı önlemlerin alınması kaçınılmazdır” demesi rekabette üstünlüğün maliyet liderliği
sağlamakla olacağı düşüncesinin ipuçlarını vermektedir. Ayrıca ölçek ekonomisi için
entegre tesislerin kurulması, Karabük’ün limanlara uzak olmasının işletmelerin maliyetlerin
artırdığını bu nedenle lobi faaliyetleri yaparak filyos limanını hayata geçirilmesi
konusundaki çabaları maliyet liderliği stratejisini benimsediğini göstermektedir.
4 Numaralı firma sahibinin vermiş olduğu bilgilerde “satış beklentimizi genel olarak
geçmiş dönemlere göre oluşturuyoruz. Mevsimsel olarak ne kadar sattığımız az-çok bellidir.
Ancak araya seçim girince veya kurlar artınca satış miktarı öngörülmesi zorlaşıyor. Piyasada
oluşan tedirginlik satın alma konusunda ihtiyat oluşturuyor”; “üretilen ürünler anlamında
piyasada oluşan fiyatlar kabullenmek gerekir. Devamlı müşteriler de dahil olmak üzere
müşteriler sipariş vermeden piyasadan fiyat alırlar. Özellikle rakip işletmeler hiç satış
yapmadıkları alıcılara düşük fiyat teklif edebilirler. Bir de işletmeler ellerindeki stok miktarı,
finansal durumları gibi sebeplerle fiyatları yüksek veya düşük verebilirler” ve “ikinci,
üçüncü kalite ürün üretmem. Ürün iade mi edildi onu zaten ikinci kalite olarak daha ucuz
satıyoruz. Bu durum üretim sürecinin firesinden kaynaklanıyor. Ama hepsinde birinci sınıf
kütük kullanıyoruz” ifadeleri bu firmanın maliyet liderliği ve kalite iyileştirme stratejisini
takip ettiğini göstermektedir.
5 numaralı firma demir kütüğü üreten tedarikçilerin tekelini kırmak için kullanılmış demir
yolu raylarından inşaat demiri üreten pazardaki tek firmadır. Rakiplerinin üretmiş olduğu
ürünü daha düşük maliyet ve demir boyunu müşterinin istediği şekilde ayarlayabilme

166. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
165

üstünlüğüne sahiptir. Ancak kullanılmış demiryolu raylarından üretilen inşaat demirinin
henüz kalite standardı TSE tarafından oluşturulmadığı için kalite gerekliliğini resmi olarak
karşılayamamaktadır. Ayrıca kalite standardı oluşturmak adına dışarıdan hizmet satın alımı
yoluyla ar-ge çalışması yürütmektedir. Bu da onun ürün ve süreçlerde rakiplerinden farklı
şeyler yapma arayışında olması nedeniyle farklılaşma veya yenilik stratejisini takip ettiğini
göstermektedir.
6 numaralı firma haddehanelerde kullanılan merdanelerin yedek parça üretmektedir. Bu
konuda üretim yapan Karabük’teki tek firmadır. Türkiye pazarına ilk girme stratejisi, düşük
fiyat ile olmuş daha sonra müşteriler ürünleri kullandıkça kalite düzeyinde taviz verilmediği
için fiyatı piyasa fiyatı düzeyine çekmiştir. Firma sahibinin “para kazanmayacaksam,
diğerinin satışını engellemek için fiyat kırmam” anlayışı pazarda şiddetli rekabetin
olmadığını göstermektedir. Firma, müşterilerinden kullanım ömrü tamamlanan merdanenin
üretim parti numarası üzerinden merdanenin kullanım yeri ve performansını nasıl
bulduklarını geri bildirim olarak istemektedir. Böylelikle dökümü hangi karışım ve
sıcaklıkta yaptığında nasıl sonuç alındığını öğrenmektedir. Bu da daha kaliteli ürün
geliştirmesine olanak vermektedir. Sonuç olarak maliyet liderliği veya kalite iyileştirme
stratejisi bu firma için uygun olmaktadır.
7 numaralı firma tel, çivi, soğuk çekme ve sıcak hadde faaliyetini yürütmektedir. Firma
sahibi fuarda sınırlı sayıda üretilen bir makineyi görüp beğenir ve bu makineyi satın almak
ister. Ancak bu makine onun satın alabileceği bütçenin çok üzerindedir. Üretici firma 1995
yapımı benzer özellikli bir makinenin de olduğunu söyler fotoğraflarını ve bilgilerini firma
sahibiyle paylaşır. Bu makinenin ikinci el fiyatı sıfır makinenin yarı fiyatından bile daha
aşağıdadır. Ancak makine Güney Kore Seul kentindedir. Firma sahibi makinenin kurulu
olduğu işletmenin adresini öğrenir ve gidip yerinde inceler. Makine 90 ton ağırlığındadır ve
ana kısmı standart konteynerlere sığmadığı için bunu özel konteyner ile Türkiye’ye getirir.
Firma sahibinin anlatmış olduğu bu vaka rekabet stratejisi olarak maliyet liderliği stratejisini
takip ettiğini göstermektedir. Çünkü üründe veya süreçlerde bir farklılaşma yerine
verimliliği artırmak ve/veya işçilik maliyetini düşürmek için makineye ihtiyacı olmakta ve
bunun için Güney Kore’ye kadar gidebilmektedir.

167. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
166

8 numaralı firma Karabük demir çelik sektöründeki haddehane faaliyeti yaparken bu
pazardaki yoğun rekabet ve düşük kâr marjlarını görünce daha yüksek kar getiren ve
Karabük pazarında ilk ürün olan asansör rayı işine girmiştir. Firma sahibinin “baktığınız
zaman çoğu haddehane inşaat demiri vb. ürünler üretiyor biz ise daha farklı ve aynı zamanda
Karabük’te başkasının yapmadığı kalın demir üretimi yapmaya karar verdik. Yaptığımız
araştırmalarda Karabük’te asansör rayı yapan bir şirket yok. Biz de rekabetten kaçmak için
ve mavi okyanus yaratmak adına aynı zamanda Türkiye’de büyüyen inşaat sektörünü de göz
önüne alarak böyle bir işe girmeye karar verdik”; “Evet bu sektöre 5 firma arasında en son
giren biziz. Açıkçası bazı zorluklar tabi ki yaşadık ama bunlar ticaretin içerisinde bulunan
genel kanunlar diyebilirim. Örnek vermek gerekirse fiyat düşürmeler, maliyeti düşürmeler,
hammadde tedarik zorluğu vb. gibi sorunlarla karşılaştık diyebilirim. Bunlara karşı bizim de
bir stratejimiz oldu ve bu da kaliteli ray olarak benimsedik. Yani piyasaya bizim malımız
pahalı fakat rayımız kaliteli imajını vermeye çalıştık. O konu da bizim için çok da kolay
olmadı tabi. Belli güvenceler verdik piyasaya, mesela bizim malımız iyi, almadan önce
deneme yapın beğenmezseniz tüm masraflarınızı karşılayacağız gibi güvenceler vermek
zorunda kaldık. Bunun sonucunda müşteriler ürünü denedikten sonra bizi ve kalitemize
güven hissettiler bu da bizim geleceğimizi hazırladı. Sonraki dönemlerde önceden
bahsettiğim gibi İran’da raylarımız taklit bile edildi, hatta kıyaslama yaparken sizin
raylarınız İtalya’nın Monte Carlo firmasının raylarına benzettiklerini söylüyorlar” şeklindeki
ifadeleri hem farklılaşma hem de kalite iyileştirme stratejisinin takip edildiğini bize
göstermektedir.
9 numaralı firma klasik demiryolu rayları için bağlantı elemanları üretmektedir. Firma
yöneticisinin “Firma olarak piyasada çok fazla reklamımızın olmasını benimsemiyoruz.
Bizim benimsediğimiz, yaptığımız işler ve çalıştığımız müşteriler. Müşterimizin referansıyla
kendi tanıtımımızı yapıyoruz.”; “Avrupa’da geçerli olan kalite standartları anlamında gerekli
olan standart sertifikalarını almaya çalışıyoruz. Avrupa’ya daha kolay mal satabilmemiz için
orada geçerli olan kalite standardını sağlamamız gerekiyor. Ayrıca Avrupa’da fuarlara
katılıyoruz. Mesela Berlin Fuarı var gelecek hafta oraya gideceğiz”; “demir çelikteki
maliyetler ve birim fiyatlar yüksek olduğundan ortaya çıkabilecek zararlar veya ürün hileleri
yapıldığında tutar olarak büyük bir yekûn teşkil ediyor. Bu nedenle gönderilen malzemenin

168. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
167

tam gönderilmesi, istenilen kaliteye uygun malzemenin gönderilmesi en önemli faktördür
bu güvenin tesisinde. Fiyat ikinci sırada kalmaktadır. Rakipler arasında çok büyük bir fiyat
farklılığı yoktur zaten. Demir çelik sektöründen karlılık çok azdır.”; “bizim bahsetmiş
olduğumuz yenilik faaliyeti de üretim sürecinin hızlandırılması, daha az işgücü ve iş
kazalarını azaltıcı yenilikler ile ilgiliydi.” ve rakiplerden nasıl farklılaşıyorsunuz sorusuna
“müşteri memnuniyeti, ürün kalitesi, ikili ilişkilerimiz, çalışma aşkı ve heyecanımız”
şeklindeki cevap izlenen stratejinin maliyet liderliği ve kalite iyileştirme olduğunu
göstermektedir.
10 Numaralı firma önceleri yassı demir üretimiyle işe başlamış firma geliştikçe ve üretim
süreçlerini öğrendikçe köşebent ve profil üretimine ağırlık vermiştir. Firma esas olarak
İstanbul’da Karabük’teki tesisini modernize etme kararı almış bunun için fabrika yeri de
dahil olmak üzere tüm üretim süreçleri ve üretimde kullanılan makine ve teçhizatta köklü
değişikler yapacaktır. Firma yöneticisinin “Yeni tesisle birlikte üretimde kullanılan
makinelerin daha üst teknoloji ile değiştirilmesi ve eski tesisin alan darlığı sebebiyle virajlı
üretim hattı problemleri olmayacaktır. Virajlı üretim hattı üretim esnasında yarı mamulün
yönünün değiştirilmesi anlamına gelmektedir. Bu ek iş gücü, beklemelerin ve üretim
süresinin artışı gibi sorunlara neden olmaktadır. Yeni tesiste sürekli bir hat olacağı için bu
sorunlar oluşmayacaktır.”; “Yeni alınacak makineler ise Karabük’te benzer büyüklükteki
tesislerde bulunmayacak kadar iyi durumdalar. Yarı otomasyon sistemler kurulacak. İş gücü,
yoğunluğu azalmakla birlikte üretimin önemli bir bileşeni olmaya devam edecek.”;
“Makinelerin kapasite özellikleri kadar üretimin bir üründen diğerine geçişteki hazırlık
süreleri de oldukça önemli olmaktadır. Bu sebeple şimdiki tesisteki haddelerin başlıklarını
her ürün için yeniden ayarlamak veya değiştirmek için geçen süre oldukça yüksektir. Bu
ortalama 8 saat sürmektedir. Bu hazırlık süreleri çoğunlukla mesai dışı saatlerde yapılmakla
birlikte öngörülemeyen durumlarda mesai içi zamanlarda da yapılabilmektedir. Bu durumda
tesis bir ürünü daha uzun süre üretmek durumunda kalıyor. Müşteri siparişlerinin termin
süresi artmakta, üretim hattının boş bekleme süresi artmakta ve mamul stokları dolayısıyla
işletme sermayesi ihtiyacı artmaktadır. Yeni kurulacak tesiste ise kartuş sistemli haddeler
sayesinde hazırlık süresi 40 dakikaya kadar düşürülebilecek.

169. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
168

Yeni tesiste, kapasite artışı, bekleme sürelerinin azaltılması ve fire oranının düşürülmesi gibi
sebeplerle maliyetlerin düşmesi beklenmektedir. Ayrıca organize sanayi bölgesine
taşınılacağı için enerji maliyetleri düşecektir.” ifadeleri firmanın üretkenlik ve maliyetleri
düşürmeye odaklandığını göstermektedir. Bunun sonucu olarak firmanın maliyet liderliği
stratejisini takip ettiğini söyleyebiliriz.
11 Numaralı firma asansör rayı, asansör motoru ve demir çelik ürünleri üreten bir firmadır.
Firma sahibinin “Rakiplerin fiyatını takip etmiyoruz. Çünkü bizim fiyatlarımız %20
diğerlerine nazaran daha aşağıda”; “Ar-ge yi burada yap sök mantığıyla yapıyoruz. 32
personellik işi 5 makine yapıyor, dolayısıyla işçiler boşa çıkıyor. Bu makineleri kendimiz
imal ediyoruz.” Şeklindeki ifadeleri verimlilik yoluyla düşük fiyattan müşteri çekilmesine
işaret ettiğinden maliyet liderliği stratejisini takip ettiğini ima etmektedir.
12 numaralı firma inşaat demiri, köşebent, lama, silme ve çeşitlik şekillerde demir üretimi
yapmaktadır. Firma sahibi rekabetin şiddetiyle ilgili olarak “Aslında Karabük’te çok fazla
rekabet yok, yani ortada herkesin bildiği demir kütüğü hammaddesinin fiyatı var buna 80-
90 dolar işçilik koyup kârını eklediğinizde ürün fiyatı belirlenmiş oluyor. Gerektiğinde kâr
marjını sıfıra çekip yoluma devam edebilirim”; “fabrikayı yeni kurduğum için son
teknolojiye sahibim ve rakiplerimden maliyet açısından öndeyim”; “rakiplerime oranla
üstünlüğüm, daha seri üretim; daha kaliteli, daha modern daha nitelikli ürün üretmek”
ifadesini kullanmıştır. Bu düşünce yapısı maliyet liderliği stratejisini takip ettiğini
göstermektedir.
13 numaralı firma hurda demir geri kazanım faaliyeti yürütmektedir. Bu faaliyetin yanında
tavuk çiftliği ile gıda sektöründe, sağlık sektöründe bir firma ortaklığı, alışveriş merkezi
ortaklığı gibi sektörlerde de bulunmaktadır. Firma sahibinin “Ticarette hiçbir zaman rakip
bitmez. Biz rekabetten ziyade işimizi düzgün yapmanın peşindeyiz. Fiyat olarak değil,
işimizi daha düzgün yaparak, sözümüzü gününde yerine getirerek rakibimizi egale ediyoruz.
Sistemimiz bu. Çünkü biliyoruz ki müşteriye bir malzeme teslim edildikten sonra, bizimle
tanıştıktan sonra, tekrar bizimle o müşteri çalışacağı için öyle bir telaşımız yok. Pazara yeni
giren bir rakip varsa fiyatlarda biraz artma olur, kâr marjı düşer. Zaman zaman piyasaya yeni
girenler oluyor, hali hazırda bizden daha yüksek fiyat veren de var. Ancak bizim 30 yıllık
bir bilgi birikimimiz olduğu için müşteriler diyor ki ben şu anda çalıştığım şirketimden

170. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
169

memnunum, şirketimi değiştirmem” ifadeleri firmanın farklılaşma, kalite iyileştirme ve
maliyet liderliği stratejisini takip ettiğini göstermektedir.
3. ŞİRKET STRATEJİSİ VE İNSAN KAYNAK LARI UYUMU
Tablo 2: Strateji ve İnsan Kaynakları Uyumu
Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
1 Maliyet Liderliği (1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi.
Firmada İnsan
Kaynakları adı altında
bir birim
oluşturulmamıştır. İş
tanımları belirsizdir.
Kariyer planları ile ilgili
bir çalışma mevcut
değildir. Herkese açık
olmayan performans
göstergeleri vardır.
Dokumante edilmemiş
bir ödül sistemi vardır.
Piyasa ücret seviyesinde
ücretlendirme.
Yok
2 Odaklanmış/Kalite
iyileştirme
(1) nispeten sabit ve açık
iş tanımlarını, (2) acil
çalışma koşulları ve işin
kendisi ile ilgili kararlara
yüksek düzeyde çalışan
katılımı, (3) performans
değerlendirmesi için
çoğunlukla kısa vadeli ve
sonuç odaklı bireysel ve
grup kriterlerinin bir
karışımı, (4) çalışanlara
görece eşitlikçi muamele
ve bazı iş güvenliği
garantileri ve (5)
çalışanların kapsamlı ve
sürekli eğitimi ve
gelişimi.
İş tanımları henüz
oluşturulmuş değil.
Yazılı olmayan iş
tanımları geniş,
uzmanlaşmayı
sağlamıyor. Kararlara
katılım düzeyi düşük
düzeyde. Performans
değerlendirmeleri yıllık
yapılıyor ve bireysel
odaklı. Her ay yüksek
performans gösteren
dört çalışana altın ödülü
verilir. Ödül kriteri
sonuçlara dayalıdır.
Çalışan eğitimleri sınırlı.
Yok
3 Maliyet Liderliği (1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
İnsan kaynakları ile
gelişime inanılmıyor.
Çalışan kendi istekliliği
ve merakı ile gelişimini
sağlayabilir anlayışı var.
Verimlilik artışları
makineleşmeye
dayandırılıyor. Çalışan
ücretleri piyasa ücret
Yok

171. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
170

Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
seviyesinden biraz
yüksek
4 Maliyet
Liderliği/Kalite
İyileştirme
(1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
“İşçiysen patronunu,
patronsan işçini
koruyacaksın” anlayışı
hâkim. Piyasa ücret
seviyesinin yukarısında
ücret. Performans
değerlendirme sistemi
yok. Planlanmış bir
çalışan eğitimi yok.
Yasal zorunluluk
bağlamında iş güvenliği
eğitimleri.
Yok
5 Farklılaşma/Yenilik (1) bireylerin gruplar
arasında yakın etkileşimi
ve koordinasyonu
gerektiren işler, (2) uzun
vadeli ve grup temelli
başarıları yansıtma
olasılığı daha yüksek olan
performans
değerlendirmeleri, ( 3)
çalışanların firmadaki
diğer pozisyonlarda
kullanılabilecek beceriler
geliştirmesine olanak
tanıyan işler, (4) dış veya
piyasaya dayalı öz
sermaye yerine iç eşitliği
vurgulayan ücret
sistemleri, (5) düşük olma
eğiliminde olan ücret
oranları, ancak
çalışanların hissedar
olmalarına ve maaş
paketlerini oluşturan
bileşenlerin karışımını
(maaş, ikramiye, hisse
senedi seçenekleri) ve (6)
Farklılaşma/yenilik
stratejisi için firma
sahiplerinin kendi
bireysel çabaları var.
Yenilik fikirlerinin
teknik altyapısını
dışarıdan mühendislik
hizmeti satın alarak
oluşturmaktadırlar.
Firma içinde ar-ge veya
takım çalışmasını
destekleyecek herhangi
bir örgütlenme yok.
Yok

172. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
171

Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
geniş bir beceri
yelpazesinin gelişimini
güçlendirmek için geniş
kariyer yolları.
6 Maliyet
Liderliği/Kalite
iyileştirme
(1) nispeten sabit ve açık
iş tanımlarını, (2) acil
çalışma koşulları ve işin
kendisi ile ilgili kararlara
yüksek düzeyde çalışan
katılımı, (3) performans
değerlendirmesi için
çoğunlukla kısa vadeli ve
sonuç odaklı bireysel ve
grup kriterlerinin bir
karışımı, (4) çalışanlara
görece eşitlikçi muamele
ve bazı iş güvenliği
garantileri ve (5)
çalışanların kapsamlı ve
sürekli eğitimi ve
gelişimi.
Katılımcı bir karar
mekanizması yok.
Kararlar çoğunlukla
sahip yönetici tarafından
verilmekte. Çalışan
eğitimleri yasal
zorunlulukların dışına
çıkmamaktadır.
Yok
7 Maliyet Liderliği (1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
İş tanımları yok. Aşırı
merkezileştirilmiş karar
verme düzeyi. 2. Nesil
varisler yetki devri için
aşırı istekli olmasına
rağmen yetkinin
devredilmemesi.
Performans
değerlendirmeleri
konusunda isteksizlik.
Yok
8 Farklılaşma/Kalite
İyileştirme
Kalite İyileştirme İçin:
(1) nispeten sabit ve açık
iş tanımlarını, (2) acil
çalışma koşulları ve işin
kendisi ile ilgili kararlara
yüksek düzeyde çalışan
katılımı, (3) performans
değerlendirmesi için
çoğunlukla kısa vadeli ve
sonuç odaklı bireysel ve
grup kriterlerinin bir
karışımı, (4) çalışanlara
görece eşitlikçi muamele
ve bazı iş güvenliği
İş tanımları yok. Küçük
çapta ar-ge birimi var.
Burada kalifiye personel
ve mühendisler
çalışmakta. İnsan
kaynakları yönetimi
faaliyetleri daha çok
ücretlerin hesaplanması
ve bankaya yatırılması,
işkur üzerinden başvuru
sağlanması şeklinde.
Şirket içi eğitimler daha
çok kurum dışı eğitimler
(sanayi odası, makine
Yok

173. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
172

Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
garantileri ve (5)
çalışanların kapsamlı ve
sürekli eğitimi ve
gelişimi.
Farklılaşma İçin: (1)
bireylerin gruplar arasında
yakın etkileşimi ve
koordinasyonu gerektiren
işler, (2) uzun vadeli ve
grup temelli başarıları
yansıtma olasılığı daha
yüksek olan performans
değerlendirmeleri, ( 3)
çalışanların firmadaki
diğer pozisyonlarda
kullanılabilecek beceriler
geliştirmesine olanak
tanıyan işler, (4) dış veya
piyasaya dayalı öz
sermaye yerine iç eşitliği
vurgulayan ücret
sistemleri, (5) düşük olma
eğiliminde olan ücret
oranları, ancak
çalışanların hissedar
olmalarına ve maaş
paketlerini oluşturan
bileşenlerin karışımını
(maaş, ikramiye, hisse
senedi seçenekleri) ve (6)
geniş bir beceri
yelpazesinin gelişimini
güçlendirmek için geniş
kariyer yolları.
üreticilerinin eğitimi
gibi eğitimler.
Performans
değerlendirmeler yılda
bir kere yıl sonunda yeni
ücret oranlarını
belirlemek için
kullanılmakta. Ödül
kriterleri: işe devam,
takıma uyum, makine
kullanma becerileri.
Gelecek yatırımları için
ihtiyaç duyulacak
personeli kendi içinden
yetiştirmek yerine
dışarıdan emekli,
tecrübeli insan gücünün
istihdam edilmesi tercih
edilmektedir.
9 Maliyet
Liderliği/Kalite
İyileştirme
(1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
İnsan kaynakları
sorumlusu adı altında
fabrika müdürüne bağlı
bir kişi insan kaynakları
yönetimi görevini
yürütmektedir. Personel
iş tanımları yok. İş
yoğunluğu nedeniyle
personele eğitim
verilememektedir.
Eğitim yapılmamasının
diğer nedeni nitelik
kazanan personelin işten
ayrılması endişesi.
Karabük’te en yüksek
ücreti verdiği
düşünülmekte.
Performans kıdeme
dayalı değil, belirli
Kısmi uyum

174. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
173

Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
kriterleri var. Bu
kriterler yazılı ve herkes
tarafından bilinmektedir.
Kriterler, eğitim,
verimlilik, bilgi
birikimi, tecrübesi, işe
devamlılık, işe karşı
tutum. Performansı
yüksek olan personelin
çocuklarına burs
veriliyor.
10 Maliyet Liderliği /
Kalite İyileştirme
Maliyet Liderliği İçin:
(1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
Kalite İyileştirme İçin:
(1) nispeten sabit ve açık
iş tanımlarını, (2) acil
çalışma koşulları ve işin
kendisi ile ilgili kararlara
yüksek düzeyde çalışan
katılımı, (3) performans
değerlendirmesi için
çoğunlukla kısa vadeli ve
sonuç odaklı bireysel ve
grup kriterlerinin bir
karışımı, (4) çalışanlara
görece eşitlikçi muamele
ve bazı iş güvenliği
garantileri ve (5)
çalışanların kapsamlı ve
sürekli eğitimi ve gelişimi
Yeni teknolojiyle
faaliyete geçecek
fabrika için veriye
dayalı olmayan üretimin
veriye dayalı hale
getirilmesi. Geleneksel
çalışma usulleriyle
çalışmayı tercih eden
lise mezunu
ustabaşıların yerine
gelişime açık ve yeni
teknolojilere kolayca
adapte olabilecek genç
mühendislerin eğitilerek
istihdam edilmeleri.
Müşteri geri bildirimleri
ve satış verilerinden
hareketle müşteri
ilişkileri yönetimi. Tüm
çalışanların görebileceği
bir yere günlük üretilen
ürün miktarı ve üretim
hattının boş durma
zamanını gösteren dijital
panoları konulması.
İşletmedeki hurda
miktarı, üretim süresi,
üretim miktarı,
makinelerin boş
durduğu süre ve benzeri
konularında
mühendislere duyarlılık
eğitimleri verilmesi.
MRP veya ERP yazılımı
olmaması nedeniyle
çalışanların excel ofis
yazılımı üzerinden
üretim planı, stok takibi,
emniyet stoku, tedarik
süresi gibi bilgileri
kullanarak kaynakların
planlanmasını sağlamak.
Var

175. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
174

Firma
Kodu
Strateji İK Uyum Göstergeleri Firmadaki İK
Uygulamaları
Strateji İK
Uyumu
Kendi kendini
yönetebilen otonom
ekipler kurulması. Tüm
birimlerde iş
standartlarının
belirlenmesi. Şirket
amaçlarına dayalı
performans kriterleri.
11 Maliyet Liderliği (1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
Belirsiz iş tanımları.
Kişinin kendi kendini
geliştirmesine dayalı bir
eğitim. Üretim belli
standartların üzerinde
gerçekleşirse o bölümde
çalışan kişilere kura
çekilmesi sonucu
çeyrek, yarım, tam,
cumhuriyet altını gibi
ödüller verilmesi. Yazılı
bir kurala bağlanmamış
ödül sistemi. Eğitime ve
yüksek öğrenimli
personel temkinli
yaklaşım.
Yok
12 Maliyet Liderliği (1) belirsizliğe çok az yer
bırakan nispeten sabit
(istikrarlı) ve açık iş
tanımları, (2) dar
tasarlanmış işler ve
uzmanlaşmayı, uzmanlığı
ve verimliliği teşvik eden
dar tanımlanmış kariyer
yolları, (3) kısa vadeli,
sonuç odaklı performans
değerlendirmeleri, (4)
ücret kararlarının
alınmasında kullanılmak
üzere piyasa ücret
seviyelerinin yakından
izlenmesi ve (5) asgari
düzeyde çalışan eğitimi ve
gelişimi
Başvuru sağlama,
personel temininde
kullanılmak üzere bir
tane insan kaynakları
sorumlusu istihdamı. İş
sağlığı konusunda yasal
eğitimler. Çalışanın
kendi kendini
geliştirmesine dayalı
eğitim politikası. İş
tanımları yok.
Performansı yüksek
olanlara gizli ödül.
Piyasa ücret
seviyesinden yüksek
ücretler.
Yok
13 Karma Maliyet Liderliği,
Farklılaşma ve kalite
iyileştirme stratejilerinin
gerekliliklerinin tümünün
aynı anda, farklı
zamanlarda veya
birbirinin peşi sıra
uygulama örnekleri
Personel büyük oranda
aile üyelerinden
oluştuğu için insan
kaynakları yönetimi
konuları itibariyle fazla
bilgi alınamamıştır.
Yok

176. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
175

Tablo 2’ye göre on numaralı firma hariç diğer firmalarda strateji ve insan kaynakları
yönetimi uygulamaları arasında uyum görülmemektedir. Dokuz numaralı firmanın kısmi
uyumu olsa da gerekliliklerin büyük çoğunluğunu karşılayamamaktadır. Ayrıca firmaların
tümünde insan kaynaklar departmanı yoktur. İnsan kaynakları ile ilgili faaliyetler genelde
muhasebe departmanı altında yerine getirilmektedir. İnsan kaynakları faaliyetleri daha çok
başvuru sağlama, ücretlerin hesaplanması, bordro hazırlama ve personel sicil kayıtlarının
tutulması şeklindedir. Firmalar orta büyüklükte oldukları için bağımsız bir insan kaynakları
departmanı oluşturulmaması makul görülse de insan kaynakları, strateji oluşturulması ve
stratejilerin uygulanmasında kritik başarı faktörü olarak görülmemektedir.
10 Numaralı firmanın yöneticisi Karabük’te kuracağı yeni teknolojili tesis için:
“Karabük’te sanayi işletmeleri işgücündeki ağırlığı genel olarak usta tabir edilen meslek
lisesi çıkışlı personele vermektedirler. Bu kişilerin makineleri iyi kullanmaları sebebiyle
tercih edilmektedirler. Bu kişiler diğer ustaların yanında çalışarak mesleği öğrenmişlerdir.
Kurulu düzeni var olan şekliyle sürdürme konusunda oldukça iyidirler. Ancak konu yeni
teknolojiler ve veriye dayalı yönetim olduğunda yeni sistemde inisiyatif alma ve yeni sisteme
adaptasyonları kısıtlı olmaktadır. İşletmeye ilk geldiğimde işlerin eski usullerle ve veriye
dayalı olarak yapılmadığını tespit ettim. Üretim müdürünün fire oranını takip etmediğini,
satış sorumlusunun müşteri bilgisi ve geçmiş satış bilgilerini tutmadığı, müşterileri analiz
etmediği ortaya çıktı. Her birimin kendi yaptığını bilmesi gerekiyordu. Bu sebeple işletme
içerisinde verileri üreten ve o veri ile işleri düzenleyebilecek işgücü ihtiyacı vardı. Tüm
çalışanların görebileceği bir yere günlük üretilen ürün miktarı ve üretim hattının boş durma
zamanını gösteren dijital panoları koydum. Böylece işletme içerisinde üretilen en temel
bilgiler herkes tarafından takip edilebildi.”
“İşletmeye yeni başlayan mühendislere bir günlük bir oryantasyon eğitimi verildi. Her
departman gezdirilerek her birinin ne iş yaptığı anlatılmakta başlayacağı departmanla
ilişkisi hakkında bilgi verildi. Yeni başlayanlara ilk olarak onların henüz mühendis
olmadıklarını mühendis adayı olduklarını söylendi. Yeni mühendisleri ustaların gözetimine
bırakmak kadar sakıncalı bir durum olamazdı. Çünkü henüz tecrübesi olmayan bir mühendis
ustanın yanında kendinin ne kadar işe yaramaz olduğuna inanması an meselesidir. İşi iyi
uygulayan bir kişinin yanında işin pratiği konusunda bilgisi olmayan kişi ezilecektir. Ayrıca

177. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
176

ustaların çoğu mühendisleri gelecekleri için tehlikeli görme eğilimindedirler. Üretim
yöneticiliğini usta, mühendise kaptırma riskine karşılık mühendisi üst yönetime karşı
beceriksiz göstermeyi tercih edebilir. Bu durumda üst yönetimin mühendislerin gelişimi ile
bizzat ilgilenmesi gerekir. Bu kişilere öncelikle maliyet bilincini aşılanmaya başlandı.
İyileştirmelerle ilgili bir genel çerçeve oluşturuldu. İşletmedeki hurda miktarı, üretim süresi,
üretim miktarı, makinelerin boş durduğu süre ve benzeri konularında onların duyarlılıkları
artırıldı. İşletme içerisindeki kritik bilgiler toplanıldı ve bu bilgiler aracılığıyla iyileşmeye
açık alanlar tespit edildi.”
Şeklindeki ifadeleri insan kaynaklarını ulaşmak istenilen stratejik amaç ve hedeflerde kritik
bir unsur olarak gördüğünü ve bunu da düşünceden uygulamaya geçirdiğinin kanıtı olarak
gösterebiliriz.
Araştırmada tespit edilen diğer bir bulgu ise yönetici/sahiplerin eğitim seviyesi yükseldikçe
insan kaynaklarını stratejik bir unsur olarak görme düşüncesi artmaktadır.
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Karabük’te demir çelik sektörü 1939 yılında faaliyete geçen Kardemir Karabük Demir Çelik
ve Sanayi ve Ticaret A.Ş.’nin Kamu İktisadi Teşekkülü şeklinde kurulmasıyla filizlenmeye
başlamıştır. Kardemir’in üretmiş olduğu demir kütüklerini işleyerek başta inşaat sektörü
olmak üzere çeşitli alanlara nihai ürün olarak satan irili ufaklı özel sektör haddehanelerin
kurulması da Kardemir’le aynı yıllara denk gelmektedir. İlk kurulan haddehaneler insan
kaynakları ihtiyacını bölge halkından temin etmesine rağmen işgücü arzını karşılayacak bir
talep olmayınca birçok şehirden buraya işçi göçü olmuştur. Kardemir’de istihdam edilen
işçilerden burada bilgi, beceri ve yetenek olarak belirli bir düzeye geldikten sonra kendini
geliştiren ve girişimci ruhuna sahip olanlar ya kendileri bir haddehane kurmuşlar ya da
kurulu olan haddehanelerde yüksek ücretlerle istihdam edilmişlerdir. Dolayısıyla
Karabük’teki küçük ve orta büyüklükteki demir – çelik sektöründe faaliyet gösteren
işletmelerin çekirdeğini bu işçiler oluşturmuştur. Özellikle şirket merkezi İstanbul’da olan
özel haddehane sahipleri Karabük’teki işlerini devredebilecek nitelikteki personeli tespit
ederek bu kişilerin bir kısmına fabrika ortaklığı bir kısmına da belirli bir süre sonra fabrikayı
geri ödemesi kolay olabilecek şekilde fabrikalarını satmışlardır.

178. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
177

Çekirdekten yetişme bu girişimciler işletmenin en alt kademesinde ve en zor şartlarda
çalıştıkları için yeni neslin kolayca bilgiyi elde etmesi ve kolayca kariyer basamaklarını
tırmanmasını uygun bulmamaktadırlar. Kendilerinde var olan bu merak, ilgi ve zor şartlar
altında çalışıp bilgiye ve beceriye erişme tecrübesini kendi personelinde de görmek
istemektedirler. Bu nedenle işe yeni istihdam edilen bir mühendisten, uzun yıllar o işletmede
çalışmış ve tüm süreçlere hakim olma beklentisi içerisindedirler. Bu anlayış istihdam edilen
personel için geçerli olduğu gibi ailesinin ikinci ve üçüncü kuşak üyeleri için de geçerli
olmaktadır. Bu düşünce, akademik anlamdaki insan kaynakları uygulamalarının işletme
içinde yerleşmesine engel olabilmektedir. Çünkü kendileri gibi zorluklarla mücadele
etmeyen bir personele eğitim, kariyer ve herkese fırsat eşitliğini vermek haksızlık olarak
algılanmaktadır. Bunun sonucu olarak şirkete stratejisi ile insan kaynakları uygulamaları
arasındaki uyum istenildiği şekilde olmamaktadır.
Diğer bir husus Karabük’te demir-çelik sektöründe pazara yeni giren rakipler hemen hemen
hiç olmadığı için firmalar arasında ürün ve hizmet açısından oturmuş bir pazar paylaşımı
sözkonusudur. Sektör yeni açılan işletmelerle büyümediği hatta üretimde kullanılan
makineler gün geçtikçe insan gücünün yerini aldığı için insan kaynaklarına olan ihtiyaç
azalmaktadır. Çoğu işletme sahibi düşük kârlarla çalışmakla yetindiği ve ikinci kuşağa
işletmesini devretme gibi bir endişesi olmadığından yeni pazar veya ürünlere
yönelmemektedir. Farklılaşma stratejisini uygulayan 5 ve 8 numaralı firmalarda bile durum
aynıdır. 5 Numaralı firma geleneksel üretim yapan rakipleri arasında pazarda yer edinmeye
çalışırken aynı zamanda TSE belgesi alması için üretim yöntemi sonucunda elde ettiği ürün
TSE’nin ürün tanımına girmediği için bürokratik engelleri aşmaya çalışmaktadır. 8 Numaralı
firma sahibi işletmesini ikinci kuşağa devretme konusunda ikinci kuşağın isteksizliği
karşısında motivasyonu kırılmakta mevcudu koruma yolunu daha çok tercih etme
eğilimindedir. 1 numaralı, 10 numaralı firma ki bu firma bir grup şirketidir ve Karabük
dışında birçok ilde şirketi vardır, ve 12 numaralı firmalar hariç diğer çoğu firmanın da
durumu aynıdır. Bu yönüyle bakıldığında stratejik yönetimde temel motivasyon olan
işletmenin sürekliliğini sağlama ve getirilerini rakiplerinin ortalamasından daha yükseğe
çıkarma (Ülgen & Mirze, 2013, ss. 28–30) düşüncesi, işletme stratejileriyle bütünleşik
departman stratejilerinin olmasını gerektirir. Ancak insan kaynakları faktörünün rekabet

179. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
178

üstünlüğünde bir araç olarak görülmemesi, dışarıdan teknoloji satın alınması yöntemiyle
verimlilik artışlarının sağlanması şirket stratejisi formülasyonunda insan kaynaklarını ikinci
plana atılmasına sebep olmuş olabilir.
Araştırma bulgularına baktığımızda dikkat çeken bir nokta ise sahip ve/veya yöneticilerin
eğitim düzeyi yükseldikçe şirket stratejisi ile insan kaynakları uyumuna daha fazla dikkat
edildiğidir. Bu, yukarıda bahsedilmiş olunan “çekirdekten yetişme” firma sahiplerinin insan
kaynaklarına bakışının olumsuz olduğuna işaret edebilir.
Alan yazınında yapılan başka araştırmalar da bulgularımızı destekler niteliktedir: İmalat
sektöründe faaliyet gösteren KOBİ’lerde insan kaynakları yönetimi uygulamalarının
belirleyicilerini araştıran Tokgöz vd., (2020) Eskişehir ilindeki metal sanayindeki insan
kaynakları uygulamaları için: iş analizi, insan kaynakları planlaması, insan kaynakları
eğitimi, performans değerlendirme, atama sistemi, ve yetenekli çalışanları elde tutma
uygulama düzeylerini düşük; başvuru sağlama, seçim yapma, ücret yönetimi ve düşük
performanslılardan ayrılma uygulamalarını orta düzeyde uygulandığını tespit etmiştir.
Gürkan, (2016) Eskişehir’deki KOBİ’ler üzerine yaptığı araştırmada KOBİ’lerin insan
kaynakları yönetimiyle ilgili yaptıkları uygulamalarda ve insan kaynaklarına bakış
açılarında önemli eksiklikleri olduğunu tespit etmiştir. Bu eksikliklerin bazısı şunlardır: İK
planlaması ve iş analizi ağırlıklı olarak yapılmamaktadır. İK bulma ve seçme süreci işletme
sahibi yöneticiler ile bölüm yöneticileri tarafından yürütülmektedir. İnce ve Tan, (2019)
Karabük ilinde faaliyet gösteren 118 adet KOBİ ile anket yöntemiyle araştırma sonucuna
göre özellikle KOBİ’lerin %78’inde İK bölümünün olmadığı ve KOBİ yöneticilerinin eğitim
düzeylerine göre İK yönetimi ve İK fonksiyonlarını algılamaları arasında anlamlı farklılıklar
olduğu tespit edilmiştir.
Orta büyüklükteki işletmeler için işletme stratejisi ile insan kaynakları yönetimi uyumu,
insan kaynaklarına yönelik faaliyetlerin yoğunluğu ve odaklanılan konuların
düşünüldüğünde stratejik insan kaynakları yönetimi konularının lüks kaçacağı düşünülebilir.
Ancak strateji ve insan kaynakları uyumu düşünüldüğünde büyük firmaların bile bu uyumu
yakalamada pek başarılı olmadığı bazı araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir. Bu konuda
bir tartışma açan Deniz ve Bakkalbaşı, (2010) Porter’in jenerik stratejileriyle insan
kaynakları uyumunu ölçen Schuler ve Jackson'ın (1987) ölçeğinin günümüz için sığ

180. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
179

kaldığını “örneğin bu açıklamalardan şu anlamlar çıkabilir: “Maliyet liderliği işletmeleri
için çalışan bağlılığının önemi yoktur; kalite odaklı ya da yenilik odaklı strateji izleyen
işletmeler için verimliliğin önemi yoktur; veya yenilik ya da esneklik stratejisine önem
verenler maliyetlerin ne olduğuna aldırmazlar sonucuna ulaşmak mümkündür Ya da maliyet
stratejisi ya da esneklik stratejisi sahibi bir işletme için kalite ve kalite gelişimi ile ilgili İK
uygulamaları önemli değildir anlamına ulaşmak da mümkündür” diyerek uyum ölçeğindeki
eksikliklerden de bu sonuçların oluşabileceğini belirtmektedir.
Sonuç olarak araştırma kapsamındaki Karabük merkezinde faaliyette bulunan firmaların
çoğunluğu için insan kaynakları stratejik bir unsur olarak düşünülmemektedir. Görüşmeler
sırasında özellikle Kardemir’in ilk kurulduğu yıllarda kendilerini koruyup kollayan ve onlar
aracılığı ile bugünkü duruma ulaşan firma sahiplerine “siz geçmişte size yapıldığı gibi kendi
çalışanlarınız arasından şirket ortağı yapacağınız birisini düşünüyor musunuz?” sorusuna
verilen cevap olan “benim gibi birisi olursa neden olmasın” cümlesi bu sonucu iyi açıkladığı
kanaatindeyim.

181. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
180

KAYNAKÇA
Barney, J. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of
Management. https://doi.org/10.1177/014920639101700108
Becker, B. E., & Huselid, M. A. (1999). Strategic human resource management in five
leading firms. Içinde Human Resource Management.
https://doi.org/10.1002/(SICI)1099-050X(199924)38:4<287::AID-HRM2>3.0.CO;2-
L
Becker, B. E., & Huselid, M. A. (2006). Strategic human resources management: Where
do we go from here? Journal of Management.
https://doi.org/10.1177/0149206306293668
Beer, M., Spector, B., Lawrence, P. R., & Mills, D. Q. (1985). Managing human assets: I.
A general manager’s perspective. Personnel Administrator.
Bratton, J., & Gold, J. (1999). Human Resource Management Theory and Practice (2.
baskı). McMillian Press.
Cingöz, A., & Akdoğan, A. (2015). İnsan Kaynakları Yönetiminin Stratejik Bir Boyut
Kazanması İçin Gerçekleştirilen Faaliyetlerin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma.
Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 42, 91–122.
https://dergipark.org.tr/en/pub/erciyesiibd/issue/5899/77994
Delery, J. E. (1998). Issues of fit in strategic human resource management: Implications
for research. Human Resource Management Review. https://doi.org/10.1016/s1053-
4822(98)90006-7
Delery, J. E., & Doty, D. H. (1996). Modes of theorizing in strategic human resource
management: Tests of universalistic, contingency, and configurational performance
predictions. Academy of Management Journal. https://doi.org/10.2307/256713
Deniz, N., & Bakkalbaşı, İ. O. (2010). İnsan Kaynakları ve İşletme Stratejileri Uyumunun
Ölçülmesine Yönelik Bir Tartışma. Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, 28(1), 183–
208.

182. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
181

Düzgün, A., & Çetin, C. (2017). Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi ve Örgütsel
Performans Arasındaki İlişkide Rekabet Stratejilerinin Aracı Etkisi: Antalya İli
Örneği. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 13(5), 498–511.
https://doi.org/10.11122/IJMEB.2014.13.5.1858
Gürkan, H. (2016). KOBİ’ler İnsan Kaynakları Yönetiminin Neresinde? Eskişehir
KOBİ’lerinde Bir Uygulama. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5(7),
1777–1791.
Hamid, J. (2013). Strategic Human Resource Management and Performance : The
Universalistic Approach — Case of Tunisia. Journal of Business Studies Quarterly.
İnce, M., & Tan, F. Z. (2019). KOBİ’lerde İnsan Kaynakları Yönetimine Yönelik Algı
Araştırması: Karabük Örneği. Econder Uluslararası Akademik Dergi, 3(1), 5–25.
Mabey, C., & Salaman, G. (1998). Strategic Human Resource Management (2. baskı).
Dryden Press.
Porter, M. E. (1980). Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and
Competitors. Free Press.
Schuler, R. S., & Jackson, S. E. (1987). Linking Competitive Strategies with Human
Resource Management Practices. The Academy of Management Executive (1987-
1989), 1(3), 207–219.
Tanova, C., & Karadal, H. (2016). Kurumsal Strateji İle İnsan Kaynakları Politikaları
Arasındaki İlişkinin Analizi. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi, 19(2), 123–136.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/deuiibfd/issue/22755/242889
Tokgöz, N., Taşcı, D., Koç, U., Türker, Y., & Yalçınkaya, A. (2020). İmalat Sektöründe
Faaliyet Gösteren KOBİ’lerde İnsan Kaynakları Yönetimi Uygulamalarının
Belirleyicileri: Eskişehir Örneği. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 21(1), 49–68.
http://journal.dogus.edu.tr/index.php/duj/article/view/1176
Ülgen, H., & Mirze, S. K. (2013). İşletmelerde Stratejik Yönetim (7.). Beta Basım Yayım

183. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
182

Dağıtım.
Wright, P. M., Dunford, B. B., & Snell, S. A. (2001). Human resources and the resource
based view of the firm. Journal of Management. https://doi.org/10.1016/S0149-
2063(01)00120-9
Yıldırım, A. G., Tuzlukaya, Ş., & Kırkbeşoğlu, E. (2020). İnsan Kaynakları
Uygulamalarının Stratejik Yönetim Açısından Değerlendirilmesi. Başkent
Üniversitesi Ticari Bilimler Fakültesi Dergisi, 4(2), 33–52.
https://dergipark.org.tr/en/pub/jcsci/issue/57092/797670

184. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
183


LİDERLİĞİN KARANLIK TARAFI: KARANLIK LİDERLİK

Mehmet ŞAHİN


Halil SUNAR


Alper ATEŞ




ÖZET
Çalışanları belirli bir amaca yönelten kişi olarak tanımlanan lider, örgütsel başarı
üzerinde büyük etkiye sahiptir. Liderlerin örgüt içinde oluşturduğu olumlu çalışma ortamı,
çalışanların daha etkin ve verimli çalışmalarına katkıda bulunur. Yapılan çalışmalarda
genellikle liderlerin olumlu yönüne vurgu yapılmıştır. Liderlik ile ilgili çalışmalarda lideri
başarısız kılan olumsuz özellikleri incelemenin ihmal edildiği görülmektedir. Liderin
baskıcı, küçük düşürücü ve bencilce olan tutumları, iş ortamını katlanılmaz bir hale getirir.
Bu davranışlar sonucunda örgütsel bağlılığın zayıflaması, çalışan verimliliğinin düşmesi ve
uzun vadede çalışanların işten ayrılması gibi durumlar ortaya çıkar. Bu çalışmada karanlık
liderliğin tanımı, karanlık liderin özellikleri, , bu özellikleri taşıyan lider türleri, karanlık
liderlerin etkileri üzerinde durulmuştur. Ayrıca karanlık liderlik kavramına yönelik yapılan
çalışmaların önemli bir kısmı incelenmiş ve konu hakkındaki muhtemel araştırma alanları
belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Liderlik, Karanlık Liderlik, Karanlık Lider Türleri


Öğr. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Akşehir MYO [email protected]

Öğr. Gör., Giresun Üniversitesi Mehmet Bayrak Tirebolu MYO, [email protected]

Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Turizm Fakültesi, [email protected]

185. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
184


THE DARKNESS SIDE OF THE LEADERSHIP: DARK
LEADERSHIP
ABSTRACT
The leader, who is defined as the person who targets the employees for a specific
purpose, has a great impact on organizational success. The positive working environment
created by the leaders within the organization contributes to the more efficient and
productive work of the employees. In the studies conducted, emphasis was placed on the
positive aspects of the leaders. In the studies on leadership, it is observed that the negative
features that failed the leader were neglected. Leader's oppressive, humiliating and selfish
attitudes make the business environment unbearable. As a result of these behaviors,
situations such as weakening of organizational commitment, decrease in employee
productivity and employee turnover occurs. In this study, definition of dark leadership,
properties of dark leader, types of leaders with these characteristics, effects of dark leaders
are emphasized. In addition, a significant part of the studies on the concept of dark leadership
has been examined and possible research areas have been tried to be determined on this
subject.

Key Words: Leadership, Dark Leadership, Dark Leader Types

186. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
185

GİRİŞ
Geçmişten günümüze kadar insanların birlikte yaşamaları doğrultusunda çeşitli
ihtiyaçlar meydana gelmiştir. Bu ihtiyaçlardan biri de insanları bir arada tutup onları
istenilen amaçlar doğrultusunda yönlendirebilecek, onlara yol gösterecek ve onları peşinden
sürükleyebilecek bir lidere sahip olmaktır. Gerek günlük yaşamda, gerek ülke yönetiminde
gerekse işletmelerde insanlar böyle bir kişinin varlığını hep istemişlerdir. Liderlik olarak
adlandırılan bu olguyu yerine getirebilen kişilere de lider denmiştir. Liderlerin hayatın her
alanında ihtiyaç duyulan kişiler olmasından dolayı liderlik konusu da birçok bilim alanının
ilgilendiği konular arasına girmiştir. Bu doğrultuda her bilim alanı liderlik ile ilgili çeşitli
tanımlamalar ve sınıflamalar gerçekleştirmiştir. Günümüzde liderlik tanımı olarak çok fazla
tanım yapılmasının sebebi de işte bu farklı bilim alanlarının ilgi alanına girmesinden
kaynaklanmaktadır.
İnsanların bir arada olduğu ve hayatlarının azımsanmayacak kadar uzun bir
bölümünü geçirdiği işyerlerinde de liderlik önemli bir konudur. Örgütlerde liderlik birçok
araştırmaya konu olmuştur. Bu doğrultuda liderlerin özellikleri belirlenmiş ve birçok liderlik
türü sıralanmıştır. Yapılan tanımlamalar, sıralanan özellikler genellikle liderlerin erdemli ve
olumlu davranışlarını ön planda bulundurmaktadır. Fakat liderlerin tamamı bu olumlu veya
erdemli davranışlara sahip değildir. Bir başka deyişle istenmeyen olumsuz davranış
sergileyen liderler de mevcuttur. Bu şekilde davranışlara ve liderlik tarzına sahip liderleri
tanımlamak için “karanlık liderlik” kavramı kullanılmaktadır. Liderlerin olumsuz yönlerini
ortaya koyan ve karanlık taraf olarak isimlendirilen bu liderlik türü son yıllarda üzerinde
durulmaya başlanan bir konu halini almıştır.
Bu çalışmada ülkemizde son zamanların ilgi duyulan konularından biri haline gelmiş
olan karanlık liderlik tarzı incelenmiştir. Bu doğrultuda liderlik ve liderlik özellikleri
sıralanmış daha sonra karanlık liderlik tanımlanarak karanlık liderlik türleri tek tek
açıklanmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde ise ülkemizde yapılan karanlık liderlik
çalışmalarına değinilerek bu konudaki eksikler sıralanmış ve gelecek çalışmalara yönelik
tavsiyelerde bulunulmuştur.

187. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
186

1. LİDERLİK VE LİDERLİK ÖZELLİKLERİ
Tarihin ilk zamanlarından günümüze kadar olan süreçte insanlar toplu halde
yaşamalarından dolayı kendilerine yol gösterecek bir olguya gereksinim duymuşlardır.
Liderlik kavramı işte bu sebeple açığa çıkmıştır ve günümüzde bu kavram ile ilgili birçok
araştırma yapılmaktadır. TDK (2020) “Önder, şef”, “Bir partinin veya bir kuruluşun en üst
düzeyde yönetimiyle görevli kimse” ve “Bir yarışmada başta bulunan takım veya yarışmacı”
olarak üç farklı lider tanımı yapmaktadır. Liderlik ise “önderlik” olarak tanımlanmaktadır
(TDK, 2020). Liderlik tanımlanması zor bir kavramdır. Liderlik belirli bir hedef ya da vizyon
doğrultusunda insanları toplayabilmektir (Eren, 2013: 501). Liderlik, başkalarının ortak
amaçlar doğrultusunda mücadele etmeyi istemelerini sağlamaktır (Kouzes ve Posner, 1995).
Liderlik tanımı birçok araştırmacı tarafından yapılmıştır. Alanyazın incelendiğinde liderlik
için yapılmış birbirinden farklı birçok tanım mevcuttur. Bu durum birçok farklı alan
içerisinde liderlik kavramının araştırılması sebebiyle meydana gelmektedir. Liderlik
araştırmaları çok farklı alanlarda yapıldığı için her alan kendi yönüyle liderliğe tanım
getirmekte ve bu durum birçok liderlik tanımının oluşmasına sebep olmuştur.
Liderlik, bireyler arası etkileşim, başkalarını etkileme ve ikna etme sürecini içeren
bir kavramdır (Acar, 1997). Lidere ait özellikler aşağıdaki gibi sıralanabilir (Güllü, 2009:
12);
-Liderlik bir konumun değil, etkileşimin sonucudur.
-Liderlik, bireyin örgütteki davranış biçimi sonucunda ortaya çıkar.
-Bir kişinin her durumda lider olması gerekmemektedir.
-Liderlik grubun birey ile ilgili düşüncesine bağlıdır.
-Liderlik, yapısı önceden belirlenemeyen bir unsurdur.
-Bireyin rolünü algılayış biçim onun liderlik davranışlarını belirlemektedir
-Lider, birleştiren, inandıran, esindiren, heyecanlandıran, yönelten, değişim yaratan
ve iz bırakandır.

188. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
187

Kişi ve grupları etkileme ve yönlendirme gücü ve otoritesinin varlığı liderlikte
önemli unsurlardır. Liderlik her zaman biçimsel bir süreçten ibaret değildir ve liderin resmi
yetkilere sahip olmama durumu olabilir. Bu sebeple lider ile yönetici kavramları eş anlamlı
olarak değerlendirilmez ve liderler her zaman organizasyonun üst kademelerinde görevli
kişilerden oluşmaz (Paksoy, 2008: 2).

2.KARANLIK LİDERLİK
Liderlik hakkında birçok çalışma yapılmıştır ve bu çalışmaların genelinde liderliğin
olumlu yönleri değerlendirilerek bu yönler dahilinde lider tanımı yapılmıştır. Fakat hayatın
birçok noktasında olduğu gibi liderlik dünyasının da istenmeyen tarafları bulunmaktadır. Bir
başka deyişle bütün liderler takipçileri açısından isteyerek takip edilen kişiler değildir.
Liderlerin de olumsuz davranış ve tutumları olabilmektedir ve bu durum ayrı bir araştırma
konusu halini almıştır.
Liderlik hakkında her zaman olumlu, etik ve iyiymiş gibi yazılma eğilimi mevcuttur.
Kellerman (2004) onlarca yıldır liderlere ve liderliğe koşulsuz olarak olumlu bakılmasına
rağmen, "kusurlu liderlerin her yerde olduğunu" ve çoğu durumda kötü veya değersiz
kişilerin liderlik pozisyonlarını başarıyla sürdürdüklerini öne sürmüştür. (McCleskey, 2013:
35). Liderlerin 'normal' olarak değerlendirilen kişiliğini dikkate alan literatür varken, liderlik
kişiliğinin 'karanlık tarafı', yani daha olumsuz çağrışımlı özellikler ile birlikte başka bir
literatür gelişmektedir. Kişiliğin "karanlık tarafı" nın incelenmesi, örgütlerde "raydan
çıkma" potansiyeli, sapkın davranışlar ve kötü iş performansı olan kişileri belirlenmesine
yardımcı olmada önemli bir role sahiptir. (Khoo ve Burch, 2008: 87).
Liderliğin olumsuz yönü olarak adlandırılan karanlık kısmıyla ilgili ilk araştırma
Conger (1990) tarafından yapılmıştır. Conger (1990) liderlerin sahip olduğu üç özel
yeteneğin olumsuz sonuçların meydana gelmesinde etkili olabileceğini belirtmiştir. Karanlık
tarafa etki eden bu yetenekler stratejik vizyon, iletişim ve izlenim becerileri yönetimi ve
genel yönetim uygulamalarıdır (Conger, 1990: 44). Örgütün sağlığı pahasına kişisel
vizyonlarını vurgulayan, genel yönetim yetenekleri zayıf olan ve kişilerarası becerilere sahip
olmayan liderler, karanlık liderlik sonuçlarının meydana gelmesine sebep olur (McCleskey,

189. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
188

2013: 36). Olumsuz liderlik davranışlarının çalışanlar tarafından algılanış şekli ve bu
davranışlardan nasıl etkilendikleri de önemlidir. Karanlık lider davranışları takipçilerde
kaygılanma, çaresizlik, hayal kırıklığı, iş tatmini düşüklüğü, yöneticiye olan güvende azalma
ve işe yabancılaşma gibi psikolojik zararların yanında işten ayrılma gibi ise maddi zararların
da oluşmasına neden olmaktadır. Ayrıca lidere ait karanlık olarak nitelendirilen sıfatların
birkaç tanesine çalışanlar tarafından aynı esnada maruz kalınabileceği de düşünülmektedir
(Fındıklı vd., 2019: 95-96).
Karanlık lider (Uygur ve Gümüştekin, 2019):
-Takipçilerinin psikolojik ve fiziksel sağlığını tehdit eder,
-Para, konum, korku yoluyla motivasyon sağlamaya çalışır,
-Kıskançlık sebebiyle başarılı çalışanları işlevsizleştirir,
-Baskıcı bir iletişim tutumu sergiler.
Bu özelliklere ek olarak geniş anlamda karanlık lider, kendi ihtiyaçlarına yönelik
abartılı vizyon anlayışına sahip olan, iş performansı düşüklüğü ve sapkın davranışlar
sebebiyle örgütün hedeflerine ulaşma anlamında sapmalara neden olan, gerçekçilikten uzak
değerlendirme yapan, değişimleri takip edemediği için çağa ayak uydurmada sorun yaşayan
ve olumsuz sonuçların sorumluluğunu dış etkenlere yıkan liderlerdir (Uygur ve Gümüştekin,
2019: 2554).

2.1.KARANLIK LİDER TÜRLERİ
Karanlık liderlere ait işlevsel olmayan davranışları inceleyen McIntosh ve Rima
(1997) yapmış oldukları çalışma sonucunda 5 farklı karanlık liderlik türü sıralamışlardır. Bu
karanlık liderlik türleri “zorlayıcı lider, narsist lider, paranoyak lider, duygusal bağımlı lider
ve pasif-agresif lider” şeklindedir.
Zorlayıcı Lider: Liderlik bağlamında zorlayıcılık, mutlak düzeni sürdürme ihtiyacını
tanımlamaktadır. Zorlayıcı liderlik, liderlerin kendi zorlayıcı kişiliğinden kaynaklanır ve her
şey, hayatın her alanı kontrol edilmelidir ve kişisel ve örgütsel yaşamda aşırı bir

190. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
189

mükemmelliğe ulaşmaya çalışır. Zorlayıcı liderler sürekli olarak otorite figürlerinin güvence
ve onayını ararlar ve performanslarından ve duruşlarından emin olmadıklarında
endişelenirler. Mükemmeliyetçilik ve aşırı eleştiri zorlayıcı liderliğin diğer özellikleridir
(McIntosh ve Rima, 1997).
Narsist Lider: Bu tarz liderler için dünya benlik merkezinde dönmektedir. Narsist
liderler aşırı hırslı, görkemli fantezilere sahip, aşağılık duygusu olan, dış hayranlık ve alkışa
aşırı bağımlılığı olan kişilerdir. Narsist liderler kendi hedeflerini ilerletmek için başkalarını
kullanma eğilimindedirler. Aynı zamanda kendi başarılarını ve yeteneklerini abartma
eğilimindeyken, başkalarında bunun niteliğini ve değerini tanımayı reddederler (McIntosh
ve Rima, 1997). Narsist lider fazla değerli olduğunu hisseder ve kendisini eşi bulunmaz
olarak görür ve genellikle kişiler arası ilişkileri iyi değildir (Kesken ve Ayyıldız Ünnü,
2011).
Paranoyak Lider: Paranoyak liderler; herhangi bir şeyden veya herhangi birinden
korkan, şüpheci ve düşmanca karakteristiğe sahip, başkalarıyla ilişkilerinde tedbirli olan,
önderlik ettikleri kişilerin eylemlerine ve tepkilerine aşırı duyarlı, her zaman potansiyel
isyanlardan korkan, kendi yeteneklerinde son derece güvensiz ve diğer üstün yetenekli
insanları patolojik olarak kıskanan kişilerdir (McIntosh ve Rima, 1997).
Duygusal Bağımlı Lider: Bu tarz liderler başkalarının duyguları hakkında takıntılı
bir şekilde endişelenirler - genellikle duygusal ve fiziksel olarak hasta olurlar. Genellikle
başkalarının uygunsuz tutum ve eylemleri için sorumluluk almaya isteklidirler (McIntosh ve
Rima, 1997). Duygusal bağımlı lider kendine güvenmez ve tek başına karar veremez.
Bundan dolayı çalışanların liderlerine karşı olan saygıları ve hayranlıkları azalabilmektedir.
Aynı zamanda bu tarz liderler etrafındakileri kontrol altında tutmak ister ve genellikle sahip
oldukları bilgileri paylaşmayıp kendilerine saklarlar (Larsen ve Goodstein, 1993).
Pasif-Agresif Lider: Pasif-agresif liderler, görevleri yeterince yerine getirme
taleplerine direnme eğilimindedir. Görevlerini yaparken hiç hevesleri yoktur ya da çok az
vardır. Dürtüsellikleri meslektaşlarının sık sık sinirlenmesine neden olur. İşler yolunda
gitmediğinde sabırsızlık, sinirlilik sergilerler. Pasif agresif liderler gelecek için hedefler
belirlemekte ve planlar uygulamakta zorlanırlar, kötümser bir bakış açısına sahiptirler,

191. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
190

istedikleri gibi yönetmelerine izin verilmediğinden hemen şikayet ederler ve çoğu zaman
işlerinden ve organizasyonlarından mutlu, uyumlu ve memnun görünürler. Bununla birlikte,
bir süre sonra düzensiz bir duygusal davranış modeli gösterebilirler (McIntosh ve Rima,
1997).

SONUÇ VE ÖNERİLER
Liderlik gerek sosyal hayatta gerekse iş hayatında insanları ve toplulukları birlikte
hareket etmeye yönlendiren bir unsurdur. Bu sebeple liderlik konusunda her geçen gün yeni
çalışma alanları ortaya çıkmaktadır. Liderlik ve liderlik türleri uzun süredir örgütsel alanda
incelenmektedir. Bu doğrultuda farklı liderlik türleri sıralanmakta ve bu türler ayrıntılı
şekilde incelenmektedir. Karanlık liderlik de bir liderlik türüdür. Bu liderlik türü de diğerleri
gibi çeşitli yönleriyle incelenmektedir. Özellikle son 20 yıldır karanlık liderlik ile ilgili
çalışmaların sayısı artmıştır. Bu doğrultuda literatürde karanlık olarak nitelendirilen olumsuz
liderlik türleri ve davranışlarını içeren birçok çalışma bulunmaktadır. Ülkemizde de
liderliğin karanlık tarafı ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan bazıları aşağıdaki
gibidir;
Ballı ve Çakıcı (2016) yaptıkları çalışmada karanlık liderliğin örgütsel bağlılık ve
örgütsel sessizlik üzerindeki etkisini ölçmeye çalışmışlarıdır. Bu doğrultuda otel çalışanları
üzerinde yaptıkları araştırma sonucunda karanlık liderlikle örgütsel bağlılık arasında negatif,
örgütsel sessizlikle arasında pozitif ilişki bulunmuştur.
Başar vd. (2016) karanlık liderlik davranışlarını, bu davranışların çalışanlar
üzerindeki etkilerini ve çalışanlar tarafından bu davranışlara verilen tepkileri belirlemek
üzere yaptıkları çalışma sonucunda bezdirici, narsistik, samimiyetsiz ve zorbaca olmak üzere
karanlık liderlik davranışlarını ortaya koymuşlardır. Ayrıca bu davranışların çalışanlar
üzerinde psikolojik ve psikolojik etkisi olduğunu ve çalışanların aktif ve pasif olarak bu
davranışlara iki farklı türde tepki verdiklerini belirlemişlerdir.
Fındıklı vd. (2019) yapmış oldukları çalışma sonucunda 35 ifadeden oluşan ve 6
faktörlü bir karanlık liderlik ölçeği oluşturmuşlardır.

192. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
191

Uygur ve Gümüştekin (2019) yaptıkları çalışmada karanlık liderliği açıklayarak
karanlık liderliğin alt boyutlarını incelemişleridir. Ayrıca karanlık liderlik ve alt boyutlarının
çalışanlara ve örgüte yönelik zararlı davranış türleri sıralanmıştır.
Tülemez ve Halis (2019) çalışmalarında olumsuz lider davranışlarının, çalışanlar
üzerindeki olumsuz psikolojik ve fizyolojik etkilerinin çalışanların demografik özellikleri
bakımından farklılaşma durumunu incelemişlerdir.
Başar (2020) yapmış olduğu çalışmada işyerlerinde çalışanların karanlık liderlik
algısını ölçmeye yönelik olarak bir ölçek geliştirmiştir.
Ülkemizde yapılan karanlık liderlik çalışmalarının genellikle son 5 yıl içinde
yapıldığı gözlemlenmiştir. Bu noktada diğer ülkelere göre bu konuda çalışmaların yapılması
bir hayli geciktiği söylenebilmektedir. Aynı zamanda ülkemizde çok az sayıda çalışma
yapıldığı da dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu durumun sebebi karanlık liderlik kavramı her
ne kadar diğer ülkeler için 30 yıllık bir maziye sahip olsa da ülkemiz açısından yeni bir
kavram olduğundan yapılan çalışma sayısı da bu sebeple azdır.
Karanlık liderlik ile ilgili gelecekte yapılacak çalışmalarda bu liderlik davranışlarının
ortaya çıkmasında etkili olan faktörlerin araştırılması, kişilik özellikleri ile karanlık liderlik
davranışları arasındaki ilişkinin incelenmesi, karanlık liderlik davranışlarına maruz kalan
çalışanların bu davranışlardan etkilenme durumunun ortaya konması, karanlık liderlik ile
örgüt performansı arasındaki ilişkinin belirlenmesi gibi konulara yönelmenin ilgili alan için
faydalı olabileceği söylenebilir.

193. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
192

KAYNAKÇA
Acar, A. C. (1997). Hava Harp Okulu ve İÜ İşletme Fakültesi Öğrencilerinin Liderlik
Yönelimlerine ilişkin Bir Araştırma. Gerçekçi Yönetişim: Yönetici/Liderlik Modeli, Varlık
Yayınları.
Ballı, E., & Çakıcı, A. (2016). Karanlık liderliğin örgütsel bağlılık ve örgütsel sessizlik
üzerine etkisi: Otel çalışanları üzerinde bir araştırma. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 25(3), 167-180.
Başar, U. (2020). İş Yerinde Karanlık Liderlik Algısı Ölçeği. İstanbul Kent Üniversitesi
İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1(1), 70-103.
Başar, U., Sığrı, Ü., & Basım, N. (2016). İş yerinde karanlık liderlik. İş ve İnsan Dergisi,
3(2), 65-76.
Conger, J. A. (1990). The dark side of leadership. Organizational dynamics, 19(2), 44-55.
Eren, E. (2013). Yönetim ve Organizasyon: Çağdaş ve Küresel Yaklaşımlar. İstanbul: Beta
Yayınları.
Fındıklı, M. M. A., Okan, G., & Sığrı, Ü. (2019). Karanlık Liderlik Ölçeği: Çalışanların
Algısı Üzerine Bir Ölçeklendirme Çalışması. Nitel Sosyal Bilimler, 1(1), 89-115.
Güllü, E. (2009). Sınıf öğretmenlerinin algılarına göre ilköğretim okulu yöneticilerinin
liderlik stilleri ile öğretmenlerin iş doyumu düzeyleri arasındaki ilişki. (Yüksek Lisans Tezi),
Gazi Üniversitesi, Ankara.
Kellerman, B. (2004). Thinking about... leadership. Warts and all. Harvard Business
Review, 82(1), 40-45.
Kesken, J., & Ayyıldız Ünnü, N. (2011). Öteki liderlik. Ankara: Gazi Kitabevi.
Khoo, H. S., & Burch, G. S. J. (2008). The ‘dark side’of leadership personality and
transformational leadership: An exploratory study. Personality and individual differences,
44(1), 86-97.

194. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
193

Kouzes, J. M., & Posner, B. Z. (1995). The leadership challenge: How to keep getting
extraordinary things done in organisations. San Francisco.
Larsen, E., & Goodstein, J. (1993). Who's driving your bus?: codependent business
behaviors of workaholics, perfectionists, martyrs, tap dancers, caretakers & people
pleasers: Pfeiffer.
McCleskey, J. (2013). The dark side of leadership: Measurement, assessment, and
intervention. Business Renaissance Quarterly, 8.
McIntosh, G. L., & Rima, S. D. (1997). Overcoming the Darkside of Leadership: Baker
Books.
Paksoy, H. M. (2008). Küreselleşme, liderlik ve liderlik teorileri. C. Serinkan (Ed.),
Liderlik ve motivasyon: Geleneksel ve güncel yaklaşımlar. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
TDK. (2020). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
Tülemez, S., & Halis, M. (2019). Liderliğin Karanlık Yüzü Ve Çalışanlar Üzerindeki
Olumsuz Etkileri. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
19(4), 957-980.
Uygur, A., & Gümüştekin, K. (2019). Karanlık Liderliğin Alt Boyutlarının İncelenmesi.
Social Sciences Studies Journal, 5(35), 2552-2562.

195. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
194


ALİ SABRİ'NİN HİKÂYE DİLİNİN SÖZCÜK ÖZELLİKLERİ

Doç.dr. Mehriban ASADULLAYEVA
1
(GULİYEVA)

ÖZET
XX.Yüzyılın başları Nahçıvan edebi ortamı temsilçilerinden biri şairi Ali Sabri Azerbaycan
edebi dilinin şekillenmesinde ve gelişmesinde önemli bir rol oynadı.Kendi yaratıcılık
arayışları, kendine has dili ve üslupu olan Ali Sabri’nin ana dilinde yazmış olduğu bedii
yaratıcılığında anlam yoğunluğu, doku zenginliği, halk dili unsurları ve farklı söz
sanatlarının kullanımı ile dikkat çekmektedir.
Ali Sabri Azerbaycan canlı halk diline dayanarak bedii sözün gücünden kullanarak
Azerbaycan edebiyatının zenginleştirmesi Azerbaycan kültürü tarihindeki hizmetlerinden
biri gibi değerlendirilmelidir. Onun eserleri, yaşadığı dönemin yazı dilinin leksik ve
semantik özelliklerinin ortaya çıkarılmasında büyük önem arz etmektedir.
Makalede Ali Sabri’nin eserleri XX. Yüzyılın başları Azerbaycan edebi dilinin söz
varlığını ve leksik özelliklerini öğrenmek için zengin malzemeye sahip olduğuna değinilmiş,
yazarnın hikayelerinin dilindeki alıntı kalimeler, arkaizmler, eşsesli, eşanlamlı ve zıtanlamlı
sözcüklerin leksik ve semantik özellikleri ele alınarak incelenmiş, onların yaratıcılığında
kullanım şekillerinden bahsedilmiştir.
Anahtar Kelimeler: XX. Yüzyılın başları, Nahçıvan, Ali Sabri, bedii dil, leksik
özellikler.


1
Doç.dr. Mehriban ASADULLAYEVA (GULİYEVA), Nahçıvan Devlet Universitesi, Pedaqoji fakültesi,
Fenlerin öğretim yöntemi ve teknoloji öğretmenliyi bölümü, Nahçıvan/AZERBAYCAN,
e-posta: [email protected]

196. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
195


LEHICAL PECULIARITIES OF ALİ SABR’S STORİES
Mehriban ASADULLAYEVA
1
(GULİYEVA)
ABSTRACT
Nakhchivan literary environment representatives of the early XX century Ali
Sabri played a major role in the establishment and development of Azerbaijani literary
language. Ali Sabri is a stories with unique creative search, original language and style.
The stories by Ali Sabri written in Azerbaijan language attracts the attention of the
reserchers by the richness of meaning, structure, folk language elements and the use of
different literary ehpressive means the language.
Ali Sabri enriched Azerbaijani literary language by means of literary ehpressions of folk
language. It was one of his invaluable merits in the history of Azerbaijani culture. His
stories are of great importance for revealing lehical-semantic and grammatical
peculiarities of literary language of that period.
It is noted, that stories by Ali Sabri give rich material to study the vocabulary and lehical
features of the Azerbaijani literary language in the early XX century. National and
borrowed words, archaisms used in the works of the writer, lehical-semantic and stylistic
peculiarities of different language groups (homonymous, synonyms, antonyms) are also
analyzed in the article.
Key Words: early XX century, Nakhchivan, Ali Sabri, literary language, lehical
peculiarities.




1
Associate Professor Mehriban ASADULLAYEVA (GULİYEVA) , Nakhchivan State University, Faculty of
Pedagogy, department Methods of teaching subjects and technology teacher, Nakhchivan /AZERBAYCAN
e-mail: [email protected]

197. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
196


GİRİŞ
1

Bedii üslup her zaman edebi dilin önemli kolu olmuşdur. XX.Yüzyılın başları Azerbaycanda
bedii nesrin hikaye janrı zengin inkişaf yolu keçmişdir. XX. Yüzyılın başları Nahçıvan edebi
ortamı temsilçilerinin nesr eserleri Azerbaycan edebiyatının zenginleşmesinde müstesna rol
oynamıştır.
M.F.Ahundov, C.Memmedquluzade, A.Haqverdiyev, Ü.Hacıbeyov, Y.V.Çemenzeminli
kibi senetkarlar eserlerinde reallığa ve konkretliye özel dikkat vererek, bedii nesrimizin hızlı
inkişafına zemin hazırlayırdılar. XX. Yüzyılın başları Nahçıvan edebi ortamınin Celil
Memmedguluzade, Memmed Said Ordubadi, Mehemmed Tağı Sıdkı, Eyneli bey Sultanov,
Alekber Nahçıvanlı (Abbasov), Ali Sabri (Gasımov) kibi temsilcilerinin irsinde hikaye janrı
önemli yerlerden birini tuturdu. Şu hikayeler ediplerimizin yaşadıkları dönemin talebi ile
sesleşirdi. Sözügeden dönemde nesrde, özellikle de hikaye janrında halk hayatı ve onun
geleceyi, kadın özgürlüyü, maarifçilik ideyaları, milli dil kibi meseleler yansımağa başladı.
Hikaye janrını zamanın talebi olarak qiymetlendiren akademik Nizami Cafarov yazır: “XIX.
Yüzyılın sonu XX. Yüzyılın başları Azerbaycan nesrinin tarihinde ilk böyük yükseliş devri
sayıla biler. Bu yıllarda yeteri kadar büyük sanatkarlıkla (ve çeşidli janrlarda) nesr eserleri
kaleme alınsa da, devrin en populyar janrı hikayedir” (Cafarov,2018: 12). Bu bağlamda XX.
Yüzyılın başları yazarlarımızın mehsuldar çalışması sayesinde nesr sahesi genişlenmiş,
edebiyatın mevzu dairesi ise zenginleşmişti. Yaranan güzel koşullardan yararlanan
deneyimli yazarlarla yanı sıra edebi ortamda ilk adımlarını atmış gençler de vardı. Bu tür
yazarlar sırasında Ali Sabri de yer almıştdır.
XIX. Yüzyılın sonu XX. Yüzyılın başları Azerbaycanda halkınbinlerce yıldır formalaşan
ahlak normalarına, gelenek ve görenekler, yaşam-meişet biçimine söykenen, milletin

1
Bu çalışma 17 Şubat 2016 tarihinde yapılan 1 no'lu toplantıyla onaylanmış, doktora programına kayıtlı
(Azerbaycan dili indeksi 5706.01) Doç. Dr. Mehriban ASADULLAYEVA tarafından araştırılacak olan “XIX
ve XX yüzyıl başlarında Nahçıvan edebi ortamının temsilcilerinin sanatsal dilinin özellikleri” başlıklı tez
konusu temelinde hazırlanmıştır. Bu çalışma, araştırma projesi kapsamında Doç.dr. Mehriban
ASADULLAYEVA (GULİYEVA) tarafından “Ali Sabri'nin hikâye dilinin sözcük özellikleri” tezi olarak
hazırlanmıştır.

198. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
197

tefekkür kaynaklarından beslenen orijinal bir edebiyat yarandı (Sabri,1978:150). Zamanın
güncel sorunlarına tokunan yazarlarımız deyerli, ibretamiz sanat örnekleri erseye getirirdiler.
Bu devrde kaleme alınan hikayelerin ana konusuna kadın özgürlüyü, eskilerle yeniliyin
mücadelesi, halkın cehalet uykusundan uyadılması, cehaletin aradan kaldırılması,
maarifperver fikirlerin tebliği kibi mövzuları yansıtırtı.
1. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Makalede mükayiseli-tipoloji tehlil üsulundan kullanılmış, tasvırı, mükayise metodları, aynı
zamadatarihilik prinsipi rehber tutularaq, araşdırma aparılmıştır. Burada ayrı-ayrı sorunların
şehrinde tarihi-mükayiseli metoda da başvurulmuştur. Şununla alakadar olaraq makalede Ali
Sabrinin hikayelerine istinad olunmuşdur.
2. ALİ SABRİNİN HİKAYE YARATIÇILIĞI VE BEDII DİL
XX. Yüzyılın başları Nahçıvan edebi ortamınin önemli temsilçilerinden biri olan Ali
Sabrinin yaratıçılığında hikaye janrı önemli yer tutmuşdur. Devrin talep etdiyi mövzularda
kaleme aldığı hikayelerinde Ali Sabri insan karakterini, onun keçirdiyi hiss-heyecanları,
psikoloji sarsıntılarını, obrazın zahiri çizgilerini dolğun boyalarla yansıta bilmiştir. Ali Sabri
bir sıra hikayelerinde hadiselere derinden nüfuz ederek meydana gelen olayları sade ve doğal
dilde yazmıştır. Onun üslup özellilerinin temelini yığcam, konkret ve doğal dil teşkil edir.
Hikayelerinde realizme güclü meyl hiss olunurdu. Görkemli nasir Celil
Memmedguluzadenin bedii nesrine has olan realsit hayat panolarının tasvırı Ali Sabrinin
hikayelerinde de hiss etmek mümkündür. Edip obrazların portrelerini bedii tasvırını yüksek
ustalıkla vermeyi başarmıştır. Metaforların, epitetlerin ve mecazların güclü tesiri duyulan
hikayelerde okuyucuyu etkileyen hayat panoları geniş yer alır. Ali Sabri mecazlardan da
sanatkarlıkla kullanmıştır. Fikrin rengareng ifadesi hem sözün hakiki anlamında, hem de
mecazi anlamında yansımasını bulur.
Akademik Nizami Ceferov “Edebiyat sohbetleri” adlı kitabında XX esrin evvellerinde
hikaye janrının ehate etdiyi mevzulara münasibet bildirerek yazır: “...şuraya toplumun
manevi-ahlaki yetiştirme, maarifçiliye, sosyo-politik aktiviteye, yeniliye çağırış, köhnәliyin
tenqidi kibi ideya-mezmun motivleri, aynı zamanda da yığcam süjet-kompozisiya, koloritli
(ve olduqca halkı-kütlevi) dil-üslup dahil idi (Cafarov, 2018: 13).

199. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
198

Ali Sabri “Gonbul ayı balası”, “Firuzun kederi”, “Himaye”, “Qaraçılar”, “Balaca ve Hallı”,
Solğun çiçek”, “Şebi hicran, yahud müsibeti-Şadi” hikayelerinin yazarıdır. “Solğun çiçek”
isimli hikayesini edip “İqbal” qazetesinde, 26 sentyabr 1913-cü ilde, “Şebi-hicran, yahud
müsibeti–Şadi” hikayesini ise 1912-ci ilde Qori seminariyasında okuduğu vakitlerde
yazmıştır. Azerbaycan edebiyatında sentimental cereyana yakın olan senekarlardan biri olan
Ali Sabrinin “Şebi-hicran, yahud müsibeti–Şadi” hikayesi hakkında professor Hüseyn
Heşimli yazırdı: “Bu yığcam süjetli eserde hadiseçilikden daha çok, obrazların hissi-manavi
yaşantıları, könül çırpıntıları, duyğu ve düşünceleri, emosional hallarının tasvırı ön mövqede
duruyor ki, bütün bu tür makamlar eserin sentimentalist karakterinden ireli gelirdi” (Haşimli,
2020: 55).
Ali Sabri hikayelerinde hayatın derin katlarına nüfuz ederek hadiselerin dahili mahiyyetini
açmağı başarmıştır. Sadelik, samimilik onun yaratıçılığının, bedii üslupunun özeyini teşkil
edir. “Balaca ve hallı” hikayesinde halk dilinin esrarengiz söz ehtiyatından, hikmet
hazinesinin hayranedici özelliyini kullanan edip obrazlı nitq vasıtası ile ferdi yaratıçılığını
üze çıkarmağı başarmıştır.
Ali Sabrinin bedii yaratıçılığı didaktik, lirik-dramatik meyli ile dikkat çekiyor.
Hikayelerinde savadsızlığın yol açdığı belalar, bütövlükle cehaletin tenqidi, hakkını talep
ede blecek geniş dünyagörüşlü kahramanlarınyazar tehkiyesi ile mükemmel ifade eden Ali
Sabri ayrı-ayrı yaratdığı obrazlar vasıtasıyla yaşadığı devri, toplumu mükemmel bedii dil ile
tasvir etmeyi başarmıştır.
3. Ali Sabrihi kayelerinin sözcük özellikleri
Azerbaycan nesrinin dolğun menzeresini müşahide etmek, aynı zamanda devrin ictima-
siyasi hadiselerini bedii dil bakımından araştırılması hikayelerin dil ve üslup özelliklerinin
öyrenilmesi makalenin aktuallığını temin edir. Ali Sabrinin hikayelerinde müellifin de,
kahramanların da dili pek sadedir ve rahat anlaşılır.
Ali Sabrinin küçük hacmli eserlerinde ister tabiat, isterse de obrazların zahiri görünüşünün
doğru ve küsusrsuz tasviri güclü müşahideçilik qabiliyyetinden haber verir: “Qaraçılar”
hikayesinde “Qocaman Salvartı dağlarından katı, kara, korkunc bulutlar efi ilanlar kibi

200. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
199

sürünüb gelirdi. Etrafa zülmet çökdü. Göy arası kesilmeden kişneyir, dalbadal şimşek
çakırdı. Etrafdakı ormanlardan duyulan çakalların ulaşması çocuk ağlaşmasını andırırdı”
(Sabri,1978: 34). Hikayede Nazlı adlı çingene kadının dahili sarsıntıları, manevi çarpıntıları
hiss ve emosional hal doğuran tarzda tabiatın sertliyi ile uyğunlaşdırılır. Bu sahnede yazar
Nazlı için sade, kömeksiz insanın ezabına uyğun ovqat yaradır. Ali Sabrinin hikayelerinde
küvvetli teşbehlere de rast gelinir: “Keher atın üstünde kartala benzeyirdi” (Sabri,1978: 119)
ve b.
Ali Sabrinin canlandırdığı real hayat hikayeleri Nahçıvan edebi ortamınde baş veren
hadiselerle sesleşirdi. Yazarın yaşadığı ortamdan bahs eden hikayeler mevzu, hadise,
obrazlar yığcam, konkret, bedii dilde ifade olunmuşdu. Meişetle bağlı meseleler bütün
teferrüatı ve yazar samimiyyetile tasvir olunmuşdur. İlk defa olaraq Nahçıvan edebi ortamı
temsilçilerinden biri olan Ali Sabri yaratıçılığının bedii dil özellikleri sistematik olaraq
tedqiqata celb edilmişdir. Ali Sabrinin hikayelerinin dili sade, ifadeli, obrazlı olmaqla yanaşı,
o dövr Azerbaycan eyaletlerinden birinde -Nahçıvanda baş veren hadiseleri, aynı zamanda
personajın dili ile Azerbaycanda ve ondan kenarda baş veren ictimai-siyasi hadiseleri,
edebiyatımızı ve medeniyyetimizi öğrenme açısından etibarlı menbedir.
Makalede Ali Sabrinin hikayelerinde eski kelimelerin, Azerbaycan diline ait sözlerin ve
ifadelerin, o cümleden halk yaratıçılığı örneklerinin, ata sözleri ve mesellerin, rus-Avrupa,
arap-fars sözlerinin, izafet birleşmelerinin bedii dil özellikleri öyrenilmiştir. Milli
Azerbaycan sözleri, arap-fars, rus-Avrupa menşeli sözler edipin hikaye ve alıntılerinda
devrin dil ortamının talebinden dolayı kullanılmıştır. Halk edebiyatından alınan örnekler,
özellikle ata sözleri meydana gelen olay, ehvalat ve durumlara göre kullanılmıştır.
Kahramanın sevgisinden dönmeyeceyini “Öldü var, döndü yokdur” ata sözü ile
kuvvetlendirmiştir (s.103).
“Himaye” hikayesinde ağı janrına müraciet eden edip obrazın içindeki sarsıntısını aşağıdakı
misralarla etkiliyapmıştır:
Kızılgül olmayaydı,
Saralıp solmayadı,
Bir ayrılık, bir ölüm,

201. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
200

Hiç biri olmayaydı (Sabri, 1978: 31).
Lirik-psikoloji üslupun imkanları geniş ve rengareng olduğu için Ali Sabri yazar olaraq
hikayelerinde bu imkanlardan dünyagörüşüne, hayat hadiselerine münasibetindeki
mövqeyine uyğun şekilde kullanmıştır.

4. HIKAYELERİNİN DİLİNDE LEKSİK -SEMANTİK SÖZ QRUP LARINDAN
İSTİFADE
“Gonbul ayı balası” (Tosun ayı yavrusu) hikayesinde tabiat tasvırı müellifin fikir ve
düşüncelerinin obrazlı ifade vasitesi kibiokuyucun estetik zevqini okşuyor. Ali Sabrinin
küçük nesr örneklerinde tabiat tasvırıbedii emosionallık yarata biliyor: “Her defa şimşek
çakarken bize öyle geliyordu ki, göy ile yer arasında korkunç, katı, siyah perde
çekilmişdir...Ormanda çakalların ulaşması da bizi pek etkilerdi. Bize öyle geliyordu
dünyanın sonudur. Yağmur artıq ormaı da tutdu. Yamaçlardan, dağlardan akan sel-sudan
terpenmek imkansızdı” (Sabri, 1978: 6).
“Gonbul ayı balası” hikayesinde gürültu, şakkıltı (Sabri,1978: 5), zingilti, kışıltı (Sabri,1978:
8), “fıff”, “mrrr”, “danq-danq” (Sabri, 1978: 11) “hor-hor” (Sabri,1978: 66) kibitakliti sözler
ve sesler vasıtasıyla Ali Sabrihikayenin tesir gücünü artırmışdır. Muhtar Hüseynzade takliti
sözler haqqında yazır: “Şu sözler, insanlar ve hayvanlar tarafından yapılan doğal seslerin
yanı sıra doğal olaylarla bağlantılı olarak duyulan seslerin de taklit edilmesi ve yamısılamak
yolu ile yaratılmıştır”. (Huseynzade,2007: 268).
Ali Sabri hikayelerinde ata sözlerini gah kinayeli, gah da ibretamiz bir sonuç çıkarmak için
kullanmıştır. Edip bazen ata sözlerini mezmun cehetden deyişilmiş şekilde verir. Bu
deyişiklik ise forma ve mezmuna heç bir hasar getirmiyor. Örneğin: Yağın ela yağdır, amma
it derisinde” (Sabri,1978: 91), “dünen ölseydi, bu gün iki gün olardı” (Sabri, 1978: 107),
“Yıkmadığı ev, vermediyi fitvalar olmadı” (Sabri,1978: 108), “keçi can hayındadır, kasab
piy arıyor” (Sabri, 1978: 110), “buğda çöreyinin buynuzu var?” (Sabri, 1978: 81), “Oddan
kül, külden de ot babalarbu tür deyib” (Sabri, 1978: 104) ve b.

202. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
201

Diyaloglarda, yazar tehkiyesinde edipin dili hakkında ilk defa olarak bilimsel-teorik
düşünçeler yer almakdadır. Obrazların, onların hadiselere tavrını, aynı zamanda hikayede
sunulan hadisenin mahiyyetinin ifşasında diyalogların müstesna önemi vardır. Ali Sabrinin
hikayelerinde obrazların karakteri, maksadı, olumlu ve olumsuz cehetlerini diyaloglarda
bulmak mümkündür. Köy hayatını, köylü meişet üslupunu güzel bilen sanatkarın kesin ve
karakteristik detallardan ibaret oluşan diyalogu pek dogal görkem almıştır:
- E… şu arık-uruk dılğırlar nedir getirmisen? Mahvolmuş köyünüzde düzgün koyun
bulunamadı mı?
- Ağa! Başın için seçilme koyunlardır. Keçen il kuraklık oldu. Şimdi hayvanlara yem
bulmak olur mu?
- Eliniz çarpık, kendiniz çarpık, Allah size nasıl üzülsün! (Sabri, 1978: 113).
Hikayelerindeki dialekt ve şiveleri, canlı danışıq dilini diyalogda izlemek mümkündür:
- İbad! Ay aşağılık, sen o nacinsin yerini bilmemiş deyilsen!
- İbadın canına vic-vice düştü: “Anlaşılan, şu eclaf lepirime düşmüş” deye düşündü.
- Ay ağa! Bizi adam yerine konan yokdur ki!
- İyi, az zevze, eşek oğlu eşek… Kuzu soyutmasını, tarhunu, bir az da ekmek getir
cavuk ol. Kuş kibi gedәr, kuş kim gelirsin! (Sabri, 1978: 116).
Yukarıdakı diyalogda soğumak sözünün yakın manalı olan vic-vice sözü ile evezlenmesi
edipin hikayenin dilindeki sözlere daha rengareng, seçici yanaşmasıdır.
Hikayelerin dilinde kullanılan frazeoloji birlәşmәlәr, zıtanlamlı, eşanlamlı kelimeler
eşanlamlı satırlar, küfür ve arqo bildiren sözlerve s. suretleri tipikleşdirmek, ferdileşdirmek
eserin ideyasını daha da güclendirir. Ali Sabri leksik-semantik söz qruplarından aşağıdakı
kibi kullanmıştır:
Eşanlamlı kelimeler: Ali Sabrinin hikayelerinde kullanılan eşanlamlılar fikrin daha kesin
ifadesine hizmet ediyor: derdimi, kederimi (Sabri, 1978: 110), qüsse, keder (Sabri, 1978:
115), qemgin, melul (Sabri, 1978: 108), Sabri-tehemmül (Sabri, 1978: 90), dost-aşina
(Sabri,1978: 118), ev-eşik (Sabri, 1978: 110), vesveseli, tehlikeli (Sabri,1978: 103), çevik,

203. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
202

celd (Sabri,1978, 34). Hikayelerinin dilinde: sitem, haksızlık, zülm (Sabri,1978:94),
sahibsiz, yurdsuz, yuvasız (Sabri,1978: 91), şövketli, adlı-sanlı, servetli (Sabri,1978: 93),
qem, qüsse, narahtlıq (Sabri,1978:117) kibi eşanlamlı satırlar kullanımı eserin ideyasını
kabarık şekilde okuycusuna sunur.
Zıtanlamlı sözcükler: kalkıb-oturmaq (Sabri,1978: 107), var-yok (Sabri, 1978: 107), götür-
koy (Sabri, 1978: 113), büyük-küçük” (Sabri,1978: 113), arayıb-bulmak (Sabri, 1978: 113),
yorğan-döşek (Sabri,1978: 111), alıb-satmaq (Sabri,1978: 91) ve b.
Rus-Avrupa sözleri: Ali Sabri hikayelerinin dilinde devrin talebinden ireli gelen rus-
Avrupa sözleri kullanmıştır: student (Sabri,1978: 98), amnistiya (Sabri, 1978: 118), afçarka
(Sabri,1978: 119), uyezd naçalniki (Sabri,1978: 107), notaries (Sabri,1978: 107).
Reng bildiren sözler: kadifeli (Sabri, 1978: 92), sürmeyi buhara derisinden papaq (Sabri,
1978: 108), kırmızı çerkezi (Sabri, 1978: 108) ve b.
Meslek, sanat isimleri: naçalnik (Sabri, 1978:), pristav (Sabri, 1978: 119), qubernator, qraf
(Sabri, 1978: 104).
Onomastik özellikler: Hikayelerinin dilinde Nahçıvanla bağlı bir sıra yer adları öz eksini
tapmışdır: Şahab mahlesi (Sabri, 1978: 116), Aliabad (Sabri, 1978: 40) Eznebürd (Sabri,
1978: 76), Eylis (Sabri, 1978: 79), Uzunoba (Sabri, 1978: 113), Bazar başı (Sabri, 1978:
108) ve b. Şunların dışında Petersburg üniversitesi (Sabri, 1978: 118), Harkov şehri (Sabri,
1978: 119) kibi adlar da öz eksini tapmışdır.
Para birimleri: sikke (Sabri, 1978: 93), şahad (Sabri, 1978: 35), şahı (Sabri, 1978: 21),
manat (Sabri, 1978: 49).
Küfür ve arqo bildiren sözler: Ali Sabrinin hikayelerinde bu semantik kateqoriyaya aid
sözler istenilent kadardır. Ali Sabri tenqid etmek istediyi obrazı öz dilinde işletdiyi ifadeler
vasıtasıyla ifşa edir. Obrazların dilinde söyüş qarğış, nefret mezmunlu söz ve ifadeler
yeterincedir. Bu tür sözleri yazar menfi obrazların dili için kullanmıştır: gedesen gelmeyesen
(Sabri, 1978: 81), çer deymiş (Sabri, 1978: 107), gorbagor (Sabri, 1978: 107), nacins (Sabri,
1978: 116), eclaf (Sabri, 1978: 116), eşek oğlu eşek (Sabri, 1978: 116), vayıva oturaq (Sabri,
1978: 107), ebleh (Sabri,1978: 35) ve b.

204. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
203

Giyim adları: çuha (Sabri, 1978: 128), eba (Sabri, 1978: 104), buhara papaq (Sabri, 1978:
108).
Dini terminler: Qazı, akund, şeyh (s.107), kalba (105), perverdigari-alem (Sabri, 1978:
106), hudaya, hudavenda (Sabri,1978: 30) ve b.
5. BEDİİ TASVİR VASITALARI:
Ali Sabri hikayelerinin dilinde alıntı kelimeler, arkaizmler, eşsesli, eşanlamlı ve zıtanlamlı
sözcüklerin leksik ve semantik özelliklerinin çeşitli şekillerinden cömertçe kullanırdı.
Eşanlamlı kelimelerden ustalıkla faydalanan edip, hikayelerinin dilini canlı ve doğal kılıyor,
tasvir olunan hadiseleri büyük zariflikle, renkli boyalarla vermeye imkan sağlıyor, nutuğun
taşkınlık tesirini yükseltiyor. Şununla da, okuyucusunu can sıkıcı tekrarlardan kurtarıyor. Bu
ise yazardan büyük ustalık ve zahmet talep etmektedir.
Ali Sabri leksik ve qrammatik vahidlerin seçimi ile okuycusunu tasvir olunan hadiselerin
doğal akışına salarak emosional hisslere bürümesine nail olmuşdur. Müellif qaraçı (çingene)
kızının gözelliyinin tasvırı ile başladığı “Qaraçılar” (Çingeneler) isimli hikayesinde bir kaç
yerde bedii tasvir vasıtalarından olan istiarelerden başarıyla kullanmışdır: “Nazlı genc,
karakaş, cazibeli, humargözlü, ince dudaklı, teravetli simaya malik, uzunboy, uzunsaçlı,
melahetli bir kadın idi; kulaklarından iri, parlaq küpeler asılmışdı, gümüş kemer ceyran beli
kibi zarif belini sıkıyordu. Menekşeden taze, sünbülden güzel olan bu gelinin kırmızı
yanakları tabiatın fırtınası, çocuğunun hastalığı neticesinde sararmıştır (Sabri, 1978: 35).
Dilimizde “boğaza yığılmaq” ifadesinin hikayede fars dilinde “zinhara gelmek” kibi
işledilmesi, elece de “cin atina minmek” frazeoloji birleşmesini “cin minib göye çıkmışdı”
(Sabri, 1978: 115) şekilinde işletmişdir. Ali yanan ağzına teper atalar sözlerini “Ali yanıb
ağzına sokmaq” (Sabri, 1978: 111), “Mıhlanıp kapıda kalıbsan” (Sabri, 1978: 110) frazeoloji
birleşmelerinin Nahçıvanda işledilen ifade şekilini vermişdir.
Canlı halk dilinin imkanları her hansı növü ve ya janrı ifade etmeye her zaman hazır
olmuşdur. Çeşitli devrlerde kaleme alınan edebi örnekler dilimizin hala eski zamanlardan
büyük nesr yeteneklerine sahip olduğunu gösterir. Ali Sabrinin hikaye yaratıçılığını gözden
geçirdikçe onun bedii dil imkanların geniş ve doğal olduğunu görmek mümkündür. Bunu

205. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
204

yazarın yerli ve alınma sözlerin kullanışında lüğet fondunun zengin olduğunu hiss etmek
mümkündür. Söz seçiminde ehtiyatlı davranan edip her şeyden önce onların sade, doğal
şekilde anlaşılmasına dikkat ediyordu. Hal, ehval, hadise anlamında olan arap dilinden
alınan qeziyye sözü bu tür sözlerdendir. Ali Sabrinin qulplu su kabıanlamında olan parç
sözünü kullanmıştır. Nahçıvan dialektinde bu söz şimdi de öz işlekliyini koruyor. Ali Sabri
“harallarla tahıl qurban vererdim” cümlesinde işletdiyi haral Şahbuz bölgesinde deriden
olan kiseye verilen isimdir. Klassik edebi nümunelerde olan sözlerden kullanan yazar aynı
hassaslığı göstermiştir:
“O abi zemzemden de bir az içek, sonra Alimerdan beye ve onun kendni zinhare getiren
karısı Cahanefruza hizmet ederiz” (39). Şurada kullanılan Abi-zemzem (Sabri, 1978: 39)
sözü klassik poeziyada Zemzem suyu (dirilik suyu) anlamındadır. Ali Sabri bu sözü
hekayede şerab anlamında kullanmıştır. Zaman Askerli klassik şairlerinin yaratıçılığında bu
meseleye tavrını bildirerek yazır: “XIX.Yüzyıl şairlerinin yaratıçılığında şarap-real hayat
ve dünyevi mehebbet remzi kibi terennüm olunur. Dini mövhumat, fanatizm ve cehalet
aleyhine bedii etirazın bir forması kibi şundan şiirde tez-tez kullanmıştır. Onun
terkidünyalık, dinin uydurma “abikövser” “dirilik suyu” ile heç bir bağlantısı yokdur (XIX
yüzyıl Azerbaycan şiir antolojisi, 2005: 12).
Yazarın yaratıçılığında bu cür klassik örneklere tez-tez rastlamak mümkündür. Örneğin,
çenede, yanakda çukur anlamında işlenen qemze sözünün zenehdan (Sabri, 1978 :37) kibi
işleden Ali Sabri çingene qızı Nazlının güzelliyini tasvir ederken yerli koloritin bazı
seciyyevi özelliklerini daha kabarık şekilde okuyucusunun nezerine çatdırmaq için
hikayelerinde dialektizmlerden, klassik ifadelerden behrelenmişdir. Heberdar idi sözünü
hali idi (Sabri, 1978: 104) ile evez eden edip hikayede her bir ifadenin, her bir sözün deyerini
bilir, onun üzerinde zerger doğruluğu ile çalışmıştır.
İctimai-siyasi hadiselerden dolayı Azerbaycan dili uzun müddet arap, fars, rus imperiyası
devrinde ise rus dilinden ve onun vasıtasıyla Qerbi Avrupa dillerinden alınmalara meruz
kalmışdır (Yaqubova, 2008: 3). Alınmalardan kullanmış olduğu cümlelerde Ali Sabri her
kes tarafindan anlaşılan alınmalara müraciet etmiştir: “Ferhad Petersburga bibisi oğlu
Servere başına gelen qeziyyeni yazmışdı” (Sabri, 1978: 115).

206. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
205

XX. Yüzyılın başlarında milli dil meselesini, dilin saflığını teqdir eden ziyalılar kibi
hikayelerinde bu meseleye de tokunulmuştur. Dile olan vatandaş sevgisini qehremanı
Efruzun dilinden okuyucuya takdim ediyor: “Ferhad! Sen gidenden sonra da haftada iki defa
Mirze Celil müellimin yanına gidiyorum. Türkçeni devam ediryorum. Edebiyata da
aludeyem. Turgenevi, Tolstoyu, Puşkini, Lermantovu defalarca okuyorum. Öz
edebiyatımıza geldikde meni bir şey sıkıyor: o da arapların, farsların karmaşık kelimeleridir.
Onları dilimizden çıkarılamazmı? Sıdkının şiirlerini okudum” (Sabri, 1978: 100).
Ana dilinin saflğına zarar gelmesini istemeyen Ali Sabri qeliz arap-fars kelmelerinin
dersliklerde, bedii eserlerde lüzumsuz olaraq kullanılmasını kahramanının dilinden yürek
ağrısı ile yazıyordu.

GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Makalede ilk defa olaraq Ali Sabrinin hikaye ve alıntılarının dili, üslupu ve janrı
araşdırılmışdır. Ali Sabrinin hikayelerini qiraat etdikçe, dilin iç enerjisini, sıcaklığını
duymamaq mümkün deyildir. Yetenekli yazar dilin iç katlarını ustaca kullanmış,
hikayelerinde tasvir etdiyi hadise ve ehvalatları yığcam, lakonik şekilde çatdırmaqla yanaşı
sade sözle büyük manaları ifade etmeyi başarmıştır.
Bedii dilin çeşitli kollarında – hikaye, şiir, satiralarda halk dili hazinesinden geniş
yararlanılmıştır (Azerbaycan edebi dilinin tarihi, 2007: 424). Ali Sabri hikaye yaratıçılığını
seçerek bir-birinden ilginç hikayeler yazaraq, devrin ictimai manzarasını canlandırmış,
halkın meişet hayatını, milli gelenek ve göreneklerini yansıtmaya çalışmıştır. Hikayelerinde
edip doğma ana dilimizin güzelliklerini orijinal bedii dilde, ümumhalk dili esasında yazmağa
sey göstermişdir.
Ali Sabrinin Nahçıvan ve onun etraf köylerinde baş veren hadiseleri, gelenek ve
görenekleri, hayat ve meişet tarzını, günlük kayğılarını kısman özünde yansıtan
hikayelerinde canlı danışıq dili, halk hayatı, halk manaviyyatı, yurt sevgisi motivleri geniş
bedii tasvirini bulmuşdu. Sabrinin canlandırdığı obrazların konuşmalarını öz lehçesinde, öz
şivesinde vermeyi başarmıştır. Bununla yanaşı, Ali Sabrinin hikayelerinde hadiselerin baş
verdiyi devrin talebine uyğun olaraq ara-sıra ecnebi sözlerden kullanmıştır. Hemin sözler
ister XX. Yüzyılın başlarında, isterse de modern zamanda her kes için anlaşılandır.

207. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
206

Makalede Ali Sabrinin hikaye yaratıcılığının dil ve üslup özellikleri araştırmakla birlikte
dönemin edebi süreçini bütün yönleri ile izlemek, aynı zamanda yazarın edebi mövqeyini
belirlemek mümkündür. Ali Sabrinin yaratıcılığı Azerbaycan meişet hayatını canlandıran
obrazları vasıtasıyla, yaşadığı dönemin konuşma dilini, yazı dilini leksik ve semantik
özelliklerinin ortaya çıkarılmasında büyük önem arz etmektedir. Edipin irsinin araştırılması
onun senetkarlığından haber vermekle yanaşı, ümumilikde dönemin edebi süreçinin
seciyyesi hakkında doğal tesevvür yaratır.

208. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
207

KAYNAKÇA
Azerbaycan edebi dilinin tarihi.Dört ciltte, IV. c. Bakü, “Şerq-Qerb”, 2007, 424 s.
XIX yüzyıl Azerbaycan şiir antolojisi.(2005. ).Bakü,“Şerq-Qerb”, 424 s.
Cafarov, N. (2018). Edebiyat sohbetleri. Bakü, “Elm ve tehsil”, 388s.
Haşimli, H. (2020). Ali Sabri Qasimov: Ömür yolu ve yaratıcılığı. Nahçıvan, 230 s.
Huseynzade, M. (2007). Müasir Azerbaycan dili. III. c. Morfoloji. Bakü, “Şerq-Qerb “, 280 s.
Sabri, A. (1978). Anlatılar ve hikayeler. “Gençlik”, Bakü, 119 s.
Yaqubova, T. (2008). Azerbaycan basın dilinde edinimler (1990-2000). Bakü, MBM, 153 s.

209. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
208


PANDEMİ SÜRECİNDE TASARIM ATÖLYELERİNDEKİ
MEKANSAL DEĞİŞİM: UŞAK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK VE
TASARIM FAKÜLTESİ ÖRNEĞİ

Melike KALKAN
1

Muhammed Cemil DOĞAN


Ayşenur DOĞAN
***

ÖZET

Çin'in Wuhan kentinde ortaya çıkan Covid-19 virüsü kısa bir süre içinde tüm dünyayı
etkisi altına almıştır. Virüsün solunum yolu ile bulaşma riskine karşın birçok alanda, yeni
normal süreci kapsamında düzenlemeler yapılmaktadır. Bu çalışmanın konusu, Covid-19
salgını ile birlikte eğitim yapıları kapsamında yer alan tasarım fakültelerindeki atölye
mekanlarının yeniden tasarlanmasıdır. Çalışma ile birlikte mevcut tasarım atölyelerinin
kapasite ve mekansal düzenlerinin incelenmesi ve salgının devam etmesi halinde proje
atölye mekansal tasarımları yeniden ele alınarak, eğitim sürecinin verimli geçmesi
amaçlanmaktadır.

Çalışma sürecinde Uşak Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi proje
atölyeleri incelenmiştir. Karşılaştırmalı analiz kapsamında öncelikle atölyelerin mevcut
kapasite ve yerleşim planı ele alınmıştır. Sonrasında virüs yayılımının en aza indirgenmesi
için, inceleme kriterlerinde sosyal mesafe, kapasite ve mevcut mekanların dönüşümü
konuları göz önünde bulundurulmuştur. Bu kriterler kapsamında örnek proje atölye mekan
yerleşimi ve tasarımına ulaşılmıştır. Analiz sonucunda, Covid-19 salgını sürecince mimarlık

*1
Araştırma Görevlisi, Uşak Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, [email protected] ORCID:
0000-0003-2436-4426

Araştırma Görevlisi, Uşak Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, [email protected] ORCID:
0000-0001-5271-3967
***
Araştırma Görevlisi, Uşak Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, [email protected] ORCID:
0000-0003-3949-399

210. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
209

ve tasarım fakültelerinde yer alan proje atölyelerinin kullanımına yönelik önerilere yer
verilmiştir.

Sonuç olarak, bu çalışma, tasarım fakültelerinde yer alan atölye mekanlarının
önerilen tasarım kriterleri ile birlikte yeni normal süreçte en az risk ile yüz yüze eğitimi
önermektedir. Bu çalışma, mimarlık ve tasarım fakültelerinin eğitiminde önemli bir yere
sahip olan atölyelerin, verimli kullanılmaları açısından önem taşımaktadır.


Anahtar Kelimeler: Covid-19, eğitim yapıları, atölye, mekan

211. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
210

ABSTRACT

The Covid-19 virus, which emerged in Wuhan, China, affected the whole world
in a short time. Despite the risk of transmission of the virus through the respiratory tract,
regulations are made in many areas within the scope of the new normal process. The
subject of this study is the redesign of the workshop spaces in the design faculties that are
within the scope of education structures with the Covid-19 outbreak. With the study, it is
aimed to examine the capacity and spatial layouts of existing design workshops and to
reconsider the project workshop spatial designs if the epidemic continues, and the training
process is aimed to be efficient.

During the study, the project workshops of Uşak University Faculty of
Architecture and Design were examined. Within the scope of comparative analysis, the
current capacity and layout plan of the workshops were discussed first. Subsequently, in
order to minimize the virus spread, social distance, capacity and new space production,
transformation of existing spaces were taken into consideration in the examination
criteria. Within the scope of these criteria, sample project, workshop space layout and
design has been reached. As a result of the analysis, suggestions were made for the use
of project workshops in architecture and design faculties during the Covid-19 outbreak.

As a result, this study proposes face-to-face training with the least risk in the
new normal process along with the proposed design criteria of the workshop spaces in
design faculties. This study is important for the efficient use of workshops, which have
an important place in the education of architecture and design faculties.

Key Words: Covid-19, educational structures, studio, space

212. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
211

1.PANDEMİ TARİHÇESİ

Covid -19 virüsü ortaya çıkmasından sonra tüm dünyayı etkisi altına almıştır.
Dünya tarihi Covid-19 salgını gibi birçok felaketle karşı karşıya kalmıştır. İçinde
bulunduğumuz pandemiyi en etkili şekilde atlatmak için, tarih boyunca meydana gelen
salgın hastalıklara bakmak gerekir. 1981'den günümüze kadar gelen AIDS kaynaklı küresel
ölümler, tüm dünyada 25 milyon insanı etkilemiştir (URL-1) (URL-2). 1817-1923 yılları
arasında 1 milyon insanı etkisi altına alan Kolera salgını yaşanmıştır. Asya gribi (1957-58),
Hong Kong gribi (1968-70), Üçüncü Veba (1885) gibi birçok salgın dünya üzerinde
milyonlarca insanın ölümüne neden olmuştur (URL-2) (URL-3) .
Tarih boyunca yaşanan salgınlar ciddi kayıplara neden olması teknolojik gelişmeler
ile ilgilidir. Yukarıda bahse geçen salgınları yönetmek oldukça mümkündür. Hastalığın
yayılmasını önlemek için alınan tedbirler, insanların günlük etkileşimlerini azaltmak yada
durdurmak amaçlı değildir (Kang, Choi, Kim, Lee, Lee ve Park, 2020) (URL-3). Covid- 19
salgının geçmiş salgın hastalıklardan ayıran özelliği, temas ile bulaşma riskinden
kaynaklanmaktadır. Bulaşma riskini azaltmak için ise alınan önlemler, insanların günlük
etkileşimlerini değiştirmek zorunda bırakmaktadır.
Covid-19 virüsü, ilk olarak Çin'in Wuhan kentinde 2019 yılının Aralık ayında ortaya
çıkmıştır (Alp & Ünal, 2020). Kentteki ilk vaka örneklerini öncelikle zatüre olarak belirtilse
de; virüsün bulaş yolu ile artış gösterdiği bilgisine ulaşılmıştır. Hızlı bir şekilde yayılan virüs
ile birlikte tüm dünyada pandemi süreci başlamıştır. Virüsün ortaya çıkmasından bu yana
güncel olarak toplam hayatını kaybeden kişi sayısı 1 milyon 225 bini aşmış durumdadır
(URL-4).

1.1. COVİD-19 VE SOSYAL MESAFE KAVRAMI

Covid-19 virüsünün ortaya çıkması ile birlikte tüm dünyada salgını önleme
çalışmaları başlamıştır. Yapılan çalışmalardan en önemlisi sosyal mesafe kurallarıdır. Sosyal
mesafe insanların toplum içerisinde diğerlerinden en az 2 metrelik mesafeyi korumasıdır
(URL-5). Enfekte kişi öksürdüğünde, hapşırdığında ya da konuştuğunda ağzından çıkan

213. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
212

damlacıklar, etrafındaki insanlara geçmektedir (URL-6). Bu durumu önlemek için sosyal
mesafe kurallarına uyulması gerekmektedir.
Yüksek yoğunluk ve temasa sahip kentler için salgını kontrol altına almak oldukça
güçtür. Kentlerde yaşayan insanların birbiri ile temasının her türlü ortamda sosyal mesafe
şartı ile sağlanması gerekmektedir(Lai, Webster, Kumari ve Sarkar, 2020). Kamusal-kentsel
alanlarda, toplu taşıma araçlarında vb. insanların birlikte olduğu tüm mekanlar bu kurallara
göre tekrardan düzenlenmektedir. Sosyal mesafe kuralları ile birlikte yapılan yeni
düzenlemeler, insanların rutin hayat düzeninin devam etmesi için önem taşımaktadır.
Covid-19 virüsü ile birlikte rutin hayat akışının zorunlu olarak yeniden düzenlenmesi
yeni normal süreç olarak adlandırılmaktadır. Yeni normal süreci içerisinde mevcut yapıları
kullanan kullanıcıların bulaş riskine karşın birçok alanda alternatif çözümle üretilmektedir.
Bu bağlamda, eğitim yapılarının mevcut kapasiteyi karşılama riskine karşın eğitim süreci
güncel olarak uzaktan devam etmektedir.
Eğitim sürecinin uzaktan devam etmesinin yanı sıra yüz yüze sisteme geçilmesi
durumunda fakülteler de yeni normal süreç kapsamında düzenlemeler yapılması
gerekmektedir. Bu kapsamda eğitim yapıları içerisinde yer alan tasarım fakültelerinin
mevcut mekansal kullanımı incelenmektedir. Pandemi süreci içerisinde belirli kurallar
çerçevesinde önerilen yeni düzenlemeler çalışma içeriğini oluşturmaktadır.

2. TASARIM FAKÜLTELERİNDE YER ALAN ATÖLYE KAVRAMI

Mimarlık ve tasarım fakültelerinde eğitim; mesleki konuların geleneksel teorik ders
anlatımı yoluyla, tasarlama ve uygulama pratiklerinin de atölye ortamında tartışılması ile
gerçekleşmektedir (Biket, 2019). Tasarım alternatifleri denendiği mimari tasarım atölyeleri,
aktörler (öğrenci-öğretmen), fiziksel ortam, tasarım problemi ve süreç gibi elemanlardan
oluşmaktadır (Gökmen ve Süer, 2003). Birçok sanat dalı ve disiplinin tasarım yöntemleri de
kullanılarak mimari tasarımın kendine has tasarlama eylemi uygulanmaktadır (Bala, Eker ve
Korkmaz, 2016). Bu nedenle mimarlık ve tasarım fakültelerinde yer alan proje atölyeleri
öğrencilerin eğitim sürecinde önemli bir yere sahiptir. Atölyede bulunan çizim masalarının
yerleşimi ve panoların kullanımı gibi alınan tefriş kararları atölye mekanının etkin kullanımı
için önem arz etmektedir. Tasarım stüdyolarının sahip olması gereken standartlar

214. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
213

gereklilikleri Fakültelerin mevcut atölye yerleşimleri tasarım eğitiminde benzerlik
göstermektedir.
Çalışma kapsamında Uşak Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Şehir Bölge
Planlama öğrencilerine eğitim verilen atölye katı incelenmiştir. 305, 306 ve 307 numaralı
toplam 3 atölye ile proje dersleri devam etmektedir. 305 ve 307 numaralı atölyelerde çizim
masalarına göre düzen oluşturulmuş olup; 306 numaralı atölye teorik dersler için
kullanılmaktadır. Çalışma içeriğinde yalnızca proje atölyeleri değil; tasarım eğitim verilen
atölye katı incelenmiştir.
Atölyelerin yerleşim planına bakıldığında; mevcut öğrenci sayısına göre
düzenlendiği gözlemlenmektedir. Örneğin 305 numaralı proje atölyesinde 112 öğrencinin
mekân içerisinde yerleşimi, belirli kıstaslar gözetilmeden oluşturulmuştur. Atölyenin en
verimli şekilde kullanılması için düşey düzlem üzerinde bir yerleşim planı oluşturulmuştur.
Tasarım eğitiminde önemli bir yere sahip olan sunum panoları rastgele şekilde
konumlandırılmıştır.
Ayrıca öğrencilerin ders dışında projelerine devam etmesine fırsat sağlayan esnek
mekanlar fakülte içerisinde bulunmamaktadır. Elde edilen veriler, öğrencilerin çalışmalarını
devam etmesi için mekanın uyarlanabilir şartlarda olduğu halde uygulamada bu durumun
mevcut olmadığını göstermektedir.

2.1. PANDEMİ SÜRECİNDE ATÖLYELERİN KULLANIMI

Pandemi süreci içerisinde salgın riskini en aza indirmek için tüm alanlarda sosyal
mesafe kurallarına uymak gerekmektedir. Çalışma kapsamında incelenen proje atölyeleri
pandemi sürecinde belirli kurallar çerçevesinde tekrardan düzenlenmiştir. Örnek olarak 305
numaralı atölye içerisinde yer alan çizim masaları düşeyde 100 cm yatayda 150 cm aralıklar
ile yeniden yerleştirilmiştir (Şekil 1). Sosyal mesafe kuralları ile yerleşim sonrasında 112
öğrenci olan mevcut kapasite 70 öğrenciye kadar düşmektedir. Pandemi sürecinde hem
eğitimin devam etmesi hem de tüm öğrencilerin aynı süreç içerisinde proje dersi alması için
çözümler araştırılmıştır. Bu bağlamda, atölye mekanlarının mevcut öğrenci kapasitesini
karşılaması için alternatif mekansal dönüşümler üzerinde çalışmalar yapılmıştır.

215. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
214


Şekil 1. a. Mevcut atölye düzeni, b. pandemi süreci atölye düzeni, c. sosyal mesafe
kurallarına göre yeni masa düzeni
Çalışma süresi boyunca atölye katının ayrıntılı bir şekilde incelenmesi yeni mekân
önerilerini beraberinde getirmiştir. Atölyeleri birbirine bağlayan ana koridorun, öğrencilerin
serbest çalışmalarını gerçekleştireceği açık atölye olarak kullanılması önerilmiştir. Koridor
genişliği azaltılıp bölücü paravan ile koridorun bölünmesiyle kazanılan mekanın Tasarım
Fakültesi öğrencilerinin maket, serbest çalışma veya jüri etkinliklerinde kullanabileceği bir
alan elde edilmesi amaçlanmıştır (Şekil 2).
Pandemi neticesinde uygulanan sosyal mesafe kuralları eğitim sürecini de
etkilemektedir. Mimarlık ve Tasarım Fakültesi’nin eğitimine en az riskle devam etmesi için
önerilen mekansal dönüşümler önem taşımaktadır. Ayrıca, öğrencilerin eğitim sürecine
katılan yeni mekanlar ders dışı etkinliklerde de kullanıma olanak sunmaktadır. Bu bakış
açısıyla hem tasarım eğitimi devam etmiş hem de öğrenciler için alternatif mekanlar elde
edilmiştir.


Şekil 2. Koridor hattının açık atölye olarak kullanılması

216. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
215

3. SONUÇ

Bu çalışmada, Covid-19 salgını ile birlikte yeni normal süreç kapsamında tasarım atölyeleri
sosyal mesafe kuralları ile yeniden değerlendirilmektedir. Eğitim sisteminin yüz yüze olması
durumunda atölye yerleşim planlarının yeniden düzenlenmesi önem taşımaktadır.
Uşak Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi kapsamında yapılan araştırmada atölye
kapasitesinin 112 kişi olduğu, sosyal mesafe kurallarına uyulduğu takdirde atölye
mevcudunun 70 öğrenciye kadar düştüğü görülmektedir. Bu durumda fakülte içerisindeki
‘boşluk’ların dönüşümü önem kazanmaktadır. Çalışma kapsamında 305-306-307 numaralı
atölyeleri birbirine bağlayan koridor bağlantısı yeniden ele alınarak öğrencilerin etkin bir
şekilde kullanabileceği açık atölye önerilmektedir. Koridorların düşey sirkülasyon işlevini
engellenmeden konumlandırılan bölücü elemanlar ihtiyaç duyulan atölye ortamını
sağlamaktadır.
Uşak Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım atölyelerinin pandemi koşullarındaki durumunun
değerlendirilmesinin, mimarlık eğitimi veren diğer üniversite atölyeleri için de örnek teşkil
edebileceği öngörülmektedir.

217. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
216


KAYNAKÇA

Alp, Ş., ve Ünal, S. (2020). Yeni koronavirüs (SARS-CoV-2) kaynaklı pandemi: Gelişmeler
ve güncel durum. FLORA , 25.
Bala, H. A., Eker, K., Korkmaz, Y., Yerin Ruhunda Bozkır: Fark Yarat Mimari Tasarım
Atölyesi Eğitim Deneyimi Süreci, Uluslar Arası Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır,
Sayfa: 1213-1244.
Biket, A. P., 2019. Mimari Tasarım Atölyesinde İki Rolü Deneyimlemek, Yakın Mimarlık
Dergisi, Cilt:2, Sayı:2.
Gökmen, H. ve Süer, D., 2003. Mimarlık Eğitiminde Tasarım Stüdyolarına Farklı
Yaklaşımlar, Ege Mimarlık Dergisi, Sayı:47, Sayfa: 4-7.
Kang, M., Choi, Y., Kim, J., Lee, K. O., Lee, S. ve Park, I. K. (2020). Covid-19 impact on
city and region: what's next after lockdown. International Journal of Urban Science, 297-
315.
Lai, K. Y., Webster, C., Kumari, S. ve Sarkar, C. (2020). The nature of cities and the Covid-
19 pandemic. Current Opinion in Environmental Sustainability, 1-5.
(URL-1). Erişim Yeri: https://www.mphonline.org/worst-pandemics-in-
history/?__cf_chl_captcha_tk__=7df621a01b55e7529ed1339c339a890f92595c3a-
1601381293-0-AX81TsQyjp- [Erişim tarihi 30 Eylül 2020]
(URL-2). Erişim Yeri: https://www.visualcapitalist.com/history-of-pandemics-deadliest/
[Erişim tarihi 30 Eylül 2020]
(URL-3). Erişim Yeri: https://www.publichealthonline.org/worst-global-pandemics-in-
history/ [Erişim tarihi 30 Eylül 2020]
(URL-4). Erişim Yeri: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51719684 [Erişim
tarihi 5 Kasım 2020]
(URL-5). Erişim Yeri: https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and
diseases/coronavirus/coronavirus-social-distancing-and-self-quarantine [Erişim tarihi 1
Ekim 2020]
(URL-6). Erişim Yeri: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/prevent-getting-
sick/social-distancing.html [Erişim tarihi 1 Ekim 2020]

218. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
217

219. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
218


SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI’NIN TÜRKİYE’NİN
SEKTÖREL İHRACATINA ETKİSİ: ÇEKİM MODELİ

Melisa BOLAT
*

Fatih KAPLAN
**

ÖZET
Serbest Ticaret Anlaşması (STA), iki ya da daha fazla ülke arasında ticaret
engellerinin ortadan kaldırılarak taraflar arasında bir serbest ticaret alanı oluşturulmasını
sağlayan kısmi ekonomik entegrasyondur. Türkiye 2020 yılı itibariyle ülkelerle 36 Serbest
Ticaret Anlaşması imzalamış, hâlihazırda 20 Serbest Ticaret Anlaşması yürürlüktedir.
Bu çalışmada, Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere sektörel ihracatı Çekim
(Gravity) modelinde incelenmiştir. Modelde 20 ülke için 2010-2019 yıllarını kapsayan 10
yıllık panel veri kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan bağımsız değişkenler, Türkiye’nin ve
ihracat partneri ülkelerin Gayri Safi Yurtiçi Hasılaları (GDP), ülkelerin başkentleri arası
uzaklıkları ve ortak alfabe kukla değişkenleridir. Bağımlı değişken ise Türkiye’nin sektörel
ihracatıdır.
Yapılan PPML ekonometrik analizi sonucunda, ihracat partneri ülkelerin GDP’leri
sektörel ihracatı pozitif ve anlamlı, mesafe değişkeni ise negatif ve anlamlı bir şekilde
etkilemektedir. Türkiye’nin GDP’si ise sektörel ihracat ile ilişkisizdir. Kukla değişken
olarak modele eklenen ortak alfabe ise sektörel ihracatı negatif ve anlamlı olarak
etkilemektedir. Yapılan analizden elde edilen sonuçlara göre Türkiye’nin sektörel
ihracatında Çekim modelinin geçerli olduğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Çekim modeli, panel veri, Türkiye


*
https://orcid.org/0000-0003-0552-253X
**
Doç. Dr. Tarsus Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Fakültesi, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü,
https://orcid.org/0000-0001-7417-1126

220. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
219




FREE TRADE AGREEMENTS' THE EFFECT OF TURKEY'S
SECTORAL EXPORTS: THE GRAVITY MODEL

ABSTRACT
Free Trade Agreement (FTA) is a partial economic integration that enables the
creation of a free trade area between the parties by removing trade barriers between two or
more countries. Turkey has signed 36 Free Trade Agreement with countries as of 2020, it is
already in force 20 Free Trade Agreement.
In this study, Turkey's sectoral exports to countries with which it has signed a FTA
were examined in the Gravity model. In this model was used 10-year panel data covering
the years 2010-2019 for 20 countries. The dependent variables used in this study are
Turkey’s and its partner countries’ GDP, distances between countries' capitals and common
alphabet dummy variables. The dependent variable is Turkey’s sectoral export.
As a result of the PPML econometric analysis, export partner countries' GDPs affects
in a positive and significant to sectoral export and the distance variable affects in a negative
and significant. Turkey's GDP is unrelated to the sectoral export. The common alphabet,
which is added to the model as a dummy variable, affects in a negative and significant to
sectoral exports. According to the results obtained from the analysis, it has been determined
that the gravity model is valid in Turkey's sectoral exports.
Keywords: Gravity model, panel data, Turkey

221. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
220


GİRİŞ

Ülkelerarası etkileşimin ve ekonomik ilişkilerde karşılıklı bağımlılığın artması ile
entegrasyon sürecine girilmesi küreselleşme olarak adlandırılmaktadır (Aslan, 2013: 7).
1914-1945 yılları arasında ekonomide hakim olan ulusçuluk politikaları 1945 yılından sonra
yerini ekonomik küreselleşme politikalarına bırakmıştır (Kıvılcım, 2013: 222).
Ekonomilerin küreselleşmesinde bir taraftan çok uluslu şirketler yoluyla üretim dünya
çapında küreselleşirken bir taraftan da dünya ticari ve mali sistemini serbestleştirmek
amacıyla uluslararası kuruluşlar oluşturulmuştur. Dünya ekonomisinde küreselleşme
eğilimleri devam ederken 1980’lerin sonundan itibaren bölgeselleşme de dünya ekonomisini
etkilemeye başlamıştır (Bayraktutan, 2010: 643). Bölgeselleşme temel olarak coğrafi
anlamda tercihli ticaret anlaşmalarını ifade ederken tercihli ticaret anlaşmaları; serbest
ticaret anlaşmaları, gümrük birliği ve ortak pazar kavramlarını içermektedir (Özer, 2013:30).
Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi yönündeki çabalar ulusüstü organizasyonlar
tarafından gerçekleştirilen küresel çabalar
*
ve bir veya birkaç ülke tarafından oluşturulan
bölgesel çabalar
**
olarak ikiye ayrılabilir (Ateş ve Seymen, 2019: 256). Dünya Ticaret
Örgütü (DTÖ) düzenlemelerinin günümüzün ihtiyaçlarını karşılayamaması ve çok taraflı
ticaret düzeninin yeni pazar açılımları konusunda yetersiz kalması, ülkeleri ikili ve bölgesel
ticaret anlaşmaları yapmaya yöneltmiştir (Ticaret Bakanlığı, 2020). Bölgesel entegrasyonlar
içerisinde yer alan Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA), iki ya da daha fazla ülke arasında
ticareti etkileyen tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılarak, taraflar arasında bir serbest
ticaret alanı oluşturulmasını sağlayan, ancak taraf ülkelerin üçüncü ülkeler ile ticaretlerinde
mevcut ulusal düzenlemelerini sürdürmesine izin veren anlaşmalar olarak tanımlanmaktadır
(Pınar, Boran ve Sevilmiş, 2013: 3).
Ülkeler hem dış ticaret hacimlerini arttırmak hem de ekonomik büyümelerine katkı
sağlamak için STA imzalamaktadırlar. Türkiye ise hem ürünlerini satacak yeni pazarlar
bulmak ve dış ticarette ülke çeşitlendirmesine gitmek amacıyla hem de Avrupa Birliği’nin

*
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması
**
Tercihli Ticaret Anlaşması, Serbest Ticaret Anlaşması, Serbest Ticaret Bölgesi, Ortak Pazar vb.

222. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
221

Gümrük Birliği anlaşmasına dâhil olması nedeniyle STA’lar akdetmektedir. Bugüne kadar,
Türkiye 36 STA imzalamış olup bunlardan Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleriyle imzalanmış
olan 11 STA, bu ülkelerin AB üyelikleri nedeniyle feshedilmiştir. Türkiye’nin müzakere
süreci tamamlanan 5, müzakere süreci devam eden 16 ve girişimde bulunun 10 STA’sı
mevcut olup 20 STA hâlihazırda yürürlüktedir. 2019 yılı dış ticaret verileri dikkate
alındığında Türkiye ihracatının yüzde 11,16’sını, ithalatının ise yüzde 8,58’ini STA
imzaladığı ülkelerle yapmaktadır. STA ülkeleriyle yapılan ikili ticarette İzlanda, Norveç,
İsviçre, Malezya ve Güney Kore hariç Türkiye’nin dış ticaret fazlası vermektedir. Bu
nedenle Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelerle ihracatını artırabilmesi adına ihracatı
etkileyen faktörlerin belirlenmesi önem arz etmektedir.
Yapılan literatür taramasında imzalanan STA’ların Türkiye’nin dış ticaretine
etkisinin farklı yönlerden ele alındığı gözlemlenmiştir. Ancak Türkiye’nin STA imzaladığı
ülkelerle sektörel ihracatını inceleyen kısıtlı sayıda çalışma mevcuttur ve bu çalışmalarda
sektörel ihracatı etkileyen faktörler ele alınmamıştır. Bu çalışmada Türkiye’nin STA
imzaladığı ülkelerle sektörel ihracatı Çekim modeli çerçevesinde incelenmiştir. Çalışma bu
yönüyle literatürdeki diğer çalışmalardan farklılaşmaktadır ve bu durum çalışmanın temel
motivasyonunu oluşturmaktadır.
Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında STA’lar hakkında genel
bilgiler verilirken birinci kısımda STA’lar hakkında daha önce yapılan çalışmalar
incelenerek literatür taramasına yer verilmiştir. İkinci kısımda analizde kullanılan veri seti,
model, analiz yöntemleri hakkında detaylı bilgi verilmiş, yapılan analiz sonuçları tablolar
hâlinde sunulmuştur. Son bölümde ise yapılan analizlerden elde edilen sonuçlar
özetlenmiştir.

1. LİTERATÜR ÖZETİ

Çalışmanın amacına uygun olarak literatür taraması iki gruba ayrılmıştır. Birinci
grup Türkiye üzerine yapılan çalışmaları, ikinci grup ise diğer ülkeler üzerine yapılan
çalışmaları kapsamaktadır.

223. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
222

Türkiye’nin imzaladığı STA’lar üzerine yapılan çalışmalardan, Özkaya (2011) ikili
anlaşmaların Türkiye’nin ihracatı üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin
olmadığını belirtirken Türkcan ve Pişkin (2014), STA’ların Türkiye’nin yaygın ve yoğun
ticaret üzerinde istatistiksel olarak anlamlı etkisinin olduğunu vurgulamıştır. Eren (2013) ve
Doğan ve Uzun (2014), çalışmalarında Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere olan
ihracatının, toplam ihracat artışından daha yüksek oranla artış gösterdiği sonucuna
ulaşmışlardır. Koçtürk ve Kocaefe (2014), STA imzalanan ülkelere olan ticaretin
Türkiye’nin lehine olduğunu ileri sürmüştür. Küçüksakarya (2016) STA’larının birçoğunun
Türkiye’nin ticaretini arttırıcı yönde etkisinin olmadığını, Demiroğlu (2019) ise bazı
STA'ların Türkiye'nin ihracatı üzerinde güçlü ve pozitif bir etkisi olurken, diğerlerinin hiçbir
etkisi olmadığı veya olumsuz etkisi olduğunu belirtmiştir. Tür (2016), STA’ların
Türkiye’nin tarımsal dış ticaret hacmine olumlu yönde katkısı olduğunu ifade etmiştir. Yanık
(2017), STA imzalanan EFTA ülkelerinden İsviçre ile yapılan ihracat ve ithalat
büyüklüğünün diğer ülkelere kıyasla daha yüksek olduğunu tespit etmiştir. Kalaycı (2017),
STA imzalanan ülkelerle yapılan dış ticarette Türkiye’nin sektör bazında üstünlüğünün
sektörlere göre değişiklik gösterdiğini belirtmiştir. Bozkurt (2017), Türkiye’nin Ürdün ile
olan STA’sının anlaşmaya taraf ülkelerin pazar payını artırdığını tespit etmiştir. Ateş ve
Seymen (2019) ve İnceacar ve Konu (2018) STA’ların taraf ülkelerle ticaret hacmini
arttırdığı sonucuna ulaşmışlardır. Yılmaz (2020), Türkiye’nin STA kapsamındaki ticaretinin
yeterli düzeyde olmadığı sonucuna ulaşmıştır.
Diğer ülkeler üzerine yapılan çalışmalardan, Levy (1997), farklılaştırılmış ürünlere
sahip bir modelde, ikili serbest ticaretin çok taraflı serbest ticaret desteğini
zayıflatabileceğini belirtmiştir. Baier ve Bergstrand (2008) STA’larının bazı yıllarda ticaret
üzerinde büyük ve anlamlı etkisinin olduğunu, bazı yıllarda ise ticaret üzerinde olumsuz
etkisi olduğunu vurgulamıştır. Baldwin ve Jaimovich (2012) STA imzalayan ülkelerin
karşılıklı bağımlılığının pozitif ve anlamlı olduğunu, mesafe, GSYİH farkının
değişkenlerinin negatif ve anlamlı olduğunu gözlemlemiştir. Anderson ve Yotov (2015)
STA’ların etkilerinin sekiz sektörden yedisinde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu
sonucuna ulaşmışlardır.

224. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
223

2. VERİ SETİ, MODEL, YÖNTEM VE ANALİZ SONUÇLARI

Bu çalışmanın amacı Türkiye İstatistik Kurumu’nun SITC Rev4 Digit 1
sınıflandırmasına göre Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere sektörel ihracatını Çekim
modelinde incelemektir
1
. Bu amaç doğrultusunda Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere
sektörel ihracatını etkileyen temel faktörler analiz edilmiştir.

2.1. Veri Seti ve Model

Çalışmada Türkiye’nin sektörel ihracatı, Türkiye’nin GSYİH’si, ihracat yapılan
ülkelerin GSYİH’si, ihracat yapılan ülkelerin Türkiye’ye olan uzaklık verileri ve ortak alfabe
kukla değişkeni kullanılmıştır. Söz konusu veriler 2010-2019 dönemine ait yıllık serilerdir.
Çalışmada Türkiye’ye ve ihracat partneri ülkelere ait GSYİH verileri Dünya Bankası
veri tabanından, Türkiye’nin sektörel ihracatı TÜİK’in veri tabanından elde edilmiştir.
Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkelerin başkentleri arasındaki uzaklık verisine ise
“distancefromto.net” adlı internet sayfasından ulaşılmıştır.
Analizde kullanılan değişkenlerin kısaltmaları, tanımlamaları ve elde edildikleri veri
kaynaklarına ilişkin bilgilere Tablo 1' de yer verilmiştir.

Tablo 1. Analizde Kullanılan Değişkenler, Tanımları ve Veri Seti Kaynağı

Değişkenler Değişkenlerin Tanımı Kaynak
Expo Türkiye’nin sektörel ihracatı TÜİK
Gdptr Türkiye'nin GSYİH'si Dünya Bankası
GDP Türkiye’nin dış ticaret yaptığı ülkenin GSYİH’si Dünya Bankası
Dist
Türkiye’nin başkenti ile dış ticaret yaptığı ülkenin
başkentleri arasındaki uzaklık
Distancefromto.net
internet sayfası
Ortak
Alfabe Latin alfabesi kullanan/kullanmayan ülkeler
Yazarlar tarafından
oluşturulmuştur.

1
Analizde kullanılan ülkelere Ek 1’de tabloda yer verilmiştir.

225. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
224


Sektörel ihracatı etkileyen faktörler için temel model “Model 1” şeklinde
oluşturulmuştur.

&#3627408440;&#3627408485;&#3627408477;&#3627408476;
&#3627408470;&#3627408481;=
(&#3627408442;&#3627408465;&#3627408477;
&#3627408470;&#3627408481;) ∗ (&#3627408442;&#3627408465;&#3627408477;&#3627408481;&#3627408479;
&#3627408470;&#3627408481;)
&#3627408439;&#3627408470;&#3627408480;&#3627408481;
&#3627408470;&#3627408481;
&#3627408511;
(1)
Model (1)’de &#3627408440;&#3627408485;&#3627408477;&#3627408476;
&#3627408470;&#3627408481; Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelere olan sektörel ihracatını,
&#3627408442;&#3627408465;&#3627408477;
&#3627408470;&#3627408481; ihracat yapılan ülkelerin GSYİH’sini, &#3627408442;&#3627408465;&#3627408477;&#3627408481;&#3627408479;
&#3627408470;&#3627408481; Türkiye’nin GSYİH’sini, &#3627408439;&#3627408470;&#3627408480;&#3627408481;
&#3627408470;&#3627408481; iki
ülke arasındaki mesafeyi, X ortak alfabeyi ifade etmektedir. Analizde incelenen sektörler
TÜİK’in SITC Rev4 sınıflandırmasının Digit 1 grubuna ait verilerden elde edilmiştir.

2.2. Yöntem ve Analiz Sonuçları
Dış ticaret modelleri Gravity modeli ile son derece iyi tanımlanabilmektedir. Model,
iki ülke arasındaki ikili ticaretin, ülkelerin milli gelirleri ile doğru orantılı olduğunu ve
aralarındaki mesafeyle negatif olarak ilişkili olduğunu belirtmektedir (Martinez-Zarzoso,
2011: 311). Ampirik uygulamalarda en yaygın yöntem, çarpımsal modeli doğal logaritmaları
alınarak dönüştürmek ve elde edilen doğrusal modeli En Küçük Kareler tahmincisi (OLS)
kullanarak tahmin etmektir. OLS yönteminin kullanılmasından dolayı model tahmininde
hata varyansının sabit olduğu varsayılmaktadır (Kaplan, 2016: 79). Silva ve Tenreyro
(2006) Monte Carlo denemeleriyle logaritmaları alınarak doğrusal hale getirilen verilerin
analizlerinde hata terimi varyansının sabitlik varsayımını sağlamadığını tespit etmiştir. OLS
tahmincisi ve grup içi tahmincisinde bağımlı değişken sıfır değerini aldığında sıfırın
logaritması tanımlı olmadığından modelden dışlandığı da görülmektedir (Gül ve Yerdelen,
2019: 53). Hata terimi varyansının sabit olmaması durumunda, doğrusallaştırılmış modeller
kullanılarak elde edilen tahminler sapmalı olmaktadır (Silva ve Tenreyro, 2006: 641). Böyle
bir durumda sağlam-sapmasız tahminler yapmak için Silva ve Tenreyro (2006) Poisson
Pseudo Maksimum Olabilirlik (PPML) tahmincisini önermiştir. PPML tahmin yöntemi,
heteroskedastisitenin varlığında tutarlıdır ve bağımlı değişkenin sıfır değerini aldığında
sapmasız tahminler yapabilmektedir. Çalışmada kullanılan değişkenlerin logaritmaları

226. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
225

alındığı ve bağımlı değişkenin bazı yıllarda sıfır olması nedeniyle PPML tahmincisi
kullanılmıştır.
Tablo 2. PPML Tahmincisi Analiz Sonuçları
Sektör C Gdp Gdptr Dist Alfabe
Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri 1.61 0.04* 0.03 -0.09* -0.05*
İçki Ve Tütün 2.22 0.05* -0.02 -0.05* -0.12*
Akaryakıt Hariç Yenilmeyen
Hammaddeler 2.65 0.03* -0.01 -0.04* -0.11*
Mineral Yakıtlar, Yağlar Ve Alkali
Ürünler 0.03 0.05* 0.06 -0.04* -0.10*
Hayvansal, Bitkisel Katı Ve Sıvı Yağlar,
Mumlar 4.72 0.10* -0.14 -0.10* -0.15*
Başka Yerde Belirtilmeyen Kimya Sanayi
Ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri 3.22 0.02* -0.06 -0.05* -0.06*
Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar 4.57 0.02* -0.06 -0.05* -0.06*
Makinalar Ve Ulaştırma Araçları 3.08 0.03* -0.02 -0.05* -0.02*
Çeşitli Mamül Eşya 3.74 0.03* -0.03 -0.08* -0.02*
Sitc'da Sınıflandırılmamış Eşyalar -4.24 0.14* 0.16 -0.14* -0.11*

Yapılan PPML analizi sonucunda Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri sektör ihracatı,
İçki ve Tütün sektör ihracatı, Akaryakıt Hariç Yenilmeyen Hammaddeler sektör ihracatı,
Mineral Yakıtlar Yağlar ve Alkali Ürünler sektör ihracatı, Hayvansal Bitkisel Katı ve Sıvı
Yağlar sektör ihracatı, Başka Yerde Belirtilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi
Ürünleri sektör ihracatı, Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar sektör ihracatı, Makinalar
ve Ulaştırma Araçları sektör ihracatı, Çeşitli Mamül Eşya sektör ihracatı ve Sitc’da
Sınıflandırılmamış Eşyalar sektör ihracatı ihracat partneri ülkenin GSYİH değişkeninden
pozitif, ülkeler arası uzaklık ve ortak alfabe değişkenlerinden negatif yönde etkilenmektedir.
Türkiye’nin GSYİH değişkeni STA imzalanan ülkelere yapılan sektörel ihracat ile
ilişkisizdir
2
. Türkiye’nin GSYİH değişkeninin ilişkisiz olması, ekonomik büyümenin bu
sektörlerde kapasite artışı sağlasa bile bu artışın ihracata yönelmemesinden kaynaklanabilir
olmasıdır. Ülkeler arası uzaklık ise taşıma maliyetlerinden dolayı ihracat ile negatif
ilişkilidir. Latin alfabesi dışında alfabe kullanan ülkeler ile imzalanan STA’ların ihracatı

2
PPML tahmincisi özet sonuçlarına Ek 2’de tabloda yer verilmiştir.

227. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
226

arttırması nedeniyle Türkiye’nin yapacağı STA’larda farklı alfabe kullanan ülkelerle temas
kurmasında fayda vardır.


SONUÇ
Bu çalışmada sektörel ihracatı etkileyen ve sıkça çalışmalarda yer verilen faktörlerin
etkisi analiz edilmiştir. PPML analizi sonucuna göre Türkiye’nin STA imzaladığı ülkelerin
GSYİH’si, tüm sektörlerde Türkiye’nin ihracatını pozitif yönde ve istatiksel olarak anlamlı
olarak etkilemektedir. Türkiye’nin GSYİH’si tüm sektörlerde istatistiksel olarak
anlamsızdır. Türkiye’nin STA imzaladığı ülkeler arası mesafe sektörel ihracatı negatif yönde
ve istatistiksel olarak anlamlı şekilde etkilemektedir. Ortak alfabe kukla değişkeni ise tüm
sektörlerde Türkiye’nin sektörel ihracatını negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı
şekilde etkilemektedir. Elde edilen sonuçlara göre Türkiye’nin özellikle yakın coğrafyasında
ekonomik olarak gelişme potansiyeline sahip ülkelerle STA imzalamasının gerekliliği ortaya
çıkmıştır. Pazar çeşitliliğinin sağlanması adına STA imzalanan ve daha uzakta bulunan
ülkelere ihracat yapan firmalara maliyet sübvansiyonu (navlun desteği) verilmelidir. Ayrıca,
gümrük birliği anlaşmasından dolayısıyla Türkiye AB’nin STA imzaladığı ortaklarına
uyguladığı tüm yükümlülükleri üstlenmek ve uygulamakla mükelleftir. AB’nin STA
imzaladığı ortakları ise, Türkiye anlaşmanın bir tarafı olmadığı için Türk menşeli ürünlere
gümrük vergilerini indirmeme hakkına sahiptirler. Bu durum Türkiye’nin kendi çıkarlarını
koruyamamasına neden olmuştur ve GB’nin revize edilmesinin gerekliliği düşünülmektedir.

228. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
227

KAYNAKÇA

Anderson, J.E, Yotov, Y.V. (2015). Terms of trade and global efficiency effects of free trade
agreements. 1990–2002, Journal of International Economics, 1-20.
Aslan, N. (2013). Ekonomik Entegrasyon Küresel ve Bölgesel Yaklaşım. Bursa: Ekin
Yayınevi.
Ateş, E. & A.D. Seymen (2019). Türkiye’nin İmzaladığı Serbest Ticaret Anlaşmaları: İki
Yanlı-Sektörel Bir Analiz ve Dış Ticaret Politikası Açısından Bir Değerlendirme.
Sosyoekonomi, Vol. 27(42), 255-282.
Baier, S. L., Bergstrand J.H. (2008). Estimating The Effects of Free Trade Agreements on
International Trade Flows Using Matching Econometrics. Journal of International
Economics 77 (2009) 63–76.
Baldwin, R., Jamovich, D. (2012). Are Free Trade Agreements Contagious?. Journal of
International Economics 88 (2012) 1–16.
Bayraktutan, Y. (2010). Coğrafi Unsurlar Işığında Küreselleşme, Bölgeselleşme ve Orta
Asya. Journal of Social Policy Conferences, 0 (49).
Bozkurt, O. (2017). Vaka Çalışması: Türkiye-Ürdün Serbest Ticaret Anlaşması ve İkili
Ticarete Etkileri. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (31), 613-630.
Demiroğlu, Ö. (2019). Serbest Ticaret Anlaşmalarının Dış Ticarete Etkisi: Türkiye İçin
Karşılaştırmalı Bir Analiz. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi. Yayımlanmış Doktora
Tezi, 1-309.
Doğan, A., Uzun, A. (2014). Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin Dış Ticaretine
Etkileri. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15 (1), 325-344.
Eren, M. T. (2013). Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları’nın Dış Ticaretine Etkileri ve
Sorunla. Maliye Finans Yazıları, 98.
Gül, H. & Yerdelen Tatoğlu, F. (2019). Turizm Talebinin Panel Çekim Modeli İle Analizi.
Turizm Akademik Dergisi, 6 (1), 49-60.

229. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
228

İnceacar, T., Koç Konu, A. (2018). Türkiye’nin Dış Ticareti Üzerinde Serbest Ticaret
Anlaşmalarının Etkileri. IV. International Caucasus-Central Asia Foreign Trade And
Logistics Congress.
Kalaycı, C. (2017). Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin Dış Ticaretine Etkileri:
Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi Uygulaması. Uluslararası Ekonomi ve
Yenilik Dergisi, 3 (2), 133-147.
Kaplan, F. (2016). Türkiye’nin Meyve ve Sebze İhracatı: Bir Çekim Modeli Uygulaması.
Journal of Yasar University, 11 (42), 77-83.
Kıvılcım, F. (2013). Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinin Gelişmekte Olan
Ülke Türkiye Açısından Değerlendirilmesi. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5 (1), 219-
230.
Koçtürk, M. O., Kocaefe, A. (2014). Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türk Dış Ticareti
Üzerine Etkileri. Tarım Ekonomisi Dergisi, 20(2): 65-77.
Küçüksakarya, S. (2016). Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstri-
İçi Ticareti Üzerine Bir İnceleme. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 8 (2), 27-41.
Levy, I. P. (1997). A Political-Economic Analysis of Free-Trade Agreements, The American
Economic Review. 87(4), 506- 519.
Martínez-Zarzoso, I. (2011). The log of gravity revisited. Applied Economics, 45(3), 311-
327, DOI: 10.1080/00036846.2011.599786
Özer, Y. (2013). Ekonomik Entegrasyon Küresel ve Bölgesel Yaklaşım. Bursa: Ekin
Yayınevi.
Pınar, Ö., Boran Ş., Sevilmiş G. (2013). Küreselleşme Sürecinde Yükselen Aktör: Serbest
Ticaret Anlaşmaları ve Türkiye. AR&GE Bülten.
Silva, L. M. C. S., Tenreyno S. (2006). The Log of Gravity. The Review of Economics and
Statistics, 88(4), 641-658.,

230. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
229

Tür, İ. (2016). Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin Ticaret Hacmi Üzerine Etkileri:
Tarım Sektörü Örnegi. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi. Yayımlanmış Yüksek Lisans
Tezi, 1-130.
Türkcan, K., Pişkin, E. (2014). Ticaret Anlaşmalarının Türkiye'nin İhracat Dinamiğine
Etkisi: Yaygın ve Yoğun Ticaret. Discussion Paper, No. 2014/10.
Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı. (2020). Serbest Ticaret Anlaşmaları.
https://www.ticaret.gov.tr/dis-iliskiler/serbest-ticaret-anlasmalari/genel adresinden erişildi.
Türkiye İstatistik Kurumu . (2020). Dış Ticaret İstatistikleri.
https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul adresinden erişildi.
Özkaya, H. (2011). İkili ve Çok Taraflı Anlaşmaların Türkiye’nin İhracatı Üzerine Etkisi.
Doğuş Üniversitesi Dergisi, 12 (2) 2011, 279-288.
Yanık, E. (2017). Türkiye’nin EFTA Ülkeleri İle Arasında İmzaladığı Serbest Ticaret
Anlaşmasının Dış Ticaret Hacmine Etkisi. İstanbul: Okan Üniversitesi. Yayımlanmış
Yüksek Lisans Tezi, 1-103.
Yılmaz, D. (2020). Bölgesel Ticaret Anlaşmaları(BTA)’nın Gelişimi Ve Derin Ticaret
Anlaşmaları: Türkiye’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) Açısından Bir Analiz. Tesam
Akademi Dergisi, 7(1), 39-64
World Bank . (2020). Gdp (current $) .
https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD adresinden erişildi.

231. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
230

ANAOKULLARIND A VERİLEN BRANŞ DERSLERİNİN M.E.B. OKUL ÖNCESİ
EĞİTİM PROGRAMINA UYGUNLUK AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Miray ÖZÖZEN DANACI
Özet
Ülkemizde okul öncesi eğitimin yaygınlaşması ile birlikte, sorgulama, araştırma temelli
eğitsel programların, disiplinler arası bir anlayış ile planlanarak, çocukların kişisel gelişimini
desteklemek, yeteneklerini keşfetmek ve işlenen her konu için, eleştirel becerilerini
desteklemek amacıyla programlara entegre edilmeye başlanmıştır. Bu noktada başta Görsel
Sanatlar, İngilizce, Bale/Dans, Seramik, Beden Eğitimi, Yüzme, Yoga, Müzik, Eğlenceli
Bilim gibi konular olmak üzere çeşitli sanatsal ve yetenek alanlarına ilişkin bir takım
eğitimler, branş dersler adı altında formal ve ya informal bir teknikle çocuklara
verilmektedir. Ancak bu derslerin ve ya yetenek eğitimlerinin M.E.B. okul öncesi eğitim
müfredatına uygunluğu, çocukların gelişim alanları açısından bu eğitimlerin uygulanma
yönteminin doğruluğu henüz denetim dışında kalmaktadır. Erken çocukluk dönemi eğitsel
ilkelerine uygun olarak verilen branş dersleri ile bir çok yetenek alanına ilişkin küçük yaştan
itibaren eğitim verilmesinin olumlu sonuçlarının olabilmesi, engin donanıma sahip, hayata
farklı bakış açısı kazanmış, beceri sahibi bireyler kazandırılmasına hizmet etmesi bu
eğitimlere olan ilgiyi giderek artırmıştır. Ancak, ‘En kısa sürede en fazla branş dersi’ gibi
sloganlarla çıkılan yolda, branş derslerinin, çocukların gelişimi göz önünde
bulundurulduğunda, programların yoğunluğu, özgür, bağımsız öğrenme alanlarının
kısıtlaması açısından sorun teşkil edebileceği konusuna dikkat çekilmiştir. Çalışmada okul
öncesi eğitim kurumlarında verilen bu branş dersleri; başta uzmanlık alanı olmak üzere
yetkin kişiler tarafından verilme, dikkat süresi, algı ve ilgi, çocukların yaşına ve gelişim
düzeyine uygunluk, program geliştirilme süreçleri gibi kriterler açısından incelenmiş ve
özellikle M.E.B. Okul Öncesi Eğitim Programında yer alan ilkeler açısından da
değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Okul öncesi, branş dersleri, M.E.B., program.

232. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
231


Branch Courses Taught in Kindergartens M.E.B. Evaluation of Conformity to
Preschool Education Program

Abstract
With the widespread pre-school education in our country, inquiry-based educational
programs have been planned with an interdisciplinary approach, and have been started to be
integrated into the programs in order to support children's personal development, discover
their talents and support their critical skills for each subject. At this point, a series of trainings
related to various artistic and talent fields such as Visual Arts, English, Ballet / Dance,
Ceramics, Physical Education, Swimming, Yoga, Music, and Fun Science, with a formal or
informal technique under the name of branch courses. it is given. However, these courses or
talent training M.E.B. In terms of compliance with preschool education curricula and the
development areas of children, the correctness of the method of applying these trainings
remains out of control. The fact that it is possible to have positive results of giving education
in many talent fields from a young age with branch courses given in accordance with the
early childhood educational principles, has gained a different perspective on life and has a
great interest in these education. However, it was pointed out that, on the road with slogans
such as 'The most branch lesson in the shortest time', considering the development of
children, branch lessons can pose problems in terms of the restriction of free, independent
learning areas. In this study, these branch courses given in preschool education institutions
are; It was examined in terms of criteria such as being given by competent people, especially
in the field of expertise, attention span, perception and interest, suitability for the age and
development level of children, and the program development processes and especially
M.E.B. It was also evaluated in terms of the principles included in the Preschool Education
Program.
Key Words: Preschool, branch lessons, M.E.B., program.

233. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
232

Giriş
Ülkemizde eğitim politikalarının yapılanması sürecinde okul öncesi eğitime önceliğin
verilmesi 2005 yılından sonra olmuş, okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması ve okullaşma
oranlarının artırılması hedeflenmiş bu amaçla farklı çalışmalar gerçekleştirilmiştir (Can,
Kılıç, 2019).
Okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılmasının hedeflenmesine yönelik olarak M.E.B. Temel
Eğitim Genel Müdürlüğü bünyesinde yapılan açıklamalarda özellikle üzerinde durulan
konular: Eğitim modellerinin çeşitlendirilmesi, yaygınlaştırılması ile bu kapsamda yapılan
yatırımların arttırılmasının sürdürülmesi, okul öncesi eğitimin ücretsiz hale getirilmesi ve
okul öncesi eğitimde yer alan tüm paydaşların yeterli düzeyde farkındalığa ulaşmalarının
sağlanmasıdır (TEDMEM, 2018).
Okul öncesi eğitime verilen önemin, ülkemizde giderek yaygınlaşması ile okul öncesi eğitim
kurumların fiziksel yapıları, sahip oldukları olanaklar, öğrenci sayıları, öğretmen niteliği,
okul öncesi eğitim programı, bu kurumlarda öğrencilere kazandırılmak istenen bilgi ve
beceriler, veliler ve onların davranışlarının uygulamalara yansımaları, toplumun okul öncesi
eğitime bakışı gibi noktalar dikkat çekmeye başlamıştır (Ağgül-Yalçın, Yalçın, 2018).
Ülkemizde okul öncesi eğitimin niteliğinin ve yapısının ana ögeler üzerinde henüz tam
oturtulmamış olmasının, yeni bir eğitsel yapı olması, paydaş içerisinde profesyonel meslek
uzmanları olmayan büyük bir kitle tarafından eğitimin gerçekleştirilmesi ve kul öncesi
eğitim programının tam anlaşılmaması gibi durumlarla da ilişkili olduğu düşünülmektedir.
Ülkemizde son on yılda ivme kazanan okul öncesi eğitim okullaşma oranı ve artan hızlı
talep, yapılandırılma süreci bir takım kontrol edilemeyen bilimsel dayanağı bulunmayan
metotların uygulamalarına da maruz kalmıştır.
Okul öncesi eğitimde sürekli düzenlemeler, yapılandırmalar, revizeler yapılmıştır ve bu
değişikliklerde, yapılabilecek en ufak hataların dahi telafi edilemez sonuçlar ortaya
çıkarabileceği vurgulanmıştır. Konuya ilişkin yapılan araştırma sonuçlarında ayrıca,
kaliteden yoksun okul öncesi eğitimin erken çocuklukta çözüm oluşturmadığını ve kalite
faktörlerinin yeterli düzeyde bulunmadığı okullarda eğitim alan çocukların gelişimlerinin de

234. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
233

bu olumsuz ve kalitesiz durumlardan negatif yönde etkilendikleri ortaya belirtilmiştir
(AÇEV, 2009).
Farklı araştırmalarda ortaya konulan bulgular, Türkiye’de okul öncesi eğitimde gerek nitelik,
gerekse niceliksel açıdan bir takım problemlerin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Yapılan
çalışmalarda vurgulanan; eğitim politikaları, okul öncesi eğitim programları, maddî konular,
veliler, yönetim, rehberlik ile denetim, anaokulu personeli, yasal mevzuat, çocuklar, fiziksel
koşullar, ailelerden kaynaklanan çok çeşitli sorunlar ise şöyle özetlenebilir (TÜSİAD, 2005;
TED, 2007; Gür, Çelik, 2009; Zembat, 2012; Zayimoğlu-Öztürk, Kaya, Durmaz, 2015; Can,
Serençelik, 2017):
 Hedef kitleye ulaşılmaması,
 Tek eğitimi modeli,
 Eğitim kurumlarında standartların eksik oluşu,
 Öğretmen yetiştirmedeki yetersizlikler sonucu eğitimlerin profesyonel alan
uzmanı olmayan ve öğretmen olmayan kişilerce verilmesi,
 Denetim yetersizliği,
 Okul öncesi eğitimin öneminin ve içeriğinin yeterince toplum ve eğitimciler
tarafından kavranamaması,
 Öğretmenin yardımcı personel ihtiyacı,
 Öğretmene güvensizlik ve müdahale etme,
 Öğretmeni bakıcı gibi görme,
 Yönetim tarafından öğretmenlere eşit mesafede tutum sergilenmemesi
 Mevcut eğitim programının farklı koşul ve metotlara hitap edememesidir.
Eğitim programlarındaki bazı yetersizlikler ve ülkedeki farklı koşullara hitap etmedeki
kısıtlılık, programın bir takım zayıf yönleri, sektörde görev alan eğitimcileri, çeşitli sanatsal
ve yetenek alanlarına ilişkin branş dersleri adı altında eğitimler vermeye teşvik etmiştir.

235. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
234

Ancak henüz tam olarak sistemi oturtulmamış olan okul öncesi eğitime branş derslerinin
entegre edilmesi süreci beklenenden hızlı gelişmiş ve okul öncesi eğitim programına
uygunluğu açısından incelenmemiştir.
Çeşitli konuları içeren branş derslerinin, okul öncesi eğitimin ilke ve amaçların uygun olup
olmaması, M.E.B. okul öncesi eğitim programı ilkeleri doğrultusunda hazırlanıp
hazırlanmaması gibi durumlar denetim dışı kalmıştır.
Okul Öncesi eğitimde verilen, başta Görsel Sanatlar, İngilizce, Bale/Dans, Seramik, Beden
Eğitimi, Yüzme, Yoga, Müzik, Eğlenceli Bilim, Mental Aritmetik, Kodlama gibi konular
olmak üzere çeşitli sanatsal ve yetenek alanlarına ilişkin bir takım eğitimleri kapsayan branş
dersler adı altında formal ve ya informal bir teknikle çocuklara verilmektedir. Bu branş
dersler, çocukların; sorgulama, muhakeme ve araştırma temelli eğitsel programlarının
içerisine disiplinler arası bir anlayış ile planlanarak, çocukların kişisel gelişimini
desteklemek, yeteneklerini keşfetmek ve işlenen her konu için, eleştirel becerilerini
desteklemek amacıyla entegre edilmesiyle verilmeye başlanmıştır. Bu derlemede, verilen bu
branş derslerine ilişkin eğitimlerin, 2003 M.E.B. Okul Öncesi Eğitim Programına uygunluğu
ve paralellliği incelenmiştir.

Tartışma
M.E.B. 2003 Okul Öncesi Eğitim Programı detaylı incelendiğinde, programdaki kazanım ve
göstergelerin, teknolojik çağdaki günümüz çocuklarının gelişim düzeylerine göre oldukça
basit kaldığı görülmektedir. Son birkaç yılda bu konuda yapılan çalışmalar da bu durumu
destekler niteliktedir (Can, Kılıç, 2019).
Özellikle öğretmenler tarafından günümüz çocuklarının 36 aylık iken zayıf- şişman, kapalı-
açık gibi kavramları, ritmik 10’a kadar sayı saymayı, renklerin tamamını çok net biçimde
biliyor oldukları görülmektedir. Örneğin, okul öncesi eğitim programına göre 36 aylık
çocuklara ilk yarıyılın zaman diliminde ‘kırmızı’ renk kavramı, hikaye, sanat, Türkçe dil,
fen, matematik etkinlikleri içerisinde verilmektedir. Ancak çocukların neredeyse tamamın
kırmızı rengini biliyor olmanın yanı sıra, mor, pembe, turuncu, kahverengi, gri gibi renkleri

236. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
235

bildikleri, hatta ve hatta bazı çocukların ise buz mavisi, altın sarısı, eflatun gibi üçüncül
renkleri de bilebilmektedirler. Gelişen çağla birlikte çok sayıda, teknolojik araçlara ve
objelere, farklı ortamlara, çok sayıda materyallere maruz kalan çocukların görsel algıları da
eskiye oranla gelişmektedir. Bu sebeple 36 aylık çocukların neredeyse tamamı ana renkleri
biliyor olduğu için ise 2003 M.E.B. Okul Öncesi Eğitim Programı çocukların gelişim
ihtiyacına göre zayıf kalmaktadır.
Bu sebeple rekabet içerisinde olan özel okul öncesi eğitim kurumları artık kodlama
eğitimleri, yabancı dil, mental aritmetik gibi eğitimler vererek fark yaratmayı
amaçlamaktadırlar. Öğrenmenin en kritik yaş aralığı olan erken çocukluk döneminde elde
edilen bu beceriler ile çocuklar daha başarılı ve yetkin bireyler olabilmektedir.
Verilen bu eğitimlerin M.E.B. 2003 programında yer alan okul öncesi eğitimin genel
amaçlarına büyük ölçüde destek verdiği ve aynı doğrultuda olduğu görülmektedir.
Programın temel özellikleri:

237. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
236


2003 Okul Öncesi Eğitim Programının Genel
Özellikleri
Branş Derslerin
Programa Katkısı
Çocuk merkezlidir √
Esnektir √
Sarmaldır √
Eklektiktir √
Dengelidir √
Oyun temellidir X
Keşfederek öğrenme önceliklidir X
Yaratıcılığın geliştirilmesi ön plandadır √
Günlük yaşam deneyimlerinin ve yakın çevre olanaklarının eğitim
amaçlı kullanılmasını teşvik eder
√
Temalar/konular amaç değil araçtır X
Öğrenme merkezleri önemlidir √
Kültürel ve evrensel değerleri dikkate alır √
Aile eğitimi ve katılımı önemlidir X
Değerlendirme süreci çok yönlüdür X
Özel gereksinimli çocuklar için uyarlamalara yer vermektedir X
Rehberlik hizmetlerine önem vermektedir X

Okul öncesi eğitim programı temel özellikleri ve branş derslerinin her bir özelliğe katkısı
yanlarında belirtilmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde bu derslerin programda yer alan
‘Çocuk merkezlidir, Esnektir, Sarmaldır, Eklektiktir, Dengelidir, Yaratıcılığın geliştirilmesi
ön plandadır.’ özelliklerini büyük ölçüde karşılayabildiği, ‘Günlük yaşam deneyimlerinin ve
yakın çevre olanaklarının eğitim amaçlı kullanılmasını teşvik eder, Öğrenme merkezleri
önemlidir, Kültürel ve evrensel değerleri dikkate alır.’ özelliklerini kısmen yani kısıtlı
düzeyde karşılayabildiği, programın ‘Oyun temellidir, Keşfederek öğrenme önceliklidir,
Temalar/konular amaç değil araçtır, Aile eğitimi ve katılımı önemlidir, Değerlendirme

238. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
237

süreci çok yönlüdür, Özel gereksinimli çocuklar için uyarlamalara yer vermektedir.
Rehberlik hizmetlerine önem vermektedir.’ özelliklerini karşılayamadığı
söylenebilmektedir.
Araştırmada, branş derslerinin bir kısmının 2003 M.E.B. okul öncesi eğitim programına
uygunluğunun incelenmesini yanı sıra, programın günümüz çocuklarının öğrenme hızı
açısından geri planda kalmaya başladığı da görülmektedir.
M.E.B. Erken Çocukluk Eğitimini ‘Çocuğun doğduğu günden temel eğitime başladığı güne
kadar geçen yılları kapsayan ve çocukların sonraki yaşamlarında önemli rol oynayan
bedensel, motor, sosyal ve duygusal, zihinsel ve dil gelişimlerinin büyük ölçüde şekillendiği,
ailelerde ve kurumlarda verilen eğitim sürecine erken çocukluk eğitimi denir’ biçiminde
tanımlamaktadır (MEB, 2011). Branş dersler bu açıdan ele alındığında, erken çocukluk
eğitiminin tanımı ile örtüşmektedir. Ayrıca branş derslerin okul öncesi dönem çocuklarının
kelime dağarcıklarını, sosyal becerilerini, dikkat ve algı becerilerini, muhakeme, mantık
yürütme becerilerini desteklediği ve okul olgunluklarına olumlu katkıda bulunduğu pek çok
çalışmada bildirilmiştir (Erhan, Hazar, Tekin, 2009; Tekneci, 2009; Yıldız, 2010).
Son yıllarda yapılan çalışmalar, okul öncesi eğitim müfredatında çocukların ilgi ve
yeteneklerine hitap edecek bazı özel eğitimlerin verilmesinin uygun olabileceğini, erken
çocukluk eğitiminin büyümenin ve gelişmenin en hızlı olduğu dönem olması sebebiyle
çocukların psikomotor, duyuşsal ve bilişsel becerileri kazanmaları sürecinde erken çocukluk
eğitim programlarının mümkün olduğunca zengin içerikli olması gerektiğini göstermektedir
(Güven, Azkeskin, 2012; Ün, 2010; Dinç, 2013; Manak, 2013;
Sonuç olarak okul öncesi eğitim kurumlarında, çocuklara formal biçimde sunulan erken
çocukluk eğitimlerine ek olarak çocukları nitelikli öğrenme programlarına ve dönem
içerisinde ilgilerini çekebilecek ve yeteneklerini keşfedebilecekleri faaliyetlere
yönlendirmelerinin uygun olabileceği düşünülmüştür. Ancak bu eğitimler verilirken hem bu
eğitimlerin programa uyması hem de programın günümüz çocuklarının gelişim skalasına
hitap edecek seviyeye revize edilmesi, geri ve ya ileri düzeyde olmaması gerektiği
görülmektedir. Branş derslerinin uygulanması sürecinde ise eğitimi verecek meslek
elemanının mutlaka alanında uzman olması, okul öncesi dönem çocuklarının yaş ve gelişlim

239. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
238

düzeyini iyi bilerek eğitimleri planlaması ve uygulaması ve branş derslerinin çocukların
yaşına uygun olmayan yoğunlukta olmaması gerekmektedir.

240. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
239

Kaynakça
AÇEV. (2009). Türkiye’de erken çocukluk eğitimi: Erişim, eşitlik ve kalite. İstanbul: AÇEV
Yayınları.
Ağgül-Yalçın, F., Yalçın, M. (2018). Okul öncesi öğretmenlerin okul öncesi eğitimin
sorunlarıyla ilgili görüşleri: Ağrı ili örneği. İlköğretim Online, 17(1), 367-383.
Can, E., Kılıç, Ş. (2019). Okul öncesi eğitim: temel sorunlar ve çözüm önerileri. Milli Eğitim,
48 (1), 483-519.
Can, E., Serençelik, G. (2017). Okul öncesi öğretmenlerinin okul yönetimine katılımlarının
incelenmesi. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, 525-542.
Dinç, B. (2013). Okul öncesi eğitimden ilköğretime geçiş ve okul olgunluğu. A. Oktay, (Ed.),
İlköğretime hazırlık ve ilköğretim programları. (90- 114). Ankara: Pegem Akademi
Yayınları.
Erhan E., Hazar M., ve Tekin M. (2008). Satranç oynayan ve oynamayan ilköğretim
öğrencilerinin problem çözme becerilerinin incelenmesi 23-25 Ekim, 10. Uluslararası Spor
Kongresi.
Gür, B. S., Çelik, Z. (2009). Türkiye’de Millî Eğitim sistemi: Yapısal sorunlar ve öneriler.
Ankara: SETA.
Güven, G., Azkeskin, K. E. (2010). Erken çocukluk eğitimi ve okul öncesi eğitim. H. İ. Diken
(Ed.), Erken çocukluk eğitimi (ss. 2-50). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Manak, S. (2007) İlköğretim okullarında uygulamaya konulan seçmeli satranç dersi
programının incelenmesi: Kütahya ili örneği. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi.
Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Afyonkarahisar.
Millî Eğitim Bakanlığı (2011). Okul öncesi eğitimin güçlendirilmesi projesi, türkiye’de okul
öncesi eğitimde kalite standartları durum analizi raporu. Ankara: MEB Yayınları.
TED. (2007). Türkiye’de okul öncesi eğitim ve ilköğretim sistemi temel sorunlar ve çözüm
önerileri. Ankara: Türk Eğitim Derneği.

241. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
240

TEDMEM. (2018). 2017 Eğitim Değerlendirme Raporu (TEDMEM Değerlendirme Dizisi
4). Ankara: Türk Eğitim Derneği Yayınları.
TEDMEM. (2018). 2017 eğitim değerlendirme raporu (TEDMEM Değerlendirme Dizisi 4).
Ankara: Türk Eğitim Derneği Yayınları.
Tekneci, S. (2009). Okul öncesi dönemde alınan satranç eğitiminin ilköğretim birinci sınıf
öğrencilerin matematik becerileri üzerindeki etkisinin incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.
Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD). (2005). Doğru başlangıç: Türkiye’de
okul öncesi eğitim. İstanbul: TÜSİAD Yayını.
Ün, E. (2010) Satranç eğitiminin, problem çözme yaklaşımları, karar verme ve düşünme
stillerine etkisinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Selçuk
Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Yıldız, M. (2010). İlköğretim 2. Kademesinde Okuyan Aktif Satranç Sporcularının
Yaratıcılık ve Çoklu Zeka Alanlarıyla Olan İlişkilerinin Araştırılması. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü., Ankara: Gazi Üniversitesi: Ankara.
Zayimoğlu-Öztürk, F., Kaya, N., Durmaz, E. (2015). Okul öncesi öğretmenlerinin görev
sürecinde yaşadıkları eğitimsel sorunlar ve çözüm önerileri. Karadeniz Sosyal Bilimler
Dergisi, 7(3), 68-94.
Zembat, R. (2012). Okul öncesi öğretmenlerinin okul yöneticisi, meslektaşları ve aileler
bağlamında algıladıkları çatışma durumlarının incelenmesi. Eğitim ve Bilim, 37 (163), 203-
2015.

242. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
241


ÇOCUKLARDA ZİHİNSEL YETERSİZLİK İLE KÖTÜ BEDEN
KOKUSU ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ
Miray ÖZÖZEN DANACI

Özet
Zihinsel Yetersizlik (Mental Retardasyon) ile bir takım bedensel farklılıklar ve çoklu gelişim
bozuklukları arasında ilişkinin bulunduğu pek çok çalışmada bildirilmiştir. Normal
popülasyona oranla, zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin daha fazla oral-dental sorunlar
yaşaması gibi durumlardan yola çıkılarak, zihinsel engelli çocuklarda farkedilen, hijyen ve
kontrolsüz salya akışı gibi koşullardan bağımsız olan kötü beden kokusu ile Mental
Retardasyonlu olma arasında bir ilişki olup olmadığı incelenmiştir. Derleme olarak
planlanan çalışma, yarı deneysel olarak hali hazırda yürütülen R.A.M. zihinsel engel raporu
bulunan yaşları 6-8 arasında değişen 20 deney ve 20 kontrol grubu olmak üzere 40 çocuğun
dahil edildiği devam eden araştırmanın ön raporu şeklinde sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Mental Retardasyon, çocuk, gelişim, beden, koku.

243. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
242

Investigation of the Relationship Between Mental Disability and Bad Body Odor in
Children

Abstract
It has been reported in many studies that there is a relationship between mental retardation
and some physical fatigue and multiple developmental disorders. Considering the situations
such as mentally disabled individuals experiencing more oral-dental problems compared to
the normal population, it was investigated whether there was a relationship between bad
body odor and mental retardation, which is noticeable in mentally disabled children,
independent of conditions such as hygiene and uncontrolled drooling. The study, planned as
a review, was conducted by R.A.M. It was presented in the form of a preliminary report of
the study in which 40 children, including 20 experimental and 20 control groups, who have
a mental disability report between the ages of 6-8, were included.

Key Words: Mental retardation, child, development, body, smell.

244. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
243

Giriş
Zeka, bireyin belirli bir kültür içerisinde yaşamını sürdürerek uyum sağlaması için gerekli
olan yeteneklerin örüntüleridir. Zeka, mantık-akıl yürütme, planlama yapma, soyut
düşünme, problem çözme, kompleks düşünceleri algılama, hızlı öğrenme ve deneyim
yoluyla öğrenme yeteneklerini içeren tümel bir bilişsel kapasite olarak tanımlanmaktadır.
Zeka geriliği, diğer ifadelerle, zihinsel yetersizlik, zihinsel gerilik, mental retardasyon ise
gelişim döneminde ortaya çıkan, uyumsal davranışlar içerisindeki bozuklukların eşlik ettiği
ortalamanın altındaki zeka işlevidir.
Mental Retardasyon; özellikle yaşamın ilk yıllarında gelişim dönemlerinde tespit edilen,
çevreye uyum ve davranışlardaki bozulma ile birlikte seyreden, genel zihinsel fonksiyonların
ortalamanın anlamlı derecede altında olması şeklinde tanımlanabilir. Mental Retardasyon
zihinsel yeteneklerin yetersiz gelişimidir. Zihinsel yeteneklerin bir toplumda en yüksekten
en düşüğe kadar bir devamlılık göstermesi sebebiyle mental gerilikli grubun, normal zihinsel
yeterliğe sahip bireylerden kesin sınırlarla ayırt edilmesi oldukça güçtür (Lange, Cook,
Dunning, Froeschle, Kent, 2000; Okan, Özdemir, 2005; Salvador-Carulla, Bertelli, 2008).
Mental Retardasyonda zihinsel/bilişsel işlevlerde ve becerilerde normalden önemli derecede
gerilik olması ile birlikte, günlük yaşamı devam ettirmeye yönelik gereken uyumsal
becerilerde genel yetersizlik durumu söz konusu olmaktadır. Yetersizlik durumu, bilişsel
becerilerin yanı sıra uyumsal ve günlük beceriler, öz bakım becerilerini de kapsayan;
beslenme, giyinme, yıkanma, tuvalet ihtiyacını giderme gibi beceriler, ev temizliği benzeri
yaşam becerileri, konuşma, anlama ve iletişim ile birlikte sosyal beceriler, toplumsal
faydalılık ve mesleki becerilere yönelik davranış alanlarını da kapsamaktadır (Lange, Cook,
Dunning, Froeschle, Kent, 2000; Prater, Zylstra, 2006; Kömerik, Kırzıoğlu, Efeoğlu, 2012).
Zekanın, soyut bir kavram olması, potansiyel enerji biçiminde var olan ölçülemeyen yönü
ve bu ölçülemeyen enerjinin davranış şekline dönüşümü olarak, ölçülebilen ve gözlenebilen
yönü olmak üzere iki boyutu vardır. Zeka dolaysız olarak yani doğrudan gözlenemeyen
ancak, bazı açık davranışlardan ve becerilerden öngörülebilen bir olgudur.
Mental Retardasyonun, bir sendrom, bir durum veya bir semptom niteliği taşıyabildiği ifade
edilmektedir. Amerikan Zeka Yetersizliği Birliği (American Association on Mental Defi

245. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
244

ciency, A.A.M.D.), zihinsel yetersizlik için yaptığı tanımlamada, zeka geriliği (Mental
Retardasyon); gelişim döneminde meydana gelen, uyumsal davranıştaki bozukluklara ek
olarak ortalama seviyenin altındaki zeka işlevleridir. Bu tanımlama, zeka geriliğinde, uyum
sorunu ile işlevselliğin sınırlılığını şart koşmaktadır. Ortalama seviyenin altındaki zeka
işleviyle beraber iletişim becerilerinde, özbakımda, ev yaşamında, sosyal beceriler ile
toplumsal faydalılıkta, kişisel yönlendirmede, sağlığın korunmasında, akademik işlevlerde
ve çalışma/iş alanlarında iki veya ikiden fazla bozukluğun görülmesini öngörmektedir
(Tesini, 1980; Lange, Cook, Dunning, Froeschle, Kent, 2000; Soares, de Paula, Chaves,
Assis, Chaves, Filho, 2010).
Mental Retardasyon (Zeka Yetersizliği) Sınıflandırma
Amerikan Psikiyatri Birliği ve Amerikan Zeka Yetersizliği Birliği zeka geriliğinde dört
düzeyi belirlemişlerdir. Bu zeka düzeylerinin Wechsler zeka testi puanlarına göre dağılımı
şu şekildedir:
Yetersizlik Düzeyi IQ Oranı
Hafif Derece Zeka Yetersizliği 55-69 89
Orta Derece Zeka Yetersizliği 40-54 7
Ağır Derece Zeka Yetersizliği 25-39 3
İleri Derece Zeka Yetersizliği 0-24 1

Tıbbi açıdan yukarıda belirtilen sınıflandırmalar kullanılırken, eğitsel açıdan
sınıflandırmalar, bu bireyleri “eğitilebilirler”, “öğretilebilirler” ve “öğretilemez grup” olarak
üç gruba ayırmışlardır.
Etiyolojisi
Mental retardasyon, doğum öncesi, doğum esnası veya doğum sonrası, merkezi sinir sistemi
gelişme sürecinde beyinde kalıcı hasarlara yol açabilen sebeplerle ortaya çıkabilmektedir.
Çok çeşitli risk faktörleri tanımlanmış olmakla birlikte, olguların %60’ının sebebi kesin

246. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
245

olarak ortaya konulamamaktadır (Rauch, Hoyer, Guth, Zweier, Kraus, Becker, Zenker,
Hüffmeier, Thiel, Rüschendorf, Nürnberg, Reis, Trautmann, 2006).
1.Doğum Öncesi Nedenler:
a. Kromozomal Bozukluklar: Down Sendromu (Trisomi 21), Edwards sendromu (Trisomi
18), translokasyon15, mozaisizm, Angelman Sendromu, Cri-du-chat sendromu, Prader-Willi
sendromu bu bozuklukların başlıca örnekleridir.
b. Cinsiyet Kromozom Bozuklukları: XO (Turner sendromu), XXY (Kleinfelter sendromu)
ve Fragile X sendromu cinsiyet kromozom bozukluklarının önemli örnekleridir.
c. Gen Anormallikleri: Tuberoskleroz, Von Recklinghausen hastalığı (nörofi bromatozis),
fenilketonüri, galaktozemiler ve Lesch-Nyhan sendromunda zeka geriliği tablonun bir
parçasıdır.
d. Doğum Öncesi Enfeksiyonları: Prenatal dönemde annenin geçirdiği kızamıkçık (Rubella),
sitomegalovirus, herpes simpleks, toksoplazmozis ve Epstein-Barr virusu enfeksiyonları
mental retardasyon ile yakından ilgilidir.
e. Gebelikte Diğer Etmenler: Gebelik döneminde radyasyon, cıva ve kurşun gibi ağır
metallerle maruz kalma ve bu maruziyetin dozu, süresi gibi etmenler, preeklamptik toksemi,
doğum öncesi kanamalar ve alkol kullanımı, iyot, folik asit, omega eksiklikleri ve bunlara
benzer bazı vitaminlerin eksiklikleri, diyabet, kimyasal ajanlar, bazı ilaçların kullanımı,
bebeğin zeka geriliği ile doğmasına neden olabilmektedir.
2.Doğum Sırasındaki (Perinatal) Nedenler: Düşük doğum ağırlığı (1500 gr’dan az), ciddi
biçimde doğum asfiksisi, doğum komplikasyonları ve hiperbilirubinemi (kernikterus) zeka
yetersizliği sebeplerinin önlenebilir etmenleridir.
3.Doğum Sonrasındaki (Postnatal) Nedenler: Bebeğin renal, hepatik, metabolik, dolaşımsal,
otoimmün ve hematolojik sistemlerine ilişkin çok sayıda tıbbi durumların ortaya çıkması
nörolojik hasarlara sebep olabilir. İleri düzeyde beslenme sorunları ve yetersiz beslenme,
boğulmalar ile status epileptikus gibi anoksi durumların görülmesi ve önemli kafa travmaları
da zeka yetersizliğine sebep olabilmektedir. Ayrıca konjenital hipotiroidi de önlenebilen

247. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
246

endokrin durumdur ve zeka yetersizliğine sebep olabilmektedir (Shevell, Swaiman, 1999;
Lange, Cook, Dunning, Froeschle, Kent, 2000; Bennetto, Rogers, 2006).
Mental retardasyon eğitsel, tıbbi, ekonomik ve sosyal konuları içeren çok yönlü bir sorundur.
Klinisyenlere göre, mental retardasyon sorunu olan bireyler, 3 ana alanda sorun
yaşamaktadır. Bu sorun yaşanılan ana alanlar:
1.Kavramsal ya da akademik: Dil ve okuma yazma becerileri, para, sayı ve zaman
kavramları, pratik bilgiler, sorun çözme ve yeni durumlarda muhakeme yetisi.
2.Sosyal beceriler: Kişiler arası ilişki (empati becerisi dâhil), sosyal sorumluluk, öz değer,
kolay kandırılabilme, saflık/toyluk, sosyal sorunları çözme, kurallara/ yasalara uyma
becerisi ve kötüye kullanılma/istismardan kaçınabilme yetisi.
3.Pratik (uygulamalı) beceriler: Günlük yaşam aktiviteleri (öz bakım), mesleki beceriler,
sağlık, seyahat, günlük rutin, güvenlik, para kullanımı, telefon kullanımı, eğlenme, kendini
idare etme yetileri.
Mental retardasyonun tanımlanmasında dikkate alınan iki kriter vardır. Bunlardan ilki zeka
katsayısı olarak adlandırılan, zeka bölümünün (intelligence quotient, IQ) 70 in altında olması
ile ifade edilir. İkincisi uyum konusundaki işlevler olup, tanımı bireyin özbakım, sosyal
ilişkiler, inisiyatif alabilme, iletişim, toplumsal imkanların kullanımı, eğitim-öğretim, iş-
uğraş, boş zamanların değerlendirebilmesi, güvenlik ve sağlık alanındaki becerilerden en az
ikisinde yetersizlik bulunmasıdır (Karadağ, Gökçen, 2017; King, Toth, Hodapp, Dykens,
2009).

Tartışma
Mental Retardasyon, zeka ve zihinsel yetersizlik tanısı içerisinde sadece bilişsel alanda
görülen yetersizlik kapsamamakta, dil, motor ve sosyal becerileri de kapsayan genel zeka
düzeyindeki bozukluğu belirten bir durumdur. O nedenle bu yetersizliğe sahip bireylerin
henüz erken çocukluk döneminde iken, yürüme, konuşma, kalem-makas kullanma, tuvalet
eğitimi, giysilerini-giyme çıkarma vb. tüm gelişim alanlarını içeren becerilerde toplam
olarak yaşına göre gelişimsel gerilik gösterdiği bilinmektedir. Ayrıca Mental Retardasyonlu

248. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
247

çocukların normal popülasyona göre bazı farklı fiziksel özellikler gösterdikleri de
bilinmektedir.
Mental Retardasyonlu bireylere gelişimsel destek sunan eğitimciler, bu öğrencilerin
neredeyse tamamının kendilerine has hijyenik olmayan, kötü olarak tanımlanabilecek bir
beden kokusuna sahip olduklarını bildirmişler, hatta bu koku sebebiyle gelişim desteği ve
eğitimleri vermede zorlandıklarını bildirmişlerdir. Bu doğrultuda, kötü beden kokusuna
sebep olabilecek; salya tutamama, az miktarda sıvı alımı, öz bakım eksikliği gibi durumlar
detaylı olarak değerlendirilmiş, nedensellik açısından incelenmiştir.
Günümüze dek bu kötü kokunun başlıca sebebinin, bu çocukların özbakım becerilerindeki
yetersizlikle alakalı olduğu düşünülmüştür. Ancak erken çocukluk döneminde 24-36 aylık
kardeşlerle yapılan incelemelerde, ebeveynlerin, yaşları birbirine çok yakın tüm çocuklarına
tamamen aynı bakımı sağlamasına rağmen, Mental Retardasyona sahip çocuğun,
popülasyondaki diğer Mental Retardasyona sahip çocuklarınkine benzeyen nitelikte kendine
has olarak bu kokuya sahip olduğu gözlemlenmiştir. Bu durum, özellikle bir metre
mesafeden hissedilen kokunun Mental Retardasyonlu çocuklarda özbakım becerilerinden
bağımsız, fizyolojik açıdan olguya has olduğu şüphelerini artırmıştır. Ayrıca sosyo-
ekonomik düzeyi yüksek, birden fazla, yaşları birbirine yakın çocuklara sahip olup
çocuklarının her birine eşit ve görece oldukça iyi düzeyde hijyen ve bakım sağlayan ailelerin
de sadece Mental Retardasyona sahip çocuklarında bu ağır kokunun bulunduğunu
bildirmeleri, bu durumun Mental Retardasyon vakalarına özgülük olduğunu
düşündürmüştür.
Mental Retardasyon ve ilişkili bazı kromozamal bozukluklarda, bireylerde tipik bazı fiziksel
özellikler görülmektedir. Örneğin Down Sendromunda, çekik göz, göz bebeklerinde
brusfield lekeleri denilen çizgiler halinde beyaz benekler, göz kapaklarında epikantal kıvrım
(epikantus), avuç içerisinde simian çizgisi, kısa ve küt alt ekstremiteler, küçük ve yassı baş,
geniş kısa boyun, burun kökü düzlüğü, küçük çene ve ağız, ayağın 1. ve 2. parmakları
arasında geniş bir boşluk, saçların düz, seyrek ve ince telli olması ve aşırı kuru cilt gibi çok
sayıda özgü fiziksel özellikler mevcuttur. Mental Retardasyonlu çocuklarda ise tipik yüz
görünümünün yanı sıra, mikrognati ile beraber makroglossi, dilin dışarı sarkması, diş
çürükleri, konjenital diş eksikliği, ağır vakalarda zayıflamış oral motor fonksiyonlar,

249. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
248

çiğneme ve yutkunma problemleri ve buna bağlı olarak salya akışı, (Salya akışı tükürüğün
aşırı ifrazatından ziyade yutkunma bozukluğundan kaynaklanır) bruksizm, maloklüzyon,
konuşma bozukluğu görülmektedir (Demircioğlu, Altunhan, Bekdaş, Bilir-Göksügür,
Yeşiller, Gökçen-Saraç, Kısmet, 2013). Ayrıca Mental Retardasyonlu çocuklarda normal
popülasyona göre aşırı kuru saç cildi tanımlanmışsa da bu konuda çalışmalar yetersizdir.
Bir çok ülkede yapılan farklı çalışmalarda, Mental Retardasyonlu çocukların normal
popülasyonla kıyaslandığında anlamlı biçimde daha yüksek düzeyde oral-dental problemlere
sahip oldukları bildirilmiştir (Vigild, 1985; Forsberg, Quick-Nilsson, Gustavson, Jagell,
1985; Aşıcı, Doğan, Odabaş, 2003; Anders, Davis, 2010; Kömerik, Kırzıoğlu, Efeoğlu,
2012).
Özellikle otizmli çocuklar, oral kötü koku açısından değerlendirildiğinde, zeka seviyesi
normal olan otizmlilerde bu şikayetlerin en iyi seviyedeyken zeka geriliğine sahip
otizmlilerde kötü ağız kokusu en yüksek seviyede bulunmuştur (Vigild, 1985; Çokpekin,
Köymen, Başak, Akbulut, Altun, 2003; Jain, Mathur, Sawla, Choudhary, Kabra,
Duraiswamy, Kulkarni, 2009; Altun, Gucen, Akgün, Akkurt, Basak, Akbulut, 2010).
Buradan hareketle, IQ düzeyi ortalamanın altında saptanan otizm spektrum bozukluklarda,
zeka seviyesindeki düşüklüğün, tam olarak tanımlanmasa da kötü ağız kokusuna sebebiyet
verebileceği söylenebilmektedir.
Mental Retardasyonlu çocuklarda kötü ağız kokusunun yanı sıra kötü beden kokusunun
bulunduğu belirtilmiştir. Bu çocukların özellikle ağır ve orta zihinsel yetersizlik olgularında
sıvı alımında yetişkin bir kişiye ihtiyaç duymaları sebebiyle yetersiz sıvı alımı durumları
görülmektedir. Yetersiz sıvı alımı ve salya tutamama durumları kötü beden kokusu açısından
değerlendirildiğinde, çocukların tanımlanan bu beden kokusunun sadece salya akışı olan
bölgelerle sınırlı kalmayıp genel beden kokusu olması sebebiyle, bu değişkenlerden ayrı
tutulması gerekliliği önerilmiş, kontrolsüz salya akışı ve yetersiz sıvı alımlarının sadece kötü
ağız kokusundan sorumlu olduğu yapılan pek çok çalışmalarla birlikte değerlendirilmiştir
(Vigild, 1985; Forsberg, Quick-Nilsson, Gustavson, Jagell, 1985).
Sonuç olarak Mental Retardasyonlu çocuklarda, hijyen, kontrolsüz salya akışı, öz bakım
yetersizliği durumlarından bağımsız olarak, olguya has kötü beden kokusu olduğu durumu

250. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
249

düşünülmektedir. Bu duruma üst deri katmanlarında ve ya ter bezlerinde bulunan bir
enzimin sebep olup olmadığı tartışılmalı ve incelenmelidir. Örneğin Down Sendromlu
olgularda diş çürümesi şikayetlerinin normal popülasyona göre daha iyi düzeyde olduğu, bu
çocukların tükürüklerinde normal çocuklar ile kıyaslandığında daha yüksek düzeyde
bulunan IgA’nın, down sendromlu çocukların diş çürüğüne olan direncini artırdığı
bildirilmiştir (Cogulu, Sabah, Kütükçüler, Özkinay, 2006; Anders, Davis, 2010).
Bu derleme, tamamen benzer bakım sağlanan normal zihinsel işleve sahip çocuklar ile
M.R.li çocuklar arasında koku farklılığının incelenmesine yönelik yapılan tarama modelli
olarak yürütülen ve henüz tamamlanmayan araştırmanın ön inceleme raporu şeklinde
sunulmaktadır. Bu sebeple, Mental Retardasyonlu çocuklarda kötü beden kokusunun
görülmesi durumu, parametrik testler ve görece fazla sayıdaki denekler üzerinde incelenerek
tespit edilmeli ve anlamlı farklılığın ortaya konması sonucunda bu özelliğin mental
retardasyona ilişkin ölçme araçlarına madde olarak konabilmesi önerilmektedir. Ayrıca
anlamlı farklılığın konması durumunda ise kötü beden kokusuna sebebiyet verebilecek farklı
deri enzimlerinin olup olmadığının da araştırılması önerilmektedir.

251. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
250

Kaynakça
Altun, C., Gucen, G., Akgün, O.M., Akkurt, M.D., Basak, F., Akbulut, E. (2010). Oral health
status of disabled individuals attending special schools. Eurosian Journal of Dentist, 4(4),
361-6.
Anders, P.L., Davis, E.L. (2010). Oral health of patients with intellectual disabilities: a
systematic review. Spec Care Dentist, 30(3), 110-7.
Aşıcı, N., Doğan, C., Odabaş, M., Alaçam A. (2003). Zihinsel engelli çocuklarda diş
erozyonu ve dmft değerlendirilmesi, Pilot çalışma. G.Ü Diş Hek. Fak. Dergisi, 20, 15-20.
Bennetto, L., Rogers, S.J. (2006). Otizm spektrum bozuklukları. Psikiyatrinin Sırları. Ed:
Jacobson JL, Jacobson MA. Çev Ed:. Kayaalp M.L, Doğangün B. Nobel Tıp Kitapevi,
İstanbul.
Cogulu, D., Sabah, E., Kütükçüler, N., Özkinay, F. (2006). Evaluation of the relationship
between caries indices and salivary secretory IgA, salivary pH, buffering capacity and flow
rate in children with Down's syndrome. Arch Oral Biol, Jan, 51(1), 23-8.
Çokpekin, F., Köymen, G., Başak, F., Akbulut, E., Altun, C. (2003). Engelliler okuluna
devam eden çocukların ağız diş sağlığı yönünden değerlendirilmesi. Gülhane Tıp
Dergisi,45, 228-32.
Demircioğlu, F., Altunhan, H., Bekdaş, M., Bilir-Göksügür, S., Yeşiller, E., Gökçen-Saraç,
E., Kısmet, E. (2013). Transient myeloproliferative disordes in a newborns with Down
Syndrome. Abant Medical Journal, 2 (1), 46-49.
Doğangün, B. (2008). Özel Eğitim Gerektiren Psikiyatrik Durumlar. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp
Fakültesi Yayınları, No:62.
Forsberg, H., Quick-Nilsson, I., Gustavson, K.H., Jagell, S. (1985). Dental health and dental
care in severely mentally retarded children. Swedish Dental Journal, 9(1), 15-28.
Jain, M., Mathur, A., Sawla, L., Choudhary, G., Kabra, K., Duraiswamy, P., Kulkarni, S.
(2009). Oral health status of mentally disabled subjects in India. Journal of Oral Science,
51(3), 333-40.

252. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
251

Karadağ, M., Gökçen, C. (2017). Mental retardasyonu olan çocuk ve ergenlerin tedavisinde
kullanılan farmakolojik ajanlar. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 24 (3) 271-282.
King, B., Toth, K., Hodapp, R., Dykens, E. (2009). Intellectual disability. In B. J. Sadock,
V. A. Sadock, & P. Ruiz (Eds.), Comprehensive textbook of psychiatry (9th ed., pp. 3444–
3474). Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins.
Kömerik, N., Kırzıoğlu, Z., Efeoğlu, C.G. (2012). Zihinsel engele sahip bireylerde ağız
sağlığı oral health of mentally retarded individuals. Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği
Fakültesi Dergisi, 22 (1),96-104.
Lange, B., Cook, C., Dunning, D., Froeschle, M.L., Kent, D. (2000). Improving the oral
hygiene of institutionalized mentally retarded clients. Journal of Dental Hygiene, 74(3), 205-
9.
Okan, M., Özdemir, Ö. (2005). Çocuklarda Mental Retardasyon. Güncel Pediatri, 3, 62-66.
Prater, C.D., Zylstra, R.G. (2006). Medical care of adults with mental retardation. American
Family Physician, 73(12), 2175-83.
Rauch, A., Hoyer, J., Guth, S., Zweier, C., Kraus, C., Becker, C., Zenker, M., Hüffmeier,
U., Thiel, C., Rüschendorf, F., Nürnberg, P., Reis, A., Trautmann, U. (2006). Diagnostic
yield of various genetic approaches in patients with unexplained developmental delay or
mental retardation. American Journal of Medical Genetics, Part A, 140, 2063-74.
Salvador-Carulla, L., Bertelli, M. (2008). Mental retardation’ or ‘intellectual disability’:
Time for a conceptual change. Psychopathology, 41, 10-16.
Shevell, I.M, Swaiman, F.K. (1999). Global developmental delay and mental retardation.
In Swaiman F K, Ashwal S ed. Pediatric Neurology. Third edition. Philadelphia: Mosby.
Soares, M.R., de Paula, F.O., Chaves, M.G., Assis, N.M., Chaves, Filho, H.D. (2010).
Patients with Down syndrome and implant therapy: a case report. Brazilian Dental Journal,
21(6), 550-4.

253. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
252

Tesini, D.A. (1980). Age, degree of mental retardation, institutionalization, and
socioeconomic status as determinants in the oral hygiene status of mentally retarded
individuals. Community Dental Oral Epidemology, 8(7), 355-9.
Vigild, M. (1985). Periodontal conditions in mentally retarded children. Community Dent
Oral Epidemiol, 13, 180-2.

254. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
253

ANTEPFISTIĞI YETİŞTİRİCİLİĞİNDE KULLANILAN ANAÇLAR
Muhammet Ali GÜNDEŞLİ
1
,
Salih KAFKAS
2
,
Harun KARCI
3
ÖZET
Meyve yetiştiriciliğinde anaç seçimi en önemli kararlardan birisidir. Antepfıstığı
bahçelerinde kaliteli ve verimli ürün alınması için abiyotik ve biyotik stres faktörlerine karşı
dayanıklı anaç kullanılmasına bağlıdır. Dünyada ve ülkemizde antepfıstığı anaç ıslahı
üzerine yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Dünyada en yaygın kullanılan anaçlar Pistacia
terebinthus (melengiç), P. khinjuk (buttum), P. vera (yabani fıstık), P. integerrima ve P.
atlantica'dır. İran’da antepfıstığı yetişriciliğinde 5 tip anaç kullanılmaktadır. Bunlar;
Pistacia mutica F&M., P. khinjuk, P. vera (‘’Sarakshs) ve iki melez (‘Bademi-Ric’’ ve
‘Ghazvi-ni’’). ABD’de antepfıstığı yetiştiriciliği beş anaç ile başlamıştır. Bunlar, üç farklı
Pistacia türü ve iki adet türlerarası melezdir. Son yıllarda UCB1 anacı yaygın olarak
kullanılmaktadır. Ülkemizde ise yaygın olarak P. vera anacı kullanılmaktadır. Bununla
birlikte P. eurycarpa anacı da az miktarda kullanılmaktadır. Ülkemizde bu anaçlar üzerine
farklı çeşitler aşılamak suretiyle yetiştiricilik yapılmaktadır. Son yıllarda ülkemizde hızla
büyüyen, hastalıklara ve diğer stres faktörlerine dayanıklı anaç geliştirmek amacı ile türler
içi ve türler arası melezleme çalışmalarına başlanmış ve halen devam etmektedir. Bu çalışma
antepfıstığında kullanılan anaçların farklılıkları anlamak, anaçların özel yetiştirilmesine dair
koşulları ve farklı stres faktörlerine dirençlerini bilmek, yeni kurulacak bahçelerde ve ileride
yapılacak ıslah çalışmaları için hem üreticiye hem de araştırmacılara ışık tutacaktır.
Kaynak: Antepfıstığı, Anaç, stres faktörleri.

1
Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Kahramanmaraş, Turkiye
Orcid:0000-0002-70688248 e-mail address: [email protected] (Sorumlu yazar)
2
Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Adana, Turkey
Orcid: 0000-0002-9037-4764 e-mail address: [email protected]
3
Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Adana, Turkey

255. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
254


ROOTSTOCKS USED IN PISTACHIO CULTIVATION
Muhammet Ali Gündeşli
1
, Salih Kafkas
2
, Harun Karcı
2
1
East Mediterranean Transitional Zone Agricultural Research of Institute, Kahramanmaraş, Turkey
Orcid:0000-0002-70688248 e-mail address: [email protected]
2
Department of Horticulture, Faculty of Agriculture, University of Çukurova, Adana, Turkey
Orcid: 0000-0002-9037-4764 e-mail address: [email protected]
ABSTRACT
One of the most important decisions in fruit growing is the selection of proper rootstock.
Obtaining the quality and efficient crops depends on the use of rootstocks resistant to abiotic
and biotic stress factors in pistachio orchards. Intensive studies are being carried out on
pistachio rootstock breeding in the world and in our country. Pistacia terebinthus, P. khinjuk,
P. vera, P. integerrima ve P. atlantica are the most widely used rootstocks in the world. In
Iran, 5 types of pistachios are used in pistachio growing. These are Pistacia mutica F&M.,
P. Khinjuk, P.vera (‘’Sarakshs) and two hybrids (‘Bademi-Ric’’ and ‘Ghazvi-ni’’). In
America, pistachio studies are carried out extensively in California. In the pistachio growing
areas in California and the USA, the species P. vera, Pistacia species or inter-species hybrids
are grown on different seedling rootstocks. There are five rootstocks used in the California
pistachio industry. These are three different Pistacia species and two hybrids. These are;
Terebinthus, Atlantica, Integerrima, Pioneer Gold, UC Berkeley I (UCB 1). In Turkey, P.
vera, P. Khinju, P. terebinthus and P. atlantica rootstocks are used and breeding is carried
out by grafting different varieties (Uzun, Ohadi, Red, Tekin, Halebi, Siirt etc.) on these
rootstocks. In recent years, studies on rootstocks resistant to diseases and other stress factors
have been started intensively and are still continue. This study will shed light on both
producers and researchers to understand the differences of rootstocks used in pistachio, to
know the conditions of special cultivation of rootstocks and their resistance to different stress
factors, and to the breeders and researchers for future breeding studies.
Keywords: Pistachio, rootstocks, stress factors,

256. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
255

Giriş
Antepfıstığı Anadolu’da çok uzun zamandır yetiştiriciliği yapılan önemli meyve
türlerinden birdir. Antepfıstığının anavatanı, kültür çeşitlerinin oluşum ve gelişim merkezi
ve en önemli gen kaynağı, Küçük Asya, Kafkasya, İran ve Türkmenistan’ın yüksek
kısımlarını içine alan Yakın Doğu bölgesidir. Birçok yabani Pistacia türlerinin doğal ve
yaygın olarak bulunduğu Orta Asya gen merkezinde antepfıstığı yetiştiriciliği günümüze
kadar önemli bir gelişme göstermiştir (Açar ve Arpacı, 2011; Gundesli ve ark., 2020a;
Gundesli ve ark., 2020b) ve Dünya’da giderek artan bir talep mevcuttur. Anacardiceae
familyasına giren Pistacia cinsinin meyve ağacı ve süs bitkisi olan önemli olan 11 türü vardır
(Özbek, 1978). Günümüzde bu konuda en kapsamlı tamamlanmış çalışma Zohary’ye (1952)
aittir. Zohary Pistacia cinsi içerisinde 11 tür olduğunu belirlemiştir. Bunların içerisinde
kültür çeşitleri vermesi bakımından en önemlisi, şüphesiz Pistacia vera (antepfıstığı)
türüdür. Ülkemiz gerek coğrafik konumu gerekse sahip olduğu farklı iklim özellikleri
nedeniyle zengin bitki genetik kaynakları ve bitki çeşitliliğine sahip olan ülkelerdendir
(Tekin ve ark., 2001). Antepfıstığı üretiminde Güneydoğu Anadolu Bölgesi ülke üretim
alanının %95’ine sahip olmakla beraber antepfıstığı toplam üretiminin %91.5’ini
karşılamaktadır. Bölgede en yoğun yetiştiricilik yapılan iller arasında, Gaziantep, Şanlıurfa,
Adıyaman, Kahramanmaraş ve Siirt illeri yer almakta ve üretimimizin de yaklaşık %94’ü bu
illerden karşılanmaktadır. Özellikle değişik bölgelerinde Pistacia türlerinin asırlık
ağaçlarına rastlamak mümkündür. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde daha çok P. terebinthus
(melengiç), P. eurycarpa (buttum), P. vera (yabani fıstık, kuş fıstığı) doğal yetişme alanı
bulmuştur. Gaziantep Arıl–Battal vadisinde buttum ve melengiç karışık bulunurken, Besni
ve çevresinde melengiç, daha serin olan Pazarcık ve Siirt bölgelerinde buttum yoğunlukta
bulunmaktadır (Uygun, 1986; Arpacı ve ark. 1997). Ülkemizde antepfıstığı yetiştiriciliği
yapılan bölgelerde, tarımsal alanların çoğu sulanmayan koşullarda ve kıraç ve dağlık
alanlarda üçüncü -dördüncü sınıf tarım alanlarında yapılmakta olup, bugüne kadar
antepfıstığı yetiştiriciliği için yeni kurulan bahçelerde genellikle P. vera türünün tohumları
anaç olarak kullanılarak yapılmaktadır (Onay ve ark., 2007; Atli ve ark., 2011). Bu durum
özellikle yetiştiriciler açısından ileriki yıllarda genetik açılım olmasından dolayı her
tohumdan gelişen fidanın özellikle büyüme ve gelişmesinde problemler ortaya

257. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
256

çıkarmaktadır. Ayrıca, antepfıstığı bahçelerinin tesisinde kullanılan fidanlarda ise, yine
tohumdan gelişen heterozigot anaçlar kullanıldığından özellikle üstün nitelikli çeşitler ile
mutlaka aşılanması gerekir (Picchioni ve ark., 1990; Arpacı ve ark., 1999; Özden ve ark.,
2010). Özellikle Ülkemizde modern tekniklerle iyi tesislerin kurulması pahalı olmasından
dolayı yavaş ve oldukça az bulunmaktadır. Bu durum özellikle diğer üretici ülkelerle rekabet
şansımı azaltmaktadır. Eğer antepfıstığı yetiştiriciliği için modern ve yeni tekniklerle
çoğaltılan fidanların kullanıldığı bahçelerin tesisi yapılmazsa önümüzdeki yıllarda şu anda
üretim miktarı bakımdan üçüncü durumda olduğumuz yerimizi yeni teknikler kullanılan
diğer ülkelere kaptırabiliriz. Bu yüzden bu ülkelerle rekabet edebilmemiz için, yeni
kurulacak bahçe tesislerinde büyük çapta, yeni ve modern teknikleri uygun ticari antepfıstığı
bahçelerinin tesis edilmesi gerekmektedir. Meyve yetiştiriciliğinde en önemli adımlarda bir
tanesi de hiç kuşkusuz anaç seçimidir. Özellikle antepfıstığı yetiştiriciliğinde anaç seçimi
bahçe tesisinde oldukça önemlidir ve özellikle yeni bahçe tesis edilirken mutlaka bahçenin
kurulacağı o bölgenin iklim ve toprak yapısına uygun anacın seçilmesi gereklidir. Bu sayede
antepfıstığı üreticileri abiyotik ve biyotik stres faktörlerine karşı anaçların kullanılması
durumunda kaliteli ve verimli ürün alacak ve hem üretici hem de ülke ekonomisine katkı
sağlayacaktır.
Bu çalışmada, antepfıstığı yeni kurulacak bahçe tesisinde anacın önemi, ülkemizde ve diğer
üretici ülkelerde kullanılan anaçların özellikleri ile ilgili bilgi verilmiştir.
Dünyada Antepfıstığında Anaç Kullanımı
İran’da antepfıstığı yetiştiriciliğinde ve yeni kurulan bahçelerinin tesisinde beş tip anaç
kullanılmaktadır. Bunlar: iki tür (Pistacia mutica F&M. ve P. khinjuk), bir yabani P. vera
(“Sarakhs”) ve iki melez (“Badami –Riz” ve “Ghazvini”). Pistacia mutica F. & M. İran’a
özgü bir yabani türdür (Zohary 1952; Esmailpour, 2005) ve P. atlantica Desf.’e benzer veya
bu taksonun bir alt türüdür (Rechinger, 1969; Sabeti, 1994). İran’daki bahçelerin %90’ı iki
melez “Badami –Riz” ve “Ghazvini” çeşitlerinden kurulurken, geri kalanı ise P. mutica
oluşturmaktadır. İtalya ve Yunanistan’da P. terebinthus L. ABD'de antepfıstığı anaç ıslahı
Kaliforniya’da 1970’li yıllarda başlamıştır. ABD'de antepfıstığı yetiştiriciliğinin yapıldığı
ilk yıllarda P. atlantica Desf. ve P. terebinthus L. anaç olarak kullanılmaktaydı. Ancak son
yıllarda Pistacia integerrima melezleri yaygın olarak (Crane ve Maranto, 1988)

258. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
257

kullanılmaya başlanmıştır. Bugün Amerika’da yeni kurulan antepfıstığı bahçelerinde 5 anaç
(P. terebinthus, P. atlantica, P. integerrima, PG I-II (Pioneer Gold), UCB I-II (UC Berkeley)
üzerine P. vera L.’nin sadece iki çeşidi; dişi kültür çeşidi olarak “Kerman” ve erkek tozlayıcı
“Peters” olarak ise farklı iklim ve toprak yapısına sahip bölgelerde kullanılmaktadır
(Ferguson ve ark., 2002).
Ülkemizde antepfıstığı fidanı üretimi farklı Pistacia türlerinin özellikle de P. vera L.
tohumları ekilmesiyle elde edilen çöğürlerin bahçelere dikilerek aşılanmasıyla yapılır. Farklı
çeşitlerin farklı anaçlar üzerine gelişme, ürüne yatma, verim ve kalite, ekolojik koşullara
uyum, hastalık ve zararlılara karşı dayanımı üzerine anacın etkili olduğu birçok çalışmada
vurgulanmıştır. Bilgen ve ark. (1985) yaptıkları çalışmada farklı çeşitlerin P. atlantica Desf.
üzerinde hızlı geliştiği, P. vera L. anacında ise aşı uyuşmanın daha iyi olduğunu
belirlemiştir. Ulusaraç ve ark. (1992) yaptıkları çalışmada P. atlantica Desf. ve P. khinjuk
Stocks üzerine aşılı çeşitlerin P. vera’ya göre daha büyük taç oluşturdukları ve gövde
gelişimin daha iyi olduğunu belirtmişlerdir. Kafkas ve Kaşka (1998) ülkemizde hızla
büyüyen hastalıklara dayanıklı anaç bulmak için türler arası ve türler içi melezlemeleri
başlatmıştır. Bu çalışmada P. terebinthus L. X P. terebinthus L. (4), P. terebinthus L. X P.
atlantica Desf. (2) P. atlantica Desf. X P. atlantica Desf. (5) P. atlantica Desf. X P.
terebinthus L. (1) P. khinjuk stocks X P. khinjuk stocks (1) P. khinjuk stocks X P. atlantica
Desf. (1) P. khinjuk stocks X P. terebinthus L. (1) melez kombinasyonlarını yapmışlardır.
Araştırmacıların sonuçlarına göre en yüksek çimlenme oranı P. khinjuk’un ana olarak
kullanıldığı kombinasyonlardan, en düşük çimlenme oranı ise P. terebinthus’un ana olarak
kullanıldığı kombinasyonlardan elde eedilmiştir.
Antepfıstığında Kullanılan Anaçlar ve Özellikleri
Pistacia vera: Ülkemizde en yoğun kullanılan anaçdır. Nematodlara dayanıklı. Verticillium
solgunluğuna duyarlıdır. Taç gelişimi ve verim yönünden P. atlantica ve P. khinjuk’dan daha
düşükdür. Yaygın olarak kullanılan diğer anaçlara göre daha az kuvvetlidir (Esmailpour,
2005; Ferguson ve ark., 2002: Khezri, 2010; Ferguson ve ark., 2016).
Pistacia eurycarpa (buttum): Aşıya gelmesi daha iyidir. Kuru koşullarda aşılanan çeşitlerin
gelişimi ve taç oluşumu diğer anaçlara göre daha iyidir. Topraktaki azottan en iyi yararlanan

259. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
258

anaçdır. Kültür çeşitleri ile uyuşması iyidir (Esmailpour, 2005; Ferguson ve ark., 2002:
Khezri, 2010; Ferguson ve ark., 2016).
Pistacia terebinthus (melengiç): Gelişmesi zayıf, kurağa ve sıcağa dayanıklıdır.
Verticillium solgunluğuna duyarlıdır, genellikle aşılama P. atlantica veya P. integerrima'dan
daha zordur ve diğer anaçlara göre daha az homojenlik gösterir. Yaygın olarak kullanılan
diğer anaçlara göre daha az kuvvetlidir (Esmailpour, 2005; Ferguson ve ark., 2002: Khezri,
2010; Ferguson ve ark., 2016).
Pistacia atlantica (atlantik sakızı): P. integerrima ve iki tür arası melezden soğuğa daha
dayanıklı, ancak P. terebinthus'tan daha az soğuğa dayanıklıdır. P. atlantica, çinko alımında
P. integerrima ve UCB-I'den daha etkilidir. P. integerrima ve iki tür arası melezden daha az
kuvvetlidir. Genellikle aşılama P. atlantica veya P. integerrima'dan daha zor ve Verticillium
solgunluğuna duyarlıdır (Esmailpour, 2005; Ferguson ve ark., 2002: Khezri, 2010; Ferguson
ve ark., 2016).
Pistacia integerrima: Hızlı aşıya gelir, güçlü, üniform standart ağaçlar oluşturur ve
Verticillium solgunluğuna toleranslıdır. Yaygın olarak kullanılan anaçların soğuğa en az
toleranslı olanıdır ve özellikle ağaç gençken meydana gelirse, kış donlarından ve erken
donlardan zarar görebilir. Bor, çinko ve bakır alımı P. atlantica'dan daha azdır (Esmailpour,
2005; Ferguson ve ark., 2002: Khezri, 2010; Ferguson ve ark., 2016).
Türler arası melezler: Bunlar; P. integerrima, Pioneer Gold I (PGI) ve melezler; P.
integerrima X P.atlantica (Pionerr Gold II; PGII; serbest toazlanma) ve P. atlantica X P.
integerrima melezi (UCB Berkeley I; UCB I: kontrollü tozlanma )’dir. İki tür arası melezden
sadece biri şu anda ticari olarak temin edilebilir. Verticillium'a P. integerrima en toleranslı
ve P. atlantica en duyarlı görünmektedir; UCB-I, orta derecede toleranslıdır; ve PG-II orta
derecede duyarlıdır. Yapılan besin elementi çalışmalarında, PG-II'nin çinko alımında P.
terebinthus'a kıyasla nispeten verimli ancak P. atlantica orta düzeydeydir ve UCB- I ile P.
integerrima en az verimlidir. PG II, P. integerrima'dan biraz daha az etkili ve bor alımı için
UCB-I'den biraz daha etkilidir. UCB-I, bor alımı açısından P. atlantica ve P. terebinthus ile
aynıdır. PG-II ve P. atlantica'nın bakır emilimi P. integerrima ve UCB-I'den daha iyidir
(Ferguson ve ark., 2002; Ferguson ve ark., 2016).

260. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
259

Genel Değerlendirme ve Öneriler
Meyve yetiştiriciliğinde anaç seçimi en önemli kararlardan birisidir. Ülkemizdeki
antepfıstığı yetiştiriciliğinde en önemli sorun ülkemiz koşullarına uygun anacın seçimidir.
Bu nedenle, antepfıstığı bahçelerinden kaliteli ve yüksek verimli ürün alınması, biyotik ve
abiyotik stres faktörlerine dirençli anaçların kullanılması durumunda ekonomik olarak çok
önemlidir. Anaç seçimi herhangi yeni kurulacak antepfıstığı bahçesinde oldukça önemlidir
ve yeni bahçe kurulurken mutlaka bahçenin kurulacağı bölgenin ekolojik koşullarına uygun
anacın seçilmesi gereklidir.
Yapılan birçok çalışmada görüleceği gibi UCB-I toprak hastalıklarına dayanıklılık
yanında hızlı gelişerek çöğür büyümesi ve aşıya erken gelme bakımından üstün olduğu
görülmektedir. ABD’de bu hibrit tohumlarının 1 adedi yaklaşık 1 dolar ve bir fidan ise 20
dolar civarında satılmaktadır. Bu durumda bizim böyle pahalı bir tohumu veya fidanları
üreticilerimizin alması zor bu yüzden bunun yerine yerli üretimimizde kendi üstün özellikleri
kombinasyonlarımızı kullanmamızı çok daha uygun olacağı açık ancak elbette Ülkemizde
de farklı hastalıkların (Fusarium vb gibi) olması nedeniyle de türler arası melezlemeler ile
dayanıklı anaç geliştirme çalışmalarına hız verilmelidir. UCB-1 çöğürlerinin hızlı
büyümelerine karşın baba ebeveyn olan P. integerrima’nın soğuğa duyarlı olması sebebiyle
Gaziantep bölgesinde kış soğuklarından zarar gördüğü belirtilmiştir (Atlı ve ark., 2011; Atlı
ve ark., 2014). Bu nedenle, özellikle melengiç ve buttum gibi soğuğa dayanıklı anaçların
melezlerinden oluşacak hibritlerin geliştirilmesinde yarar vardır. ABD’nin antepfıstığı
üretiminde Ülkemiz’den önde olmasının sebebi özellikle yapılan ıslah programları sonucu
özellikle kendi bölgelere açısından belirlenen üstün nitelikli ve özellikle melez anaçların
yeni kurulan bahçelerde kullanılması ve sulu tarım yapılmasıdır. Ancak ülkemizde böyle bir
durum söz konusu değildir. Diğer üretici ülkelerle rekabet edebilmemiz için, üreticilerimizin
yeni ve modern tesis edilecek bahçeler sulu koşullarda yapılması planlanmalı ve devlet
desteği verilmeli yeni antepfıstığı bahçelerinin tesisi gerekmektedir.
• ABD’nin antepfıstığı üretiminde bizden önde olmasının sebebi tamamlanmış ıslah
programları sonucu tespit edilen üstün nitelikli ve özellikle melez anaçların bahçe
tesisinde kullanılması ve sulu tarım yapılmasıdır. Oysa ülkemizde böyle bir durum
söz konusu değildir.

261. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
260

• Yoğun yetiştiriciliği yapıldığı bölgelerde sürekli olarak anaç denemeleri kurularak
anaç gelişimini sınırlayıcı faktörlerin (tuzluluk, hastalık, vb .) değerlendirilmesi
gerekir.
• Yapılan ıslah çalışmalarından elde edilen üstün anaçların farklı bölgelerde ve farklı
hastalıklara, tuzluluk soğuklama vb. etmenlerin test edilmeleri gerekir.
• Yeni ve modern yapılacak bahçelerde bu konuda araştırma ile tamamlanmış ıslah
programları ışığında üstün anaçlık özellikleri belirlenmiş ve toprak kökenli
hastalıklara dayanıklı genotiplerden klonal fidanların üretimi için bitki doku kültürü
tekniklerinin kullanılmaya başlaması elzemdir.
• Bu nedenle kısa dönemde yeni kurulacak plantasyonlarda sonuçlanmış ıslah
çalışmaları sonucu üstün özellikleri tespit edilen veya onların melez genotiplerinden
anaç üretimi yapılarak yeni bahçeler kurulmalıdır.

262. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
261

Kaynaklar
Acar, I., Arpacı, S. , Bilgel, L., Surucu, A., Ak., B.E. (2011). Adaptation of Some Pistachio
Cultivars to Irrigated Conditions for Southeast of Turkey. 5th International Symposium on
Pistachios and Almonds, 06-10 October 2009, Sanliurfa, Turkey. Acta Horticulturae,
912:313-319
Arpacı, S., Tekin, H., Atlı, H.S. (1997). Türkiye'de Yabani Pistacia Türlerinin Yayılım
lanları.In-Situ Projesi Gelişme Raporu.Antepfıstığı Araş.Enst.Müd.Gaziantep.
Arpacı, S., Atlı, H.S., Burak, M. Tekin, H., (2005). Studies on Spring Frost Resistance of
Some Pistachio Cultivars. Proceedings of the IV. International Symposium on Pistachios
and Almonds, Tehran, Iran. Acta Horticulturae 726: 391-396.
Arpaci, S., Karadağ, S., Yükçeken, Y., ve Tahtacı, S.A. (1999), Tüplü Antepfıstığı Fidan
Üretiminin Geliştirilmesi Üzerine Araştırmalar, (Sonuç Raporu) S. 36, Antepfıstığı
Araştırma Enstitüsü, Gaziantep.
Atlı, H.S., Bozkurt, H., Sarpkaya, K. (2014). Antepfıstığı anaçlarının Antepfıstığı Çeşitlerin
Erken Çıtlamasına Etkisi. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 7 (1): 30-36.
Harvest Time. Second International Symposium on Pistachios Nut and Almonds. Acta Hort.
Num. 470. P. 502-506. 1997
Atlı, H. S., Aydın, Y., Arpacı, S., Acar, I., Karadag, S., Bilgel, L. , Sarpkaya, K. Kaşka,
N., Kafkas, S., Ak., B.E. (2011). Determination of Growth, Bearing, Yield and Some
Quality Characteristics of Pistachio Cultivars Grafted on Different Rootstocks under
Irrigated Conditions. 5th International Symposium on Pistachios and Almonds, 06-10
October 2009, Sanliurfa, Turkey. Acta Horticulturae, 912:289-294.
Arpaci, S., AK, B.E (1999). An Investigation on Determination of Transplanting Succes and
Growth in Some Pistachio Spp. Seedling Transplanting in Field Conditions. XI. GREMPA
Seminar Pistachios and Almonds. Cahier Options Mediterraneennes Volume 56, P. 209-
214, Sanliurfa, Turkey.

263. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
262

Behboodi, B.S. (2005). Ecological distribution study of wild pistachio for selection
rootstock. Options Mediterr. Serr. A 6. P:61-67.
Crane, J.C., Maranto,J., (1988). Pistachio production. Div. Agr. & Natural Resources.
Public. No: 2279.
Esmailpour, A. (2005). Evaluation of alternate bearing intensity in Iranian pistachio
cultivars. Options Méditerranéennes Ser A.63:29–32 .
Ferguson, L., Beede, R.H., Reyes, H., Metheney, P. (2002). California pistachio rootstock
eveluationsç ISHA Acta Horticulturae 591. III. İnternational symposium on Pistachios and
Almonds.
Ferguson, L., Beede, R.H., Haviland, D.R., Beyes, H., Sanden, B.L., Grattan, S.R., Epstein,
L., (2016) Pistachio rootstocks. In: Ferguson L, Haviland DR (eds) Pistachio production
manual. University of California, Agricultural and Natural Resources Publication. No.
3545, pp 65–74.
Gündesli M.A. (2020a). Endogenous gibberellins and abscisic acid-metabolites: their role
for during flower bud abscission and embryo development in pistachio. Turkish Journal of
Agriculture and Forestry, 44(3), 290-300
Gündesli M.A., Kafkas, S., Güney, M., Kafkas, N.E. (2020b). Identification of the profile of
endogenous cytokinin-like compounds during different plant growth stages and their effects
on flower bud abscission in pistachio (Pistacia vera L.). Folia Horticulturae, 32(1), 1-15.,
Doi: 10.2478/fhort-2020-0003
Kafkas, S., ve Kaska, N. (1998). Pistachio rootstock breeding by crossing different wild
species grown in Turkey, Procedings of the second International Sypmposium on Pistachios
and Almonds.Davis-Californis, 24-29 Augst 1997, Acta Horticulturae. 470:219-225.
Khezri, M. (2010). Effect of rootstocks and spray application of nitrogen, boron, zinc and
free polyamines on some physiological problems and yield of pistachio (Pistacia vera cv.
Kaleh-Ghoochi). Ph.D dissertation. University of Tehran, Iran.
Sabeti, H., (Ed.). (1994). Forest, trees and shrubs of Iran. Yazd University press, Yazd

264. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
263

Tekin H., Arpacı S., Atlı H. S., Açar İ., Karadağ S., Yükçeken, Y., ve Yaman, A. (2001).
Antepfıstığı Yetiştiriciliği (Kitap). Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Gaziantep,
Yayın No: 13, 132 s.
Özbek, S. (1978). Özel Meyvecilik ( yaprağını döken meyve türleri), Ç. Ü. Ziraat Fakültesi
Yayınları: 128, Ders Kitabı:11, s. 322-366, Adana.
Özçağıran, R. (1974). Meyve ağaçlarında anaç ile kalem arasındaki fizyolojik ilişkiler.
Ege.Üni.Zir. Fak. Yay. No: 243 İzmir.s.6-14.
Özden-Tokatlı, Y., Akdemir, H., Tilkat, E.,, Onay, A. (2010). Current status and
conservation of Pistacia germplasm, Biotechnological Advances, 28 (1):130-141
Picchioni, G.A., Davies, F.T. Jr. (1990). Micropropagation of Pistacia atlantica shoots from
axillary buds. Plant Propagator Newsl.,14-15.
Rechinger, K.W. (1969). Flora des Irans hen Hochland esundumrahmen den Cebirces, Akad.
Druck- U-Verlag., Graz, Austria.
Sabeti, H. (1994). Forests, Trees and shrubs of Iran, Yazd Univ. Publ., 2nd ed., 875 p.
Ulusaraç, A. (1992). Antepfıstığı Anaç Seçimi, Ara Sonuç Raporu. Antepfıstığı Araştırma
Enstitüsü. Gaziantep.
Uygur, N. (1986). Antepfıstığı anaç seçimi II. Ara Sonuç Raporu. Gaziantep.
Zohary, M.A. (1952). Monographical study of the genus Pistacia. Palestin J. Bot.,5: 187-
228.

265. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
264

ШЕШЕНДІК ДӘСТҮР – ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІНЕ ТӘН РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚ
КӨЗІ
ҚЫДЫРШАЕВ, М.
Батыс Қазақстан университеті,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Б. АХАН
С. Байшев университеті, философия
ғылымдарының докторы, профессор
М.О. МИРОВ
С. Байшев университеті, филология
ғылымдарының кандидаты, доцент (Қазақстан)

Шешендік – көшбасшылық негізі. Түркі әлемінде де, Ұлы Дала елінде де, еуропа
төрінде де бірегей даналардың дуалы аузынан шығып, ұрпағына мирас болып қалған
құнды ойлардың күллісі сөз құдіреті арқылы берілетіні мәлім. Ал даналар дүниеге
келтірген құндылықтардың бірден-бір заңды мұрагері – сол халықтың өзі. Демек,
халық даналығы – ұлттық сана межесі, ой-өріс тұнбасы. Олай болса, халық даналығы
– тілінде. Тексіздік – тілсіздіктен. Егер де тіл мүмкіндігі шектеліп, сөз байлығы мен
көркемдігі, оралымдығы жетіспей жатса, даналық ой-пікір де шарықтап дамымақ
емес. Ендеше даналықты білдіретін түйін-тұжырымдар, ұғым-түсініктер сапына
аталы сөз, мақал-мәтел, қанатты сөз, нақыл сөз, шешен сөз, өсиет сөздерді қосар едік.
Бұлар – даналық пен парасаттылықтан туындаған терең ой, логикалық тұжырым,
философиялық толғаныс, дүниетаным, өмір тәжірибесі, тағылым-тәлім көріністері,
көркем сөзбен көмкерілген қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа да нұсқа ой
үзіктері.
Жақсы сөз – жарым ырыс. Жақсы сөз айту – жоқтан барды құрастыру, тыңдаушының
құлағына әйтеуір бір жағымды сөз тауып айту емес, тыңдаушының тағатсыздана
тосқан асыл арманына сәйкес, діттеген ойына сай, мақсат-мүддесін дәл тауып, тап
басатын, көңілін көтеріп, сезімін сергітетін, құпия сырдың кілтін тауып айта білу.

266. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
265

Халқымызда жақсы сөз естісек, «аузыңа – май, астыңа – тай!» деп жатуы тегін емес.
Бұл ретте мақал-мәтел – көркем сөз өнерінің көрнекті өрнегі, ұлт рухының құдіретті
күші, асыл сөз – көненің көзіндей сирек айтылатын, ащы да болса шынайы шындықты
баяндайтын, мағына-мәні терең, ақыл-парасатпен өрілген өнегелі сөз, билер сөзі –
қуатты да қанатты, ақыл да нақыл сөздер, нақыл сөз – өнеге, өсиет ретінде айтылатын
аталы сөз, шешендік сөз – ділмәр адамдардың әр кезде түрлі жағдаяттарға байланысты
тауып айтқан, нысанасына да дөп тиіп жататын ұтымды, өткір, ақылды да ғибратты
өсиет сөздері, аталы сөз – түркі әлемінде «мақал-мәтел» мағынасында ең алғаш
қолданылған және халық даналығының қорлана қалыптасуына ұйытқы болған
байырғы атаулар. «Аталы сөзге арсыз ғана қарсы тұрады» деуіміз тегін болмаса керек-
ті. Ал қанатты сөз – қоғамдағы әлеуметтік, саяси, мәдени, тарихи жағдайларға
байланысты айтылған және сол сәтте жұртшылық құлақтанып, қарапайым халық
арасына тез тарап, елдің рухын көтеріп, патриоттық сезімін оятатын ұтымды да әсерлі
қалыптағы жалынды сөздер, өсиет сөз – өмірде көп жасап, көпті көрген, алған тәлімі
мен тәжірибесі, тағылымы мол қазыналы қарттардың кейінгі жас ұрпаққа арнап
айтқан мәнді де мағыналы ақыл-кеңестері, көсем сөз – ойшыл да дана, білгір де білікті,
парасатты да ақылман адамдардың, сөз бастаған шешендер мен топ бастаған
көсемдердің дуалы аузынан туындап, қалың жұртшылық арасына кең тарап, санасына
сіңіп жиі айтылып жүретін ақыл-нақыл, бағдарлы да мақсатты ой түйіндері, тәмсіл –
мақалға да, мәтелге де жақын әрі ұқсас, бірақ екеуінен де өзіндік айырмашылығы бар
кіші жанрға тән тұрақты тіркестердің бірі. Қысқасы, бұлар – халық даналығының
алтын қоры, рухани байлығымыздың қайнар көзі. Ал осыншама халықтық
құндылықтың асып-төгіліп жатқан мол мұрасын сол қалпында жер-жаhанға паш етіп
тұрған ана тіліміздің құдіретті күші мен сөз байлығы, көркем де бейнелі өрнегі. Демек,
халық даналығының ұйытқысы – оның тілінде, сөздің құдіретті күшінде [1; 15-23-
б.б.].
Ал шешендік, шешендік сөз, шешендіктану дегеніміз не? Біздіңше, шешендік –
сөйлеген сөзге тыңдаушылардың ешбір қиналыссыз құлақ қоюы ғана емес, сондай-ақ
айтылған мәселеге ерекше ынта-ықылас танытып, тақырып байыбына терең бойлауға
ұмтылысының оянуына түрткі боларлықтай сөз екшей білу өнері. Бұл ретте ол

267. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
266

барлығының тізгінін өз қолына алған, күллі өнердің қасиет-күшін өз бойына
жинақтаған ілім саласы деуге әбден сыйымды. Шешендік сөз – қоғам мен оны басқару
туралы ілім. Шешендік сөз дегеніміз – белгілі бір мәселені ауызша талқылау, белгілі
бір ойдың ақиқаттылығын түсіндіру де. Шешендік өнер – ауызша түрдегі әдеби
шығармашылық та. Шешендіктің мәні тек шешендерде ғана емес, қалыптасқан
жағдайға да байланысты. Шешендік сөздің әкесі – шешен, анасы – аудитория, тек
аудитория ғана қалыпқа келтіріп, жан бітірмек. Сондай-ақ, шешендік өнер – көрген-
білгенді көкейге тоқып кеп үйренуді тілейтін, үнемі айтыс-тартысқа түсіп, жалықпай
жаттығу арқылы қол жететін өнер. Шешендік өнер – қай заманда, қандай қоғамда
болса да, қауымға, көпшілікке үлкен әсер ететін, оның санасын, сезімін баурап, күш-
жігерін тасытатын қуатты құрал, күні бүгінге дейін құдіретін, қасиетін жоймаған өнер.
Шешендік сөз – халық даналығы, ақыл-ойдың құймасы, әдеби тілдің бастауы.
Дәстүрлі шешендік сөздер - белгілі бір мәселеге байланысты тапқыр ой, көркем тілмен
айтылған және халық қабылдап, жиі қолданып, сөйлемдік құрамы қалыптасқан
жүйелі, үлгілі сөздер. Шешендік сөз - оқыс айтылған ойларға қисынды әрі жедел
жауап қайтару. Көп ойлану, найқалу шешендікке жараспайды. Шешендік сөз суырып
салма ақындықпен де туыстас. Десек те, жалпы шешендік өнер тек шартты түрде ғана
өнер делінеді, ал шын мәнісінде, бұл - бойында бұған қатысты аса қажетті белгілері
жоқ болса да, әрбір адам игере алатын басым дәрежедегі шығармашылық іс-әрекет те.
Әрбір сауатты адам үздіксіз де қажырлы, мақсатты да ұмтылысты еңбектің
нәтижесінде шешендік өнер негіздерін, яғни, аудитория алдында түсінікті де
қызғылықты және иланымды сөз сөйлеу білігін әбден меңгере аларын да жоққа
шығармалық [2; 3].
Ғұламаларға сүйене ой түйер болсақ, Платон пікірінше, шешендік – сендірудің
шебері, оның бар мәні де, міндеті де осында. Ал Аристотель риторика міндетіне
сендіру емес, әрбір нақты жағдайларға сәйкесті сендіру амалдарын таба білу
енетіндігін айтады. Ғұлама Әбунәсір әл-Фарабидің пайымдауынша, егер де
диалектика тек шынайы білімге негізделген қисынды дәлелдер арқылы
тұжырымдалатын ой қорыту тәсілі болса, риторика шешендік қисынға, ой-пікір
жүйелігіне, ұғымдар үйлесіміне негізделеді. Ахмет Байтұрсынұлының түйіндеуінше,

268. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
267

шешен сөз мақсаты – негізгі пікірді баяндап, түрлі дәлелдермен сипаттап түсіндірумен
қоймай, пікірге нандыру, сендіру, ұйыту, балқыту, иман келтіру. М.Сперанскийше,
шешендіктің негізі құштарлықта, сезімділік мәнісінде. Шешендіктің басты
қағидалары – жүрекке әсер етіп, ақылды бағындыру. Ф.Честерфильдше, шешендіктің
түп мақсаты - адамдарды иландыру [4; 7-15-б.б.].
Қазақтың көне тарихындағы, көркем әдебиетіндегі шешен-билерді (Майқы, Кетбұға,
Асан қайғы, Жиренше, Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым) түгел түптеп білу, мұраларына
үңілу, керегінше пайдалану да жас ұрпаққа қажетті қағида. Шешендік өнердің туып,
қалыптасуы қоғамның пайда болуымен байланыстылығы туралы пікірді қазақ
шешендік өнерінің даму тарихы да дәлелдейді. Демек, қазақ халқының зор мақтаныш
боларлық мәдени бай мұраларының мол саласы - әдебиет мұрасы. Философиямен
қабысқан терең ой-пікірлер арнасынан асқан ақыл, сезімді сергітіп, жүрек
тербеткендей қажырлы қайрат, екпін, ынта, аңсаған әділдік, бой шымырлатып, жүйе
босатарлықтай сөз - осылардың бәрі қазақ халқының ауыз әдебиетінің асылдығын
көрсететін қасиеттер. Сол себептен де «Өнер алды-қызыл тіл» дейді қазақ мақалы.
Қазақ халқы адам баласының қоғамдық қатынасының ең маңызды құралы сөзді өте
жоғары бағалай білген. «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деп, орынды айтылған жақсы
сөздер отыз тістен шығып, рулы елге жайылған, көпке өнеге болған. Мұндай жүйелі
сөздер ауыздан-ауызға көшіп, атадан балаға ауып, біздің заманға да жеткенін көреміз.
Қазақ халқының ғасырлар бойы сақталып келе жатқан ауыз әдебиеті - түпсіз бұлақ,
бітпес мол қазына. Қазақ халқының мәдени мұрасының ішінде көпке дейін ойдағыдай
еске алынбай, зерттеу жағынан кенже қалып келген өткендегі ұлы сөз аталарының,
айыр көмей, темір жақ шешендерінің қамал бұзарлықтай қаhарлы, жүйе
босатарлықтай жылы сөздері, өмірді кеңінен алып, заманында кемеліне келтіре
сөйлеген би-шешендердің ескіден қалған нақыл сөздері қазақтың ауыз әдебиетінен
көрнекті орын алады. Шешендерден қалған мұндай шебер сөздер, бір
жағынан,қазақтың елдік, қоғамдық өмірінің күллі қырларын елестететін айнасы
болса, екіншіден, халықтың ой-пікірінің, сана-сезімінің, жалпы дүниетанушылық
көзқарасының арнасын, жеткен кемелін көрсетеді. Әділетті сағалаған шешен-
билердің, ақыл айтқан қадірлі ақсақалдардың атақтарын іргелі қазақ еліне әйгілі еткен

269. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
268

- олардың ұлт атынан, іргелі ел, аймақ атынан айтқан шешен сөздері, әділ биліктері,
өмірдің өзгешеліктерін ақылға салып, өлшей айтқан болжал сөздері. Бұл тұрғыдан
келгенде, от ауызды орақ тілді шешен-билеріміз – ұлт көшбасшылары.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, фольклорындағы ауызша айтылған сөздердің иесі бары,
айтушының аты белгілісі, тек осы шешен-билер сөздері ғана. Аталы сөздері іргелі елге
жайылып, шешендік даңқтары талай заманды басып өтіп, өзгермей, өшпей, мұра
болған ақылгөй адамдар қазақ халқында жүздеп саналады. Өз басы ғана емес, сөзге
жүйрік болған аталарын былай қойғанда, түу ата тегінен бері қарай, тұқым қуалап,
төңірегінің көбі шешендікке ие болғандардың өзі сан алуан. Бізге сөздері жеткен
шешендердің көпшілігі қазақ хандығы орнағаннан бастап көрінеді. Демек, қазақтың
үш жүзіне ортақ, сонау әріден келе жатқан Асан қайғы, Жиренше шешен, Сыпыра
жыраулар - өткенді өрнектей ойына тізіп, кезеңін кеңінен қамтыған, келешекті
болжағыш, нағыз самғаған саңлақтар. Шешендіктері шешеннен асып, батпан бұлды
сөздері еттен өтіп, сүйекке жетіп, жазықтыны жанынан түңілдірген сөз иелерінің
атақтары Алтын орда хандығы ыдырап, қазақ хандығы ерекшеленген замандардан
бері қарай анықтала бастайды. Сол тұстағы халық абыройына ие болған дүлдүл қазақ
шешендерінің қай-қайсысы да екі ауыз аталы сөздерімен ердің құнын, рулы елдің ісін
бітірген деседі. Ендеше, қазақ халқының ертедегі елдік мәні бар істерінің бәрі осындай
аталы сөз айтқан көсемдерінің алдына келіп шешілетін болған, шешендердің айтқан
құнарлы сөздеріне жұрт бағынатын болған. Бұл сөздерді мазмұн жағынан алып
қарасақ, өмірді кеңінен шолып, тереңнен қамтығаны байқалады. Мұндай шешендер аз
сөйлеп, көп айтқан. Естіген, білгендерін көңілге көп түйіп, сөздерін көпке бірдей
әділдікке сүйей, тұжырымды етіп, тәлім-тәрбиелік мәнін өсіре, жауыздықтан
аулақтата, жақсылықты үлгі ете, сөз тыңдаушыларды жетелей сөйлеген. Көптің
басына қауіп төніп, ел шетіне жау тақалған замандарда, болмаса ел мен ел егесіп, қару
күшін сарқып, көп есеге салған күндерде, не болмаса хандардың қаталдығы, білегі
жуан белділердің әділетсіздіктері шектен асып, қауымның қабырғасына батқандай
кездерде, шешен билердің елдік мәні бар ем сөздері ондайларға тойтарыс беріп, енді
қайтып беттетпейтін болған. Әз Жәнібек, Әз Тәуке замандарын былай қойғанда,
қазақтың етек-жеңі біркелкі жиналып, іргелі ел болған кезі Абылай хан заманы болса,

270. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
269

ол кезең қазақ халқының тарихында өзгеше көрінеді. Ақылды Абылай елдің
ақылгөйлерін төңірегіне жинап, елеулі іс істеуге ұмтылған. Ол кездерде қазақ
халқының байтақ жер-суы мен байлығы сырт дұшпандардың тынышын ала берген.
Қазақ елі талай жауларымен жағаласып, көп қиыншылыққа кездесіп отырды. Сол
күндерде елге ақылшы болып, батырлармен бірге елдің елдігін, бүтіншілігін,
намысын қорғасқан да осы сөз иелері – шешен, билері. Әз Жәнібек заманында қазақта
екі-ақ түрлі кісі болыпты: бірі – батыр, бірі – би деу де осыны дәлелдейді [2,47-58-
б.б.].
Халық тарихында шешендік сөздер ас-жиындарда, жәрмеңкеде айтылатын дау-
тартыс, ақындық, шешендік айтыстармен ғана шектелмегені мәлім. Бұл орайда көпті
көрген данагөй қариялардың үлгілі, өнегелі, ақыл-нақыл, үгіт-насихат, әзіл сөздері де
мол. Дегенмен де шешендік сөздердің қайсысы қай уақытта шығып, қалай
қалыптасқанын кесіп-пішіп айту да оңай емес. Мәселен, ежелгі грек тарихында
шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне атақты Солон заңы бірден-бір себепкер болғаны
мәлім. Ежелгі Афиннің мемлекеттік қайраткері әрі ақыны Солонның (б.ғ.д. 638-558
ж.ж.) құлдық пен сот істерін демократиялауға бағытталған әлеуметтік реформалары
«Солон заңы» делінген. Солон заңы бойынша Афиннің әрбір азаматы өз мүддесін
қорғауға тиісті болған. Ал бұлай істеу әркімнің қолынан келе бермейтіні де аян.
Осыдан келіп сот алдында айтылатын сөзді алдын ала жұптайтын, даярлайтын
логогрифтер – сөз жұптаушылар пайда болған. Ал дау-талап мәселесін қарайтын қазақ
қауымындағы ежелгі әдет заңы («Жеті жарғы» іспетті) гректің Солон заңына
ұқсастырылады. Демек, қазақ қауымында ертеден қалыптасқан ел ішіндегі дау-
жанжалды мәмілемен шешіп реттеудің халықтық тәсілі дәстүрлі шешендік өнердің
дамуына әсер еткен. Афин азаматтарының шаршы топ алды өз көзқарастары мен саяси
мақсаттарын баяндау қажеттігі шешендікпен арнайы шұғылдануды керек еткені
сияқты халық алдында талқыланатын дау-жанжал, билік-бітім сөздерде жеңіске жету
үшін қазақ билерінен халықтың салт-санасын, әдет-ғұрпын жетік білумен бірге ойға
ұшқыр, тілге шешен болуды талап еткен. Демек, қазіргі таңдағы ұлт
көшбасшыларының тұлғалық қасиеті осы аталған білік -дағдыларымен де
ерекшеленбек.

271. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
270

Қысқасы, көшбасшылыққа тән қазақ шешендік өнерінің тарихи тармақтары сан
қатпарлы. Ұлттық шешендік өнерінің тарамдарын білу – бүгінде ұтқыр ойлы, шешен
тілді көшбасшы ұрпақ тәрбиелеудің кепілі де. Халқымыздың сөйлеу өнеріне қай
кезеңде де ерекше мән бергені аян. Ал қазіргі таңда тілдік қатынастың барлық
түрлерін игерген жоғары мәдениетті көшбасшы тұлғаларға қоғам қажетсінуі айқын
аңғарылуда. Қайта оралған «тиімді коммуникация жағдайы мен формасының құралы»
шешендіктану (риторика) ғылымы қоғамдағы сөйлеу мәдениеті деңгейін көтеру мен
көшбасшы шешен тұлғаларды баулу, қалыптастыру мәселесін шешу жолдарын
ұсынуы тиіс. Ал әлемдік шешендіктану ілімінің бір тармағы қазақтың шешендік
дәстүрі, әлеуметтік феномен тұрғысынан таразылағанда, белгілі бір әлеуметтік
ортада, қоғамда, қалай да бір адами оқиғаға байланысты қалыптасып, айрықша
тапқырлықпен, суырыпсалмалықпен, көркем тілмен айтылатын озат ойлар мен
тәлімді тұжырымдар үрдісі болмақ. Ал қазақтың от ауызды орақ тілді көшбасшы
шешен-билер мұрасының тағылымын рухани байлығымыз ретінде кейінгі ұрпаққа
қалай дәріптеп, оның тереңдігіне, тұңғиығына қалай бойлап жүрміз? Мәселен, қазақ
халқы шешендік мұрасының көшбасшы жас атаулыға жұғысты болар өнегелік-
тағылымдық бір қыры - сөздің құдіретті күшке ие екендігін аңғартуы, сөздің өзіндік
бояуы, дәмі, адам сезіміне әсер етерлік қоңыр исі бар екендігін, ал оның күші дауыс
ырғағы арқылы берілетіндігін танытуы. Демек, дауыс үнділігі - сөйлеушінің сан
қырлы қалтарысты иірімдерін танытатын басты құрал да. Шаршы топ алды
қарсыласынан сескенгендер ол құралды орынды қолдана да алмайды, дірілдеп,
жарқыншақталып шыққан дауысыңнан сенің кім екенің де танылмақ. Мысалы, халық
шежіресінде Қазыбек бидің қалмақ ханы Қонтажыға айтқан сөзінің аса
байсалдылықпен айтылатынын, әр сөздің үні сазды шығатынын, онда асып-сасудың,
мүдірудің жоқтығын білеміз. Бұл байсалдылықпен, қоңыр үнділікпен, ешбір кідіріссіз
екпіндете шыққан дауысынан жауы оның психологиясын біліп отыратындығын
байқаймыз. Онда Қазыбектің ерлігі, қайсарлығы сезілумен қатар, достық құшағы да
ұғынылады. Шешен сөзі қарсыласының жан жүйесін босатып тастайды, абдыратып
жібереді, бірақ өзі ықшам, белі бекем буылған, өлісерге баруға бел байланған, серттен
ауытқу сезілмейді, қарсыласын ойынан жаңылыстырып, құмықтырып тастайтыны
аңғарылады. Мәселен, Абылайдың заманында қалмақ пен қазақтың арасындағы

272. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
271

жауынгершілік кезінде қалмақтың Қонтажы ханы қалың қолмен келіп, бейбіт жатқан
қазақ елінің бір шетін шауып әкетіпті. Қоралы қой, үйірлі жылқыға қосып, «құл
етемін» деп ұл әкетіпті, «күң етемін» деп қыз әкетіпті. «Сөз бермейтін шешенмін, жол
бермейтін көсеммін, қол бастаған батырмын, мың кісіге татырмын» деп, кеудесін
қағатын Қонтажы емес пе. Қонтажы алдына жауласқан елдің адамы барса, теп-тегіс
бауыздап, аттарын жылқысына қостыра салады екен. Сол Қонтажыға «мен барайын»
дегендерден 100 кісі елші болып барғалы жатады. Ол кезде Қазыбек тайға мініп
жүретін 15 жасар бала екен. Көзкөрім жерге дейін елшілерді шығарып салып, бір
дөңнің басына келгенде Абылай жұрттың бәріне қарата былай депті:
- Батыр болып қол бастау, көсем болып ел бастау оңай емес. Осының бәрінен де ел
тағдырын шешерлік сөз бастау оңай емес. «Жауластырмақ жаушыдан, елдестірмек
елшіден». Ел тағдыры қылыштың жүзімен де, шешеннің сөзімен де шешілетін кез
болады. Айтылған сөз атылған оқпен тең, оны қайтып ала алмайсың, байқап
сөйлеңдер. Дәлдеп атып жауды өлтіруге де болады, дәлдеп айтып көндіруге де
болады. Қонтажыға құлақкесті құл емес екендігімізді естеріңнен шығармаңдар. Жау
алдында жасық елдің адамына ұқсамаңдар. Тауындағы түлкіні бабындағы тазы
алар. Тозғындаған аққуды шалғындаған қаз алар. Бірліктерің берік болсын.
Үлкендеріңді кішің сыйлаңдар. Орынды жерінде кішіні де тыңдаңдар. Басшыларың
Тайкелтір би болсын, атшыларың мына тайлы бала болсын. Атшыдан бастап
басшыға дейін ел намысы үшін бара жатқан елші екендеріңді естеріңнен
шығармаңдар. Қонтажы икемге келетін болса, асықпассыңдар, егер икемге келмесе,
қар суы кеппей келетін болыңдар. Ал, жолдарың болсын, барыңдар, - деп Абылай дөң
басында тұрып қалыпты. Елшілер Қонтажының елі қайдасың деп жүріп кетіпті.
Өз кезеңінде елшілер ханның ордасына келеді. Айдаболдың Тайкелтірі майдалап
сөйлейтін бақпа адам екен. Салған жерден ақтарылмай, ханның көмейін байқайын
деген оймен:
- Өгізді өлеңге, өрлікті төменге байлап, алдыңызға келіп отырмыз, алдияр! – деп,
сөзді ханға тастапты.

273. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
272

Тайкелтірдің бірден кішірейе сөйлеуі, ханның мерейін өсіре, қаhарлана түсуіне
жол ашады. Өзінен әлсізді оп-оңай ауызына қағып салып, жаман үйренген тәкаппар
шіркін, жантайып жатқан қалпында:
- Кешке дейін бір жауап берермін, жауап бермесем, ат-көліктерің аманында
елдеріңе қайта берерсіңдер, - деп, қолын есікке қарай бір сілтейді де, сөзді келтесінен
кесіп жібереді. Кесіліп қалған сөзді іле жалғай алмай, Тайкелтір кідіріп қалғандай
болады. Сол кезде, босағада отырған бала орнынан атып тұрып:
- Ел ебелек емес, ер көбелек емес, тақсыр! Дат! - депті. Хан көзінің астымен сүзе
қарап:
- Сен кім едің? - дегенде, бала кідірместен:
- Менің халқым - қазақ, руым - Қаракесек, әкем - Келдібек, атым - Қазыбек. Елде
жүргенде балалардың басшысы едім, қазір ағаларымның атшысымын. Ат бәйгесіне
бірінші рет қосылып тұрмын, - депті.
- Датыңды айт! - деп, хан сұқ қолымен өзінің алдын нұсқапты. Бала адымдап басып,
ханның алдына барыпты да, оның көзінен көзін айырмастан тұрып, мынаны айтқан
екен:
Қазақ деген мал баққан елміз, Ұл мен қыз сенің тұтқыныңда отырса,
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Оларды азат етпей еліміз тынбайды.
Елімізден құт қашпасын деп, Қатты болсаң темір шығарсың,
Жерімізді жау баспасын деп, Сен темір де, мен көмір
Найзамызға үкі таққан елміз. Еріткелі келгенмін.
Жау аяғына басылмаған елміз, Сен көкте ұшқан құс болсаң,
Ешбір дұшпан басынбаған елміз. Мен іліп түсер сұңқармын.
Адал көңілімізді жасырмаған елміз, Сен жерде жортқан аң болсаң,
Басымыздан намыс асырмаған елміз. Мен қуып жетер тұлпармын.

274. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
273

(Бала сөйлеген сайын ханның көзі бажырая түседі).
Атаның өсиеті балаға, Сен қабылан болсаң, мен арыстан -
Баланың айтатын анты анаға: Алысқалы келгенмін.
-Арымнан жаным садаға! Жау тілегенге жасын түседі,
Ерлеріміздің анты осындай, Табысқалы келгенмін.
Еліміздің салты осындай, Елімнің шетіне ойран салған өзің,
Досымызды сақтай білген елміз, Беретін болсаң, айыбыңды мойындап бітім бер!
Дәм-тұзын ақтай білген елміз. Болмаса тұрысатын жеріңді айт,
Еңкейді деп шалқая берме, Шабысқалы келгенмін! – депті.
Асқақтаған хандардың
Ордасын таптай білген елміз.
Анадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,
Енеден қыз туса, күң боламын деп тумайды.
Хан бажырайған қалпында отырып қалып, сәлден кейін есін жиғандай
тамсанады да:
- Япырмай, дауысың қаздың дауысындай екен, қазақ деген қаз дауысты болады екен.
Сенің атың қаз дауысты Қазыбек болсын. Мына қасыма отыршы, - деп, хан қағыла
түсіпті. Сөйтіп, ісі әділ елдің елшілерінің сөзі қаhарлы әрі қылышынан қан тамған
ханды қалбаң қақтырыпты. Қонтажы қанша бойлауық, кер аяр болғанымен лажсыз
көніпті. Тұтқындарды босатып, тартып әкелген мал-мүліктерді айып-анжысымен
қайтармақ болыпты. Жегенін қайта құсу ханға оңай болып па, шауып алып келген
мал-мүліктерді түгелдеп жиып болғанша, көктем де келіп қалады. Елшілер де
аттарына қонуға айналады. Елшілерді құрметпен аттандырып салуға көп халық
жиналады. Екі елдің адамы қош айтысып, енді айырылайын деп тұрғанда, қазақтың
бір жас жігіті келіп көпке арыз етеді.

275. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
274

- Мен жылқышы едім, жылқы бағып жүргенде Қонтажының қолы бас салды.
Тұтқын етіп осында әкелді. Келген соң бір уәзір үстімдегі тонымды тартып алды.
Еркіммен бермеп едім, ұрып тісімді сындырды. Жаныма балаған жалғыз атым бар еді,
мына қайтып бара жатқан жылқының ішінде көрінбейді. Күрек тісім сынып, күлкім
бұзылды, киімімнен айырылып, көркім бұзылды, атымнан айырылып, ұйқым
бұзылды, халайық, осыған не айтасыңдар? - депті әлгі жігіт.
Хан мен елшілер бетпе-бет тұр екен. "Қайтер екен, не айтысар екен" деген халық,
оларды қоршай қалады. Ойда-жоқта айтылған арыз хан мен елшілерді халық алдында
таразыға тағы бір тартады.
Алтын сапты болат семсерін беліне байланып, жанат ішігін үстіне киініп, қарақасқа
тұлпарына мінгелі тұрған хан
- Ат дегені сырты түк, іші боқ бір тай шығар. Тон дегені тоқтының терісі шығар,
оның несін сөз етіп тұр, бітіскеннен кейін «қол сынса, жең ішінде, тіс сынса, ауыз
ішінде» кете бермес пе? Қайта сөз қозғаудың не орны бар, - деп, теріс айналыпты.
Ханның сөзі жөн сияқты. Елшілер тағы бір тұйыққа тірелгендей болып аңыра
қалыпты. Сонда тайына мініп тұрған Қазыбек тебініп, ілгері шығып:
- Қалайша тіс сынса, ауыз ішінде, қол сынса, жең ішінде кете бермек. Біз –
жаманымызды жасырмайтын, жақсымызды асырмайтын елміз. Астыңдағы мінген
ат, қанат емей немене, Тоқтышағым терісі, жанат емей немене, Ауыздағы отыз
тіс, болат емей немене, Қанатынан айырылу, болатынан майырылу оңай емес, хан!
Табысқаның рас болса, еліміздің адамын қанатынан қайырмай табыс, болатынан
майырмай табыс, жанатынан айырмай табыс. Жаяу, жалаңаш жүре беретін ол -
сенің құлың емес, еліміздің ерікті ұлы. Ерікті ұл көрікті болуға тиісті, - деген екен.
Олақ ой, шолақ тілді хан көп алдында Қазыбектен оңбастай жеңіледі.
- Жанатыңа жанатым, - деп, ол үстіндегі жанатын шешеді. Қанатыңа қанатым, - деп,
тұлпарын жігіттің алдына көлденең тартады. Болатыңа болатым, - деп, беліндегі
семсерін береді. Жәбір көрген жігіт жанатты киіп, болатты асынып, қарақасқа
тұлпарға қарғып мінеді. Елшілер шүу деп жүріп кеткенде, хан тұрған орнында тұрып

276. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
275

қалыпты. Іргелі ел атынан айтылған сөздің атасына түсінген Қонтажы Қазыбектің
билігіне қол қоймасқа шарасы қалмайды. Тілектерін орындайды. Сөйтіп, қажыры
қатты қарлы сөз берілместей қамалды алып, ел-жұртының ар-намысын аяққа
бастырмай, жоғары ұстатады. Біздіңше, көшбасшыға тән шешендіктің биік үлгісі
осындай болса керек-ті [2].
Шешендік – Ұлы Дала елі тектілігінің айқын белгісі. Ұлт шешендігінің көшбасшылық
өнегелік тағылымы тұңғиық терең. Шешендік негізі – ой еркіндігі, сөз еркіндігі,
ауызекі тілдегі сөздерді әдемі тізбектеп оралымды орналастыру, тиімділігін күшейтіп,
қисынды ойға сыйғызуды аңғартуы; сөзбен тоқтату, сөзден жаңылыстыру,
қарсыласын сөз тыңдарлық жағдайға түсірудің орасан күшті өнер екендігіне көз
жеткізу, яғни, қарсыласыңды ұтымды сөзіңмен, тапқырлығыңмен, шешендігіңмен
иілте білу оңай шаруа еместігін, сөзсіз, бұл ойлау қабілетіңе де байланыстылығын,
шаршы топ сенің төкпектетіп, ешбір мүдірмей сөйлеуіңе тәнті боларын, ұшқыр ойлы
қалыпта сөйлей алатын адамның қолынан кесімді істің де келері дау
туғызбайтындығы; тұспалдап сөйлеуге, мегзеуге, бернелеуге, символдауға, басқаны
айта отырып, нені нысаналып отырғанын жасыра айтуға, жұмбақтап айтуға, яғни,
терең зейінділік пен ойлылыққа төселтуі; астарлап сөйлеу халқымыздың сөйлеу
мәнері екендігін, бұл тек сөйлеу шеберлігімізді ғана емес, сөйлеу мәдениетімізді де
танытатын, ойлау қабілетімізді аса тереңдетер құбылыс екендігін аңғартуы;
тапқырлыққа, шапшаңдыққа, тез жауап берушілікке баулуы; өзгені тыңдауға, өзгенің
өнегелі ісінен тағылым алуға жөн сілтеуі.
Шешен сөйлеуге баулу – парыз іс. Бүгінгі Ұлы Дала елінде, туған жерімізде қазақ тілі
мемлекеттік мәртебе алып, ана тіліміздің қоғамдық қызметі жоғарылаған кезеңде
шешендік сөздің әлеуметтік мәнін ұғындыру ісі және мемлекеттік тілде шешен сөйлеу
мәдениеті мәселесі аса өзекті. Ал жас тұлғаларды шешен сөйлеу мәдениетіне баулу ісі
– өз алдына мән-мағынасы зор мәселе. Демек, қазіргі таңда шешен, шешендік өнер,
риторика, шешен сөйлеу мәдениеті дегеніміз не, шешендікке қойылатын талаптар,
қағидаттар қандай, қазақ шешен-билерінің, шешендік сөздердің тағылымы неде,
шешендікке баулу амалдары қандай тұрғысындағы мәселелер турасында да жан-
жақты ойланып, шешендік өнер жайындағы еңбектерді електен өткізіп, шешендікке

277. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
276

қатысты материалдарды екшей қарап, жоғары және орта мектеп не болмаса колледж,
интеллектуальды мектеп, лицей, гимназия сынды білім ордаларының студент-
шәкірттеріне шешендікті арнайы пән ретінде оқытуды ритор-мамандарымыздың
дұрыс мағынасында қолға алуы – ұрпақ алдында парыз іс.
Әлемдік шешендіктану ілімінің тарихи теориясы мен технологиясын таразылағанда
түйгеніміз тоқсан тарау. Бірі – ежелгі Римде, көне гректерде, араб, үнді, қытай
жерлерінде риториканың басты пәндердің бірі ретінде жүргізілгендігі, соған сәйкес
ғылыми оң көзқарастың қалыптасқандығы. Мәселен, бір ғана Римдегі
шешендіктануға арналған мемлекеттік мектептің негізін салушы Марк Фабий
Квинтилианның 12 томдық «Шешендік өнер тәлімі» еңбегі неге тұрады. Сондағы
басты себеп – ел көшбасшыларын, замана заңгерлерін, қоғам қайраткерлерін, жалпы
жас тұлғаларды, кәсіби мамандарды сапалы даярлаудың шешен сөйлеумен тікелей
байланыстылығына анық көздің жетуі.
Жоғары оқу орындарында шешен сөйлеу мәдениетіне баулудағы мақсаттардың бірі –
теориялық және қолданбалы пән ретінде шешендіктану турасында жүйелі ұғым
қалыптастыру, түсінік беру. Сол арқылы болашақ педагог-психолог, филолог, заңгер,
саясаттанушы, дінтанушы сынды мамандарға қоғами маңызды шеберліктің негіздерін
меңгеруге септесу. Жалпы ілгеріде әрбір кәсіби маманнан теориялық білім дәрежесі
сай болумен бірге, сол ғылым қағидаларын шәкірт атаулыға, тыңдаушыға жеткізер
икем-дағды қажеттілігі, яғни, шешен сөйлеу мәдениеті де талап етілмек. Маман тілі
мәселесі дегеніміз – осы. Ұлы дала өлкесінде, туған топырағында ана тілінде
көпшіліктің көңілінен шығардай шешендік білік-дағдысы жоқ маманға ойлана
қарауға тура келеді.
Шешен сөйлеуге баулу мәселесі машықтық бағыттың басымдылығымен
ерекшеленеді. Бұл күрделі шеберлік білім мөлшерінің молдығын қажетсінуімен бірге
өзіндік жеке тәжірибелер негізіндегі икем-дағдылармен де тығыз бірлікте сомдалады.
Мәселен, жағада отырып суға түсушілерді бақылау арқылы суға жүзуді, малтуды
үйрене алмайтынымыз сияқты, үнемі жүргізілетін тәжірибелер мен жаттығуларсыз
шешендік дағдыларды бойға бойлату, денеге дарыту мүмкін емес. Дұшпандары
«адуын аңға» балаған Демосфеннің өзі алғашында аузына қиыршық тас салып сөйлеп,

278. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
277

дауысын жүгіріп жетілдіріп, биік құз жартастарға өрмелеу үстінде өлең оқып
шыңдаған. Орыс халқының риторика ілімінің іргетасын қалаушылардың бірі
М.В.Ломоносовтың өзі құз басында тұрып, теңіздің асау толқындарымен жарыса өз
одаларын оқып, жарыссөзде жеңіске жету жолдарына шыныққан. Қазақтың дүлдүл
шешені Жиренше болса өзімен айтысатын жан жоқта басындағы бөркін қурай басына
іліп қойып, сонымен таласқа түсетіндігі аңыз желісінен мәлім. Қысқасы, әркім
мақсатты түрде тер төге еңбектенсе, нағыз көсілген шешен болатындығын дәлелдей
білген.
Шешен болу үшін, тек туа біткен талант болу керек, яғни, табиғи дарынды сазгер,
суретші, ақын сияқты болу керек, ал өзгелердің пешенесіне таңдаулылардың өнеріне
тамсану, таңдай қағу ғана жазылған деген ұғым – бүгінгі таңда ақылға сыйымсыз, таяз
ойлаудың айғағы. Әріден келе жатқан талас пікірлердің бірі көпшілік қауымға
шешендік өнердің даруы я дарымауы мәселесіне осылайша қарсы дау айтуға болар.
Талант болып тумадым деп өкінудің қажеті шамалы, таланттар сирек болады, ал өз
ісінің майталман шебері болу – әркімнің қолында, тек жатыпішер жалқаулықтан
сақтасын де. Халық айтпай ма: «Сөйлей-сөйлей шешен боларсың» деп. Ғұламалар
айтпай ма: «Ақын туа қалыптасады, шешен жүре қалыптасады» деп. Дегенмен, көп
көргеннің бәрі көсем, көп сөйлегеннің бәрі шешен еместігі де аян. Кедейлік неден? –
деп сұрапты біреу Төле биден. – Кедейлік үш ағайынды. Оның тұңғышы – кежірлік,
ортаншысы – еріншектік, кенжесі – ұйқы. Осы үшеуін бойына үйір қылмаған адам
кедей болмайды, - деп жауап беріпті Төле би. Бізге керегі де осы. Тегін түйіндер емес,
астарында термен келер тәжірибе жатыр. Демек, шешендіктің өнер делінуінде
шарттылық басым. Шындығында, шешендікке әрбір сауатты адам меңгере алатындай
машықтық іс-әрекет жиынтығы тән. Сол себептен де кез-келген маманның
толыққанды дәрежесіне сай болуына адамның қабілеті мен ұмтылыс -жүрек
қалауының нақты түрде үлкен рөл атқаратыны табиғи қағида. Шешенді оның ерік-
жігерінен тыс тәрбиелеу мүмкін емес. Керек десеңіз, ерекше жоғары деңгейдегі
қабілет-қарымды да дамыту, өрістете өрбіту, қалыптастыру бағытындағы жүйелі де
сатылы іс-әрекеттер жасалмаса, бәрі де бос әурешілік, яғни, керемет қабілет-қарым
құмға судай сіңіп, далаға лағады.

279. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
278

Шешендік өнер – тыңдаушының ақылы мен сезіміне әсер ететін субъективті және
объективті күрделі даналық тәлім, шығармашылық қалыптағы қатаң ғылыми түйін де.
Кезінде атақты төңкерісшіл кеңес шешендерінің бірінен шешен сөйлеу мәдениеті
жөнінде оқып үйренуге ден қойдыңыз ба деп сұрағанда: «Иә, сөйлей білу техникасы
жөнінде көп оқыдым. Негізгі жұмысыма байланысты мінбелерден жиі сөйлеу
қажеттігіне сәйкесті, мен мұны өте жақсы жүзеге асыруға міндеттімін де. Ал ол үшін
тынымсыз тер төге оқып-үйрену қажет-ақ» деген екен. Бұл ретте қазақ ғұламалары
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов,
Құдайберген Жұбанов, Ғабит Мүсірепов, Қаныш Сәтбаевтардың шешендік тағылымы
өз алдында телегей теңіз. Түйін нүктесі болар пікір – қазақ ғұламаларының шешендік
қалыптары іркіліксіз ізденіс үстіндегі шәкірттерге таптырмас толымды тағылым.
Сөзді көпшілікке таратудың, жұртшылықты сендірудің немесе тәрбиелеу құралы
ретінде қолданушы әрбір маман адам шешендік өнердің ғылыми негіздерімен, яғни,
аудитория алдында түсінікті де ұғынықты, сенімді де иланымды қалыпта сөз сөйлей
білу дағдыларын меңгере білуі тиіс. Ал шәкірт атаулыны шешен сөйлеу мәдениетіне
баулу жолындағы міндеттер қатарына көпшілікпен жанды қалыпта сөйлесу
шеберлігін меңгертуді; тілдік қарым-қатынас жасау адам өмірінде кім-кімге де ауадай
қажеттілігіне саналы қалыпта көз жүгіртуді; шешеннің аудиториямен қарым-
қатынасының күрделі үрдісін болашақ маманның көз алдына келтіру, яғни, ойша
моделін жасау, осы үрдіске орай ілгеріде іс басында ұшырасар мәселелер шоғырын
айқындауды; ауызша шешен сөйлеу шеберлігін өз бетімен немесе топтық сабақтар
арқылы меңгерушілерге сала бойынша қажетті кешенді білім, білік және дағды
жинақтауға көмектесуді қосамыз.
Шешендіктану негіздеріне баулу ісінің түпкілікті мақсаты туралы айта отырып, біз
кәсіби іс-әрекеттегі жетістіктерге жетудің негізгі жағдайы ретінде шәкірттердің
іскерлік қатынастағы тәжірибелік дағдыларының дамуын есте ұстаймыз. Қай кезеңде
де жоғары дамыған коммуникативтік қабілеттер ерекше бағалануда. Бұған
Платонның: «Егер де белгілі бір қаладағы даулы талас туындап жатқан халық
жиналысына не кез келген өзге де бір жиынға шешен мен емші дәрігер қатар келе
қалса, дауды шешер, таласты тоқтатар бәтуәлі сөз айтуға бұл екеуінің қайсысын қалар

280. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
279

еді деп ойлайсыздар. Сөзсіз сөз өнерін меңгерген шешенге жүгінер еді, тек оның
ықыласы болса болғаны, ал емші-дәрігерге ешкім назар аудармас еді. Мен бұған кепіл
бола аламын» [3, 17-б.], - деуі дәлел. Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастардың даму
кезеңінде, жас маман жұмыс істейтін орнын бұрынғыдай бөлу бойынша емес,
амалсыздан өзі іздеуге мәжбүр болған тұста, индивидуумның коммуникативтік
дағдыларының дамуы бұрынғыдан да ерекше мәнге ие. Біздіңше, бұл реттегі сөйлеу
өнері мен қарым-қатынас өнеріне оқытудың қажеттілігі жөніндегі таза прагматикалық
көзқарасты философиялық топшылаумен толықтыруға болады. Жоғары оқу
орындарының бағдарламасына міндетті шешендік өнерді енгізу – болашақ
мамандардың гуманитарлық ойлауын кеңейтудің тағы бір мүмкіндігі. Ал, қазіргі
әлеуметтік жағдай ортақ адамзаттық құндылықтарға жауапкершілікті басшылыққа
ала отырып, кең тұрғыда гуманитарлық бағытта ойлау, замана ырғағына қарай
өндірістің даму заңдылықтарына сәйкесті кәсіби шығармашылық реттегі іс-әрекетті
құра білу қабілеттілігі қағидасына сай мамандарды талап етеді.
Риторикалық мәдениет – шешен сөйлеудің дағдысы. Сөйлеу әрекетінің табиғатын
философиялық – дидактикалық тұрғыдан тану риториканы білім мен білік, дағды
жинақтайтын ерекше ілім ғана емес, осынын негізінде мәдениеттің тұғырлы
құндылықтарына қол жеткізу арқылы риторикалық мәдениет биігіне көтерілу
тұрғысында бағалауға жетелейді. Біздіңше, риториканы мәдениет саласында
қарастыру риторикалық іс – әрекет мәнінің бұрын – соңды акцент берілмей, елеусіздеу
қалып келген жаңа бағыттарын айқындауға мүмкіндік туғызады.
Сөйлеу әрекетінің табиғатын философиялық-дидактикалық тұрғыдан тану
риториканы білім мен білік, дағды жинақтайтын ерекше ілім ғана емес, осының
негізінде мәдениеттің тұғырлы құндылықтарына қол жеткізу арқылы риторикалық
мәдениет биігіне көтерілу тұрғысында бағалауға жетелейді. Біздіңше, риториканы
мәдениет саласында қарастыру риторикалық іс-әрекет мәнінің бұрын-соңды акцент
берілмей, елеусіздеу қалып келген жаңа бағыттарын айқындауға мүмкіндік туғызады.
Риторикалық мәдениет турасында сөз қозғарда, ең алдымен, көпшілікке ежелден
мәлім, бір-бірінен алуан интерпретациялық тұрғыда айырмашылығы бар «мәдениет»
ұғымы туралы тоқтала кеткен жөн. Мәселен, қазіргі таңда адамзаттың мәдениетке

281. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
280

қатынасының кең көлемде жүйесі алға тартылуда. Онда мәдениетке қатысты
теологиялық көзқарастан марксистік көзқарасқа дейінгі, рационалистіктен
эмотивистікке дейінгі, технологиялықтан символдыққа дейінгі, жекеліктен
субстанциялыққа дейінгі, креативистіктен деструктивистікке дейінгі көзқарастар
талқыға салынуда. Десек те, нәтижеде мәдениеттанушылар арасында мәдениет
туралы ортақ тұжырымның жоқтығы байқалады. Бұған мәдениет турасында шамамен
бір жүз елу анықтаманың тіркелуі дәлел. Сондай-ақ, мәдениет ұғымының көп
мәнділігі соңғы жылдары жарық көрген мәдениеттің жалпы теориялық мәселелеріне
арналған (М.Каган, Л.Коган, Б.Яросов, П.Гуревич) монографиялық зерттеулерде де
атап көрсетіледі. Бұған Э.Тейлор, Э.Кассирер, М.Хайдеггер, Г.Францев, З.Файнбург,
Э.Маркарян, В.Сагатовский, Н.Чавчавадзе, Л.Кертман, В.Библер, Н.Злобин, Б.Ерасов,
В.Келле, М.Мамардашвили, Р.Тшуми, А.Щвейцер, И.Херман, А.Лосев, В.Краус,
Л.Митрохин, В.Канке сынды зерттеушілердің тұжырымдарын қосыңыз. Мәдениет
турасындағы пікірлер шоғыры алуан түйіндер жасауға жетелейді.
Ендеше мәдениет дегеніміз не? Мәдениет дегеніміз – қоғам мүшесі ретінде адам
баласының бойына құрамына білім, өнер, заң, мораль, салт-дәстүрлерге орайлас
қабілет, дағдыларды қамти жинақталған кешен; адамның өзіндік еркіндікте көрінуіне
бірден-бір әсер етуші тіл, өнер, дін, ғылым іспеттес үдеріс, оның алуан қилы
сатылары; адамзат баласының биік өлшемдерді меже тұтып, оларды зерде сүзгісінен
өткізе, жоғарғы құндылықтарға қол жеткізуі; материалдық, рухани құндылықтардың
тұтастығы; іс-әрекет технологиясы; адам іс-әрекетінің амалдары; өмір сүру салтының
бағдарламасы; тығыз астаса түйінделген құндылықтар; қоғамның рухани келбеті;
мәдениеттердің диалогы; бұрынғы және қазіргі кездегі мәдени құндылықтар ретінде
айқындала негізделген адамның шығармашылық іс-әрекеті; әлеуметтік іс-әрекет
барысында адамға тән күш-жігердің қалыптасуы мен дамуына бірден-бір септесер іс-
шаралар мен амалдардың жүйесі. Мәдениет руханилық өндіріс жүйесі ретінде өз
құрамына рухани құндылықтар мен білім-бағдарларды туындатуды, сақтауды және
қолдануды қалайды, ал бұның бәрі қоғам мен адамның рухани әлемінің құрамында
қамтылмақ. Ендеше мәдениет іс-әрекеттің мақсат-міндеттері, ереже-уәждері және
қағидаттары қалыптасатын күллі іс-қимылдың рухани өлшемі іспеттес. Демек,

282. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
281

мәдениет – адам өмірінің сан алуан қырын қамтамасыз етуші барлық іс-әрекет
жүйесінің алғышарты және құрамдас бөлігі сияқты адамзат іс-қимылының рухани
компоненті. Мәдениет адамды қалыптастырушы тұрғысында танылмақ, яғни, іс-
әрекеттің субъектісін дамыту шарттары; қоғамдық өмірдің түрлі саласындағы адам іс-
әрекетінің амалдарын аталмыш субъектіні меңгеруінің шарттары ретінде көрінуі;
адам іс-әрекетінің барша салалары арқылы өтетін бірден-бір қайталанбас өзек; адамды
биіктете отырып, оның өміріне құндылық дарытар құрылым. Мәдениеттегі бастысы –
материалдық жетістіктер емес, индивидтердің адами биік идеалдарға қол жеткізуі;
адамды өзіндік табиғи шегінен алып шығатын адами дамудың біртұтастығы; өзіндік
жеке жетілу, өзіңді-өзің таныту тұрғысындағы жан-тәнімен жасалған іс-әрекет;
адамның рухани тұрғыдан жетілу шарттары ретіндегі жүйе, адам баласының бірден-
бір ұмтылар жарқын да таза, абсолютті идеалды тұрғыдан жетілуі. Мәдениет –
қоғамдық-тарихи дамудың жай ғана үрлеп қойған қорабы емес, қайта оның ішкі
жұмыс жасау компоненті және бірден-бір алғышарты, адам өмір сүруінің нағыз
сапалық қажеттілігі; адамның шынайылық, әдемілік және ізгілік заңдылықтары
бойынша өзіне де, өзгелерге де байланысты шығармашылық іс -әрекеті,
бағалаушылық қарым-қатынасы.
Қысқасы, «мәдениет» турасындағы түрлі көзқарастарға зер сала қарасақ, жоғарыда
түйінделген қағидаттарды бір-біріне мүлдем кереғар, келіспестей тұжырымдар деуге
келмейді. Зерттеушілердің мәселенің қай аспектісіне акцент беруіне қарап, ұсынылған
анықтамаларды жалпылама тұрғыда бірер құрылымдық нұсқаларға топтауға әбден
болар еді. Жинақтай айтсақ, мәдениет дегеніміз – рухани әрі материалдық тұрғыдағы
құндылықтарды туындату және соған қол жеткізу бағытындағы адамның
шығармашылық іс-әрекеті. Нәтижеде адам жеке тұлға ретінде де, сондай-ақ ешкімге
ұқсамас, қайталанбас индивид ретінде де өзіндік ашылу, толымды тұрғыда қалыптасу,
шымырлана беку үрдістерін бастан кешпек. Ал бұлайша өрілген тұжырым мәдениетті
феномен ретінде біртұтас ерекше құбылыс тұрғысында түсінуге жетелейді.
Мәдениетті осылайша қабылдаудың тағы бір қыры – мәдениеттің тұңғиық мәні адам
іс-әрекеті арқылы ғана ашылатын оның философиялық-антропологиялық түсінік
ретінде тұжырымдалуы. Яғни, мәдениет – адам дамуының, оның жеке тұлға және

283. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
282

индивид ретінде өзінше қалыптасуының, оның қабілет -қарымының, білік-
дағдыларының ашылуы мен жетіле түсуінің тиімді алғышарты.
Мәдениетті философиялық-антропологиялық тұрғыда талдау оны феномен ретінде
танудың өзіндік белгілерін (мәдениеттің адамның ішкі жан-дүниесіне тән екендігі,
соның негізінде адамның ішкі сарайы айқындалатындығы; мәдениеттің толғаныс
актілерінде туындайтындығы; диалог үстінде туындап, жүзеге асатындығы; өте
жоғары, биік құндылықтар екендігі; жоғары да биік құндылық ретінде кез келген
тәжірибеде көрінетіндігі; өзіндік тылсым құпия мәнге ие екендігі, ал адамдар оларды
тану, ашу арқылы дамып, жетілетіндігі) айқындауға мүмкіндік туғызады. Ал мәдениет
турасындағы бұл белгілер адам ұғымын біртұтас жүйе қалпында танытады. Адам
өзінің біртұтастығын мейлінше толық әрі терең тұрғыда тек шығармашылық іс-әрекет
үрдісінде ғана, құндылықтарды туындатуда, нақтылап анықтауда ғана, яғни, мәдениет
кеңістігінде ғана ашып көрсете алады.
Мәдениет турасындағы жалпы көзқарастар бізді шешендік өнерге қатыс ты
риторикалық мәдениет жөніндегі пайымдауға жетелейді. Риторикалық мәдениет
бағалау-бағдарлау бағытындағы сөйлеу әрекетін айқындайды. Риторикалық
мәдениетті өз бойына ұялата білген адам рухани тұлға және айқын да жарқын
индивидтік қалыпта көрінбек. Біздіңше, риторикалық мәдениеттің жүзеге асуы қазіргі
таңда бірден-бір ерекше мәнге ие. Бұл іспеттес рухани өзін-өзі жетілдірудің
материалдық жағын қанағаттандыру мен өндірістің өсу қарқынының адамзат
санасында жаңаша көрініс табуы, қоғам мен жеке тұлға турасында берілер әлеуметтік
бағаның өзгеруі күн тәртібіндегі риторикалық мәдениеттің қалыптасу ерекшелігін де
айқындамақ. Бұл бағыттағы мәселенің оң шешім табуы адамдардың тұрмыстық
құндылықтардан рухани құндылықтарға қайта бағдар ұстануы негізіндегі адамзаттың
ішкі жан-дүниесінің қайта жаңғыруы жолымен жүзеге аспақ. Демек, қазіргі заманның
ғаламдық проблемасы – бұл таза экономикалық, саяси не ғылыми проблемалар емес,
ең алдымен, адамгершілік-рухани проблемалар. Ал мұндай жағдайда риторикалық
мәдениеттің қалыптасуы – біздің пайымдауымызша, адамды өзгертудің, оның рухани
тұрғыда қайта жаңғыруы мен ілгері дамып жетілуінің тиімді жолдарының бірегейі.

284. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
283

Ал жас тұлғаның бойына риторикалық мәдениетке қатысты білік, дағдыларды қалай
жұғысты етпекпіз. Басты жолы – жоғары оқу орындарында, білім беру ордаларында
шешендіктану (риторика) ғылымын игеру арқылы. Біздіңше, шешендіктану пәнін
оқытуды қазақ халқының салт-дәстүрлері мен мәдениеті және ұлттық ділімізбен
байланысты шынайылыққа, ізгілік пен әдемілікке ұмтылуға бағытталған жас
тұлғалардың сөйлей білу білік-дағдыларын, қабілет-қарымын дамытуды көздейтін
риториканың кешенді қалыптағы интеграцияланған пән екендігі туралы түсініктен
туындата білген дұрыс. Сондай-ақ, риторикалық мәдениетті, риторикалық біліктілікті
қалыптастыру – бұл тек оқудағы бір ғана бағыт емес, сонымен бірге, өзге де оқыту
пәндеріне әсер ету құралы да, интеллектуалдық және эмоциональдық тұрғыда жетіле
дамудың тиімділігін қамтамасыз ететін, әлі де тереңірек айтсақ, жас тұлғаның
әлеуметтік тұрғыда бейімделуінің тиімді жүруіне бірден-бір қажетті алғышарт та.
Қазіргі таңда жоғары оқу орындарында, ұлттық мектептерде шешендіктану пәнін
оқытуда риторикалық білімнің негізі ретінде логос, пафос және этос үштік тұғырының
өзара үйлесе сәйкес келу идеясы да ескерілуі тиіс. Ендеше, шешендіктану тұңғиығына
терең бойлау, шешендік өнерге баулу жай ғана риторикалық технологияны меңгеріп
қана қою емес, сондай-ақ бұл – бізге ата-бабамыздан мұра ретінде қалдырылған
жоғары адамгершілік тұрғысындағы құндылық ретіндегі ұлттық риторикалық
идеалды танып-білу. Демек, шешендіктануды ұлттық риторикалық идеалдың
бөлінбес бөлігі ретінде қабылдай білуіміз керек.
Қоғамда сөйлеу мәдениеті проблемасы жетіп артылады. Ал кәсіби маманның
риторикалық мәдениетінің қалыптасуында ойланар тұстар да жеткілікті. Жалпы кез
келген кәсіби маманның сөзі жұртты ұйытып, тыңдаушылардың айызын қандыруы
тиіс. Ондай сөзді тыңдай беруден әсте ешкім жалықпасы да айқын. Өкініштісі – көп
тұста мамандарымыздың сөзі әсерсіз, нәрсіз келіп, тыңдаушысын мезі етіп
жіберетіндігі. Мұның өзі сөздің коммуникативтік сапасы, қысқаша айтқанда, сөз
сапасы деген аса күрделі ұғыммен тығыз бірлікте. Ал сөздің коммуникативтік сапасы
сөз байлығы, сөз дәлдігі, сөз дұрыстығы, сөз тазалығы, сөз әдебі секілді белгілерімен
танылмақ. Мәселен, кәсіби маманның оралымды тіліне қойылар талаптың бірі – сөз
байлығының болуы. Сөзі жұтаңның ойы да таяз көрінбек. Соның салдарынан

285. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
284

мақсатсыз қайталау да көп болмақ. Орынсыз қайталау тілдің коммуникативтік
сапасын күрт төмендетіп, ойды дәл, мазмұнды жеткізуге кедергі болмақ, нәтижеде аз
сөзбен көп мағына беру қағидаты бұзылары ақиқат. Сөздің коммуникативтік
сапасынан туындата өрсек, бүгінгі жас тұлғалардың риторикалық мәдениетін
қалыптастыру бағытында тыңдар құлақ, ұғар ұғым болса тереңнен таратып айтылар
тұстар жеткілікті. Ең алдымен мәлімделер түйінді тезис – келешек зиялы қауым
сапына енер жастарымыздың бойында шешен сөйлеу дағдылары болуының аса
қажеттілігінің өзекті мәселе екендігі. Ал тарата таразылар болсақ, бүгінгі көшбасшы
жастарда қашан да тыңдаушы қауымға әсер ете сендіре білу дағдысының болуы абзал.
Осы тұрғылас дағдыларды игеру үшін әрбір жас атаулы шешендік өнер қағидаларын
білу міндетті. Жарқын да бейнелі, тартымды сөйлей білуге, өзіндік сөйлеу стилін
қалыптастыруға, ішкі табиғи қалып, ерекшелік және икемділіктерді ескере келе,
өзіндік сенімділікті қоюлатуға ұмтылуы дұрыс. Белгілі бір ой ұшығын
тыңдаушыларға жеткізе отырып, олардың бойында қажетті әсер қалдыру үшін ерік
күші, темперамент және тер төге еңбек ету керек-ақ.
Тақырыпқа сай шаршы топ алдында сөйлеу жастан да, жасамыстан да психологиялық
әзірлік пен алдын-ала жаттығуды талап етері даусыз. Егер де көшбасшы сөйлеуге
тиісті тақырыбына қатыссыз барлық қам-қарекеттер мен қажетсіз ойлардан арыла
білсе, алға қойған мақсатты межеге тез жетері анық. Тек осындай қалыпта ғана ол
аудиторияға әсер етіп, көпшілікті өзіндік көзқарасының дұрыстығына иландыра
алады. Өкінішке орай, көпшілік жағдайда жас тұлғалар не айтарын жақсы біле тұрса
да, өз ой-түйіндерін тыңдаушыларына дәл де дөп жеткізе білмейді. Басты себеп,
сөйлеушінің іскери әдістемелік жағынан әзірлігінің кемшіндігі, тыңдаушыларды
қабылдау ерекшеліктерімен таныс еместігі, аудиториямен қарым -қатынас
дағдыларын игермегендігі. Біздіңше, бұл орайдағы әрбір жас атаулыға қажетті
риторикалық мәдениетті бойға жұғысты етуге септесер түйіндерді білу аса маңызды.
Ол қандай түйін-тұжырымдар болмақ? Біріншіден, шешендік туралы әр кездегі
тұжырымдардан өзіне қажеттісін ала білуі. Шешендік кісі көркі, ақылмен билеу өнері;
тіл өнері мен сөйлеу мәдениетінің ең жоғарғы сатысы; дидарласушымыздың жүрегі
мен ақыл-ойын баурап алуға, оны не нәрсеге болса да сендіруге, иландыруға

286. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
285

септесетін бізге берілген сый; кез келген нақтылы зат туралы шебер сөйлеу өнері және
сонысымен өзгелерді өз ойына ойыстыра білу екендігін; біліктілік пен білімнен,
қуатты түйсік пен терең сезімнен, санадағы саңлақтық пен ұшқыр қиялдан, тер төгу
мен ой тербелісінен туындай келе, білгірліктен кейін тұратындығын; сөз бен ойға
негізделетіндігін; биік дүниетаныммен, ғылым-білімді терең меңгерумен, xалықтың
тұрмыс-тіршілігін, жөн-жосықтарын жүйрік танумен, жалпы айтқанда адамзаттың
руxани мәдениетінен мол xабардар болуымен, ой өрісінің кеңдігімен тамырлас
екендігін білгені жөн. Демек, кәсіби маманға қажетті шешендік дегеніміз –
тыңдаушылардың жан-сезім әлемін сөзінің әдемілігімен, образдарының
жарқындылығымен, нақыл, ғибрат сөздердің ұшқырлығымен толқытатын, баурайтын
өнер, өзгеше қабілет-қарым, тума қасиет, сондай-ақ өскен ортаның, үлгі жандардың,
ұлағатты еңбектердің тағылым-тәрбиесі, өзіндік дүниетанымының нәтижесі [4, 7-13-
б.б.].
Екіншіден, шешен табиғаты туралы айқын түсінігінің болуы. Шешен қашан да қарулы
жауынгердей сақадай сай қалыпта мәнді де ұлы істерді үздік орындауға және әрдайым
жеңіске ұмтылуы; онда диалектиктің тапқырлығы, философтың ойы, ақын тілі,
заңгердің жады, трагиктің дауысы болуы; дәл де нақты дәлелдермен иландыра білу,
тыңдаушылардың жан дүниесіне өтімді де батымды сөзбен ой сала әсер ету, сондай-
ақ судьяның көзін жеткізуден гөрі, оның көңілін көтере руxтандыру маңыздырақ
екенін аңғару білігінің болуы; шешеннің парызы – шындықты айту, ал ең ұлы қасиеті
– қажет нәрсені ғана айту емес, сонымен бірге қажеті жоқ нәрсені айтпау екендігін
білуі тиіс. Демек, дарынды ділмәр шешен, біздің жағдайымызда, көшбасшы жас тұлға
әр нәрсенің мән-мәйегі мен әсемдігін өзіне қайтара алады. "Шешен сол – сөйлер
сөзден қамалмаса", - дейді Шал ақын. Шынтуайтына келгенде, шешендер айтқан сөзі
арқылы адамның ақылына қону жағын ғана көздемейді, сөздің қанға, жанға әсер етіп,
арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждаhат
етерін ескеру абзал. Шешенге орасан сезімталдық, құбылыс атаулыны жанды қалыпта
елестете білу ауадай қажетті. Ол өз тыңдаушыларының бойында шалқыған шабыт,
дария сезім, атқарылар іске сәйкесті құштарлық ұялатқысы келсе, ең алдымен осыны
өз бойынан өткізуі тиіс. Орайлы тұста М.Т.Цицерон шынайы шешеннің, тума

287. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
286

таланттың xалық өмірі мен әдет-ғұрпын, салт-сана дәстүрлеріне мейлінше жетік
болуын баса атайды. Шешен шаршы топты өрнекті ойларымен иландырады, оның
ұлылығы асқан шабытпен, құлшыныспен, пафоспен өлшенбек. Демек, ол көпшілікті
сөзінің оттылығымен, жарқылығымен, күшімен, көріктілігімен баурап алмақ. Сондай-
ақ, шешен елге түсінікті болуы үшін, бүкпесіз ашық болғаны жөн. Ұзын сөздің
қысқасы, шешен – тыңдаушылардың рухани дүниесін байытушы, өмірдегі, қоғамдағы
алуан түрлі құбылыстарды байыбына жетіп, талдап түсіндіруші, белгілі бір ой-
пікірлерді, халықтық мәселелерді жеткізуші, жан сала насихаттайтын үгітші. Бұл
орайда ол – әлеуметтік-саяси тұлға [4; 5; 6].
Үшіншіден, шаршы топта сөз бастаудың қиындығын аңғаруы. Терлеп көрмеген тер
қадірін қайдан білсін. Көшбасшы жас тұлға әр кез «Көш бастау қиын емес, қонатын
жерде су бар; Қол бастау қиын емес, шабатын жерде жау бар; Шаршы топта сөз бастау
қиын, шешімін таппас дау барлығын»; сөйленер сөздің «бастамасы», «ұсынбасы»,
«мазмұндамасы», «қыздырмасы», «қорытпасы» боларын білуі тиіс. Данышпан Абай
айтпай ма, «сөз танымайтынға сөз айтқанша, өзіңді танитын шошқаны баққан жақсы»
деп. Демек, өзгеге қарата сөз сөйлеу, шаршы топта сөз бастау қайдан оңай болсын.
Сөз екшей білу өнері тыңдаушы қауымның жүрек лүпілі мен сана-сезімінің, өз жеке
ойымыз бен сөзіміз арасында байланыс орната білу білігінен құралмақ. Бұл арада біз
адамзат жүрегінің түкпірін жете түсінуіміз, тіпті оның әрбір қалтарысты иірімдерін
сезіне де аңғара білуіміз керек, тек сол жағдайда ғана айтылмақ сөзіміз өзгені
иландырмақ. Мәселен, тыңдаушыларымыздың орнына өзімізді қоя отырып, таңдаған
формамыздың тақырыппен үйлесімділігін, көпшілікті елекзітіп, еліте толғандыра
аларлықтай сезім тудыратындығына көзімізді жеткізіп көрелікші. Бұл ретте
мүмкіндігінше қарапайымдылық пен табиғилық қалып сақтай отырып, «түймедейді
түйедей» етпеуге, мәндінің құнын түсірмеуге ұмтылған дұрыс. Таңдаған сөйлеу
формамыз мейлінше айқын да жарқын болғаны, мазмұнға сәйкес келуі және құрамына
тек аса қажеттілерді ғана кіріктіргені жөн. Жалпы адам нені жан-тәнімен сезінсе,
ұғынса, соны ғана ол жетер жеріне жеткізіп айта алмақ. Өзі жақсы білмейтін жайды
уағыздағанда ғана кісі сөз таппай қалады. Адамды ой жетектей алса, ол анық
сөйлемек, ал адам ойын жетектей алса, одан да анық сөйлері анық. Белгілі ойшыл

288. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
287

Р.Эмирсонша түйіндесек, адам модадан шығып қалмайтындай етіп сөйлеп, жазуы
үшін, қашан да ақ сөйлеп, адал жазу қажет-ақ. Бұл арада атақты Аристотельдің
«Платон – менің досым, алайда ақиқат орны қымбат-ақ» дейтін сөзін естен шығармау
жөн. Десек те, шешендердің жүйрік ой толғауы тыңдаушылардың талғамына тәуелді.
Демек, әрбір көшбасшы тұлға не айтарын, қашан айтарын және қалай айтарын жете
түсінуі тиіс. Бұл ретте тыңдаушылардың назарын аудару үшін, қысқалық, ширақ
сөйлеу, көңілді сергітетін қысқа да нұсқа қайырым-шегіністердің болуы алғы межелі
мақсатқа жетуге еселеп жәрдемдеспек. Алғыр шешен күні бұрын тыңдаушылардың
ойлары мен көңіл-күйін өткір сезінеді. Ол аса сақтықпен сөйлейді, әбден өзіне
бағындырып алған соң, олардың сезім-күйлерін билеп әкетпек. Көшбасшы тұлғаның
сөйлеу стилі тартымды да отты болуы тиіс. Ол тыңдаушылардың ынтасын біржола
өзіне қаратуы тиіс. Сөйлеушінің әңгімесі оқтын-оқтын шамырқынған шабытпен
айтылып, қадау-қадау ой-пікірлерді жаудырып, төгіп, төпелеп жіберуі де кейде артық
емес. Ендеше, шешен қырағы, байқампаз болса, аудиторияның шын-шырғасын
шығармай уысында ұстары даусыз. Егер де шешен сөзі аудиторияға ғаламат әсер
ететін болса, онда тыңдаушылардың көздері от шашып, жүздері гүл-гүл жайнап,
ықыластанып, жұмсақ жымиып, бастарын изеп, қоштағандай, қолдағандай ым-
ишараттар жасайды. Ыстық ықыласын, ізет-ниетін дауыстап та білдіреді. Сөйтіп,
шешен мен аудиторияның құлшынысы бірдей оянып, оттай маздап, бір-бірін жетелеп,
қоян-қолтық араласып, туысып кетпек. Қысқасы, жас көшбасшы шешен ретінде оны
тыңдамау, түсінбеу, онымен келіспеу мүмкін емес болатындай тұрғыда сөйлеуі дұрыс
[4; 7].
Төртіншіден, сөз сөйлеуге даярланудың қажеттігі туралы. Жастар небір өнер, не
даналық шыңына оларды оқып-үйренбей жету әсте мүмкін еместігін; кімде-кім өз
сөзін алдын-ала дайындаса, сол – халыққа нағыз берілген, шын мәнінде халық үшін
қызмет ететін жан, ал көпшілік сөзімді қалай қабылдайды дегенге немқұрайлы
қараушылық – сендіруді емес, күшпен көндіруді мақсат еткендік екендігін есте
ұстағаны жөн-ақ.
Бесіншіден, сөйлеу мәдениеті туралы ойлануы. Сократ айтады: «Сөйлеп көріңіз, мен
Сіздің кім екеніңізді айтайын» деп. Демек, жас көшбасылар адамның хайуанаттан

289. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
288

артықшылығы – тілі, ал оны орынды қолдана алмаған адамның хайуаннан бетерлігін
есте ұстап, кез келген сөйленген сөз жанды құбылыс іспеттес, ол бас-аяғы бар дене
секілді және де тұтас кеуде тұсы мен аяқ жағы бір-бірімен үйлесімді де сәйкесімді әрі
біртұтастықта өрілген болып келуі заңды екендігін сезінуі, жақсы сөйлеу жай ғана
естіртіп жақсы ойлау екенін ескеруі ауадай қажет.
Алтыншыдан, сөйлеушінің жылы жүзді, жылы сөзді бола білуі. Жас тұлға әр сөздің
айтылуына қарай мың сан мағынасы барлығына үңілуі қажет. Себебі ұстамды да
орынды сөйлей білуі ділмарлықтан көп артық. Шынында да, ақылды ақырын сөйлер
де, жауабын күтер. Бұл ретте А.П.Чеховтың: «Мен өзімді тежеуге үйрендім, өйткені
парасатты кісі өзін бетімен жібермеуі тиіс», - дегені бар. Сондай-ақ сөйлеушінің
сөйлеу сәтіндегі жан-дүниесінің қозғалыстары дене қимылымен ұштасуы тиіс. Бұл
ретте: «От сықылды жылы болсын жүзіңіз бен сөзіңіз», - деген Шәкәрім сөзі ой салса
керек. Ал А.С.Пушкин мағынасыздықтың екі түрін атайды: бірі – сезім мен ойдың
жетімсіздігінен пайда болар сөздің көптігі, екіншісі – сезім мен ой асып-төгіліп жатса
да, оны жеткізер сөздің кемдігі. Сондай-ақ шешен нәзік құбылыстарды қатқыл үнмен
айтса, не болмаса ыңғайсыз әңгімелерді нәзік дауыспен жеткізсе, тыңдаушысын
иландыра алар ма еді.
Жетіншіден, қысқа да нұсқа сөйлеуге төселуі, тіпті, үндемей қалудың да үлкен күш
екендігін сезінуі. Ж.Баласағұни: «Көп сөйлеме, азбен келтір иінін, Бір сөзбен шеш
түмен сөздің түйінін», - демей ме. Шын сөз қашан да – нұсқа, жақсы сөз қашан да
қысқа болмақ. Көп сөйлеген мылжың шын сөзді аз айтады. Ақылы келте адамның
әдетте тілі тым ұзын болады. Ойшыл адам, мүмкіндігіне қарай, көп ойды аз сөзге
сыйғызуға тырысып, қысқа сөйлейді. Бүге-шүгесіне дейін түгін қалдырмай айтуға
тырысу нәзік сезінуге қабілетті адамды жалықтырып, намысына тиеді. Тілінде тиегі
жоқтардың бәрі бөспелер ауылынан. Ең бергісі жалған жымиып, босқа даңғырлайды.
Қысқасы, «Аз сөйлер де, көп тыңдар, Хас асылдың баласы», - деп, Махамбет бабамыз
айтқандай, кім-кімге де аз сөйлеп, көп тыңдаған жөн. Қашан да аз сөйлеген
қателеспес, аз жеген ентікпес. Жас атаулы ең қысқа сөздің мағыналы көзқарас
екендігіне назар аударуы артық болмас еді. Демек, қазақтың Қабдоловына сүйене ой
түйсек, «көп біліп, дөп сөйлеген – шешен, аз біліп, көп сөйлеген – мылжың». Ал

290. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
289

Исократқа сүйенсек, екі жағдайда ғана сөйлеуді қолдайды: бірі – өзіңнің сөйлер
нәрсеңді айқын ойланып алғанда, екіншісі – бір нәрсе жайында айтудың аса
қажеттілігі туындағанда. Тек осы жағдайларда ғана үндемегеннен сөйлеуді мақұл
көрсе, қалған тұстарда сөйлегеннен сөйлемегенді анағұрлым артық санайды. Шал
ақын айтпай ма: «Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық, Бәйге алмаған
жүйріктен, белі жуан бесті артық» деп. Иә, көп сөйлеген көп сәтсіздікке де ұшырамақ,
ендеше сөзге сақ болу шешендіктен де асқақ. Өз саласының майталманы А.Ф.Кони
мәнді ештеңе айтпағаннан, үндемеуді артық көрсе, білгір Боуви: «Ақылды сөйлеу –
қиынның қиыны, ақыл безбеніне салып үндемей қалу одан да қиын», - деп тұжырады.
Демек, өзінің тіліне күші жетпеген адамның сөзінде шынайы шындық болмасы анық.
Ұлы ойшылдарымыздың бірі Анақарыс кейінгіге тіліңді, тәбетіңді, нәпсіңді тыйып
ұстау турасында ұлағат қалдырған [4; 8].
Демек, қазіргі жас тұлғаларымыз риторикалық мәдениетке қатысты аса қажетті
білік, дағдылар – орнымен сұрауға, көңіл қойып тыңдауға, байсалды түрде жауап
беруге және басқа айтар ештеңесі жоқ кезде сөйлеуді доғаруға үйренгені абзал. Бұл
орайда: «Егер айтпағаныңа бір рет өкінер болсаң, үнсіз қалмағаныңа жүз рет
өкінерсің», - деген Л.Н.Толстойдың бұған жалғастыра, «адамдар қалай сөйлеуді
үйренумен әуре болып жүр, ең басты ғылым қалай және қашан үндемеу керектігін»
айтуы ескеруге тұрады. Десек те, есті адам қашан да тілін тыяр-ау, ойымыз
тыйылмасын делік [4].

291. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
290

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы (Қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және
зерттеу). Алматы: «Тоғанай Т» баспасы, 2004. – 560 б.
2. Қыдыршаев А.С. Шешендіктануды оқытудың ғылыми -әдістемелік негіздері.
Монография. – Алматы. 2000. – 270 б.
3. Қыдыршаев А.С. Шешен-лектор профессиограммасы. – Орал: БҚМУ баспасы,
2004. –56 б.
4. Қыдыршаев А.С. Шешендік тағылымы. Орал, 2006. - 146 б.
5. Борохов Э. Энциклопедия афоризмов. М.: Мысль. 2003. – 686 б.
6. Душенко К.В. Большая книга афоризмов. М.: Мысль. – 2006. – 1056 б.
7. Шаймерденұлы Е. Қазақ афоризмдері. Алматы, 2008. – 304 б.
8. Энциклопедия мудрости. Литературно-художественное издание. Издательство
«РООССА», 2007. – 814 б.

292. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
291


АБАЙ – ҒАЛАМДЫҚ ТҰЛҒА

Руда ЗАЙКЕНОВА
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық
университетінің профессоры
ГҮЛМИРА КАРИМОВАДАН
ТҮСІНДІРМЕ
Абай араб, парсы, татар сияқты тілдерді жетік меңгеру арқылы Шығыс әлеміне
бойласа, орыс тілі арқылы Еуропа мәдениеті мен бүкіл дүниежүзілік өркениетке қол
созды. Бүкіләлемдік көркем ой жетістіктерін қазақ халқының ұлттық өлшемдері
тұрғысынан сараптап, тарихи-рухани өмірдің нақты көрсеткіштері мен көркем
шығармашылықтың адам тұлғасын қалыптастырудағы орнын анықтады.
Абай – ғаламдық тұлға. Абайтанудың бастауы ХХ ғасырдың бас кезіндегі Алаш
арыстары мен сол тұста өмір сүрген оқымыстылардың таным-білігінен басталады.
1905 жылы Әлихан Бөкейхан Абайды Еуропаның атақты ақындарының қатарына
қосып, өз Отанының сом алтынына теңесе, Ахмет Байтұрсынұлы: «Қазақтың бас
ақыны – Абай. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын
болған жоқ... Абай сөзінің дұрыс емес, қате айтылған, теріс айтылған, жұмбақ қылып,
ашпай айтылған еш нәрсесі жоқ. Дұрыс, түзу, тиісті орнында айтылған сөздер. Оған
оқушылар түсінбесе, ол Абайдың үздік ілгері кетіп, оқушылары шаңына ере
алмағанын көрсетеді... Абайды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білу керек!» деген
өсиетті кесіп айтты.
Сұлтанмахмұт Торайғыров: «Абайды оқы, таңырқа» десе, Мағжан Жұмабаев: «Алтын
хакім – Абайға» деді. Міржақып Дулатұлы да: «Әдебиетіміздің негізіне қаланған
бірінші кірпіш – Абай сөзі, Абай аты боларға керек... қазақ халқына сәуле беріп,
алғашқы атқан жарық жұлдыз – Абай... Бірінші ақынымыз деп қабіріне халқы жиі-жиі
зиярат етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар. Ол күндерді біз
көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар», – деген сөз айтты. Асан қайғының
жерұйықты іздеуінен басталатын идеяны жалғастырып, тәуелсіз ел болу жолында
қыршынынан қиылып, арманда кеткен Алаш ұранды әдебиет алыптары Абай туралы
да әділ бағасын бере білді.
Қазіргі уақытта Абай сөзінің қазақтың қасиеттеп ұстайтын бойтұмарына
айналу тарихы тартысқа толы 125 жыл уақытты қамтиды. Ал 1990 жылдары
тәуелсіздік алған тұстан бастап, тоталитарлық жүйе жолында тұншығып жатқан
Абай әлемі дүр сілкінді.

293. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
292

1995 жылы өткен Абайдың 150 жылдығы қарсаңында Абайтану тарихын жаңаша
талдана бастады. Барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат «адамзат
ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылгөйі» болып көтерілген Абайды құрметтеу
Батыс пен Шығыстың іргелі елдерінен, Еуропа мен Азияның ең беделді
мемлекеттерінен, Мәскеу мен Стамбұл, Париж бен Бейжің сынды әлемдік
астаналардан басталды. Осылайша 1943-1944 жылдары М.Әуезов негізін қалаған
Абайтану курсы мен ғылым ордаларындағы арнаулы бөлімдер қайта ашылып, барлық
жоғары оқу орындарында Абайтану курсы арнайы пән ретінде оқытыла бастады.
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде бұл курсты тұңғыш рет 1993
жылдан бастап, лекциясын академик Зәки Ахметов, семинарын тәжирибелі педагог
Жәния Мусина жүргізді. Міне содан бері Абайтану университеттің филология
факультетінде үзбей оқытылып келеді. 2018-2019 оқу жылында қазақ әдебиеті
кафедрасының барлық факультет көлемінде жасаған оқу бағдарламасы университет
ректоры Гауһар Төремұратқызы Алдамбергенова тарапынан қолдау тауып, қазір басқа
мамандықтарға да енгізіле бастады.
Абай шығармашылығына шығыс, орыс, батыс әдебиеті әсерінің тарихи-әлеуметтік
негіздері бар. Абайдың қазақ тілінің қуатын көтеріп, құнарын арттырудағы
шығармашылық ізденісіне ауыз әдебиетінің, шығыс, орыс, Еуропа әдебиеті мен
мәдениетінің зор ықпалы болғандығын, яғни, «адам баласының өнер-ой байлығынан
алған үш үлкен саласы бар» екендігін алғаш айтқан М.Әуезовтен бастап, Абайдың
өлең құрылымында да, ойшылдық, сыншылдық адымында да орыс әдебиетінің
ықпалы, Еуропаның ұлы ақын-жазушылары: Шекспир, Байрон, Гете, Дюмалардың,
философтар: Сократ, Платон, Аристотель, Спенсер, Дарвин, т.б. еңбектерімен
таныстығы, Дж.Байрон «Көңілім менің қараңғы», А.Мицкевич «Тұтқындағы поляк
жандаралының сөзі», И.В.Гете-М.Ю.Лермонтов «Қараңғы түнде тау қалғып»
өлеңдерінің әсері туралы Абайтану ғылымында мол материал жинақталды.
Абайдың ақындық білімінің кемелдене толысуына, құлаш созған өрісінің кеңейе
түсуіне негіз болған «үшінші – үлкен өнер, мол азық алған зор саласы – орыс
халқының мәдениеті және сол арқылы Еуропа мәдениеті» жаңа тарих, жаңа дәуірдің
басы, әрі кең майдан келешек еді. Абайдың: «Шығысым батыс, батысым шығыс боп
кетті», – деуі Батыс елдерінің мол рухани қазынасы, мәдени, әдеби өсу жолдары
ақынды катты қызықтырғанын аңғартады. Бұл Абайдың «өзінде Еуропа, өзі Еуропада
боп, қарға тамырлы байланысқаны...» (М.Әуезов) расында «сүйсінерлік нағыз ірі
белгі». М.Әуезов «қарға тамырлы» деген сөзді тегін айтып тұрған жоқ. Бұл Абайдың
«Шығысым батыс, батысым шығыс боп кетті» деген сөзін айқындау үшін айтылған.
Бұл туралы М.Әуезов: «Батыс Еуропа мен орыс жазушыларының көпшілігін ол әуелі
көп оқып, тексеріп өтеді. Өзінің білім алып, дүние тануына солардың шығармаларын
азық етеді. Осы ретпен оқып шыққан ақын-ғалымдарының ішінде Батыс Европаның
Гетесі, Шекспир, Шиллер, Гейнесі, Байрон, Бальзак, Беранжесі де болады. Ол кездегі
білім-өнерлердің мол қоры, үлкен бесігі Батыс Еуропа екенін аңғарып, сол жақтың
ақындары ғана емес, неше алуан философ, білімпаздарын да зерттейді. «Еуропаның

294. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
293

есею тарихы», «Ескі Шығыс мәдениетінің тарихы» сияқтыларды да сол Батыс Еуропа
ғалымдары арқылы оқып-біледі. Еуропа философиясын зерттеу ретінде Спенсер,
Спиноза, Декарттарды оқиды. Беріде Дарвинге қызығады. Қиыр Шығыс тарихынан
Будданың жайын да біледі» дей келе, Абайдың Батыс Еуропада орта ғасырда болған
діни сот-инквизицияның зұлымдықтарын суреттейтін романдарды көп зерттегенін,
Еуропада әкімшілік құрған патша, король нәсілдерінің сарай тартысын білмек боп
Александр Дюма романдарын көп оқығанын, кейін «Үш мушкетер», «Он жылдан
соң», «Король әйел Марш» романдары ақынның әңгімелеуі бойынша елге танылып,
ертегі боп кеткені, Африка, Америка, Аустралияда немесе басқа бір жабайылар
арасында тіршілік еткен білімділер немесе сол жергілікті адамдардың ішінен шыққан
ерлер, намысқорлар, дана адамдар туралы әңгімелерді де сүйсіне оқығандығы,
Африкадағы негрлер (Абай сөзімен айтқанда – зәңгілер) мен ақ жұрт араларындағы
алыс-тартысты көрсететін «Валентин Леви», «Азажүрек», «Ягуар Медуленец» деген
әңгімелер де Абайдың ертегі қып таратқан әңгімелері екендігін, осылайша Еуропа
жазушыларының да көп-көп әңгіме-дастандарын біліп, еліне жайғанын М.Әуезов
айтқан болатын.
Абай өмір сүрген заманда Семей кітапханасының қоры туралы жазба мәліметтер
қалдырған американ жазушысы, публицист Дж.Кеннанның деректеріне және Орыс
географиялық қоғамы Семей бөлімшесінің Семейдің кітапханасы каталогінің (1902–
1910) тізімінде көрсетілген мәліметтерге қарағанда М.Әуезов көрсетіп отырған
Спенсер, Спиноза, Р.Декарт, Д.С.Милль, Дрэпер, Ч.Р.Дарвин, У.Шекспир, И.В.Гете,
Ф.Шиллер, Г.Гейне, Д.Байрон, О.Бальзак, А.Мицкевич, А.Дюма, т.б. авторлардың
шығармалары түгел жинақталған.
Міне, бұл Абайдың Еуропа мәдениетін тануының нақты мысалы. Бірақ Абай
дүниежүзі мәдениетімен орыс тілі, орыс әдебиеті, орыс классиктері арқылы
танысқаны есте болуы керек. Абай шетел мәдениетімен жай ғана танысып қойған жоқ,
оның мәдени-әдеби үлгілерін қазақ халқының рухани қажетіне жарата білді. Мұны
Батыс, Шығыс тарихын бірдей әңгіме еткен «Ескендір» поэмасынан, батыс
классиктері Шиллер, Гете, Байрон, Мицкевичтердің кейбір өлеңдерін қазақшаға
аударуынан, өзіне ұнаған батыс романдарын әңгімелеп, ел арасына таратуынан, өзінен
кейінгі жас ақындарға сыртқы өзге елдер жайында шығармалар жазуына ақыл беріп,
әсер етуінен көруге болады.
Эллада елінің мәдениеті мен әдебиетінің адамзат дамуы тарихындағы ерекше орнын
сезінген Абай өз шығармаларында ежелгі антикалық және элладалық тарихпен де
байланыс белгілерін көрсетіп кеткен. Ол шығыс мәдениетінің адамзат қауымына
тигізген әсерін қалай сезінсе, ежелгі Грекия мен Рим мәдениетінің Еуропаға тигізген
әсерін солай сезінді. Сондықтан да антикалық мәдениеттің өкілдері: Гомер, Софокл,
Сократ, Платон, Ксенофонт, Аристотельдер Абай шығармаларынан да орын алды.
Абай «Жиырма жетінші қарасөзінде» өнеріне таңырқауға лайық адамдар қатарында
Гомерді, Софоклды және Зевксисті атайды. Грек ойшылдары арасынан Абай

295. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
294

қайшылықтарды шешу арқылы шындыққа жету диалектикасын ашқан философ,
ойшыл Сократқа (біздің заманымыздан бұрынғы 469–399), оның шәкірті, Сократтың
философиялық және этикалық идеялары мен ол туралы деректерді біздің
заманымызға жеткізген Платонға (б.з.б. 427–342 ж), Сократпен 20 жылдай бірге
болған тарихшы әрі жазушы Ксенофонт (б.з.б. 430–355 ж.) және Аристотель (б.з. 384–
322 ж.) есімдерін атап қана қоймайды, олармен терезесін тең ұстап, ой жарыстырады.
Ксенофонттың «Сократ туралы естеліктер» (1876 жылы Киевте, 1887 жылы Санкт-
Петербургте жарық көрген) деп аталатын орыс тіліндегі философиялық трактатын оқу
арқылы Абайдың «Жиырма жетінші сөзін» (Сократ хакімнің сөзі) жазғаны белгілі.
Абай мұрасының өзге тілдерге танылуы іс жүзінде ХХ ғасырдың бас кезінен
басталады және де бұл жұмыс ең алдымен орыс тілі арқылы жүзеге асты. 1903 жылы
Санкт-Петербургте «Ресей. Біздің Отанымыздың географиялық баяны» атты
көптомдық жинақтың 18-кітабында А.Сидельников берген мақалада «Абай – қазақ
әдебиетіндегі жаңа бағыттың өкілі» деген мағлұмат бар. Абай шығармалары жеке
кітап болып басылғанға дейін қолжазба түрінде де, ауызша да көп тарағаны белгілі.
Бұл мағлұматтар Ә.Бөкейхан арқылы да берілуі мүмкін. Мұндай пікір З.Ахметовтің
«Абайдың ақындық әлемі» атты монографиясында да айтылды.
Абай мұрасын орыс тілінде танытып, бағалауда ХХ ғасырдың бас кезінде Ә.Бөкейхан
мен ағайынды Белослюдовтер, С.Сәдуақасов тарапынан жарияланған мақалалардың
маңызы зор. Бұлар мақалаларын орыс тілінде жазғандықтан Абай шығармашылығын
орыс қауымына танытып, насихаттауда дер кезінде елеулі үлес қоса білді. Әсіресе
1905–1907 жылдарда бірнеше рет жарияланған Ә.Бөкейханның мақаласы – Абайдың
орыс аудиториясына танылуындағы тарихи қазына. Абайдан бұрын Еуропаға терезе
ашқан тұңғыш қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов туралы 1865 жылы Англияда
басылған ағайынды Джон және Роберт Митчеллдердің «Капитан Уәлиханов пен
М.Венюковтың жазбаларындағы Орта Азиядағы орыстар» кітабынан бастап, бірқатар
француз, неміс басылымдарында қазақтың алғашқы ағартушы ғалымының есімі мен
еңбектері жайлы зерттеулер жарияланды.
Ал Абайдың Еуропа қауымына танылуы американдық жазушы-публицист, саяхатшы
Джордж Кеннанның 1891 жылы Лондон мен Нью -Йоркте бір мезгілде ағылшын
тілінде басылған «Сібір және сүргін» деген кітабынан басталады. Бірақ бұл да қазақ
оқырмандарына 1906 жылы «Сибирь и ссылка» деген атпен орыс тіліне аударылған
Ресей басылымы бойынша жетті. Орыс революционер жазушыларының библиясына
айналған бұл кітаптың 7-тарауы «Үлкен қазақ даласы» деп аталады. Америкалық
журналист-саяхатшы 1864–1890 жылдар аралығында Сібір мен Алтай өлкесіне 4–5
мәрте саяхат жасап, Түмен – Омбы – Павлодар – Семей – Өскемен – Барнаул
бағытымен жүріп өткендіктен, оның еңбегінде қазақ жерінің отарлануы туралы
көптеген деректер бар. Кітаптың «Менің саяси жер аударылғандармен алғашқы
кездесуім» атты тарауында автор Семей қаласына келіп, ондағы жергілікті халықпен
тығыз араласып кеткен саяси жер аударылған зиялы қауыммен кездескені жайында

296. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
295

жазып өткен. Соның бірі Санкт-Петербург университетінде оқыған, саяси айдауда
жүрген жас ғалым А.А.Леонтьевтің баяндауы бойынша берген Семей қаласындағы
«Кітапханаға тұрақты оқушы болумен тынбай, тіпті Милл, Бокль, Дрэпер сияқты
авторлардың кітаптарын оқитын», «түсінетін», «ағылшын философтарының еңбегін
түбегейлі оқып-үйреніп жүрген», «Европалықтардың ой-өрісінің дамуы» атты Дрэпер
кітабы туралы орыс досына екі күн қатарынан әңгімелеп берген Ибрагим Құнанбаев
деген қарт қазақ бар» екендігін жазды. Семей қаласы америкалық журналистке
Сібірдің алыс бір құм басқан қиян шетіндей көрінуі – заңды құбылыс. Бірақ
Дж.Кеннанды таңғалдырған бұл емес, оны таң-тамаша еткен қала ортасындағы шағын
ағаш үйде орналасқан – бай кітапхана және оның оқырмандары.
Американдық жазушы-публицист Дж.Кеннанның «Сібір және сүргін» кітабындағы
Абайдың жақын араласқан орыс достары Долгополов пен Леонтьевтің Семейдегі
ахуалымен жете танысу арқылы Абайдың рухани ізденістерінің де көкжиегін көреміз.
Бұл қос томдық 1999 жылы «Сибирь и ссылка» деген атпен екінші рет қайта басылды.
ҚР Білім және ғылым министрлігі ұсынған жалпы білім беретін мектептің 9-10-11
сыныптарына арналған «Абайтану» оқулығы мен әдістемелік «Мұғалім кітабы» оқу
құралының авторы ретінде мен Абай даналығын жете меңгеру арқылы бүкіләлемдік
гуманистік және ұлттық өлшемдердің адам тұлғасын қалыптастырудағы орнын
бағамдап, қадірлеп-қастерлеп, өмірді және адамзат құпиясын тануға болатындығына
сенімдімін.

Әдебиет:
1. 1. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна Ltd,
2005.
2. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998-
2005.
3. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 478 б.
4. Байтұрсынұлы А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публ. Мақалалар және
әдеби зерттеу (Құраст. Р.Нұрғалиев).-Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
5. Әуезов М. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Монография. //Шығармаларының
елу томдық толық жинағы. Т. 35. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – Б.133-384.
6. Дулатов М. Абай // Қазақ, 1914. – №67. /Дулатов М. Шығармалары: Өлеңдер,
қара сөздер, көсемсөздер (Құраст. М.Әбсеметов, Г.Дулатова). – Алматы:
Жазушы. – 1991. – 384 б.
7. Мұхамедханов Қ. Абай мұрагерлері. - Алматы: Атамұра, 1995. – 208 б.
8. Абай. Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 1995. – 719 б.

297. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
296

9. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар
мен көпшілікке арналған.(Құрастырушылар Тоғысбаев Б. Сужикова А). – Алматы:
Алматыкітап, 2009 .

Бұл мақалада әлемге әйгілі Абай Құнанбайұлының тарихи-әлеуметтік негіздері сөз
болады.
Резюме:
В данной статье рассматриваются историческо-социальные основы всемирно
известного Абая Кунанбаева.

This article discusses the historical and social foundations of the world famous Abay
Kunanbaev.

298. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
297

«ЖІГІТ» СӨЗІНІҢ ТҮП-ТӨРКІНІ
Аманқос Мектеп-тегі,
Шет тілдер және іскерлік карьерасы
университетінің доценті,
филология ғылымдарының кандидаты
THE ORIGIN OF THE WORD "GUY"
«Жігітті шешенсіген дауда сына,
Мақтаған қыран құсты ауда сына.
Қарын тоқта әркім-ақ үйде батыр,
Жігітті батырсынған жауда сына».
Ақансері Қорамсаұлы
Annotation
Language and cultural code, forming knowledge in the form of a concept in the mind,
associated with the traditional culture of the people, i.e, reinforced cultural seeds are always
«open», that is not clear. In this regard, the interpretation of ethno-cultural concepts
promotes the issue of opening subclasses in cultural semantics.
Although in the modern Kazakh spoken language the archisema of the word «жігіт– a
guy» has been kept, it is noted that in some historical periods it gained additional meanings
and its semantic field broadened a lot. The article opens the usage of the word with facts
and examples, discusses some positive and negative signs of meaning.
Keywords: Archisema, semantics, concept, culture, language, value.

299. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
298

АННОТАЦИЯ
Ғалым Аманқос Мектеп-тегінің «Жігіт» сөзінің түп-төркіні» атты зерттеу мақаласы
тіліміздегі этномәдени сөздің шығу тегі хақындағы алуан түрлі болжамдар мен
тұспалдарға түзету жасап, ғылыми дәйек, бұлтартпайтын уәжбен дәлелдеген. Атақ-
дәрежесі жер жарған оқымыстылардың айтқаны болған, әмірі жүрген кеңестік
дәуірдегі әдістемелік ғылыми үдеріс тіліміздегі байырғы атауларды қайткенде де өзге
мәдениеттің ықпалынан тудыруға пікір қалыптастырды. Дәл осы үрдіс бойынша
төлтума «жігіт» атауының этимологиясына байланысты да сан-саққа жүгірткен
қисындар беделді лексикографикалық еңбектерде орын алып келді. «Соқыр
көргенінен жазбайды» дегендей «дуалы ауыздардың» тұжырымы кітәптан кітәпқа
көшіп, қоғамдық санаға жауындай сіңді. Осы ретте бұл мақаладағы жаңалықтың
ғылыми мәні ерекше зор. Өйткені себебі ғалымның ежелгі руникалық мұраны
түпнұсқадан зерделеуі «жігіт» сөзінің сыр-сипатын айқындап, қалыптасқан қағиданы
бұзды деген ойдамыз.
Қазақ тіл білімі ғылымында ең кенже дамыған сала – сөздің түп-төркінін зерделеу, яки
этимологиялық талдау жасау. Жалпы, төрүк тілдерінің лексикалық қорындағы
сөздерді төркіндеткен зерттеулер аз емес. Алайда төрүктің ұлыттық болмыс
табиғатына тән сыр-сипатын дәл ашатын, ғылыми мән-маңызын танытатын сапалық
деңгейі мәз емес. Өйткені төрүктану ғылымына елеулі де, өлшеусіз үлес қосқан өзге
ұлыттың өкілдері жеткілікті бола тұра, олардың жат этникалық тілдің табиғи
байлығын қамтитын сөздік қорының қыр-сырын терең де, толық төркінін таратып,
талдап беруі екіталай. Ол түгіл қаны-жаны төрүктекті қазақ, этимология саласымен
шұғылданатын қаншама лингвист-ғалым бола тұра, «жігіт» сөзінің түп-төркінін
бүгінгі таңға дейін тапқан жоқ.
«Жігіт» сөзінің таралған географиялық ареал аймағы саяси картада өте кең аумақты
қамтиды. Аталған атаудың шығу тегін зерттеген еңбектер де аз емес. Алайда қилы-
қилы ғылыми болжамдар мен топшылаулар этномәдени атаудың нақты табиғатын әлі
ашқан жоқ.

300. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
299

Қырғыз ғалымы К. Сейдакматов: «Қырғызша жігіт сөзі ержеткен ұландарға қарата
айтылады. Байырғы төрүкше йетик сөзіндегі - т және - к дыбыстары орын ауыстырып
йетик > йекит метатезаланған. Жігіт болғанда адам балалық дәуірді өткеріп, жетіледі.
Есейіп қалған ұлдарға қарата «жігіт болып қалыпты» деп айтатынымыз бекер емес,
жігіт сөзінің өзі «жет+ик» морфемаларынан құралған. Ержеткен, бойжеткен кез
баланың жетілгені болады...» (К. Сейдакматов. Кыргыз тилинин кыскача
этимологиялык сөздүгү. «Илим» баспасы, Фрунзе, 1988. 95-бет), – деген тұжырым
жасайды.
Қазақ даласын ертеден шарлап, зерттеу жұмысымен шұғылданған орыс ориенталист
ғалымдары, жиһанкездерінің жазып қалдырған еңбектеріне сүйене отырып, КСРО
Ғылым Академиясының Тіл білімі институты Э.В. Севортянның басшылығымен,
кейінгі томдарына Л.С. Ливитскаяның жауапты редакторлығымен жарық көрген
«Төрүк тілдерінің этимологиялық сөздігінде» «ЙИҒИТ» атауының тас бітігтен бастап
күллі төрүк мұраларында және тілдерінде тұтыну пішінін, мағыналық білдіретін
реңктерін тізіп шығып, сол бойынша бастапқы семасын табуға ізденіс жүргізген.
Сөйтіп төрүк тілдерінің қолданысында «Йиғит» сөзі төрт түрлі мағына үстейтіндігін
айқындаған:
1. Ержеткен, ұлан, жасөспірім, өрімдей жас;
2. Азамат;
3. Батыл, шабандоз, ерен, ер;
4. Жауынгер, солдат, батыл.
Сондай-ақ, «йигіт» атауының Л. Будагов сөздігінде «жасөспірімнің белгілі жас
ерекшелігі (20-30 жас аралығы) мөлшерін білдіретінін, Э.К. Пекарскийдің жақұттарда
«ер жету, есейгендік, сақайғандық, бозбалалық шақ» ұғымында тұтынатынына
сілтеме жасаған. Моңғол тіліндегі «іде» (ішу, жеу), «іде» (батылдық, күштілік,
физикалық ептілік), «ідер» (еті тірі, жігерлі, отты, жасөспірім) сөздерімен қызықты
семантикалық паралель жасап, ой өрбітеді. В. Котвичтің пайымдауы бойынша, «yigit»
«тегін» сөзінің трансформациясы», алайда бұл пікірін негіздеп, бекітетін таяныш

301. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
300

дәйегі жоқ (Этимологический словарь тюркских языков. М., «Наука», 1989 ж., 198-
199-беттер).
Енді кейбір тілдік мәселеге барынша түсінік беріп өтелік. Неге тіліміздегі «жігіт»
сөзінің тұлғалануы «йигіт» пішінінде? Себебі қазақ тіліндегі «ж» дыбысы X ғасырға
дейін дыбыстық жүйемізде мүлдем болған емес. Сондықтан сөздік қорымыздағы ж-
дан басталатын «жер», «жұрт», «жігіт» сөздері X ғасырға дейін тілімізде «йер»,
«йурт», «йигіт» лексикалық тұлғасында қолданылғанын естен шығармағанымыз жөн.
Орайы келгенде ғылыми әдебиеттерде және ғалымдар еңбектерінде моңғол мен
төрүктекті ұлыт тілдерін туыстық табиғатын тым жақындатып зерттеу, «түрүк-моңғол
тілдері» деп қосарлаудың астарында саяси мән бар сыңайлы. Шынына келгенде,
моңғол мен төрүктекті ұлыт пен ұлыс генетикалық үш қайнаса сорпасы қосылмайтын,
екі басқа этникалық топ екені тайға таңба басқандай ап-анық. Тілдердің бір-біріне
туыс, туыс еместігі олардың сан есімінен айқын көрініс табады. Бұл ретте моңғол тілі
мен төрүк тілінің сан есімі бірімен-бірі жуыспайтын, мүлдем екі бөлек. Мысалы: бір -
нэг, екі – хоёр, үш – гурав, төрт – дөрөв, бес – тав, алты – зургаа, жеті – долоо, сегіз –
найм, тоғыз – ес, он – арав. Екіншіден, моңғол тілі дыбыстық жүйесіндегі созылыңғы
дауысты дыбыс қырғыз тіліне ғана тән болғанмен өзге төрүктекті тілдерде жоқ
құбылыс. Үшіншіден, біздің жыл санауымыздан бұрынғы 209 жылы Құн Үйінің
қағаны Мөденің тұсында моңғолдардың арғы бабалары Дунху Үйін тас-талқан қып
жеңіп, сол дәуірден төрүклендіріле бастағандығы мәлім. (Собрание сведений о
народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Алматы, 1998, т. 1. С. 46-58.).
Төрүктекті ұлыттың ежелгі саяси-мәдени, жауынгерлік қуатының жойқын дәуірлеген
шағында қоршаған көршілеріне ықпалы жүріп, ол өз кезегінде тілдерінен көрініс
тапты. Біздің жыл санауымыздың VIII ғасырынан басталған араб шапқыншылығы
Орта Азия, Қазақстан аумағындағы Тәңірлік діни сеніммен ұлыттық рухани
ерекшелікті жоюға алапат күш салды. Жат жұрттық басқыншылар әсіресе тасбітіктен
тұратын ешбір елде салыстырарлық үлгісі жоқ далалық демократияның шынайы
белгісі төлтума мәдениетін аса қатыгездік тағылықпен ондаған жыл бойы мыңдаған
әскери күшпен жермен жексен етті. Біздің бағымызға сол дәуірдегі төрүк жерінің бір
пұшпағы саналған бүгінгі Моңғолия аумағындағы рухани игіліктеріміз арабтың арам

302. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
301

пиғылынан аман қалды. Араб басқыншылығы төрүк мәдениетін қиратып қана қойған
жоқ, сонымен бірге ежелгі руникалық жазу дәстүрімізге тиым салып, араб
графикасына көшуге мәжбүрледі. Әкімшілік билік тарапынан ұлытымызға жасалған
қатаң қысым тіліміздегі қоғамдық-саяси, мәдени-рухани сөздік қорымыздың құрамын
өзгертті. Парадокс сонда – моңғол тіліне сіңген төрүктекті атаулар сол күйі сақталып
қалды. Мәселен, құрылтай – съезд, төр – үкімет, бичик – жазу, битик – кітәп, тағысын
тағы. Сондықтан рухани мәдениетімізді, сөз қазынамызды қаз-қалпында сақтап
қалған моңғол халқына құрметіміз шексіз. Сонымен моңғол тіліндегі төрүкизмдердің
қалай енгендігі басы ашық мәселе екендігі жоғарыдағы сөз төркінін
тарқатушылардың топшылау нұсқасын мүлдем жоққа шығарады. Дағдыға айналған
әдет бойынша кеңестік лексикографтар йиғит сөзін ide = идээ «жейтін (нәрсе); тамақ,
ide = [дұрысы] идэр «жас», идэрхэг = идэрхэг «1.балаңдау, балғындау; 2. қуатты,
күшті», идэрших = [дұрысы] идэрши-х>идэржи-х «жасаю, жасару, ажарлану» (Б.
Базылхан. Моңғолша – қазақша сөздік. Улаанбаатар-Өлгий, 1984, 276-277-
беттер) семантикалық моңғол тілімен байланыстыруды көздеген. Зады, ежелгі төрүк
руникалық тас бітігіндегі «іде» мен моңғол тіліндегі «идээ» атауының семасы жер мен
көктей бір-бірімен қиыспайтын екі бөлек ұғым. Төрүк тіліндегі іде «ие, мырза», ал
моңғол тіліндегі идээ «жеу, ішу» мағынасын білдіреді. Демек, бұл екі атаудың
лексикалық сыртқы ұқсастығы болмаса, семантикалық мағынасы бірімен-бірі мүлдем
жанаспайды. Моңғол тілінде «жігіт» атауы «залуу эр, залуу хүн» (Б. Базылхан.
Қазақша-моңғолша сөздік. Уланбатыр, 1977, 13-б.) лексикалық пішінінде
қолданылады.
Академик Әбдуәли Қайдар ілгерідегі «жігіт» атауына қатысты зерттеушілердің
еңбектерін ой сүзгісінен өткізе келіп, «БАЛАҢ ЖІГІТ//БОЗ БАЛА <кәмелеттік
жасқа жаңа толған жас бала. Ар-ұяты бетінде ойнаған, балалығы кетпеген сері
де сырбаз, көргенінен көрмегені көп адал да аққкөңіл. Балалықтың уыты
қайтпаған жігіт> (295-б.), – деп күнделікті ауызекі қалыптасқан түсінікті
бейнелеген. «ЖІГІТ//ЖАС ЖІГІТ <кәмелеттік жасқа жеткен, ақылы мен ой-
өрісі толысқан, парасаты биік жан> (Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде.
(Этнолингвистикалық сөздік) І том. Адам. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2009., 296)

303. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
302

деген анықтама береді. Ғалымның этнолингвистикалық еңбегінде «жігіт» сөзінің
шығу тегі, этимологиясы ғылыми-әдістемелік аналитикалық мүлдем талдау
жасалмаған. Академиктің «кәмелеттік жасы» – қай жас? Ғалым «ақылы мен ой-өрісі
толысқан, парасаты биік жан» деп нақты жас шамасын айқындамаған. XIX ғасырдың
екінші жартысындағы Л. Будаговтің куәлігінше «жігіттік шақ 20 мен 30 жас аралығын
қамтыған». Қазақтың көшпелі өмір салтында ұл бала 13 жаста отау иесі атанып, ел
шетіне жау тисе, атқа қонып, отанын қорғауға аттанатын. Бүгінгі өлшеммен алсақ
«кәмелеттік жас» мөлшері 18 жас. Көшпелі жаугершілік дәуірде еркек кіндік 13 жаста
ат жалын тартып мініп, ерте есейгендігіне әдеби мұралардан ұлытымызға етене таныс.
Халқымыз «қорған бұзатын» қырық жасында ерлігімен танылғанды да жігіт дейтіні
баршаға мәлім. Демек, осы тәрізді логикалық ала-құлалық пен қайшылық ғалым
анықтамасының дүдәмалдығын, негізсіздігін аңғартады.
«Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет:
Бүгінгі түсінігімізде – ер жеткен, кәмелетке толған ер азамат, бозбала. «Елемес –
аузынан мәйегі шығып тұрған жас жігіт» (С. Омаров, Қайырлы.). «Жігіт» сөзінің
ертедегі, алғашқы мағынасы өзгешерек болған. Орхон-Енисей жазба
ескерткіштеріндегі Күлтегін немесе Тоныкөк жазуларына көңіл аударсақ, «ігід» сөзін
оқып, «қолдау, көтермелеу» деген түсінік аламыз. Ал Юсуп Баласағұнның «Хұдатқу
білігі» еңбегінде «ігід» – тәрбиелеу, дағдыландыру, өнеге беру мағыналарына ие
(ДТС, 204). Осы деректерге қарағанда, қазіргі қолданылып жүрген «жігіт» деген
сөзіміздің алғашқы мағынасы «қолдау, көтермелеу», одан бері келе «өнеге беру,
тәрбиелеу» мағынасына дейін жетіп, ең соңында, біздің кезімізде, – өнеге көрген,
тәрбие алған, ой-өрісі қалыптаса бастаған адамға айтылатындығын көріп отырмыз»
(https://kk.wikipedia.org/wiki/). Әмбебап анықтамалық еңбекке де түзету жасап, «жігіт»
сөзінің түп-төркінін таратып, уәжді дәлелмен ғылыми тұжырым жасалуы шарт.
Руникалық тас бітікте «ігід» сөзінің «қолдау, көтермелеу» мағынасында қолданған
архайзм сөз екені рас. Бірақ бұл жігіт сөзінің шығу тегіне қатысы жоқ.
Ескі сөз жаңа сөздің қазығы. Тіл-тілдің бәріне тән сөзжасамның ең өнімді әдісі – екі
сөздің бірігуінен туған дербес лексикалық атау. VIII ғасырға дейінгі тас бітікке
бәдізделген мұраларымызда «жігіт» атауының орнына «іді» сөзі қолданылды.

304. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
303

Әлбетте, тірі тіл тұтыну барысында ұшталып, уақытпен бірге фонетикалық құрамы,
лексикалық пішіні өзгеріп, семалық мағынасы толығуы табиғи құбылыс. – Іді
– ие, мырза, қожайын, өкім жүргізуші (КТк., 4; Тон., 11, 47). Өтүкен йышда йіг іді
ерміс... – Өтүкен қойнауында игі ие жоқ еді... (КТк., 4). Күлтегін ескерткішінен бұл
аударманы жасағанда ғалым Ғұбайдолла Айдаров (Күлтегін ескерткіші. – Алматы
«Ана тілі» баспасы, 1995, 168-б.) бүгінгі оқырманға түсінікті болуын ескеріп,
уақытпен кеңістік арасындағы «іді» сөзінің лексикалық тұлғасы мен дыбыстық
құрамы өзгерген «ие» эволюциясын аңғартады. Ежелгі руникалық жазу ережемізде
– «Д» таңбасының идеографиялық мағынасы од іДі, яғни от есі семасын білдіреді
(Т.С. Досанов. Тайна руники. – А., «Өлке», 2009, 32-б.). Жалпы, «д» мен «т», сол
сияқты «с» мен «з», «б/п» мен «м» бағзы тілімізде бір дыбыстың фонетикалық екі
варианты екеніне мысал жетерлік. Екіншіден, тілдік бұл заңдылық ақпараттық
құпияны сақтау барысындағы халықтық табулау, яки жұмбақтауынан тууы да
ықтимал. Мәселен, қазақ түшкіргенде «Ақ қас!» дейді. Этномәдени сөздегі «қас»
табуланған «қаз» ұғымын білдіреді. Мағынасы: есте жоқ ескі заманда «іштен булығып
күшпен шығатын түшкірік кезінде адам жаны да қоса ауыздан ұшып кетеді» деген
қорқынышты сенім болған. Сондықтан халқымыз төтемдік Қаз-анамыздың атын
атап, рухын көмекке шақырған. Өкініштісі, бұл дыбыс жүйесіндегі ерекшелікке
тілтанушы ғалымдар тарапынан терең зерделенбеуі сөзжасамның байырғы табиғи
қалыптасу, мағыналық дербестелу үдерісі ғылыми назардан тыс қалған.
Сайып келгенде, тіліміздегі «жігіт» сөзінің ілкі қалыптасуы VIII ғасырдағы Орқұн-
Енесай тасбітіктерінен басталды. Тағы да қайталайық «ж» фонемасы қазақ тілінің
дыбыстық жүйесіне X ғасырдан кейін пайда болды. Тас бітікте «йігіт» атауы «Өтүкен
йышда йіг іді ерміс...» (КТк., 4) деген сөйлемде екі дербес мағыналы сөздің
тіркесуінен бастапқы конструкциялық қалыптасу үдерісінің пішінін анық аңғарамыз.
Бір қызығы, тасқа бәдізделген – «йігіт» (КТү., 19) сөзі мәтінде «көтер»
мағынасында қолданылды. Бірсыпыра зерттеушілер лексикалық сыртқы ұқсастық
қуалап, «йігіт» атауы тас бітіктегі «көтер», «қолдау» мағынасынан қалыптасты деп
қате топшылады.

305. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
304

Түйіндесек, – «игі, асыл, ізгі» (КТк., 4) + – «іді – ие, мырза» мағыналарын
білдіретін дербес екі сөздің бірігуінен лексикалық қорымыздағы бүгінгі «йігіт» >
«жігіт» атауы қалыптасты. Демек, «жігіт» лексемасының бастапқыдағы номинативті
мағынасы «ізгі ие, игі мырза, ізгі жасөспірім, игі=ізгі, текті, асыл, игілікті, мейірбан,
қайырымды», яғни жан-тәнімен кіршіксіз таза, ел-жұртының адал перзенті, орыс
тіліндегі «благородный хозяйн, благородный господин, благородный юноша,
великодушный хозяйн» дегенді білдіретін біріккен сөзден жасалды. Тілдің даму
барысында «жігіт» атауының лексикалық мағынасы тарылуы мен кеңуі заңды
құбылыс. Қазақ тілі сияқты орыс тіліндегі «жігіт» сөзінің мағынасы бастапқы
түпнұсқадан ауытқып, еркін баламасын берген.
Қысқасы, төрүк мәдениетінің ықпалы шарықтаған даңқты шағында, жауынгерлік
дабылы жер жарған тарихи дәуірде «жігіт» атаусөзі көршілес мемлекеттердің тіліне
еніп, еуроазия кеңістігіне кең тараған.
AMANKOS MEKTEP
Associate Professor of the faculty of Kazakh language, literature and journalism at the
University of foreign languages and business career.

306. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
305

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ КОГНИТИВНОГО КОНТРОЛЯ
СТУДЕНТОВ

Жуматова Нуршат Жуматкызы
«Педагогика и психология» Евразийского национального
университета имени Л.Н. Гумилева
Нурадинов Алмат Сабитович
кандидат психологических наук (PhD)
Annotation:
The article presents a generalized theoretical analysis of existing approaches to the study of
«rigidity» and «flexibility» of students' cognitive control in the works of foreign
psychologists.
The article considers and analyzes scientific empirical and experimental studies of the
problems of «rigidity» and «flexibility» of thinking. According to the authors, «rigidity» and
«flexibility» are integral properties and personality structure.
Keywords: cognitive control, rigidity, flexibility of thinking, cognitive styles, perseveration,
cognitive plasticity, flexibility, types of rigidity (cognitive, affective, motivational),
intellectual abilities, creative thinking, adaptation, adaptability of thinking.

307. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
306

АВТОРИЗОВАТЬСЯ
непосредственное влияние на сферы образования, экономики, политики, медицины и
т.п.
На примере: «Мировой пандемии 2020-го года», «Чрезвычайного положения по
странам» и «Карантина» в большинство государствах мира, что спровоцировало
изменение сознание людей и общество, поменяло отношение человека к себе и к
окружающему миру.
Быстроменяющаяся реальность требует от современного человека умение быстро
адаптироваться к изменениям, быть гибким, так же развивать гибкость мышления,
уметь быстро переключатся от одной сферы деятельности к другой, быть креативным,
творческим, быстро находить решения в трудных жизненных ситуациях.
Все вышеуказанные масштабные действия направлены на безопасность психического
и соматического здоровья человека, на здоровое развитие личности и развития
«инстинкта самосохранения».
Так же меняются требования к обучению школьников и студентов. Всемирный
переход на медиа, онлайн формат оказалось не таким уж и легким процессом в
обучении. В связи с этим возникли ряд психологических проблем в восприятии,
анализе и переработке получаемой информации без непосредственного контакта с
преподавателем.
Одним из важных критериев в профессиональном обучении является
психологические особенности когнитивного (познавательного) контроля студентов.
Основными компонентами познавательный контроль являются биполярные
психологические категории как «ригидность» и «гибкость».
На данном этапе развития мирового общества два этих понятия - «ригидность» и
«гибкость» играют весомую роль в психологии личности.
Понятия «ригидность» и «гибкость» встречаются и активно используются в
разных областях и направлениях психологической науки. Например: в политической

308. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
307

психологии, в конфликтологии, семейно психологии, дифференциальной психологии,
психологии индивидуальных различий, психопатологии и т.п.
В сфере образования рассматривают познавательную, то есть когнитивную
ригидность и когнитивную гибкость студентов.
Под ригидностью понимают постоянства в действиях, не способность переключатся
от одной деятельности к другой, ориентир на привычные формы деятельности,
неготовность или не желания менять программу действии и подстраиваться к
общественным изменениям.
Наряду с вышеуказанными характеристиками у «ригидных личностей» преобладают
следующие положительные характеристики как: коммуникабельность, упорства,
настойчивость, активность, организаторские способности, энергичность, усидчивость
и умение выполнять монотонную и долгосрочную работу.
Термин «ригидность» впервые был введен Р. Кеттеллом для обозначения явлений
персеверации (от лат. perseveratio – «упорство»). По мнению Р. Кеттелла
«персеверация» означает навязчивое повторение одних и тех же мыслей, образов,
движений при переключении с одного вида деятельности на другой [1]. Так же
автором были проанализированы значительные различия в индивидуальных
особенностях данного феномена.
Как отмечено в психологическом словаре: «Ригидность – это затрудненность (вплоть
до полной неспособности) в изменении намеченной субъектом программы
деятельности в условиях, объективно требующих ее перестройки» [2]. Другими
словами, «ригидность» - это медленный или затрудненный переход на другую
деятельность.
По мнению Абрахама Лачинса основными компонентами психологической
ригидности являются: стереотипность поведения, его неизменность,
неприспособленность к новым условиям, не переключаемость поведения на новое
направление [3].

309. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
308

Так же А.С. Лачинсом еще в военные года (1942-ы года) были разработаны методики,
интеллектуальные тесты и психологические задачи, направленные на изучение
когнитивной ригидности и пластичности (гибкости). Пластичность, по мнению автора
в отличие от ригидности предполагает легкость в перестройке.
В своей методике «Гибкость мышления» А.С. Лачинс сделал акцент на «оценку
уровней» когнитивной гибкости мышления.
Автором выделены три типа ригидности: когнитивная (познавательная), аффективная
(эмоциональная) и мотивационная. Когнитивная ригидность связана с перестройкой
восприятий и представлений в измененной ситуации и, как следствие, со
своевременным и адекватным принятием решения. Указанные типы ригидности
можно определить при помощи авторской методики А.С. Лачинса «Уровень
пластичности - ригидности мыслительных процессов» [4].
По мнению представителя американской социологической ассоциации Ульяма
Скотта, занимающийся исследованием проблемы «флексибильности»:
Когнитивная ригидность (лат. cоgnitiо - знание и rigidus - жёсткий) – это неготовность
изменять концептуальную картину окружающего мира при получении новой
информации. Это негибкость мышления, при которой наблюдается затруднённость в
переосмыслении и изменении действий, создании новых стратегий поведения в
ситуации, объективно требующей их перестройки [5].
Когнитивная гибкость (англ. cognitive flexibility) - это умственная способность
переключаться с одной мысли на другую, а также обдумывать несколько вещей
одновременно [5].
В 50-х годах 20-го века в своих исследованиях Карл Роджерс утверждал, что одним из
условий психической цельности и здоровья личности является гибкость в оценке
самого себя, умение под напором опыта переоценивать ранее оформившуюся систему
ценностей, что является условием безболезненного приспособления человека к
непрерывно меняющимся условиям жизни [6].

310. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
309

Согласно утверждению доктора психологических наук М.С. Егоровой «ригидный» -
«гибкий» когнитивный контроль свидетельствует о соотношении произвольной и
непроизвольной регуляции когнитивной деятельности. По мнению автора
«индивидуальные различия» по данным когнитивным контролям определяются
преимущественно по особенностям выполнения теста словесно -цветовой
интерференции Струпа [7].
Другими словами «когнитивная гибкость» - это способность обдумывать несколько
задач одновременно, способность быстро переключатся, адаптивность мышления и
т.п. Трудность в смене или переключении ведут к узости и негибкости
познавательного контроля.
Меннингерской группой в лице Дж. Клейн, Р. Гарднер и др. был выделен
когнитивный стиль «ригидность – гибкость», как форма познавательного контроля
психических процессов. По мнению исследователей «ригидность и гибкость
познавательного контроля» характеризует степень жесткости в организации
познавательных процессов и проявляется в способностях человека. Ригидность
познавательных процессов предполагает узость, негибкость познавательного
контроля. По мнению Д. Бровермана гибкий контроль свидетельствует
о высокой степени автоматизации познавательных функций [8].
По мнению М.А. Холодной когнитивный стиль «ригидный и гибкий» характеризует
степень субъективной трудности в смене способов переработки информации в
ситуации когнитивного конфликта [9].
По данной проблеме познавательного контроля были проведены ряд психологических
исследований. Одним из них является исследование разработчика концепции
«диагностического мышления врача», клинического психолога Л. П. Урванцева и А.
П. Конина. Авторы в своем исследовании выявили наибольшую «флексибильность»
у мальчиков по сравнению с девочками, а также у учащихся школы - интерната по
сравнению с учащимися обычной школы [1].
Г.В. Залевский под флексибильностью понимал способность человека проявлять
«чувство нового», отказываясь от привычного на уровне отдельного компонента или

311. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
310

всей программы поведения в целом. Автор подчеркивает, что ее
выраженность не исчерпывается параметрами мышления, убеждений, эмоционально
- волевой сферы; она гораздо шире и охватывает все подструктуры личности [10].
Северьянова Л.А., Зайцева М.А. исследуя проблему «ригидности» и «гибкости»
познавательного контроля у лиц с зависимым поведением пришли к выводу о том, что
данным лицам свойственно «усиление ригидности» познавательного контроля в их
поведении [11].
Работа А.А. Китаевой направленная на исследования психической ригидности в
структуре личностей с нормой и патологией показывает, что у личностей с патологией
преобладают высокие показатели ригидности. По мнению автора, высокий
уровень ригидности может быть риском психологического неблагополучия личности
[12].
Р. Гарднер по результатам исследований пришел к выводу, о том, что когнитивные
контроли представляют собой независимые характеристики, а разнообразие форм
адаптации к требованиям среды определяется различиями в сочетаниях когнитивных
контролей [7].
Таким образом, исходя из анализа вышеуказанных утверждений и исследований
касательно проблем когнитивных контролей студентов возникает понимание того что
«ригидность» и «гибкость» являются интегральными свойствами и структурой
личности.
Так как, по мнению многих исследователей «ригидность» и «гибкость» являются
основными компонентами, критериями и проявляются в интеллектуальных
способностях студентов, в их творческом мышлении, в креативности, в когнитивных
стилях и в стилях деятельности, то возникает необходимость в многостороннем
изучении при решении проблем когнитивного контроля студентов.

312. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
311

Список литературы:
1. Ильин Е.П. Психология индивидуальных различий. – Мастера психологии, –
Питер, СПб, 2011, - с. 602.
2. Психология. Словарь. / Под общ.ред. А.В. Петровского, М.Г.
Ярошевского. – 2-е изд. 1990, - с. 344.
3. Luchins A. S., Luchins E. N. Rigidity of behavior. Eugene, Oregon, 1959.
4. Практикум по психологии профессиональной деятельности и менеджмента
/Под ред. Г.Никифорова, М.Дмитриевой, В.Снеткова. – СПб.: Изд-во С.-Пб. ун-
та, 2001. – 240с.: ил. – (Серия «Практикум по психологии»). – с. 164-166.
5. Scott W. A. Cognitive complexity and cognitive flexibility (англ.) // American
Sociological Association. - 1962. - Vol. 25. - P. 405 - 414.
6. Арон Р. История социологии в Западной Европе и США. – М.: Наука, 1993, - с.
128.
7. Егорова М.С. Психология индивидуальных различий. – М.: Планета детей,
19978, - с. 328.
8. Толочек В.А. Проблема стилей в психологии: историко-теоретический анализ.
Издательство: «Институт психологии РАН», Москва, 2013г., с. 319.
9. Холодная М.А. Когнитивные стили. О природе индивидуального ума
2-е издание. СПб.: Питер, 2004г. с. 384.
10. Залевский Г.В. Личность и фиксированные формы поведения. Научная
монография. Институт психологии РАН, М., 2007, с. 336.
11. Северьянова Л.А., Зайцева М.А. Статья «Когнитивный стиль ригидность \
гибкость познавательного контроля при алкоголизме» // Innova. – 2018. - №1
(10) – с. 31-33.

313. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
312

12. Китаева А.А. Статья «Практические исследования психической ригидности в
структуре личностей с нормой и патологией» // Психологические науки, №1, -
2013, - с. 23-26.

314. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
313

ҚҰНАНБАЙДЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛЫҒЫ МЕН ӘДЕБИ КЕЙІПКЕРЛІГІ
ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ.
A FEW WORDS ABOUT KUNANBAY'S HISTORICAL PERSONALITY AND
LITERARY CHARACTER.

БОРАШ Б.Т.
«Баишев университеті» профессоры,
Ақтөбе қаласы, Қазақстан Республикасы
ABSTRACT
In this article there is given a brief review about the reasons and consequences of different
interpretation of identity and literature character of Kunanbay, the father of great poet and
thinker Abay, their truthfulness and author’s contribution to the recovery of his true historic
identity.

Бұл мақалада ұлы ойшыл ақын Абайдың терең тәлім алған әкесі Құнанбайдың тарихи
тұлғасы мен әдебиеттегі бейнесі жөнінде әртүрлі пікір болғаны, олардың себептері
мен салдары, ақ-қаралығы туралы шағын шолу жасалып, шынайы тұлғасын қалпына
келтіруге ат салысады.
В статье дается небольшой обзор о причинах и следствиях различного толкования
личности и литературного образа Кунанбая, отца великого поэта-мыслителе Абая, об
их правдивости и о лепте автора в восстановлении его истинной исторической
личности.

Түркі әлемінің, соның бір бұтағы қазақ халқының ұлы тұлғасы Абай Құнанбайұлы
туралы жылдар өткен сайын зерттеулер молайып, оның жаңа қырлары ашыла түсуде.
Абайдың 175 жылдығына арналған бағдарламалық мақаласында мемлекет басшысы
Қ.Тоқаев ғұламаның ақындығымен қоса терең ойшылдық қырын, соның ішінде толық
адам туралы ой-толғаныстарын пәлсәпалық ілім ретінде бағалап, халқымызды, әсіресе
жастарды заманға сай рухани тәрбиелеудегі маңызына мән берді [1, 2].

315. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
314

Сонымен қатар қазіргі абайтануда ойшыл ақынның әлі де айқындауды қажет ететін
тұстары да бар екені жасырын емес. Абай дүниетанымының қалыптасуына ықпал
еткен үш қайнар бұлағының (төл мәдениеті, Батысы мен Шығысы) бірі өскен
ортасының, әсіресі әкесі Құнанбаймен (әке мен баласының) қарым-қатынасы, оның
тарихтағы тұлғасы, көркем әдебиеттегі бейнесі жөнінде әр кезде әртүрлі пікірлер
болғаны белгілі.
Мұндай пікір алуандығы әсіресі кеңес билігінің алғашқы кезеңінде, 20-30 жылдары,
кеңестік таптық идеологияға байланысты орын алды. Белгілі абайтанушы
М.Мырзахметовтің зерттеуі бойынша бұл кезде Абай мұрасына, басқа да өткен
заманның әдебиет өкілдері мұрасына қатысты баға бергенде олардың шыққан тобы
мен әлеуметтік тегі негізге алынып, олардың мұрасын зерттеуде тұрпайы
социологиялық танымдағы өлшем ұсталынған. Абайдың поэтикалық, ойшылдың
шығармаларының танымдық, тәрбиелік салмағы бағаланбай оның билеуші тап өкілі
Құнанбайдың ұлы болғандығы ғана қаперге алынды.
Зорлықпен таңылған мұндай ұстанып абайтаным іліміне кесірін тигізбей қоймады.
Абайдың айналасын терең білетін тіпті М.Әуезов өзі де ұлы Абайды халыққа барынша
таныту мақсаты жолында «Абай жолы» роман эпопеясында кеңестік идеология
таптық талаптары аясынан толық шыға алмай басты кейіпкерлердің бірі Құнанбайды
қатыгез әке, озбыр, зорлықшыл, жыртқыштық мінез иесі ретінде танытуға мәжбүр
болды.
Дана да дара Абайды толық танып білу үшін, алдымен Құнанбайдың кім екенін
білуіміз қажет. Мұхтар Әуезовтың өзі: «Құнанбайдың кім болғанын білмесек,
Абайдың кім болғанын білу де қиын болар еді. Бірі әке, бірі бала болғанда, бұлар
әсіресе, бір тарихи дәуірде, бірыңғай қоғамдық-таптық жағдайда тіршілік еткен
адамдар. Екеуінің сыртқы әдісі, жолдары басқа болса да, түпкілігі бір» деген болатын.
Олай болса, тарихи негіздерге сүйене отырып, Құнанбайдың шын бейнесімен
танысатын кез келді.
Абайдың әкесі Құнанбай Өскенбайұлы 1804 жылы қазіргі Семей облысы Абай
ауданында дүниеге келіп, 81 жасында, яғни 1885 жылы Ақшоқы қыстауында қайтыс

316. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
315

болған. Қазақ шежіресінде Құнанбайды жеті атадан таратсақ, арғы тек былайша сыр
шертеді: Сары-Кішік (Көшек деп те атаған, тоқалдан), – Әйтек (тоқалдан) – Олжай
(бәйбішеден) – Айдос – Ырғызбай – Өскенбай. Құнанбай – Абылай ханмен дос болған,
Өскенбайдың, ұлы еді. [3, 3] Құнанбай өзінің мағыналы ұзақ өмірінде көп іс
тындырған, әрі ақылды, өжет кісі болған. Ахат Шәкәрімұлы жазып қалдырған
дерекнамаға сүйенсек, Зере ана (Азан шақырып қойған есімі – Тоқбала, Найман ішінде
Матайдың Қойгел тобынан. Әкесінің аты – Бектемір. Бірге туған бауыры – Жанәлі,
Мұрнына зересырға тағып жүргендіктен көз тимесін деп Зере атап кеткен.) аяғы ауыр
тартып, айы-күні толар мезгілде таңғажайып бір түс көреді. Түсінде жұбайы, пірі
Өскенбай кең алаша үстінде молдас құрып алып алтын сақаны иіріп отыр екен. Алтын
сақа – ғажайыптағы аңның құлжасынан алынған. Алаша үстіне тәйкесінен түскен
сайын маңайына жарық сәуле шашатын көрінеді. Жорыған кісілер: «бойыңа біткен
қошқардай ұл, сол ұл есейе келе елді соңына ілестіреді» – депті. Түстегі арқар сақадан
өмірдегі алаша ұранды арқалы азамат болып шыққан – осы Құнанбай [4, 6].
Құнанбай жасында медреседен емес, әке-шешесінен және өскен ортасынан ғана тәлім-
тәрбие алып, өздігінен сауатын ашқан. Ол өз құрбылары арасындағы найзагері,
батыры да батылы болып табылады.
Бұған Серік Қирабаевтың мына сөздері дәлел: «Құнанбай жас кезінде ат үстіндегі
қайраттылық, ерліктен басқа ақылға да, сөзге де орамды кісінің белгісін танытады.
Өйткені сол кезде үлкен кәрілекке жеткен Нысан Абыз деген ел сыншысы Өскенбайға
«Өзіңнің бағың Қыдырдай болса, балаңның бағы Шыңғыстай болады», дейді. ( Қыдыр
да, Шыңғыс та – тау аттары. Шыңғыс биігі де, Қыдыр – соның бөктеріндегі аласасы
[5, 7-10]. Құнанбай бала кезінен айтқанынан қайтпайтын өжет, бірбеткей, тік болып
өседі. Бойы ортадан биік, қол-аяғы сырықтай, маңдайы кере қарыс, жүзі нұрлы,
ажарлы кісі көрінеді. Кейінше жаугершілік ұрыста оң көзінен айрылған. Жалғыз сол
көзімен шаншылып қараған кезде кісінің дәті шыдамай бұрылып кетеді екен. Татар
молдасынан әптиекті тауысады, жүргізіп оқитын, хат танитын дәрежеге жетеді. Бұл
туралы шөбересі Ахат Шәкәрімұлы өз естелігінде былай деп жазады: «Әкесі молдадан
оқытып, Құнанбай шала хат танып қалса да, әкесі Өскенбайға келген хаттарды бір-

317. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
316

біріне салыстырып, өз талабымен хатты толық танып, түрікше жазылған кітаптарды
еркін оқи алатын болды».
Әкесі Өскенбай кейде шаруаларымен өзге елге кеткенінде, Құнанбай ақыл
сұрап келгендерге кеңес беріп, шешілмеген дауды шешіп, әкесінің жоғын ешқашан
білдірмеген. Жалпы тұрғыда ел басқару ісіне тоқталсақ, Құнанбай әкесінен айлалы
болғандығын білеміз.
Мысалы, Құнанбай жасы енді ғана отызға тола бергенде, Өскенбай еліне
наймандар шабуыл жасап, алдарына қойған мақсаттарына жете алмай, қайта қайтады.
Осы тұста тобықтылар Құнанбайдың ақылдылығымен және айлакерлігімен жеңеді
[6.35-36]. Алғашында ауылды, кейіннен болыс басқарушысы болып сайланған
Құнанбай Тобықты елін билеген болатын. Ол 1846 жылы патша үкіметі қазақ
даласындағы мал-жан санағы, жер-су өлкені картаға түсіру, Ұлы жүз қазақтарын
Россия өкіметіне бодандыққа алу сияқты түбегейлі мүдделерін іске асыру үшін
арнайы экспедиция ұйымдастырылған тұста білікті де білімді аға-сұлтандардың
қатарынан көрініп жүрді. Өз міндетін өте тиянақты меңгерген қырық жастағы
Құнанбайға өзге басшылар қатты таңғалып, риза болған [7, 371].
Янушкевич өз күнделіктерінде: «Құнанбай бидің жасы Барақ сұлтаннан біраз үлкен.
Бұл да – дала өңіріне аты кең жайылған адам. Қарапайым қазақтың баласы. Табиғат
оған кесек ақыл, ғажайып ес және жүйрік тіл берген. Іскер, өз аталастарының игілігі
туралы қам жейді, дала заңдары мен Құран қағидаларының жетік білгірі, қазақтарға
қатысты Россиялық жарғыларды бес саусағындай біледі, қара қылды қақ жарған би
және өнегелі мұсылман. Қарапайым Құнанбай әулиенің даңқына бөленген. Одан ақыл
сұрауға жас та, кәрі де, бай да шалғай-шалғай ауылдардан келіп жатады. Тобықты
руының сеніміне ие болып, ол ел билеушінің қызметіне сайланған. Ол өз қызметін
бақайшағына дейін біліп, бар қайрат-жігерін сарқа төгіп атқарады, иегін көтерсе
болды, әр бұйрығы, әр сөзі орындалады. Барақтың қасындағы ақсүйектер (сұлтандар)
ақсүйек емес, сүр сүйек болып көрінеді, ал барлық байлар Құнанбайдың кебісін
кигізуге жарамайды.

[8, 73, 75-76 ]

318. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
317

Құнанбайдың жақсы қасиеттерінің бірі деп – оның билік айтқан кезде адамдардың
шен-шекпеніне қарамай, тура сөз айтатындығын алуымызға болады. Қашанда
шындықты жақтап, әділ шешкен Құнанбайды халық «мырза» деп атаған. Оның
«мырза» атануының да өз себептері бар: Бірінші: әкесі Өскенбайдан енші алған кезде,
ірілі-уақты он екі жылқы ғана тиген, соны өз еңбегімен өсіріп, ақ тер көк тер болып
жүріп екі мыңға жеткізген бейнеті ғана. Шын мұқтаж адамға малды аямаған, сұрап
келген адамға алдына сақилық танытып мал салып берген. Екінші: ел ішініде,
сахарада сол заманда дендеп жойылған барымта, мал ұрлау дегенге қарсы шығып, өз
атшабарларына біреудің бұрау ағашын рұқсатсыз алма деп жарлық таратады.
Адалдықтың ақ жолымен жүрген Құнанбай осы жарлықты барша тобықтыға
таратқаннан кейін, оның арам пиғылығының жоқ екендігіне халықтың көзі жеткен. [4,
9] Құнанбайдың адамгершілікті адам екендігін мына бір мысалдан көре аламыз.
«Құнанбаймен бірге Омбыға айдалып барған тоқсан бидің туысы Торқан деген кісі екі
жылдан кейін қашып Құнанбайды паналап, арып-ашып келіпті. Құнанбай Абайды
шақырып алып, «Мына Торқанды тәрбиелеп, бақ» депті.
Абай: «Тәте, бұл адам неңіз еді?» – дегенде,
Құнанбай: Қажымас қате баспас хан бола ма,
Таусылмас, табан таймас жан бола ма.
Бәйгеден қосқан сайын келсе дағы,
Тұлпарда арықтаса сән бола ма? – деп, «бұл кісі қиын жағдайда
бірге қиналған жолдасым еді», – депті.» Осыдан Құнанбайдың жақсылықты
ұмытпайтындығын, қашып жүрген қашқын Торқанды қорықпай үйіне
қоныстандырғанын білеміз.
Мұхтар Әуезов «Абай жолы» романындағы бірінші бөлімнің «Қайтқанда» атты
тарауында Құнанбайдың қатыгездігін Қодар мен оның туған келіні Қамқаны өлтіруі
деп суреттейді. Ғалым Дүкенбай Досжан осы мәселені талқылай, талдай түсіп,
мынадай қорытындыға келеді: «Құнанбай жаратылысында мінездің адамы. Мінездің
адамы замана желі қалай соқса – солай ыңғай танытып, мүлде соны, бөтенше мінез

319. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
318

қырынан көрініс бермекші. Екінші сөзбен айтсақ: күрделі мінездің иесі күрделі ойлар,
жұлынды істердің жетегінде жүреді, ылғи жұрттың ойына келмеген құбылыс иесі
болып таныла түседі. Таусылмайтын көкжиек тәрізді көрінеді. Мұны біз Мұхтар
Әуезовтің «Абай жолы» романын оқыған кезде анық байқаймыз. Құнанбайдың
қаттылығын тектілігі ылғи жеңіп, қиянатқа жібермейді екен. М.Әуезовтің «Абай
жолы» романында Құнанбайдың ел шетінде отырған Қодар есімді батыршалыс
жігітті келінімен қоса түйеге асып өлтірген қатал үкімінен басталатын оқиға бар. Бұл
оқиғаны жазушы тартыс үшін әрі бояуын қалыңдатып, әрі шын мәнінде болған
оқиғаны роман желісіне орай сәл өзгертіп, иіп келтіріп алғаны рас. Шындығына
келсек, Қодар баласы өлген соң, әлде күйіктен, әлде басқа бір жағдайдан, бұл арасы
зерттеушіге беймәлім, өзінің туған келінімен жақындасып қояды. Үлкен бір жиында
бөтен рудың биі Құнанбайдың алдына дәл осы оқиғаны кесе көлденең тартып: «еліңде
дінді бұзған, салтты аттаған адам бар» деп бетіне басады. Құнанбай тосылып қалады.
Елге оралған соң Қодар қонысына сенімді шауыпкелін аттандырып «Біліп келші, әлгі
бидің сөзі распа екен», – дейді. Шауыпкелі «Рас екен», – деп келеді. Содан Құнанбай
қаһарына мініп, ашу, ыза, жын, шайтанын шақырып, әр рудың ақсақалын соңына
ілестіріп барып, «діннен безген тентекке өлім жазасын бұйыртқаны» сол болатын.
Тарихи боямасыз шындық осы.»
Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» роман эпопеясындағы мына бір сөйлемге
назар аударайықшы: «Әкесі де бұл баласының сондай сезгіштігін өзге балаларынан
артық санаушы еді» [9, 381]. Осы бір ғана сөйлемде қанша мән мағына жатыр. Біз
бұдан Құнанбайдың қатыгез әке емес, балаларын әрдайым көз алдында көріп, кімнің
қандай қасиеті бар екендігін біліп жүргенін аңғара аламыз. Құнанбайдың
адамгершілігін, баларына деген сүйіспеншілігін, олардың нұрлы болашағы үшін
алаңдағанын Иранбек Оразбаевтың мына өлең жолдарынан көре аламыз:
Қанаттыға қақтырмай Күн көзіне шығармай,
Тұмсықтыға шұқтырмай... Көлеңкелі саяда,
Петербордан кіре тартқызып, Жілік майыңды кептірмей,
Крестеп кітар артқызып, Тағдыр қосына жектірмей,

320. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
319

Батыс пенен Шығыстың Тән азабын тарттырмай,
Шежіресіне шым батқызып, Жан азабын шектірмей,
Жаңбырлығыңды аштырмай, Адам еттім ғой сені де!
Сызатты жерді бастырмай, Адам қыламын мұны да!» [10, 78-79]

Мінекей, осы дарамалық дастанды оқи отырып, Абайды адам еткен Құнанбай
екендігін білеміз. Құнанбайдың қайраттылығы мен ерінбей еңбек еткендігінің
арқасында Абай ешқашан жоқшылық көрген емес. Тіптен, сонау Петербортан
кітаптар алғызып, жағдайын жасатқан да Құнанбай еді.
М.Әуезовтың «Абай жолы» романынан Құнанбайдың Абайға таққан үш мінін
көре аламыз [9, 381-382]. Құнанбай таққан үш мін баласының болашағына қатысты
болғасын айтылған еді. Негізінде, дәл осы тұста Құнанбай жас Абайға ақылшы, ұстаз
бола білген кесек тұлға. Серік Қирабайұлы өз ойын былай білдірді: «Кезінде
Құнанбайдың Абайға таққан үш міні тарихи шындықтан алынған. Соған қарап
Құнанбайды тек ұнамсыз жағынан ғана көру көбірек байқалып жүр. «Абай жолы
романында М. Әуезов те амалсыз Құнанбай бейнесіне дәуірдің идеологиялық жүгін
арқалатқаны байқалады. Ал, шындығында, Құнанбай өз заманының ең ақылды,
көреген, қайырымды, батыр адамдарының бірі болған ғой».
Омбыға айдалып бара жатқан Құнанбайдың қайтпас қайсарлығын, өзіне деген
сенімділігін, кінәсіз екендігін Құнанбайдың Тоқсан бимен диалогынан көре аламыз:
Тоқсан би:
Тұманның арты жұт болар,
Тұмаудың арты құрт болар.
Заңдасып босқа не етерсің,
Заңшылдық түбі сот болар,
Сонда Құнанбай:

321. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
320

Тұманның арты жұт болып қайтер дейсің,
Қопадан қоныс алған соң.
Тұмаудың арты құрт болып қайтер дейсің,
Тәңіәрім шипа салған соң.
Заңшылдық түбі сот болып қайтер дейсің,
Алтынды пұттап алған соң, – депті [12, 225].
Құнанбай «мырза», «аға сұлтан», «қажы», «болыс», «би» сонымен қатар
«шешен». Құнанбайдың шешендік қасиетін екінің бірі біле бермейтіні айдан анық. Ол
туралы Янушкевич: «Құнанбай сөйлеу үшін жаратылған машина ғана емес, ол тек
бұрмалағанда ғана тоқтайтын сағат дерсің. Төсектен тұрысымен-ақ сөйлей бастайды,
содан көзі ұйқыға кеткенше толассыз сөйлеп береді. Минут сайын ақыл сұрап
қазақтар оған келіп жатады. Қос қолын мықынына таянып, екі-үш сөзден кейін-ақ
шариғаттан үзінді келтіріп, ол ауызша сұңқылдап кетеді. Оның жадында сақтау
қабілеті таң қаларлық, үкіметтің барлық указдары мен жарлықтарын кітаптан оқып
отырған адамша жатқа айтады» деген. [8.187 -188]
Мақаланы алаш көсемдерінің бірі Ахмет Байтұрсыновтың бүкіл әңгіменің түйіні
болатындай «...Қүнанбай жұрт аузына қараған, қазақтың бас адамдарының бірі
болған» – деген аталы сөзімен аяқтағанды жөн санадым.

322. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
321

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Тоқаев Қ-Ж. Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан. «Егемен Қазақстан»
№ 5, 9.01.2020.
2. Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы, 15 том
3. Сапаралы Б. «Құнанбай қажы» тарихи ғұмырбаян. «Жұлдыз» журналы, №
8, 1994 жыл, 3-бет.
4. Досжан Д. «Абай айнасы» Ғұмырнамалық зерттеу -эссе. Алматы,
«Қазақстан», 1994 жыл, 6-бет.
5. Қирабаев. С. «Абайтанудың кезектегі міндеттері туралы», «Қазақ тілі мен
әдебиеті» журналы, 1994 жыл, № 7 – 8, 7-10 бб.
6. Әуезов М. «А.Құнанбаев» «Ғылым» баспасы, 1967 жыл 35-36бет, 389 бет
7. «Абай» энциклопедиясы, 371 – бет.
8. Янушкевич А. «Күнделіктер мен хаттар» Алматы. «Жалын», 1979 жыл, 73,
75-76 бб.
9. М. Әуезов «Абай жолы», 1- кітап, 1961 жыл, 381-382 беттер.
10. Иранбек Оразбаев «Мен ішпеген у бар ма?» Алматы, «Жазушы» баспасы,
199 бет.
11. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 1994 жыл, №7-8, 7-10 бет.
12. Төреқұлұлы Н. «Қазақтың жүз би-шешені» Алматы «Қазақстан» 1995 жыл,
226-227 беттер.)

323. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
322

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОСТОЯНИЯ И РАЗВИТИЯ КАДРОВОГО
ПОТЕНЦИАЛА ПРЕДПРИЯТИЙ В ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ

CURRENT QUESTIONS STATUS AND DEVELOPMENT OF PERSONNEL
POTENTIAL ENTERPRISE IN DIGITAL ECONOMY
Х.Х. КУСАИНОВ
д.э.н., профессор
Актюбинский региональный государственный университет им
Б.М. ХУСАИНОВ
к.с.-х.н., доцент
Западно-Казахстанский аграрно
технический университет им. Жангир хана
Аннотация
В статье рассматриваются актуальные вопросы состояния и развития кадрового
потенциала предприятия, совершенствование агропромышленного комплекса в
цифровой экономике, насущные проблемы развития предпринимательства

The article discusses current issues of the state and development of the personnel potential
of the enterprise, improving the agro-industrial complex in the digital economy, pressing
problems of entrepreneurship development

Мақалада кәсіпорынның кадрлық потенциалының жағдайы мен дамуының өзекті
мәселелері, сандық экономикадағы агроөнеркәсіп кешенін жетілдіру, кәсіпкерлікті
дамытудың өзекті мәселелері қарастырылады.

Ключевые слова: предприятие, кадры, потенциал, агропромышленный, динамика,
цифровизация, рейтинг, предпринимательство

324. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
323

Продуктивная кадровая политика, определяющая основные подходы, принципы и
направления работы по развитию и наращиванию потенциала государства, является
ключевым фактором роста конкурентоспособности экономики Республики Казахстан.
Важно подчеркнуть, что без продуманной, взвешенной и созидательной кадровой
политики на производстве обеспечить успех реализации поставленных задач
представляется практически невозможным [1].
Научные исследования по теме: «Состояние кадрового потенциала
агропромышленного комплекса в Западно-Казахстанской области» проводятся на
базе предприятия КХ «Джафаров А.К.», которое организовано в 1997 году и работает
в полном соответствии с законодательством Республики Казахстан.
Основной целью исследования является анализ состояния и развития кадрового
потенциала агропромышленного комплекса Западно-Казахстанской области для
решения задач: исследовать основные показатели, анализ состояния, выявление
проблем, сформулировать приоритетные направления.
Объектом исследования является кадровый потенциал предприятий АПК Западно-
Казахстанской области, предмет – это социально-трудовые отношения,
складывающиеся по поводу развития кадрового потенциала.
Теоретическую основу составили труды отечественных и зарубежных экономистов в
области развития кадрового потенциала, экономики и благосостояния населения,
методологической основой является системный подход, предполагающий
всестороннее изучение развития кадрового потенциала предприятия в качестве
целостной системы.
В работе использованы экономические, аналитические, сравнительные, и
статистические методы, позволившие полностью во всех ракурсах рассмотреть
исследуемую научную проблему.
Информационной базой научного исследования стали: аналитические материалы
Агентства статистики РК, данные Департамента статистики Западно-Казахстанской
области, данные социально-экономического развития региона, материалы
отечественной и зарубежной печати, сети Интернета.
Известно, что в 1997 году на предприятии КХ «Джафаров А.К.» работало всего 5
человек, причем во время сезонных весенних и осенних работах в его команде
дополнительно трудилось еще 15 человек.
В эффективном продвижении совершенствования квалификационных требований
развития кадрового потенциалаКХ «Джафаров А.К.» немаловажная роль
принадлежит решению актуальных вопросов численности работников и их динамики
по годам (табл. 1).

325. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
324

Таблица 1 - Динамика численности работников КХ «Джафаров А.К.», 1997-2019гг

Показатели Годы
1997 2008 2019
чел % чел % чел %
Руководители - Административно-
управленческий персонал
1 20 1 2,2 2 2,9
Специалисты - - 2 4 5 7,2
Служащие - - 5 11,1 9 12,8
Рабочий персонал 4 80 37 82,3 54 77,1
Всего 5 100 45 100 70 100

Как видно из таблицы 1, наблюдается положительная динамика, так в 2019 г.
численность работников составила 70 человек, что на 25 человек больше
аналогичного показателя 2007 года.
В структуре преобладает рабочий персонал, который в 2019 году составил 77,1 % от
общего числа работников, при этом численность административно-управленческого
персонала составила 2 человека, что соответствует 2,9 % от общего количества
работников.
По Программе развития сельского хозяйства Республики Казахстан к 2021 году
необходимо повысить общий экспорт продукции на 17 % и довести в стоимостном
выражении до 2,5 млрд. тенге, при этом импорт, наоборот, уменьшить на 17 %,
ежегодный доход повысить до 300 млрд. тенге, производительность труда работников
увеличить на 55 %.
Отсюда, развитие человеческого потенциала, с одной стороны, это расширение
человеческих возможностей путем укрепления здоровья, приобретения знаний,
совершенствования профессиональных навыков, а с другой стороны - это процесс
использования людьми приобретенных способностей для производительных целей,
культурной, политической деятельности или для отдыха [2].
Экспериментальным путем рассчитан индекс развития человеческого потенциала для
Западно-Казахстанской области, который составил 0,782 и произведен сравнительный
анализ с показателями по всей стране.

326. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
325

Установлено, что плодотворный управленческий опыт на предприятиях в США
показывает, что самыми распространенными методами отбора персонала на работу
стали собеседование, наведение справок и центры оценки.
С 2018 по 2022 годы планируется провести работу по 5 основным направлениям:
цифровизация отраслей экономики, переход на цифровое государство, реализация
«Цифрового шелкового пути», развитие человеческого капитала, строительство
инновационной экосистемы.
По данным Министерства сельского хозяйства страны, в рамках цифровизации будет
создано не менее 20 цифровых и 4000 продвинутых ферм по всей республике
и обеспечена стопроцентная автоматизация процессов и государственных услуг.
Интересен подход, реализуемый в Китае, где для переориентации с ресурсоемких
производств в экономическую сферу высокотехнологичных предприятий
используются налоговые льготы, в том числе освобождаются от уплаты налогов
предприятия, сферой интересов которых являются инновации и новые
производства[3].
Установлено то, что объемы валовой продукции агропромышленного комплекса
Республики Казахстан с учетом цифровых технологий демонстрируют устойчивую
тенденцию к постоянному росту:
1. Сельскохозяйственная продукция государственных и частных аграрных
предприятий – возросла в два раза с уровня 1089,4 млрд. тенге в 2007 году до 2286
млрд. тенге в 2019 году.
2. Переработанная продукция промышленных и перерабатывающих предприятий –
также показывает рост с уровня 490,8 млрд. тенге в 2007 году, до 828 млрд. тенге в
2019 году.
Как видно, темп роста объемов валовой продукции сельского хозяйства в среднем
составил 20 %, а производства продуктов питания – 12,2 %, при этом ученые-
экономисты отмечают, что среднегодовой валовой объем производства продуктов
промышленной переработки составил более 650 млрд. тенге.
Статистические данные показывают, что в 2019 году в сельском хозяйстве
Республики Казахстан было занято 2 196,1 тыс. человек или 26 % от общего числа
занятых, из них: наемных работников – 604,8 тыс. или 27,5 %, самостоятельно занятых
работников – 1591,3 тыс. или 72,5 % от общего количества занятых в секторе.
В растениеводстве складывается следующая ситуация, посевные площади в
Республике Казахстан в 2019 году значительно увеличились в сравнении с прошлым
годом и в совокупности составили более 21083 тысячи гектаров.

327. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
326

В 2020 году планируется внедрить пилотный проект по запускуонлайнового
кредитования весенне-полевых работ, а в 2021 году процесс будет полностью
автоматизирован.
Установлено то, что в глобальном рейтинге Всемирного банка 2019 года по целевой
категории «Ведение бизнеса» Республика Казахстан занимает достойное 25-е место
среди 190 стран мира [4].
Реальные исследования показывают, что рациональное использование существующих
производственных факторов, в том числе и цифровизации позволяет статистически
составить рейтинг легкости ведения бизнеса по регионам страны (табл. 2).
Таблица 2 – Рейтинг легкости ведения бизнеса по регионам Республики Казахстан,
2017-2019 гг.
Регион Легкость ведения бизнеса
Рейтинг 2019 год 2017 год
г. Алматы 1 83,74 80,64
Мангистауская область 2 83,04 80,08
Актюбинская область 3 81,67 78,46
Кызылординская область 4 81,52 79,45
Павлодарская область 5 81.36 76,90
Атырауская область 6 81,32 77,20
Северо-Казахстанская область 7 80,77 79,00
Костанайская область 8 80,75 78,41
Акмолинская область 9 80,48 79,09
г. Нур-Султан 10 80.38 72,09
Западно-Казахстанская область 11 80,27 72,70
г. Шымкент 12 80,18 73,49
Южно-Казахстанская область 13 80,08 71,80
Алматинская область 14 80,06 71,08
Карагандинская область 15 79,40 73,58
Восточно-Казахстанская область 16 79,16 76,33
Жамбылская область 17 78,92 70,90

328. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
327

Как видно из таблицы 2, наиболее высокая легкость ведения бизнеса или совокупный
рейтинг наблюдается в следующих регионах – первое место занял г. Алматы - 83,74,
второе место Мангистауская - 83,04 и третье место – Актюбинская область - 81,67.
Сегодня в Google 7,7 млрд. поисков, в системе Skype зарегистрировано 152 млн.
звонков, в Twitter 58 млн. сообщений, в Amazon 36 млн. покупок, это все составляет
2,3 млрд. гигабайт в сети Интернет.
Каждый день по электронной почте отправляются 204 млн. писем, в Facebook
размещается 2,4 млн. сообшений, вYoutube 72 часа видео, в Instagram выставляется
более 216 тыс. фотографий [5].
Эволюционное развитие, начиная от традиционных хозяйств до цифровой фермы,
будет обеспечен базовый уровень через электронную программу «Е-АПК» путем
постепенной оцифровки всех посевных площадей, а также посредством актуализации
карт агрохимического состояния почв.
В последнее время большую популярность получил цифровой маркетинг, благодаря
таким компаниям как Amazon, GEICO, PriceLine, это взаимодействие с тщательно
таргетированными частными потребителями и потребительскими ассоциациями с
целью получения немедленной реакции от потребителя и установления с ним
долгосрочных отношений [6].
Так, в соответствии с Государственной программой развития агропромышленного
комплекса на2017-2021 годы за счет системных мероприятий планируется увеличить
прирост ВВП Республики Казахстан свыше 3 трлн. тенге, эффект от цифровизации
сельскохозяйственного производства составит 30 % или около 1 трлн. тенге.
Поэтому, постоянное улучшение экономических и социальных аспектов, связанных с
цифровизацией сельскохозяйственного производства в Республике Казахстан
позволит всем государственным и частным предприятиям аграрной отрасли
максимально достоверно использовать передовые научные достижения
высокотехнологичных компаний мира.

329. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
328

Список литературы

1. Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15.05.2007 г. с изменениями и
дополнениями от 17.01.2014 г., №165-У. – Алматы, Изд. дом «БИКО», 2014. -
154 с.
2. Цифрлық Қазақстан: заманауи технологиялар арқылы трансформациялау
[Электронный ресурс] Режим доступа: http://primeminister.kz/kz/news/ (дата
обращения 25.02.2018г)
3. Государственная поддержка МСБ в Китае [Электронный ресурс] Режим
доступа: http://ekonomika.snauka.ru/2016/01/10707 (дата обращения
14.05.2019г)
4. Развитие государственной поддержки предпринимательства. Зарубежный и
казахстанский опыт [Электронный ресурс] Режим доступа:
http://articlekz.com/article/17845 (дата обращения 06.05.2019г)
5. Уилтон, Н. HR-менеджментке кіріспе: оқулық / Н. Уилтон. - 3-басылым. -
Алматы : "Ұлттық аударма бюросы" қоғамдық қоры, 2019. - 532 б.
6. Hamilton, Daniel S. The Transatlantic Digital Economy 2017: How and Why it
Matters for the United States, Europe and the World Washington, DC: Center for
Transatlantic Relations, 2017.

330. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
329


ИРАН-ҒАЙЫП ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ

Йтбаева Айман ЕРАЛЫҚЫЗЫ
Қорқыт Ата атындағы ҚМУ ф.ғ.к.,доцент
Қожекеева Бекзада ШӘКИЗАДАҚЫЗЫ
ф.ғ.к., қауымд.профессор
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Аңдатпа
Бұл мақалада Абай шығармашылығына аса көңіл аударып, Абайша айтуды анық
меңгерген ақын Иран-Ғайып ақынның шығармашылығы туралы сөз болады. Абай
ұстанған дәстүрлі жолды өзінше жалғастырған ақынның өзінің тағдырлы талайын
Абай басындағы күймен ұштастыра берген ойынан анық аңғаруға болады. Иран-
Ғайып шығармашылығының шынайылығы ақынның өзінің жырына артқан жүгін,
қайыспай көтере білетінін көрсетеді. Иран-Ғайыптың кез келген шығармасының мән-
мазмұнынан Абай жолы мен дүниетанымы көрінеді.
Кілт сөздер: ақын, шығарма, дәстүр, өлең, парасат, поэзия.

Summary. This article discusses the work of the poet Iran-Gaip who paid special attention
to the work of Abay. From the thoughts of the poet who continued the path of Abay, it is
clear that he combined his creative destiny with the state of Abay. The reality of the Iran-
Ghaip poem shows that the poet is able to bear the burden of his poems. The content of the
poem Iran-Gaip shows the path of Abay, and his worldview.
Keywords: Poet, composition, traditions, poems, mind, poetry.

331. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
330

Резюме
В этой статье рассматривается о творчестве поэта Иран-Гаипа который уделил особое
внимание творчеству Абая. Из мыслей поэта, продолжившего путь Абая, ясно,что он
соединил свою творческую судьбу с состоянием Абая. Реальность стиотворении
Иран-Гаипа показывает, что поэт способен нести бремя своих стихов. В содержании
стихотворении Иран-Гаипа виден путь Абая, и его мировозрении.
Ключевые слова: поэт, сочинение, традиции, стихи, парасат, поэзия.

Екі ғасырдың ақыны болып қалыптасқан Иран-Ғайып ұлы Абай алға ұстанған осы
талап-тілектің қай-қайсысының да үдесінен шыққан қаламгер. Жалпы қазақ
әдебиетінде Абаймен ниеттес екі ақын болса, соның бірі осы Иран-Ғайып деп нық
айтуға болады. Өйткені Иран ақынның көптеген шығармалары бүгінгі қоғам өмірінің
аса маңызды мәселелерін лирикалық тәсілмен талғап-пайымдаудың тамаша үлгісі дей
аламыз. Ақынның лирикалық сезімінің зор күші, суреткерлік шеберлігі оның ақындық
қасиетін жандандыра түсетін сипаттар болып табылады.
Абай “бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, ол – ақынның білімсіз бейшарасы” дегенде
сөз құрамына ойын жинақтай алмай басы артық сөздер қосатындарды айтқаны белгілі.
Ал білімді ақын сөздің “айналасын жұп-жұмыр, тегіс келтіріп” өреді. Мұның мысалын
Иран ақыннан жүздеп таба беруге болады. Оның сөзге барынша жауапты қарауы,
қанын сорғалатып халық тіркестерін сом-сом қолдануы ең басты ерекшеліктерінің
бірі екені даусыз.
Иран ақын, әсіресе, Абайша айтуды анық меңгерген, бәлки солай болып тұрған
бірегей сөз зергері. Абайға бару, Абаймен сөз айдынына бірге түсу қай ақынның
болмасын басты арманы. Сол жолда еңбектену оның өмір бойғы ізденісі. Бірақ оның
сол ойы өз шығармаларынан көрініс таба бермейді. Себебі айтпаса да түсінікті. Абай
қия-белі қырық тараулы жол, бір биік. Сол биікке, сол шыңға шығу үшін бейнелеп
айтқанда шымыр, жүректі альпинист болуың керек. Енді осыны шығармашылық
өкіліне қарата айтыңызшы. Абай биігіне өрмелеу үшін ең алдымен туа- бітті дарынды,

332. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
331

жаратылысынан жүрегінде оты бар, пейілі таза, парасаты зор адам болуың керек.
Сосын барып ақын бол. Осы екеуінің қосылысы ғана Абай биігіне қарата алады. Ал
сол биіктің қай деңгейіне жете аласың, оны келер ұрпақтың көзі ғана көріп біледі.
Иран-Ғайыптың Абайға аса көңіл аударып, оның ақындық жолына ақыл көзін аша
қарайтыны кез келген шығармасының мән-мазмұнынан менмұндалап тұрады десек,
артық айтқандық болмайды. Тіпті Иран ақынның “Мен ішпеген у бар ма?” деп
аталатын көлемді драмалық шығармасы, “Сөз патшалығы” деп аталатын біз осы
еңбегімізге пайдаланып отырған жыр жинағы да бар. “Өлең – сөздің патшасы” деп
келетін ой маржанын еске түсірсең, “Сөз патшалығы” атауының анық Абайдан екенін
танимыз. Сол жыр жинағының беташары “Өлең – сөздің патшасы...” деген эпиграфты
бұрыштамаға пайдаланып, “Сөз патшасы” деп аталатын өлеңмен басталады.

Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым.
Табындым да мұң алқасын тағындым.
Жұртқа жүрмес әміріңді жүргізіп,
Күн-түн құрақ ұшырардай неғылдым?!

... Көнгем!
Көндім!
Жүрегіме батса сыз –
Көктем жүдеп,
Жаз жасып,
Тіл қатса күз

333. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
332

Ана әлдиі уантпаса бесікте,
Өтер ме едім, өлең, сенсіз, патшасыз!

Көнгем!
Көндім!
Асқынды жан жарасы,
Қара көзден қан тамады қарашы?!
Қарарсызсың патшасынан Адамның,
Қатыгезсің,
Сараңсың,
Сөз сарасы!
Көнгем!
Көндім!
Көнем даусыз, дамайсыз.
Сөз патшасы,
Тағы нені қалайсыз?!
Сарсаң қылар сен болмасаң,
Күл қауып,
Қара басып қалар ма едім Абайсыз![1,6 б].

Осы өлеңді тармақтап мазмұнға, мәнге бөліп жатудың қажеті шамалы. Иран ақын
адам патшасына емес, сөз патшасына бас ұрады. Өзінің өлеңсіз, Абайсыз қалуын
елестете алмайды. Олай қалуы – күл қауып қалуы, мұнан артық өзін жерлеудің реті

334. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
333

жоқ. Иран ақынның Абай ақынмен рухани жақындығын осы жырдың өзі-ақ жайып
салады.
Ал енді Иран ақынға Ғайып сөзі неге қосылған? Оны халық қосып берген дейік. Ал
Иран ақынның өзі “Абай-ғайып” деп Абайға неге қосып отыр. Өйткені Абай ең
алдымен атын қалдыруды мүлде ойламаған, сөз қалдыруды мақсат еткен. Сондықтан
да ол “Мұны жазған адамның атын білме, сөзін біл” деген. Ия, шынында ақын өлді,
көзден ғайып болды. Бірақ ақындығы қалды. Біз қаншама Иран ақынды Абайға
жақындатып, ұқсастық тапсақ та, оның өзі Абайдың алдында соншалықты кішік.
Абай –
Ақын атаулы данасындай,
Алдында
Жыр-шатпағын сызбайлаған.
Он екіде бір гүлі әлі ашылмай,
Аузы ашылған
Бейкүнә қыздай болам! [2, 91 б].
Абай өз заманында белі жуандармен бітісе алмады. Олардың қазақ үшін емес, қара
басы үшін билік құрғанын жек көрді. Абай халқының соларға бас шұлғығанын мінеді,
оларға Алла жолын, адамдық жолын нұсқады. Абай күштілерден сойыл жеді, Абай
ұлынан айрылды. Сонан барып Абай сөз патшасына бас ұрды. Мұңын да, мұратын да
соған артты.
Дәл осы тағдырды біз Иран ақыннан айна қатесіз табамыз. Ақынның Абайға жүгіне
сөйлеуінің бір сыры – оның тағдырластығында.
Шырылдаған шындықтың –
Соқыр тиын бағасы.
Ұйытқысы сұмдықтың –

335. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
334

Алтын тонның жағасы.

Ұйып қаным қойылған,
Сарыуайым – жегенім.
Оңай тоқты союдан,
Кісі өлтіру дегенің! [2,186 б].

Расында осы заманда “алтын тон” кигендердің қылмыс ошағын қыздырып жүргендігі
жасырын емес. Сөз астары осыны айтады. Тіпті кейде Иран-Ғайып астарлаудан асып
тіке сөйлеуге көшіп алады.

Қалталы мен қарынды,
Төбелері көк тіреп –
Намысымды,
Арымды
Қоса көмді тепкілеп!..

“Молдалар: “жан денеден шыққанда қатты қайғырады” – дейді. Өтірік айтады. Неге
десеңіз, жан ақылмен бірге шығатын болса, дене тұтқынынан құтылғанына қуанса
керек”[3]деген екен ғұлама Шәкәрім.
Иран-Ғайып шынайылығы осы бір аталы сөзге көңіл аудартады. Ақын өзінің жырына
артқан жүгін, қайыспай көтере білетінін көрсетеді. “Осы айтқаным қайта таяқ боп
тиеді-ау” деген қорқақ қорытындыға келмейді. Жүрегін шымшыған, жанын ауыртқан
жайды жайып салады. Өмірді өлеңге көшіргенде өзгертіп жатпайды. Ақындық арын

336. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
335

биік қояды. Егер адамдық арды тән деп ұқсақ, жан мен ақыл ақындық тудырған
шынайы жыр емес пе?!
Қазақ поэзиясында сыршыл ақындар көп. Әрине, дүние әсемдігін жырлау үшін
сыршылдық қажет. Ал тіршілік мәнісін қалай жырлаймыз? Міне, Абайға
ағайындасатын тұс -осы. Бірақ біздің қазақ ақындарының көбі бұл жолдың қиындығы
тез аңғарады да, “ақынға керегі әсемдікті жырлау” деп сыршылдықтан сырттай алмай
қалатыны да анық. Иран ақынның оқшау көрінетіні- осы жер. Оның:

Қиянатым көрген көп менің,
Алдияр тұтып алдандым.
Шындықтың киген шекпенін,
Ояйын көзін жалғанның [4,181] – деп жырлауы да осы бір ақиқатшылдығы. Сөз
ретінде айта кеткен ләзім. Иран-Ғайып ақында реалистіктен бөлек, пантеистік
(тәңірім), атеистік таным-түйсіктер ұшырасып жатады. “Ақын – өз кеудесінде құдай”
деген ойлар да бар. Соған қарағанда жас кеуде жалыны асқақтап тұрған кездерде
ақынның жаратылыс турасындағы түсініктері де басқаша болғанға ұқсайды. Мысалы:

Ердің мұңы,
Елдің мұңы
Жер мұңы –
Жоқтан бардың жаралмасы белгілі.
Бар жоқ болса,
Күннің орнын күл көміп,
Көк көр болып кетпес пе еді ендігі [4,181 б.].

337. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
336

Жоқтан бар жасайтын ұлы Жаратушы әлемдердің раббысы бір Алланың барына күмән
келтірмейміз. Бірақ бұл ақынның замана идеологиясы солақай сөйлеп тұрған,
иманымызды күпірлікке шалдырған қайсыбір өткен кезеңдерде қалыптасқан түсінігі
екендігінде шәк жоқ. Тіпті сол кездің өзінде иманы кәміл қаламгерлердің өзі зікірі мен
шүкірін әдебиет айдынына алып шыға алмады емес пе?

“...Ғәмма
Асипун ослан мурсанин
Әлхамду лилаһи рабби-л-аламин...”
Зары өтті Мұнар-баланың.
Тілегімді
Тәңірім,
Қабыл етіп,
Пендеңнің оңғар талабын.
Аумин!

Бұл – Иран ақынның дүниетанымы, дінтанымы өзгерген тұстағы жыры. Оның Құран-
Кәрімнің фатиха сүресінен айна-қатесіз көшіріп мысал келтіруі бұл байламымызға
дәлел.
Ақын өзінің “Мұнар, Мұнар, Мұнарым...” [5]деп аталатын кітабында бір Алланың
барына күмән келтірмейді. Оған пенде есебінде арызын айтады. “...Көзінің жасын көр,
Құдай, қайтарып жоғын бер, Құдай...” деп Құдіретпен тілдеседі. Әр пенденің егесі –
Алла. Сондықтан өз жаратушысымен әркімнің өз әлінше тілдесуі заңдылық. Ұлы
Абай да бірінші жаратушы алланы сүй, жаннан тәтті, сонан соң адамзаттың бәріе сүй,
бауырым деп, ал үшінші әділетті сүй ол- хақтың жолы демеп пе еді? Адам баласын
имандылыққа тәрбиелеуде өз дініңді, діліңді құрметтеуге шақырды емес пе?!

338. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
337

Ақынның өзіндік ерекшелігі- өзек жарды шындықты айтуында. Сонымен қатар, өз
басынан өткермеген күй-жайға қалам сілтемейді. Өлеңдерін оқи отырып, өз басынан
кешкен ғұмыр-тірлігінің басты белестерін жыр тіліне көшіргенін де нағыз ақынға тән
қасиет дер едік. Иран-Ғайыпта адамның ішкі жан дүниесіне парасаттылықпен үңілу
басым. Ол қашанда жақсылыққа, әділеттілікке ғашық. Оның толғауларында жұмсақ
мұң бар, ол сыршыл сындарлы сезім шуағына бөленіп, оқушысын еппен тербеп
отырады. Ол тірі пенденің қылдай қиянатын, өресіз өрескелдігін көрмесем, естімесем
дейді. Осы себепті де адам мен табиғат арасындағы ерекшелік пен ұқсастық жырда
әдемі шешімін табады.
Ақынның лирикалық кейіпкері мен көпшілік қауымның ішкі мүддесі бір арнада
тоғысып отырады.Біздің бір айтарымыз Иран ақынның заманынан запы көруі дәл
бүгінгі күні оның өзі, көзі тіріде көлеңкеде қала беретін сияқты. Біздің бір айта алмай
отырғанымыз болса оны келешектің үлесіндегі сөз деп білуіміз керек.

339. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
338


Пайдаланған әдебиеттер:
1. Иран-Ғайып (Иранбек Әбітайұлы Оразбаев), Он үш томдық таңдамалы:
Өлеңдер, балладалар, поэмалар. 2-том: Сөз патшалығы / Иран-Ғайып.-
Алматы: Полиграфсервис" ЖШС, 2006.- 429 бет.
2. Оразбаев И. Жыр әлемі - Алматы:Атамұра, 1996.- 352 бет.
3. Құдайбердіұлы Ш. Үш анық // Әлем. - №1. – Алматы, 1991 ж.
4. Иран-Ғайып Оразбаев. Иран бағы. Таңдамалы. - Алматы:Жалын, 1995ж
5. Оразбаев И. Мұнар, мұнар, мұнарым / - Алматы: Рауан, 1992.- 104 бет.

340. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
339

ҚАЗАҚ АҚЫНЫ ӨТЕЖАН НҰРҒАЛИЕВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ АТАМЕКЕН
ТАБИҒАТЫНЫҢ КӨРКЕМ КЕСКІНДЕЛУІ
THE COUNTRY OF KAZAKH POET UTEZHAN NURGALIYEV'S LYRICS
ARTISTIC PICTURES OF NATURE
Ғ.М НИЯЗОВА
Филология ғылымдарының кандидаты,доцент
Баишев университеті,Ақтөбе,Қазақстан Республикасы
Аңдатпа
Мақалада қазақ ақыны Өтежан Нұрғалиев лирикасының өзекті бір тармағы туған
жер, оның көркем табиғатына арналған туындылары қарастырылып,талданады.
Кілт сөздер:поэзия,табиғат лирикасы,туған жер,тау суреті,кейіптеу,метафора
Niyazova Gaisha Mukhambetovna
Annotation.
The article deals with the lyrical works of the famous kazakh poet Otezhan Nurgaliyev
devoted to the native land. The author analyzes the landscape scetches in the poems of the
poet
Key words: Lyrics of nature, mother land, pictures of mountain, impersonation, metaphor,
poetry.

Ақтөбе қаласы - сегіз тарау жолдың қайнаған ортасы.Сан тарап жорық жолдары өткен
Жайық, Жем, Сағыз, Елек, Қобда өзендері талай тарихи оқиғаларға куә болса, осы
өңірден өніп, өрбіген небір ақтаңгер ақын, өткір тілді көсем,жез таңдай шешен, күміс
көмей жырау-жыршылар ерлік дастандарын жырлаған, ақындық дәстүр салған, желілі
батырлар жырын жырлап,жыршылық орта, мектеп қалыптастырған. Осы өлкеде
дүниеге келген дүлдүл эпик Нұрпейістің жыры, Ахтан Керейұлының тоғыз толғақты
толғаулары, Әбубәкір Кердерінің имандылық бастаулары, бірінші дүние жүзілік

341. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
340

соғыста Батыс майданында жүріп жазған,"Аралға қонды бір топ қаз" деген жан
тебірентер, мөлдір сезімге толы тамаша өлеңі Ахмет Байтұрсыновтың "Қазағында"
жарық көрген осы өңірдің тумасы,Ор өзені бойының айтулы перзенті "Бесжылдық
план – иірілген қара жылан", «Кәрі құдай қайдасың?, Большевик салды найзасын»
сияқты жыр жолдары үшін саяси айып тағылып, қуғындалып, 1932 жылы Ташкент
маңында қаза болған Әкімәлі Қаржауұлы тәрізді ақын-шайырлардың өлең-жырлары,
Ақтөбе өңірі кәсіби қаламгерлерінің ақсақалы Жиенғали Тілепбергеновтің
қаламгерлік тебіреністері,солардың өкшесін басып, тіл өнері майданына сұрапыл
соғыс жылдарында араласқан Тахауи Ахтанов, Қуандық Шаңғытбаев, олардың інілері
Ізтай Мәмбетов, Бәкір Тәжібаев, Сағи Жиенбаев, Тобық Жармағанбетов ,Өтежан
Нұрғалиев, Сәбит Баймолдин, Есенбай Дүйсенбай, Мұхтар Құрманалин т.б.
өңіріміздің соңғы буын әдебиет өкілдерінің рухани дүниеліктері – ұлттық
әдебиетімізге үлес салған асыл қазына. Ілкі буын өкілдері ХХ ғасырдың басында
желілі батырлар жырын жырлауда жыршылық дәстүр қалыптастырса, алпысыншы-
сексенінші жылдардағы қазақ поэзиясындағы шоқжұлдыздар шоғыры деп өңірімізден
шыққан Ізтай, Сағи, Қуандық, Бәкірді атасақ, прозада Тахауи жеке дара тұр.Олардан
кейінгі поэзияда Есенбай, Мұхтар, Сәбит бір төбе десек, осы топтың ішінде өткен
ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары әдебиетке жаңалық болып еніп,өзінің
тартымды туындыларымен туған әдебиетте қазақ поэзиясындағы философиялық
лириканың туын тіккен талантты ақынымыз Өтежан Нұрғалиевтің орны бір
бөлек.Нәзік нақышымен,тұңғиық тереңдігімен,мәрт көңілімен оқырман жүрегіне жол
тауып,бозбала балғын шағында "қазақтың Пушкині" деп танылған,Әуезхан Қодарша
айтқанда, "ақтөбелік Байронымыз"туған әдебиетіміздің алтын қазынасына өзгеше
өрнек,адуынды ағыс қосқан ақын.
Тарбағатайда тұрғам жоқ,
Тауларым тума орманмен .
Жетісуда да туғам жоқ –
Жәннаты жердің болғанмен.

342. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
341

Көгілдір Жемнің бойында
Жарқамыс дейтін ауыл бар.
Мен өстім соның қойнында,
Мен сонда тұрдым бауырлар.

Айдың төсегін шаңдаған
Құлынмын күзгі байлаулы
Бес материктен таңдаған
Жанымның сенсің жайлауы! –
деп кіндік қаны тамып, өзіне өмір берген ата қоныс, құтты мекен Жарқамысын ,Жем
өзенін ақын жылы сезіммен осылай жырға қосады.Жем демекші, ақтөбелік жазушы
Ғалым Ахмедов: "...Жем-Орал тауларының сілемі-Мұғалжардың тілім-тілім сай
ішіндегі бұлақтарынан басталып,орта тұсында аңғары далиған төңірегі от,"балығы
тайдай тулаған,бақасы қойдай шулаған" мол суға айналып,бұралаңдай,жаймен
жайыла ағып,жолындағы қалың ел мен қаптаған малдың сусынын қандыра,Каспий
теңізіне құйылып жатқан осы дала өзені дүние жаралғаннан бері бар шығар..."
деп,өзінің"Жем бойында"романын байыппен бастап,қиялына қанат бітіре ойын әрі
қарай сабақтайды.Жем бойы,Ырғыз өңірі,Жем -Сағыз,Шалқар,Ойыл
өңірі,Бөгеткел,Қобда,Еділ мен Жайық жөніндегі өлең-жырлар, небір шежіре
сырлар,әңгіме,новелла,романдар дүниеге келген,әлі де келе бермек. Әр ақынның ең
алғашқы жыр жолдары туған еліне,жеріне арналатыны сөзсіз.Жем-Сағыз өңірі
ақындары туған жер және табиғат ғажайыптарын жырлауда бәйгеге түседі, өре
жарыстырады.Сағидің:

Жем бойында өтті менің жас күнім,
Көргенім жоқ бірақ оның тасқынын.

343. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
342

Жатады тек көк жібектей судырап,
Маңдайынан сипап жердің тас-құмын.

Ештеңеге баса көктеп ұрынбай,
Ешкімге де айналсоқтап бұрылмай.
Ағады тек туған жерін айналып,
Апасының сүйген жалғыз ұлындай,-
деген жүрек жардысындағы сырбаз Сағидың дәл өзіндей асығыс,аптығы жоқ, ерке
сұлу,жібек Жемнің мінез-машығы жадымызда мәңгі қалады.Осы сынды өлең
жолдарын оқи отырып,Байғанин өңірінің біз білмейтін сырларына қанық
боламыз.Енді бір сәт Сәбит Баймолдиннің "Туған жер" өлеңіне үңілсек:

Ауам да сен,дауам да сен,туған ел,
Туған елге ұл болам деп буған бел.
Жігіт үшін байтақ елдің бәрі бір,
Деген сөзді мен еткем жоқ әлі жыр,-
деп, Жарғамысты жырға қосып,саф ауасын дертке дауа санаған ақын Сәбиттің туған
жеріне деген мөлдір махаббатын танимыз. Иә,бұл жолдар ақиық ақындардың ақ
жүрегінен шыққан ақық жырлар еді. Сол сияқты туған жері дарқан даласы Жем-
Сағызы жайында:

Жем-Сағыз қалың жұртым жайлаған жер,
Мыңғыртып төрт- түлік мал айдаған жер.
Қаптаса таудай нарлар сәйгүліктер,

344. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
343

Қойлары семіздікте шайлаған жер.

Жем-Сағыз ән тербетпей қоймаған жер,
Бақытын,туған елім,тойлаған жер.
Ақындары бұлбұлдайын сайраған жер,
Жем-Сағыз,айналайын,жайнаған жер,-деген

Жем-Сағыз топырағынан түлеп ұшқан Бәкір Тәжібаевтың тебіреністі жырында туған
жердің қалың жұрты,мыңғырған малы, таудай нар түйелері, сәйгүліктері...бәрі-бәрі
ақын назарынан тыс қалмаған. Ал ақын Есенбай Дүйсенбай:
Жарқамысты сүйемін жан тәніммен,
Ол туралы жаңылмайтын әнімен.
Жақсы жырды саған ғана арнағам
Туған жерді жек көретін бар ма адам?

Өзгелерге өзге мекен лағыл ән,
Мен өмірде Жарқамысты сағынам!-
десе, Өтежан Нұрғалиев жекен ну, жыныс тоғай Жемнің суын:

Нарлар анау жай қозғап денелерін,
Еске салар даланың кемелерін.
Ұмытпайсың бір көрсең ақ тақырдан
Жарып аққан қымыздай Жем өзенін.

345. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
344


Жем ағады дыбыссыз жайлап қана,
Күндік жерге жетеді айлап қана.
Жаяу ағып асықпай еру көшіп,
Ай астында ақ жүзі қаймақтана, -
деп жырлап, ал жанына балаған Жарқамысын пейіштен де жоғары қояды.
Сен кімсің, десе,соншама-
Тұрсың сен қайдан тіреу ап?
...Ұжмағың жетеу болса да,
Туған жер,дер ем- біреу-ақ!

Осындай көркем де асыл сөздің иелері-Сағиды,Тобықты, Өтежанды,Есенбай мен
Сәбитті, Бәкірді жаратқан Жем-Сағыз өңірі Оймауыт, Жарқамыс, Қарабұлақ,Жем-
ғажайып өлке,алпысыншы сексенінші жылдардағы қазақ поэзиясының алтын қорын
асыл сөзбен байытқан ақындар плеядасын тудырған топырақ, құтты қоныс.
Е.Дүйсенбайша десек:"Ару аналар мен аруаналар өлкесі.Ақ сағым көтерген белдер, ақ
самал желдер,ақ нөсер жаңбырлар, сабасынан аспай-саспай,сабырлы ағып жатқан
жуас Жем өзені, бозала таң мен бозторғай,ақ мұнарда жүзген ақтылы қой аппақ әлем"
Жем-Сағыз өңірінің поэзиясы арқылы Қазақстанның бір түкпіріндегі
кішкентай ғана Жем өзені сонау Ақжайық пен Атырауға ақ толқынын
жамыратып,Сырмен сырласып,Ертіске еркелеп,Көкшемен қуанысып көрісе, күллі
қазақ еліне мәшһүр болды.Бұрала басқан бұла бойжеткеннің бұрымындай бұлаң
қағып,бұлқына аққан Жем бойында туып, сылдырап аққан өзен суына шомылып,
Жарқамыс өлкесінің әсем табиғатынан,Оймауыттың ойынан,Жем өзені бойынан
шалқар шабыт алып шыққан Сағидың, Өтежанның, Есенбайдың, Сәбиттің өлеңдері
жыр сүйер қауымды өміршең өлеңдерімен жалт қаратты, мойындатты,

346. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
345

танылды.Аталған ақындар қазақтың поэзия сахнасына өзгеше үнмен келіп, шырайлы
шығармаларымен ой қазынамызды байытып,оны жаңа белеске көтерді.Кезінде Қадыр
ақын: "Жарқамыста Жазушылар Одағының филиалын құруға
болатындай,"десе,Ниетжан ағамыз "Байғанин өңірі-кіші Ғылым Академиясы" деп
ниет білдіргені киелі топырақтың талантты перзенттерін асыра бағалағандық емес,оң
пікір,орынды баға екендігі сөзсіз.
Алпысыншы жылдары "Менің махаббатым"атты кітабымен әдебиетке келген
Өтежанның өлеңдерінде жаңа бояу, тың үн, тосын мінез болса да, қолайсыз мінез жоқ
болатын. Қайта ол қабағынан қар жаудырып, қанатынан ызғар соқтырып тұрған
мезгілде, күн күркіреп, шуағы құйылған, найзағайы жарқылдаған, жаңбыры төгіліп,
кеудесі күмбірлеген күй мен жүрегі толы махаббат, тұла бойы тұнып тұрған жарасым
мен үйлесімнен жаралған көктем болып кірген-ді.
Нөсерлі еді найзағай,
Шыбыртқы соққан шартылын,
Бұлттарды түріп айдамай,
Қуатың қайда, жарқыным?!

Тіл қатты таулар осылай,
Аспанның найзағайына.
Қаһары келіп найзағай,
Таулардың қайрағанына.

Ашумен жұлып кетті де,
Жартысын кемпірқосақтың,
Қосақтап қойған тамшыны

347. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
346

Қылышпен келіп босатты.

Шөлдеген жерді шолғандай,
Тамшылар бір сәт бөгелді.
Енесін көріп қалғандай
Жамырап жерге жөнелді.

Өтежан Нұрғалиевтің алғашқы өлеңдерінің біріне саналатын «Жауынның
алдында»атты бұл өлеңдегі табиғат құбылысы ақын табиғатына да тән деуге болады.
Ақынның өзі де әдебиетке кемпірқосақтарын керіп, оған көгенделіп, қосақталып
тұрған жырларын найзағаймен босатып, «Жаңбыр болып құйып, нөсер болып төгіліп»
келген-ді... Ақынның табиғат лирикасы әдебиетке жаңа леп, жаңа тыныс
әкелді,табиғат құбылыстарына бейне жан бітірді.
"Әдебиет танытқышта" Байтұрсынов айтқандай: "Ұқсастығымен ауыстырып,
өз мағынасынан сөзді өзгелеп айту (ауыстыру), бір нәрседе болмайтын күйді, екінші
нәрседе болатын күйді көрсететін сөзбен айту (бейнелеу), жансыз нәрсені жанды
нәрсенің күйіне түсіріп тұрпаттау (кейіптеу) - ақын Өтежан лирикасының жайнақы да
ойнақы, оңды тұстары. "Бұлттарды сабап, күйініп (найзағай)", "жібермей бұлтты иіріп
(кемпірқосақ)", "бұлттарды түріп айдамай", "шыбыртқы соққан шартылың",
"қылышпен кесіп босатты" (найзағай) деген адамға тән іс-қимыл әрекетті найзағайға
балайды.

Жетісу топырағы-май, құнарлы аймақ,
Тауларын мұз бенен қар, мұнар жайлап,
Тау желі көзі ілінбес қойшыдай-ақ
Қойнауға кіргізіп, тұманды айдап,

348. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
347


Тау қыран тұмсығы шоқ, мұнар қабақ,
Бұлттары баурайында, бұлар қанат
Ақша қар мен көкше мұз, таудың желі
Тұрады алып күшпен шың арқалап.

Салмақ та, салқындық та сезіледі,
Жаншылып тау бауыры езіледі.
Түсірмей арқасынан ауыр жүгін,
Ымыртта шаршаған тау көз іледі.

Өтежанның таулары бейне жанды дене: олар тіл қатады, қаһарланады,
қайрайды, жаншылып бауыры езіледі, шаршайды, көз іледі, түнде оттайды, күндіз
жусайды. Сәби кезінде сүтін ішіп, жан сақтау болған аруана бейнесі ақынның әр
уақытта жанында жүргендей әсер қалдырады. Ақын сөз кестелерін шұрайландырып,
өлеңнен өрмек тоқиды. "Даланы жайлы жаздың кеші басқан", "Жалғыз мүйіз күміс
айдың", "Жаумаған нөсер", "Қимайды-ау далам ұйқысын", "Күн қонып ұясына
жалқындана", "Бой бермей барады өзен алып қашып" т.б. көптеген өлендерінде
жаратылыс құбылыстарына тірі кісінің мінезі, қылығы, әрекеті беріле жансыз
табиғатты жандандыра суреттеудің небір үлгілері - Өтежан өлеңдерінің өзгеше өрнегі
болып табылады.

Күн қонып ұясына жалқындана,
Сауығын бастай берді салқын дала.
Кербез тау әуестікпен көлге үңіліп,

349. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
348

Көргендей өңі кірген қалпын жаңа.

Жел ұйықтап,қалғып кетіп балғын бұлақ,
Тәтті үнмен сөйлеп жатыр былдыр бұлақ.
Жасыл сай,нілдей әуе,балқаймақ бұлт,
Әніне тіршіліктің тұр балбырап.

Қоңырқаз қанат жайса,көлге жетіп,
Қоға тұр,қос аққуды жеңгелетіп.
Көл-ана,ай- бөбегін шомылдырып,
Сызады күміс шеңбер дөңгелетіп.

Өтежанның табиғаты сондай нәзік,ақын табиғат әсемдігін суреттеуде адам
жан дүниесінің сан алуан қыры мен сырын лирикалық сөзбен жырға қосады.Ақын
"Шегі қайда, шеті қайда бұл елдің?" өлеңінде табиғаттың тылсым мүшелерін оятып,
қозғалысқа қосады. "Жартастары жағалауда табандап тұрады", "Толқыны қатты
тулайды, үдеп, шабандап тулайды", ал "Күн қонып ұясына жалқындана" өлеңінде
"Бала өзендері жүгіреді", "Сағымдары билеп, бұлттары ойнайды" "Кербез тауы
әбестікпен көлге үңіледі," "Балғын бұлағы қалғып кетіп,қайта оянып,тәтті үнмен
былдырлап сөйлеп жатады", "Қоғасы қос аққуды жеңгелетеді", "Көл-анасы ай-бөбегін
шомылдырады." Келесі бір жырларында жер-су атаулары қолма қол қозғалысқа еніп,
адамша сөйлейді. "Батысында Балтық жатыр шарқ ұрып", "Жүгіреді Кубань мен Дон",
"Днепр әр аймақтың амандығын хабарлап" десе, "Қара теңіз сөйлеп берсе тарихын,
өзіміздің Қаратауға тыңдатам", - деп өзі де табиғатпен астасып, табиғаттың төл
перзенті ретінде қайнаған тіршіліктің бел ортасында жүреді.Ақын суреттеуінде оның
"Желі бұйра айдарын тарайды", "Бұлты жылап, аспаны елжірейді", "Қара құс қаптап

350. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
349

қонғандай түн жайылады", "таңның хабарын естімей, ұйқысын қимайтын даласы"
жанданып, жансыз табиғаттың құбылыстары кәдімгі тірі кісіше қимылмен
ауыстырыла суреттелген құбылтудың небір сан түрлері ақын өлеңдерінде өріп жүр.
Бір ғана жел құбылысын: "Кім салмақ желдің салған суретін бұл, Жансызды би
билеуге үйретіп жүр...", немесе "Жамбы ғып жапырақты атып алып, қаңбақты
қанжығада сүйретіп жүр..." деп түрлі кейіпке ендіреді.Кейіптеу-әдеби туындыларда
құбылта,құлпырта қолданылып келе жатқан әдемі тәсіл. Ақын әдеттен тыс мінез бен
әрекет беріп,жансызға жан сала суреттеу арқылы беймаза желді құдды тірі кісідей
құбылтып,оны небір қылықтар жасату арқылы өзі суреттеп отырған шындыққа
ерекше шырай беріп,шынайы сурет салады. Өтежан өлеңдерінде тау суреттері жиі
ұшырасады. Жан жайлауы Жарқамыста тау жоқ,жайлауы жазық, қойы өрген, түйесі
жусаған, жылқысы жайылған сайран дала,сары бел. Ақын – дарқан дала перзенті.
Әйтсе де биікке ұмтылу, биікке қызығу ақын қиялында тау суреттерін еріксіз
тудырған.
Тұқымдас нар түйеге тума шығар,
Бұл таудың өркеші мен шудасы бар.
Сауыры аруананың бөксесіндей
Бұлттарға байлап қойған бұйдасы бар!

Кім көрген ғажайыптың мұндай түрін,
Жоныпты бәйтеректен мұрындығын,
Түнде оттап, күндіз жусап жатқан бұл тау
Желмаясы тәрізді бұрынғының!

Осындай болсын әрбір көрген жерің,
Таудың мен өркешінде серуендедім,

351. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
350

Жетелегім келеді табиғаттың
Шөгеріп тастап кеткен керуендерін.

Ұлттық нақыш, қазақы өрнек! Ақын жүрегінде ерекше орын алған төрт
түліктің атасы – Ойсылқара баласы – аруана, желмая, нартүйе бейнелері тау
көріністерімен астасып кеткен. Оның да өзгеше мәні бар екен. Бір өлеңінде: "Сүт
табылмай таңдайыма сасқанда, Қара кемпір бауырына басқанда, Үшінші ана болды
маған қара нар",- десе, келесі бір өлеңінде:

Жиырма миллион ботасы өлген жылдардың ,
Бауырында Жер боздайды нар құсап.
Сол түйенің бауырында ер жетіп,
Жеті жұттан жетім қалған баламыз,-
деп, бал бала, балдәурен шағын әке майданда,шеше жұмыста ата -ананың
мейірімінсіз,түйенің бауырында ер жетіп өскен қасіретті кезең ұрпақтары атынан
сөйлейді."Алдына кеп паң жануар түйенің, Көп имеген өр басымды иемін."Өр мінезді
ақын жаралы жылдарда жансақтау болған түлік төресі киесіне бас иіп, жадынан
шығармай тау суреттері мен нар түйенің айқын да асқақ образын астастыра, кестелі,
нәрлі, бейнелі тілмен мөлдірете жырға қосады."Тұқымдас нар түйеге тума шығар"
өлеңі тұтастай тау суретін түйеге балаған теңеудің ұлғайған, күрделі түріне лайық
туынды болып шыққан.
Ақын Нұрғалиев туындыларында эпитет түрлерін тыңнан тесіп, жаңадан
жасау, өзгеше нұсқалы түрлерін туғызу ерекше көзге түседі. Кербез тау,балғын
бұлақ,жасыл сай,балқаймақ бұлт,қоңыр қаз,күміс шеңбер,тәтті үн,күлімкөз жеңге
сынды көркем сөзді ажарландырудың түрлі амалын табады. "О,кемер жер,айналдым
кеңдігіңнен,Адам түгіл шаршайды жел жүгірген.Ит арқасы қияннан туған бөбек
Шаршаймын мен,сірә-мендігімнен.Саф самалын сімірсем-мен дем алам,Әрбір төбе

352. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
351

күлімкөз жеңге маған.Бал бұлағын су-ана ұсынады,Кенелсін деп кәусарға кенже
балам".Әдемі өлең!Суреткер сөзбен салған табиғат көріністері көздің жауын
алады,оқырманның жан жүрегін елжіретіп,тебірентеді ,баурап алады. Енді бір
мезет"Ақ нөсер"жинағына еңген "Жердің көз жасы"атты өлеңіне назар салайықшы.
"Қойлы ауылдың бұлағы-ай!Жата қалып су іштім.Жер көзінен жас парлап Жылап
жатқан сияқты.Артық көрдім бәрінен Қара жердің көз жасын."Табиғаттың қойнында
туып,табиғат –ананың қойнауында өскен ақын,оны жырлағанда жанды сөздің не
шұрайын тауып,айтады.

Сүйкенсе суға қамыс,тал
Жалпылдап жалбыр шашағы.
Ай-суда жатқан арыстан
Айдында аузын ашады.

Арқалап тарғыл нұрларын.
Домалап кетті алыс түн.
...Көрінді таудан тырнағы
Күн дейтін қызыл барыстың.

"Көл-ана" , "Ай-бөбек", "Ай – арыстан" " Күн- барыс", "Су -ана", "Құс -мінез"
сияқты сұлу метафоралар Өтежан өлеңдеріне ерекше екпін, қайсар күш
дарытып,өлеңнің өн бойында отты сөзбен ақынның өр мінезін, өктем үнін үнемі
танытып отырады,оқырманға ой салады,жігер береді,тебіреністі күй сыйлайды.
Біз ақынның "Ақ нөсер," "Ай астында ақбоз үй", "Тыныштық," "Таңдамалы," "Қиял
өрнегі" сынды алғашқы өлең жинақтары беттерін парақтағанда, өзімізді тәнті еткен
табиғат лирикасын сөз еттік.Табиғат суретін салғанда ақынның қылқаламы шебер.Қай

353. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
352

нақышта болсын бояуын келістіре, көрікті кестелейді.Табиғатқа әдеттен тыс мінез бен
әрекет беріп,жаснызға жан сала суреттеу арқылы ой образын кеңейтіп,әсерлілігін
арттырады.Айтарымыздың соңын Өтежан ақынның өз сөзімен тәмамдасақ:

Әлі ішімде секілді бар айтарым,
Жапырағын жармады талай талым.
Туған жердің бір уыс топырағы-
Шындығымның басына қарайтарым.

Бар сенетін бақытым сыйынғаным,
Жүрегімнің әмірін бұйырғаным.
Әлі ішінде секілді жүрегімнің,
Жарып шығар жапырақ, түйір дәнім.

Жүрек сауытын жарып шыққан жыр - дестелерінің басылым көрмей,қолжазба күйінде
сарғайып,іздеушісін күтіп жатқаны өкінішті.Өтежан Нұрғалиев өлеңдерінің оқырман
назарынан тыс қалуының бас себептерін санамалай келіп,Ә.Қодар:"...Қазақ
поэзиясының жаңа бір шыңы,ғажайып жетістігі болатын дүниені үнсіздік шөлейтіне
тастап,шарықтап шығып,қанатын жаюына мүмкіндік бермеді," -деген
болатын.Ақынның шындық және шынайылықпен суғарылған оқырманның таным
таразысына тартылмай тысқары қалған туындылары 80 жылдыққа орай қолға
алынып,өмір берілсе,қазақ өлеңінің көкжиегі кеңіп,көсегесі көгерер еді.Ғажайып
жырлармен жуырда жолығуға жазғай-ды.

354. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
353

Әдебиеттер:
1.Нұрғалиев Ө.Тыныштық.-Алматы:Жазушы, 1987
2."Қазақ әдебиеті" газеті 1998, №13 қазан.
3. Нұрғалиев Ө.Таңдамалы.-Алматы:Жазушы, 1977.
4. Байтұрсынов А.Шығармалары.-Алматы:Жазушы, 1989.

355. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
354

АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ ТҰЛҒА
МӘСЕЛЕЛЕРІ
MATTERS OF HUMANITY AND PERSONALITY IN ABAI'S PHILOSOPHY
Рысбеков Т.З., т.ғ.д., профессор.
М.Өтемісов атындағы БҚМУ,
Орал, Қазақстан Республикасы;
Шынтемирова Б.Ғ., т.ғ.д., профессор.
Батыс Қазақстан инновациялық
технологиялық университеті,
Орал, Қазақстан Республикасы

Аңдатпа
Биыл Абайдың 175 жылдығы атап өтілуде. Абай – тек қазақ мәдениетінің шыңы ғана
емес, сонымен қатар, шын мәнінде, халықтың рухани көсемі. Оның көзқарастары
қазақтардың рухани өркендеуінің берік тірегі болып табылады. Ол қазақ халқының
ұлттық санасының оянуының бастауында тұрды. Абай өзінің поэзия, философия,
психология, этика, эстетика, музыка саласындағы тамаша дарынының мәнінде өте
жоғары деңгейде тұрды. Мақалада ұлы Абайдың адамгершілік және тұлға
жөніндегіфилософиялық көрқарастары қарастырылады.
Тірек сөздер: адамгершілік, тұлға, ар, мейірімділік, парыз, махаббат, надандық,
жомарттық, құндылық.

356. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
355

Абай – өз халқының рухани көсемі. Сонымен қатар барлығымыз сияқты кішігірім
және ажалды, өткінші жеке адам. Өмірінің қалған уақытын немен алу керектігі
жөнінде өзіне-өзі сұрақ қоя отырып, былай ой толғайды: «Бұл жасқа келгенше жақсы
өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық,
жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы
жасқа келдік; қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсызын,
байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтып,
не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын». Ел бағу..., мал бағу...,
ғылым бағу..., софылық қылып дін бағу..., балаларды бағу мәселелерін ой тізбенінен
өткізе отырып,оларды ермек қыла алмағанын айта келіп, «Ақыры ойладым: осы
ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен сияны ермек қылайын,
кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім
өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді бұдан басқа ешбір жұмысым жоқ»
деген байлам айтады. (1,б.378-379).
Жоғарыда атап өткен Абай таңдауларын саралай отырып – Билік, Байлық, Білім, Дін,
Жанұя, Сөз – ақынның адами белсенділіктің басты салаларын таңдауындағы
жаңашылдық айқындығын көреміз. Өзінің екінші қара сөзінде Абай өз халқын қатаң
ұлттың өзін-өзі сынау арқылы таниды. Абай өз халқын жақсы таниды, оның міндеті –
оны зұлымдықтарын жеңіп, ағартушылыққа ояту. Екінші ғақылиясында қазақ
халқының көршілерін (сарт-өзбек, ноғай, орыс) мақтай отырып, өз халқын ұялтып,
дамуға итермелейтін намыс туғызуға тырысады: «Оның бәрі бірін-бірі қуып, қор
болмай, шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болғандық әсері». (1,б.380).
Абайдың өмір сүрген дәуірді көрнекті ғалым М.Әуезов былай суреттейді: «Мәдениет
өнер-білімге кенжелеп, артта қалған ел-жұрт бар. Қыс жұты, жаз індетімен аралас ел
шаруасының құтын шайқап, барымта жасап, бақталастан туған әлек, лаң әкеліп, соны
қалың ел ортасына пәле ғып жүрген, қанап, тонап, сорлатып жүрген атқамінер
шонжар бар. Өздері надан, өздері ел тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын дүлей
қараңғы тап. Олар бастаған ел көшінің барар беті – қараңғы, екіталай тығырық»
(2.б.33)

357. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
356

Осы мақаламыздың басты мақсаты – Абай қара сөздеріне талдау жасау емес, ақынның
адамгершілік, тұлға, отаншылдық тәрбиелеріне байланысты көзқарастарына тоқталу.
Абайдың философиялық көзқарастарының көбі адамгершілік мәселесіне келіп
тіреледі. Бұл мәселе барлық халықтарды қай кезде де толғандырмай қоймаған, өйткені
ол – адамның қоғамдағы әрекетін реттеудің бір тәсілі. Абай адам табиғаттың маңызды
бөлімдерінің бірі болып табылады, сондықтан да оның бойында табиғаттың басқа
жаратылыстарының бойында кездеспейтін ерекшеліктерге ие. Ақын адам бойындағы
үш бастауды: ақыл-ой, адамгершілік және еңбекті бөліп көрсетеді. Олар өзара
байланыста және бірлікте. Ол адамдарды жаманшылықтарынан арылтып, халқы мен
ол өмір сүріп отырған қоғамын өзгертпек болады. Мұндай адамдарда мейірім, әділет,
шапағат, ар-ұят, ұялаған жылы жүректі жандар. Дүниенің мүмкіндіктен шындыққа
айналуының бас себебін Абай «Махаббат» ұғымы арқылы түсіндіреді. Одан үш сүю
шығады: адамзаттың өзін махаббатпен жаратқан Алласын сүюі (парыз философиясы),
адамзаттың бәрін бауырым деп сүюі (бауырмалдық философиясы), хан жолы деп
әділдікті сүюі (әділеттілік философиясы). Абай түсінігінде махаббат пен сүю бір емес
сүю адамға қатысты іс, махаббат адамзатқа дейін бар болған мүмкіндік – шындық.
Махаббат адам болмысында, оның жан азығына айналған жаратушысы мен пендесі
арасындағы тіршілікте таусылмайтын қуат көзі. Махаббатсыз әділеттілік жоқ. (3,б.18)
Өзінің он бесінші сөзінде былай дейді: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың
келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір өзіңнен
өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өміріңді қалай өткіздің екен, не білімге,
не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің?
жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?». (1,б.392-393)
Ғасырлар бойы халық санасында сақталып келген ар, адамгершілік, мейірімділік,
жоғары түсініктерін ақын өзінің парыз және жауапкершілік сияқты түсініктермен
толықтырады. «Әрбір ақылы бар кісіге иман парыз, әрбір иманы бар кісіге ғибадат
парыз екен» (1,б.405). Отыз жетінші сөзінде: «Адамның адамшылығы істі
бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес... Адам баласын замана
өстіреді, кімде-кім жаман болса, замандасының бәрі виноват... Дүниеде жалғыз қалған
адам-адамның өлгені. Қапашылықтың бәрі соның басында. Дүниеде бар жаманда

358. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
357

көпте, бірақ қызық та, ермек те көпте. Бастапқыға кім шыдайды? Соңғыға кім азбайды
?... Жаман дос-көлеңке, басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт
шалса, іздеп таба алмайсың... Досы жоқпен сырлас, досы көппен сыйлас. Қайғысыздан
сақ бол, қайғылыға жақ бол... Бағың өскенше тілеуіңді ел де тілейді, өзің де тілейсің,
бағың өскен соң – өзің ғана тілейсің». (1,б.413-414). Бұл жоғары адамгершілік
түсініктері жауыздықпен ымыраласа алмайтын және еріншектікпен, науандықпен,
мақтаншақтықпен күресетін ішкі әрекеттерді туғызады. Абай өзінің 38 сөзінде:
«Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі –
надандық, екінші – еріншектік, үшінші – залымдық деп білесің.
Надандық – білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп
болмайды... Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны.
Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады.
Зұлымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады.
Бұлардың емі, халлақына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты тұрлаулы,
ғадалат ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын». (1,б.429).
Адамгершілік мәселесін жалғастыра отырып, соңғы 45 сөзінде хакім Абай былай деп
тұжырымдайды: «Адамшылықтың алды – махаббат, ғаделет сезім. Бұлардың керек
емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол – жаратқан тәңірінің ісі... махаббат сезім
кімде көбірек болса ол кісі – ғалым, сол - ғақыл» (1,б.440).
Өзінің творчествосының барлық бағытында Абай адамгершілік тұрғысынан жетілуге,
әдет-ғұрыптарды жақсартуға шақырады. Ақын өзгені сыйлау, барлық жағдайда
шыншылдық, адалдық, көңілдің ашықтығы мен әділдік адамды сүю мен гуманизмге
ерекше тән белгілер деп санады.
Абай адамның ерекше қасиеттерінің бірі жомарттық деп атап көрсетеді. Ақын осы
қасиеттен үш ұғым (шындық, ақ пейілділік, ақылдылық) шығарса, бұл үш ұғымға тағы
да үш ұғым (шындықтан – әділет, ақ пейілділіктен – шапағат, ақылдылықтан -
даналық) шығарады. Әділеттің негізі шындықта. Барлық – шындықтың негізі.
Адамның дүниеге келуі – әділеттілік, ол нағыз шындық, яғни шындықтың мазмұны –
әділеттілік. Шапағат ақ пейілділіктің өлшемі. Даналық – ақылдың кемелденген

359. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
358

көрінісі (2,б.19-20). Абай даналыққа даналықты жеткізетін сөзге, іске, мінез-құлыққа
ерекше мән берді... Абай іліміндегі даналық теориялық тапшылау емес, адам болып
өмір сүру тәсілі (1,б.440).
Адам бойындағы көптеген маңызды моральдық – адамгершілік саналары мен
түсініктерді талдай отырып Абай әрқашанда еліктеу үшін жақсы үлгі болу керек,
өйткені жаман үлгі адамдарда жаман мінезді қалыптастырады. Абай әдептілік,
шыдамдылық, ата-аналардың балаларға деген көңіл бөлуі мен сүйіспеншілігінің
қажеттігін айтады.
Бүкіл адамзатты ықылым заманнан толғандырып келе жатқан мәселе – тарихты
жасаудағы жеке адамдардың (яғни тұлғаның) рөлі. Тұлға әрқашанда да өзінің өсіп
тұрған топырағына тәуелді ағаш сияқты халыққа тәуелді. Тұлғаның әлеуметтік күші
оның халықпен байланысында. Алайда халықтың ойын сезімталдылықпен «таңдауға»
тек кемеңгер ғана қабілетті. Сонымен қатар халықтың күші, тұрмыстық қуаты мен
өзін таныта білу бірлікті талап етеді. Халықтың бірлігі өз кезегінде бірыңғай
орталықты, өзінің ақылымен және тәжірибесімен көрнекті адамды, халықтың
мемлекеттік рухы мен құқықтық еркін білдіретін кісіні талап етеді. Қысқасы, халық
дана көсемге мұхтаж болады. Жалпы алғанда, тарихи тұлғалар – жағдайлардың
күшімен және жеке басының сапаларымен тарих тұғырына көтерілгендер. Олар – тек
іс-әрекеттің және саясаттың қайраткерлері ғана емес, сонымен қатар ойлағыш
адамдар, не қажет және не уақытылы және өзінің соңынан бұқараны ерте алатын
рухани басшылар. Бұл адамдар тарихи қажеттілікті сезінеді және қабылдай алады
(5,б.5).
Ұлы Абай өркениеттің жалпы адами құндылықтарына сенім артып, қазақ халқы
этномәдени дамудың алғышарттарын тиімді пайдалана білетіндігіне тарихи-
философиялық ой айтады. Абайдың үшінші қара сөзінде «...болыс болғандар өзі
қулық, арамдықпен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам,
қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме
де залал жасауға қолынан келеді деп» (1,б.381). Міне, қазіргі билік басында
жүргендердің осы тұрғыдан қарағанда халыққа артар күнәсі де, кінәсі де көп. Ал соны
көрсе де көрмеуіміз, білсек те білмеуіміз – жағымпаздығымыз, болашақ ұрпақ

360. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
359

алдындағы кінәміз. Абай: «есті адам, есті кісілер олай етпес болар» дейді (6,б.2-3).
Тұлға жөнінде Абайдың мына пікірі жақынырақ келетін сияқты: «...ол заманда ел
басы, топ басы деген кісілер болады екен.Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса,
билік соларда болады екен. Өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре
береді екен. Ол елбасы, топ басшылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны
сынамақ, бірден-бірге жүгірмек болмайды екен «Бас-басына би болсаң, манар тауға
симассың, басалқаңыз бар болса жанған отқа күймессің» деп, мал айтып тілеу қылып,
екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген соң, қайтып бұзылмақ түгіл,
жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп
тырысады екен. Оны зор тұтып, әулие тұтып, онан соң жақсылары да, көп азбайды
екен. Бәрі өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шыныменен жетесінде жоқ болмаса,
солардың қамын жемей қайтеді?» (1,б.432).
Абай творчествосында тұлға деген ұғымды кісілік дегені ашады. Кісілік деген
адамның намысы, өзіне-өзі жасайтын құрметі. Онсыз адам-тағдыр тәлкегіне түскен
мүсәпір. Онсыз адамның қажеті толық емес. Абай түсінігінде «кісілік» пен
«адамшылық» бір мәнде емес. Адамшылық – адамның қасиеттері туралы сана сөздің
тазалығы, ой тазалығы. Абайша айтқанда «адамға жақсылық жасау адамшылықтың
негізі» (3,б.32-39). Абай ауызбіршілік бірлікке сүйене отырып, тұлғаға тән қасиеттің
барлығы арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді деп түйеді.Абайдың тұлғаның
мағынасын беретін өлеңдеріне «сәулең болса кеудеңдені» айтуға болады:
Сәулең болса кеудеңде
Мына сөзге көңлің бөл.
Егер сәулең болмаса,
Мейлің тіріл мейлің өл.
Танымассың көрмесең,
Қаптаған соң көзді шел.
Имансыздық намазда -
Қызылбастың салған жол.
Көп шуылдақ не табар,
Билемесе бір кемел?

361. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
360

Абайдың Еденицасы ел басқаруда айтарлықтай рөл атқаратын тұлғалары Ақын
империяның жандайтаптары емес, рухани дербестігі бар, халықтың жағдайын
ойлайтын тұлғалар басқарса екен дейді.
...Единица – жақсысы
Ерген елі бейне-көл.
Өз басыңдық болар сол.
Единица кеткенде,
Не болады өңкей нөл?
Берекеңді қашырма,
Ел тыныш болса, жақсы сол. (1,б.90-91).
Бұл арада ақын ел басқару жүйесінде жақсылыққа бастайтын, халқын береке-бірлікке
апаратын басшының кемел (асқан шебер, жетік, алғыр) түрін аңсау байқалады.
Ақын жалпы адам мәселесіне ерекше көңіл бөле отырып, оның артықшылығын
сипаттайтын үш түрлі қасиетін атайды: ерік, сезім, ақыл. Абайдың айтуынша ерік-
қайраттың ісі, сезім – жүректің ісі, ақыл – сананың ісі. Осы үш қасиетке ие болған
адамдарды «толық адам» деп санайды. Абай «есті адам» мен «есер»
адамның мінез-құлқына сипаттама бере отырып жеке тұлғаның бойында өзін-өзі
бағалау, өз басын қадірлеу сезімдері басым болғанда ғана ол адам «адам» деген атқа
ие болады деп түсіндіреді. Сонымен, Абай дүниетанымының негізгі өзегі –
өмір мен заманның үнемі ағымда, өзгерісте болатындығы, халықтың заман
өзгерістеріне, сынына төтеп бере алушылығы, яғни өміршеңдігі. Абай осындай
тіршілік талабына сай өсуді туған жұртының бойынан таба алмай қиналады. Ақын
халқына ренжиді, өкпелейді, оның надандығын, бойкүйездігі мен пасықтығын аяусыз
қамшылайды.
Мынадайға кез болдық,
Аума-төкпе заманда,
Ел билеген адам жоқ
Ата менен бабаңда

362. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
361

Болыстықтан пайда қып,
Шығыныңды алсаң жаман ба? (1, б.69).
немесе:
Әуелде тәңірім сорлы етті,
Арсыз елмен әуре етті,
Жалғыз үйде күңірентті.
Адам деген даңқым бар,
Адам қылмас хақым бар. (1, б.115).
Міне, Абай заманынан бері қарай талай жылдар өтсе де осы сындарлы сын қазақ
ұлтына әлі де керек-ақ. Қазақ әлі де сол кемшіліктерден, сол бойкүйездіктен құтылып
бола алған жоқ.
Абай айтқандай:
Өңкей жалған мақтаныш,
Шыңның бетін бояды
Бұл сөзімде жалған жоқ,
Айтылмай сөзім қалған жоқ,
Абайлаңыз, байқаңыз,
Елдің жайы солай ды.
Немесе:
Сабырсыз, арсыз, еріншек,
Көрсеқызар, жалмауыз
Сорлы қазақ сол үшін
Алты бақан, ала ауыз (1, б.51-53).

363. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
362

Осы айтылған шындық бүгін де күн тәртібінен түсті деп айта алмаймыз.
Әлі де үлттық мүддеміз бір мақсатқа жұмылды, аңду, алдау, өсек, арыз, бақталастық,
бас мақтан қойылды деп айта аламыз ба? Сыртқа ұмтылмай, түзден қанағат іздемей,
ақылға билік бермей, ортақ ұлттық мүдде мен мінез таппай, рухани тәуелсіздіктен
құтылмай өркениетті елдер қатарына қосылу қиял болып қала берері сөзсіз.
Озық үлгілерден құралатын қазақ қоғамының қазақ өркениеттілік қасиеттерін
қалыптастыратын Абай дүниетанымын жалпы адамзаттың ойлау дәрежесіне
көтерілген озық ойшыл әлемдік құбылыс ретінде тану артық емес.
Абай – түпсіз мұхит, ол әлі де талай кезеңнің ғалымдарының алдында зерттеу, танып
білу міндетін қояды.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Абай. Өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер – Алматы: Жібек жолы.
– 2005-487 бет.
2. Әуезов М. Әр жылдар ойлары – Алматы: 1959
3. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат – Алматы: Қазақ университеті –
2004, - 83 бет.
4. Рысқалиев Т. Абай философиясының қыры мен сыры // Егемен Қазақстан –
2020, - 1 қаңтар.
5. Рысбеков Т. тарихи тұлғалар: уақыт және өмір жолдары – Алматы: Абзал-Ай –
2014, - 528 бет.
6. «Бастығы бақ, астындағы тақ және уақыт» //writers.kz/journals/?1Д=10&NUM =
122&CURENT = &Article = 3586

364. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
363

Аннотация
В этом году отмечается 175-летний юбилей великого Абая. Абай не только вершина
казахской культуры, но и , по сути, духовный отец народа. Его мировозрение –
крепкий фундамент духовного возрождения казахов. Он стоял у истоков пробуждения
национального самосознания казахского народа. Во всех ипостасях своих
изумительных дарований поэзии, философии, психологии, этики, эстетики, музыке –
Абай был на высочайшем уровне. В статье рассматриваются философские суждения
великого Абая о нравственности и личных достоинствах человека.
Ключевые слова: доброта, долг , личность, любовь, невежество, нравственность,
честь, щедрость, ценность.

Annotation
This year celebrates the 175th anniversary of the great Abay. Abay is not only the promoter
of Kazakh culture, but also, in fact, the spiritual patrimony of the people. His worldview is
a strong Foundation for the spiritual revival of the Kazakhs. He stood at the origins of the
awakening of the national identity of the Kazakh people.Abay was at the highest level in all
aspects of his amazing talents of poetry, philosophy, psychology, ethics, aesthetics, and
music. The article discusses the philosophical judgments of the great Abay about the
morality and personal assets of man.
Keywords: kindness, duty, personality, love, ignorance, morality, honor, generosity, value

365. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
364


ҚАЗАҚ ӨЛКЕСІН РЕСЕЙГЕ ҚОСЫП АЛУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТӘУЕЛСІЗ
ОТАНДЫҚ ТАРИХНАМАДА ЗЕРДЕЛЕНУІ
INDEPENDENT NATIONAL HISTORY STUDY OF KAZAKHSTAN'S
INTEGRATION TO RUSSIA

ҚҰРМАНАЛИН С.Б.
т.ғ.к. доцент
Батыс Қазақстан инновациялық
технологиялық университеті
Аннотация
Мақала тарихнама мәселесіне арналған. Қазақстанның Ресейге қосылуы үлкен
тарихи үдеріс ретінде қазақ халқының өмірінде болды және әр дәуірде әрқилы
қарастырылды. Еңбекте тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстан тарихының зерттелуі
аясындағы нақ осы мәселенің тарихнамасы талданады.
Кілт сөздер: тарихнама, тәуелсіздік, зерттеушілер, тарихи концепция, жаңа
көзқарастар, қосылу, жаулап алу, отарлау
Бұл тақырып Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі тарих ғылымында
ғылыми жағынан өзекті, маңызды болып табылады. Күні бүгін Қазақстанның Ресейге
қосылуы немесе керісінше Ресейдің кең байтақ өлкені қосып алуы мәселесі
төңірегінде жаңа заман талабына сай жаңа көзқарастық негізде жаңа идеялар мен
нәтижелер жасауға қажеттілік туып отыр. Қазақстанның Ресейге қосып алынуы және
орыс отарына айналуы туралы мәселе қазақ зерттеушілерін қатты толғандыратын
мәселелердің бірегейі. Қазақ даласын басқаға тәуелді еткен бұл процеске кім кінәлі
деген сауалға жауап табу үшін қазақ ғалымдары мәселенің астарына тереңдеп үңілді,
көптеген еңбектер де жазды. Зерттеушілердің бұл тақырыпқа байланысты

366. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
365

тұжырымдары үш бағытта өрбіді. Біріншіден, Қазақстанның Ресейге қосып алынуына
сыртқы факторлардың, әсіресе жоңғар шапқыншылығының әсері; екіншіден, осы
процестегі жеке тұлғалардың, әсіресе Әбілқайыр ханның орны мен рөлі; үшіншіден,
казақ билеушілерінің және қазақтың өз арасындағы ішкі алауыздықты өршіту
саясатының халықтың Ресей боданына айналуын тездетуге ықпалы.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер ұзақ жылдардан соң
отандық тарих проблемаларын жоғарыдан араласусыз және идеологиялық өктемдіксіз
зерттеуге мүмкіндік алды. Бұл бағытта мемлекет басшысының өзі «Абай туралы сөз»
атты баяндамасында былай деп атап өтті: «Ол қазақ тарихының айрықша ауыр кезеңі
еді. Жер шарының неғұрлым көп бөлігін иемденуге тырысқан империя Орталық
Азияны көктей өтіп, шығыс пен күнгейге тереңдей енуді көздеген-ді. Сондай
стратегиялық мақсаттың дәл өтінде тұрған ел Қазақстан болды. Басқадан айырылса
да, одан айырылмау саясаты алғаш рет сол кезде бой көрсетті. Ел билеудің тарихи
қалыптасқан ұлттық жүйесі біржола мансұқталды. Метрополияның өзіндегі тәртіп
күштеп енгізіле бастады. Әуелі қазақтың әр ұлысынан бірнеше шағын хандықтар
құрылып, этноаумақтық тұтастық бұзылды. Сосын әр хандықтың халқы мен жері ата-
атаға, ру-руға бөлінетін жігімен ауыл-ауылға, болыс-болысқа бөлінді. Жер бетінде
осындай тәлкекке ұшыраған халық ешқайда да жоқ шығар. Бұның бәрі отарлық
кеңістіктің тұрғындары тарихи қалыптасқан мемлекеттілігін қайтадан қалпына
келтіре алмайтындай қып, оларды жер мен суға байырғы иелік құқынан біржолата
айыруды көздеп, алдын ала ойластырылған зұлым саясат еді».[1; 60-61]
«Отаршылдық жағдайындағы ұлттық қозғалыстар: Қазақстан, Орта Азия,
Солтүстік Кавказ» атты Бүкілодақтық «Дөңгелек столға» (1990 ж. 27-28 маусым)
қатысушылар «қосылу» ұғымын «империяның билігін өз еркімен тануды ғана емес,
сонымен қатар (шаруалар арқылы және әскери) жаулап алуды, отарлауды қамтитын»
сан қырлы үрдіс ретінде түсіну керек деген қорытындыға келді.[2]
1994 жылы жарық көрген «Қазақстанның көне заманнан бүгінге дейінгі
тарихы» очеркінде Ресейге қосылу тарихын баяндау қазіргі ғылыми

367. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
366

айқындамалардың шоғырланған көрінісі болды. «Қазақстан Ресей империясының
құрамында» деген бөліміндегі бір тарау «Қазақстанның Ресейге қосылуы: кіруі,
жаулап алуы, отарлауы» деп аталады. Онда ХVI-XVIII ғасырлар бойындағы екі халық
арасындағы саяси байланыстар туралы материал баяндалады; Ресейдің Хақназар және
Тәуке хандарға жақсы көзқараста болғаны туралы; Қазақстан аумағына жоңғарлардың
басып кіріп, Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауын
тездеткені туралы, рубасылары мен Әбілқайыр хан арасында елеулі алауыздық
болған, Әбілқайыр ханның патша үкіметіне жасаған өтінішінде Орта жүз бен Ұлы
жүзді бодандыққа қабылдауды сұрап, халық атынан әрекет еткені, ал олардың едәуір
кейініректе және басқа жағдайларда қабылданғаны туралы айтылады. Патша өкіметі
саясатының отаршылдық бағытының күшейе түсуіне, оның жаңадан қосылған
жерлерде ішкі саяси жағдайды қиындатқанына баса көңіл бөлінеді. Очерк авторлары
отарлау саясаты қазақ жерін айналдыра бекіністі шептерді құру мен бұл жерлерде
ресейлік басқару жүйесін енгізуден көрінді, мұның өзі қазақ халқының көпшілік
бөлігінің наразылығын туғызып, бірқатар толқуларға ұласты деп санайды. Қорыта
келгенде, мынандай айқын баға берілген: «Кіші жүздің едәуір бөлігі, Орта жүздің
кейбір аудандары Ресей бодандығын өз еріктерімен қабылдады. Орта жүздің көпшілік
бөлігі мен Оңтүстік Қазақстанның бірқатар аудандары патша үкіметі әскери
күштерінің көмегімен қосылды. Халықтың басым көпшілігінің үстінен бақылаусыз
билік жүргізуге ие болған Ресей барлық салада дерлік отарлау саясатын кеңейте
түсті».[3; 194]
Қазіргі уақытта Қазақстан Ресей империясының бір бөлігі болған кезден бастап
халқымыздың жүріп өткен тарихи жолы жоғары деректілік деңгейде қайтадан ой
таразысынан өткізілуде. Тарихшылар «Қазақстан үшін дамуының басқаша жолы
болды ма, егер болса, оның мәні қандай болуы мүмкін еді» деген сауал төңірегін
қарастыруда.
Тәуелсіздік алған соң ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында «Ресейге
қосылу» және басқа да қаралған ұстанымдарды қайта қарауда жаңа баға берілді.
Тарихшылар осы аталған тарихи факт бір мезгілдегі акт емес, қосылу әртүрлі уақытта

368. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
367

түрліше жолмен жүрді деген қорытындыға келеді. Осы жұмыстардың ішінен біз
И.В.Ерофееваның «Присоединение Казахстана к России как историографическая
проблема» еңбегін бөліп айта аламыз, онда мәселенің тарихнамалық аспектісі,
кеңестік тарихнамадағы мәселеге қатысты концептуальды үйлесімдер қаралады.
Кейінгі әдебиеттерде мәселенің дамуы негізінде Қазақстандағы патшалық жаулау
саясатына акцент жасалады. Қазақ жүздерінің Ресей құрамына кіруі-Ресей
протекторатын қабылдау тұжырымдамасы А.Күзембайұлының «История Казахстана
(с древнейших времен до 20-х годах ХХ века)», Ж.О. Артықбаевтың «Казахское
общество: традиции и инновации» еңбектерінде сипатталады.
«Очеркте (1994 ж.)» мәселенің жоғарыдағыдай қойылуы тарихи ақиқатты
көрсетпейді деген тұжырымға қазақ тарихшылары барған сайын көбірек ден қойған
болатын. Бұл бағытта академик М.Қозыбаев «Қазақстанды Ресей жаулап алды» деп
көрсетті[4], осы ұстанымды ғалым М.Әбдіров [5] те ұстанды. Көптеген зерттеулерінде
Ж.Қ.Қасымбаев [6] қазақ жүздерінің қосылуы әртүрлі сыртқы саяси және ішкі
шарттарға байланысты жүрді дейді.
Қазіргі Ресей тарихнамасында Қазақстанның Ресейге қосылуы ұлтаралық
қатынасты меңгеру және «Ресей-Шығыс» мәселесі контексінде қаралды, онда негізгі
акцент Ресей мен Қазақстанның біріккен қатынасына талдау жасалып, отарлау
саясатының заңсыз әрекеттері және позитивті таластар қаралады.
А.Күзембайұлы жоғарыда аталған еңбегінде қазақ жүздерінің «тәуелді
мемлекет сыртқы саясаттан тыс барлық салаларда егемендігін сақтап қалатын
отарлық тәуелділік түрінде» протекторатты қабылдауын факт ретінде дәріптей
отырып, Қазақстанның Ресейге қосылуына тоқталады. Зерттеуші қазақ хандары мен
сұлтандары тек қана әскери көмек алуды және солтүстік шекараларын
қауіпсіздендіруді, сондай-ақ ішкі таластарда Әбілқайыр ханға дес бермеуді көздеп,
бұл дипломатиялық актіге тиісті дәрежеде мән бермегенін айтады. Ресей болса, өз
кезегінде протекторат шарттары бойынша міндеттемелерін орындамай, бұл жағдайды
Қазақстанда отаршылдық саясат жүргізуге пайдаланды.

369. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
368

Тарихшы Ж.Артықбаев жоғарыда көрсетілген туындысында Қазақстанның
оңтүстігін орыстар жаулап алған дей келе, өз еңбектерінде «протекторатты қабылдау»
терминін пайдаланады.
Академик М.Қозыбаев «Истории России есть история страны, которая
колонизируется» деген мақаласында Қазақстанның Ресей құрамына кіруі туралы өз
пікірін келтіреді. Еріктілік сипатты толықтай жоққа шығара салып, ғалым қарапайым
халық тәуелсіздігінен айырылғысы келмеді деп жазған А.Левшиннің зерттеулеріне
сілтеме жасайды. М.Қозыбаев «қосылу» («присоеденение») термині тарихи үрдістің
мәнін нақты ашпайды және Қазақстанды негізгі обьектіге жанасып кеткен субьект
ретінде көрсетеді деп сынайды. Ғалым Қазақстанды басып алу стратегиясы сонау І
Петр кезінде айқындалып, одан кейінгі уақытта түпкілікті рәсімделгенін көрсетеді.
Әбілқайыр ханның Ресейге тәнті болуы «ұлтты сақтап қалу үшін қолайлы жағдай
қалыптастыру мақсатында» қазақтардың империя билігін мойындауға мәжбүрлікті
қалыптастырған тарихи жағдай деп түсіндіреді. Сонымен қатар автор Қазақстан Ресей
құрамына жаулап алу арқылы кірді деп есептейді.
«Атамұра» баспасында жарық көрген бес томдық Қазақстан тарихының жаңа
заман дәуіріне арналған үшінші томы біз қарастырып отырған мәселеге тәуелсіз
тарихи сана тұрғысынан баға берген деп айтуға болады.[7] Академиялық еңбекте ұзақ
уақыт бойы үстемдік етіп келген «Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуы» дейтін
тұжырымдама едәуір өзгеріске ұшырады. Тәуелсіз Қазақстанның тарихы ғылыми
зерттеулердің дербес объектісіне айналған жағдайда ғалымдар Орталық Азияда
қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесін, І Петрдің Үндістанмен және
Қытаймен сауда жолын басып алу, «бүкіл Азия елдері мен жерлеріне енуге кілт беріп,
қақпаны ашуға» тиісті Дала өлкесін жалмап-жұту жоспарын іске асырған «шығыстық
идеясын» салиқалы да салмақты зерделейді. Сонымен бірге қазақ қоғамының ішіндегі
дағдарысты құбылыстардың тарихы жөніндегі аса маңызды нәтижелер – көшпелі
қауымдастық ішіндегі бірлесе-бірігудің нашарлығы, бытыраңқылыққа бет бұрудың,
рулық тартыс-таластың күшеюі, билік құрылымдарындағы ішкі саяси күрес,
материалдық байлықтардың сарқылуы, адам шығындарының көбею салдары

370. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
369

қорытылды. Осындай жағдайларда Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының жекелеген
топтарының өкілдері Ресей империясының билігін мойындауға мәжбүр болды, Ұлы
жүз кейіннен жаулап алынды. Қалай болғанда да, шаруашылық және әскери отарлау
салдарынан Қазақстан саяси тәуелсіздігі мен мемлекеттік егемендігінен екі жүз алпыс
жылдай қол үзіп қалғаны тарихи шындық болып табылады.
Томда Қазақстанды Ресей құрамына енгізу үрдісін түсіндіру барысында
авторлар ұжымы бұл мәселе жөніндегі Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың, А.М.Панкратованың, Е.Бекмахановтың, П.Г.Галузоның және
басқаларының еңбектерінде айтылған көзқарастарды ескерген.
Сонымен қазіргі Қазақстанның тарих ғылымының ерекшелігі Қазақстан
тарихнамасының ұзақ уақыт ресейлік, жалпыодақтық бөлімнен өз алдына жалпы
тарихтық жеке ауқымдық сипатта бөлініп шығуы, бұл Отандық тарихшылардың
көптеген мәселелерді жеке зерттеп және зерттеушілердің қорытындыларын
дәлелдеуге әкеледі. Осының бәрі бүгінгі таңда тарихи өткен кезеңге обьективті түрде
қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақты талдауды қажет етеді.

371. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
370

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Абай. Наследники. На перепутье. Алматы.1995. С. 304.
2. Национальные движения в условиях колонизации: Казахстан, Средняя
Азия, Северный Кавказ (Материалы Всесоюзного круглого стола 27-28
июля, 1990 г.) Целиноград, 1991. С. 119.
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы, 1994.- 446
б.
4. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.-263 б.
5. Абдиров М. История казачества Казахстана. Алматы, 1994.-160 с.
6. Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств (XVIII в.).
Алматы, 1999. – 288 с.
7. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3-том.
Алматы, 2002.- 768 б.

Аннотация
Курманалин Самат Бакитжанович к.и.н., доцент. г.Уральск, Западно-
Казахстанский инновационно-технологический университет.
Статья посвящена к проблеме историографии. Присоединение Казахстана к
России стало великим историческим процессом для жизни казахского народа и также
в каждой эпохе воспринимался по-разному. В работе анализируется историография

372. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
371

этого вопроса в контексте исследования истории Казахстана в условиях
независимости.
Ключевые слова: Историография, независимость, исследователи, историческая
концепция, новые взгляды, завоевание, колонизация
Resume
Kurmanalin Samat Bakitzhanovich, candidate of history science, Associate professor.
Kazakhstan, Oral. West Kazakhstan Innovational Technological University
This article is about the issue of historiography. The accession of Kazakhstan to Russia
became a great historical process for the life of the Kazakh people and was also perceived
differently in each era. The paper analyzes the historiography of this issue in the context of
a study of the history of Kazakhstan in conditions of independence.
Key words: Historiography, independence, researchers, historical concept, new views,
conquest, colonization.

373. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
372


ӘЛ-ФАРАБИДІҢ МҰРАСЫНДАҒЫ
РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ІЗГІЛІКТІ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ
Таубаева Ш.Т.,п.ғ.д.,профессор
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
Иманбаева С.Т.,п.ғ.д.,профессор
Абай атындағы ҚазҰПУ
Балтабаева Ж.Қ., п.ғ.д.,профессор
Абай атындағы ҚазҰПУ

Андатпа.
Мақалада әл-Фарабидің философиялық-педагогикалық және әлеуметтік-этикалық
мұрасындағы рухани-адамгершілік ізгіліктік құндылықтар жүйесі ашып көрсетілген.
Ғалымның рухани-адамгершілік мәселелері бойынша идеялары жүйеленген. Бұл
идеялар «қайырымды қала», «интеллектуалдық қайырымдылық», «этникалық
қайырымдылық», «тәрбие», үйрету», «ақыл», «парасат», «бақыт» сияқты негізгі
ұғымдармен сипатталған. Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы заманауи ғылым
философиясы тұрғысынан зерделенді.
Кілт сөздер: ренессанс, педагогика, әдіснама, тұжырымдама, дүниеге көзқарас,
зерттеуші, дидактика, оқыту, үйрету, тәрбиелеу, ақыл, бақыт, пайым, парасат,
мұғалім, каллиграфия, музыка, психология, қайырымдылық, мұра.

Резюме. В статье раскрывается система духовно -нравственных
добродетельных ценностей в философско-педагогическом и социально-этическом
наследии Аль-Фараби. Систематизированы идеи ученого по вопросам духовно-
нравственного воспитания. Эти идеи проиллюстрированы основными категориями
такие как «добродетельный город», «интеллектуальная добродетельность»,

374. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
373

«этническая добродетельность», «воспитание», «научение», «разум»,
«рассудительность», «счастье». Педагогическое наследие аль -Фараби
рассматривается в с позиций философии науки современности.
Ключевые слова: ренессанс, педагогика, методология, концепция,
мировоззрение, исследователь, дидактика, обучение, научение, воспитание, ум,
счастье, разум, рассудительность, учитель, каллиграфия, музыка, психология,
добродетельность, наследие.
СИСТЕМА ДУХОВНО -НРАВСТВЕННЫХ БЛАГОРОДНЫХ ЦЕННОСТЕЙ В
НАСЛЕДИИ АЛЬ-ФАРАБИ
Резюме. В статье раскрывается система духовно-нравственных благородных
ценностей в философско-педагогическом и социально-этическом наследии Аль-
Фараби. Систематизированы идеи ученого по вопросам духовно-нравственного
воспитания. Эти идеи проиллюстрированы основными категориями такие как
«добродетельный город», «интеллектуальная добродетельность», «этническая
добродетельность», «воспитание», «научить», «разум», «рассудительность»,
«счастье». Педагогическое наследие Аль-Фараби рассматривается с позиции
философии науки современности.
Ключевые слова: ренессанс, педагогика, методология, концепция,
мировоззрение, исследователь, дидактика, обучить, научить, воспитать, ум, счастье,
разум, рассудительность, учитель, каллиграфия, музыка, психология,
добродетельность, наследие.

375. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
374

SYSTEM OF SPIRITUAL AND MORAL VIRTUOS VALUES IN THE HERITAGE
OF AL-FARABI
Summary
The article reveals the system of spiritual and moral virtuous values in the philosophical,
pedagogical and socio-ethnical heritage of Al-Farabi. The ideas of the scientist on issues of
spiritual and moral education are systemized. These ideas are illustrated by the main
categories such as a “virtuous city”, “intellectual virtue”, “ethnic virtue”, “upbringing”,
“teaching”, “mind”, “judgment”, “happiness”. The educational heritage of Al-Farabi is
considered in terms of the philosophy of modern science.
Keywords: renaissance, pedagogy, methodology, concept, worldview, researcher, didactics,
teaching, learning, upbringing, intelligence, happiness, mind, prudence, teacher, calligraphy,
music, psychology, virtue, heritage.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағыты –
интеллектуальдық ұлт қалыптастыру. Сондықтан «Интеллектуальдық ұлт - 2020»
ұлттық жобасында жаңа қазақстандықтарды тәрбиелеу мақсатында білім беру
үдерісін зияткерлендіру қажеттігі идеясы ұсынылды. Сол интеллектуалды ресурстың
бірі – бүгінгі жастардың рухани-адамгершілік мәдениеті. Заманауи қазақ
жастарының, Ұлы дала ұрпақтарының санасын рухани жаңғыртуда тарихи
тұлғалардың әлемнің және өз Отанының біліміне, ғылымына, мәдениетіне қосқан
үлесі, өмірлік қағидалары мен әділеттік жолындағы күресі, адамзатқа жасаған игілік
істері сияқты құндылықтардың маңызы арта түсуде. Сондай тұлғалардың бірі – Әбу
Насыр әл-Фараби.
Әл-Фараби, немесе Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин
Ұзлағ әл-Фараби Ат-Түрки. Ат Түрки - шыққан тегі түрік дегені, әл-Фараби – Фараб
қаласынан шыққан дегенді білдіреді. Өзінің азан шақырып қойған аты – Мұхаммед,
әкесінің де аты – Мұхаммед, атасының аты – Тархан, бабасы – Ұзлағ. Кейде оны жай

376. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
375

ғана «Тархани» деп те атаған. Әл-Фараби қазақ топырағында дүниеге келген, ғұлама
ғалым. Шығыстың ұлы ойшылы, әрі ағартушысы, әйгілі математик, философ, музыка
зерттеушісі, тарихшы болған. Туған жері Отырар (Фараб) қаласы. Отырар
ойшылдарының ең атақтысы, ең ғұламасы – «шығыстың Аристотелі», ұлы ғұлама.
Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) ірі сауда орны, мәдениет орталығы болған Отырар
қаласында туып, сонда білім алған, кейін Бағдат қаласында ұстаз болды [1].
Әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып,
халық даналығы туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық
үлгілеріне ден қоя отырып, өзінің түпнұсқалық педагогикалық тұжырымдамасын
жасады. Оның педагогикалық тұжырымдамасы әдіснаманы, дидактиканы, тәрбие
теориясы мен әдістемені бірге қамтитын іргелі жүйе болып табылады.
Әл-Фарабидің тәлім-тәрбиелік идеялары теориялық дәрежесі жағынан іргелі
педагогикалық ілімге бастапқы негіз бола алады, әсіресе оның күллі адамзат
қауымдастығының жиынтығы ретінде ұлы қоғамды суреттейтін ізгілік тұғырнамасы
қазіргі педагогиканың жетекші идеясы болып отыр.
Ғұламаның адамгершілік ізгіліктер туралы пайымдаулары «Өзін өзі тану» пәні
арқылы берілетін рухани-адамгершілік құндылықтардың негізі іспеттес. Әл-Фараби
адам баласын жаратылыстың ең ұлы құндылығы деп есептеді.
Әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін «Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның
барлық өміріне апат әкеледі» деген басты қағиданы ұсынды.
Ғұлама өзінің трактаттарында педагогикалық, психологиялық, дидактикалық
әдістемелік терминдер тізбегін ұсынды. Әл-Фарабидің гуманистік идеяларға толы
педагогикалық көзқарастары ғұламаның «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері»,
«Бақыт жолын сілтеу», «Азаматтық саясат», «Риторика», «Поэзия өнері» сияқты
көптеген трактаттарында сипатталған. Бұл еңбектерде оқытудың мақсаты мен

377. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
376

әдістемесі, білімнің беріктігі, жүйелілігі, оқытудың қолжетімділігі, көрнекілігі
қамтылған, білім алушының белсенділігі мен мақсатқа ұмтылушылығына көңіл
бөлінген.
Жалпы педагогиканың бір саласы болып табылатын тәрбие теориясының
әдіснамасын әл-Фарабидің тәрбиенің заңдылықтарын, ұстанымдарын, мақсатын,
мазмұнын, әдістерін, құралдарын, нәтижесін тұжырымдамалық тұрғыдан негіздейтін
жетекші педагогикалық ой-пікірлері айқындайды. Тәрбиелеу - халықтардың бойында
білімге негізделген этникалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту. Тәрбиелеу – жеке
адамның кісілігін қалыптастыру деп көрсетеді. Ол тәрбие әрекетінде қатты әдіс
(қатаңдық) пен жұмсақ әдісті (жұмсақтықты) ұштастыра білуді ұсынады. Тәрбие
тәжірибе және іс-әрекет арқылы беріледі деді Әл-Фараби [2].
Әл-Фарабидің дүниетанымдық пайымы бойынша ақылдың төрт тұғыры болып
табылатын топырақ, ауа, от, су ізгі мемлекетте әділ заң (құқықтық мемлекет), ақыл,
парасат (ақылды мемлекет), дәулет, байлық (бай-қуатты мемлекет), қанағатшылдық
(өмір сүру салты) арқылы толық жүзеге асады деген сенімде болды.Әл-Фараби
қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары арқылы жас өспірімдер тәрбиесінің
тұтас тұжырымдамаларын ұсынған. Әл-Фарабидің педагогикалық тұжырымдамасы
оның әлеуметтік-этикалық, философиялық, музыкалық трактаттарындағы ойларымен
ұштасып жатырғаны ақиқат.
Тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге негізделген қасиеттерден
шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру арқылы үйретіледі...». Бұл
анықтамалардың астарлы мағынасы қазіргі педагогикадағы «оқыту» мен «тәрбие»
ұғымдарына берілген анықтамалармен сабақтасып, өзара байланысып жатқандығын
айқын аңғаруға болады [3].
Қазіргі кезде педагогиканың негізгі ұғымдарына «тұлғаны қалыптастыру»
ұғымы да жатқызылады. Жеке тұлғаны қалыптастыруды әл -Фараби былай
анықтайды: «Жақсы мінез-құлық пен ақыл-күші бұлар адамшылық қасиеттер болып

378. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
377

табылады. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз бойымыздан және өз
әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және осы екеуінің арқасында біз
ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз, біздің өмір бейнеміз қайырымды, ал
мінез-құлқымыз мақтаулы болады» [4].
Ғұламаның педагогикалық тұжырымдамалары негізінен «бақыт» және
«парасат» ұғымдарының төңірегінде өрістейді. Әл-Фараби «парасат» ұғымын терең
мазмұндады. Бұл ұғым ойлау мен болмыс, өнер мен ғылым диалектикасына, ал
ғылымға баратын жол білім мен парасатқа негізделеді деп көрсетті ұстаз. Әл-
Фарабидің педагогикалық тұжырымдамасы бойынша тәрбие мен тәлім, оқыту мен
үйрету өзара тығыз байланыста, бірін бірі толықтыра отырып жүргізілуі тиіс.
1-кесте. Парасат – дидактикалық ұғым
№ «Парасат» ұғымының
құрылымы
«Парасат» ұғымының мазмұны
1. Мәні Парасаттылық, парасатты адам, қайырымды адам –
жақсылыққа жаны құмар, жамандықтан қашық
адам.
2. Әдіс-тәсілдері Ақыл-парасат күшінің жәрдемімен адам ғалымдар
мен өнерлерді меңгереді және мінез-құлықтар мен
әрекеттердің жамандарынан жақсыларын
ажыратады, пайдалы мен зияндының, жағымды мен
жағымсыздың айырмасын танитын болады.
Ойлау күші арқылы адам интеллектуалдық
пайымдағыш нысандарын аңғарады, сөйтіп өнер
мен ғылымға ие болады, сұлулықты
сұмпайылықтан айырады, сөйтіп өнер мен ғылымға

379. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
378

ие болады. Ойлау күші қиялдау күшін және сезімдік
күш пен қоректендіргіш күш сияқты үстем
күштерді билеп төстейді.
Әлденендей зат жөніндегі білім не ойлаушы күш
арқылы, не қиял арқылы, не түйсік арқылы
жиналмақ.
3. Нормасы Әрбір адамға өз тіршілігі үшін және ең жоғары
кемелділікке жету үшін адам қауымы қажет.
4. Қажет қасиеттер Қайырымды қаланың басшысы, ол – имам. Оның
бойында он екі қасиеті болуы керек: мінсіз дене
мүшелері, түсініктілігі, ұғынықтылығы,
аңғарымпаздығы, ақылдылығы, тілмарлығы,
қанағатшылдығы, сауыққұмарлықтан аулақтығы,
жанының асқақтығы, игі істерге ынтызарлығы,
шешімпаздығы, ержүректілігі.
5. Түпкі нәтижесі 1. Дана болу.
2. Заңдарды, ережелер мен әдет-ғүрыптарды жетік
білу, өзінің барлық іс-әрекетін оыларға сәйкес
жүргізу.
3. Заң сақталмаған жағдайда тапқырлық көрсету,
4. Тапқыр да білгір болу, өзінің іс-әрекетінде ол
халықтың әл-ауқатын жақсартуды мақсат етуге
тиіс,

380. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
379

5. Заңдарды орындауға жұртты өз сөзімен
жігерлендіре білу,
6. Әскери өнерді қызмет бабындағы өнер ретінде
және билеуші өнер ретінде біліп алу.
Қазіргі кезде педагог мамандар даярлауда әл-Фарабидің философиялық
трактаттары мен білім беру туралы идеялары магистранттар мен докторанттарға
ғылыми жұмыстың философиялық негіздері мен әдіснамасын қолдануды үйрету
барысында кеңінен нақты тұжырымдары арқылы жүзеге асырылуда. Батыс
философиясының таңдаулы шығармалары, антиктік және ортағасырлық философия,
философияның қысқаша тарихы, әлеуметтану, оқыту теориясы, педагогиканың
цифрлық дәуірдегі даму логикасы, стратегиялық менеджмент, кәсіпкерлік,
мәдениетарлық коммуникация, әлеуметтік психология, оқыту теориялары қазақ
тілінде жарыққа шығарылып жатқан тұста білім алушылардың философиялық
пайымдау мен әдіснамалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында Әл-Фарабидің
философиялық-педагогикалық жүйесін терең пайымдау қажеттігі өзектендіріле
түсуде [8; 9].Көптеген зерттеушілер тарихи-философиялық, аксиологиялық және
компаративистік тұғырлар негізінде ортағасырдың ұлы ойшылы әл-Фарабидің
идеяларының заманауи өмірмен рухани байланысын көрсетуде, сондай -ақ
Қазақстанда фарабитанудың дамуының нәтижелерін талдауды және жинақт ап
қорытуды іске асыруда.
Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы - гуманистік құндылықтардың жарқын
туындысы. Әл Фарабидің идеялары заманауи жастарға ақылдылық, парасаттылық,
қарапайымдылық, қанағатшылдық, үнемшілдік, ізеттілік, даналық, асқан
пайымдылық, аңғарымпаздық, шыншылдық, ар -ождан тазалығы, тапқырлық,
білгірлік, жігерлендіре білушілік, ұстамдылық, ынталылық, шеберлік, табандылық
сияқты адами қасиеттер үлгісін теориялық және тәжірибелік деңгейде ұсынды.

381. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
380

Қазақстан жаһанданушы әлемге енуде, болашаққа мақсатты ұмтылуда. Осы
үдерісте ол өз тарихына ерекше ден қойып, тәуелсіздік жағдайында тарихты жаңадан
пайымдауда, өйткені тарихсыз халық және оның мәдениеті жоқ. Мәдениеттің рухани
құндылықтарсыз өмір сүре алмайтыны ақиқат.

382. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
381

Әдебиеттер
1. Көбесов А. Әбу Насыр әл-Фараби. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 176 бет.
2. Абу Наср Аль-Фараби. Добродетельный город: Философские трактаты. - Алматы:
Международный клуб Абая, 2014. – 504 с.
3. Сарбасова Қ.А. Қазіргі қазақ педагогикасының негіздері. Монография. - Алматы:
Білім, 2008. - 243 бет.
4. Әлімжанов Ә. Ұстаздың оралуы. Жаушы. Махамбеттің жебесі: Романда р
(орысшадан аударған: С. Мұратбеков пен Т. Жанұзақов. - Алматы: Жазушы, 1981. -
544 бет.
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/ Жалпы редакциясын басқарған Т. Жанұзақов. –
Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 бет.
6. Творчество аль-Фараби в социокультурном измерении Востока и Запада: к 10-
летию журнала «Аль-Фараби». Материалы международного «круглого стола». Под
общ. ред. З.К. Шаукеновой. – Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2012 – 300 с.
7. Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары. Азаматтық саясат.
Бақытқа жол сілтеу. Бақытқа жету жайында/ «Бағзы замандардан бүгінгі күнге дейінгі
қазақ халқының философиялық мұрасы». Жиырма томдық: « Әл-Фараби
философиясы». – Астана: Аударма, 2006. – 2 Т. – 507 бет.
8. «Ұлы ойшыл ғұлама – Әл-Фарабидің даналық негіздері» атты университетішілік
апталықтың материалдары. - Ақтау: Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік
технологиялар және инжиниринг университеті, 2019. - 127 бет.

383. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
382

9. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Бірінші том. (VI ғасырдан XX басына
дейінгі кезең. Редакция алқасы: Шаяхметов Ш.Ш., т.б. Құрастырғандар: Қ.
Жарықбаев, С. Қалиев. – Алматы: Рауан, 1994. – 320 бет.

384. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
383

ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ТҮРІК ӘДЕБИЕТІ:
ЖАҢАШЫЛДЫҚ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
Ж.Ә.Әбелдаев,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Алматы, Қазақстан
А.Б.Жапарова

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,

Алматы, Қазақстан
Аңдатпа
Мақалада ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы түрік әдебиетінде көрініс тапқан
«Сервет-и фүнун» деп аталатын әдеби кезеңнің даму ерекшелігі сөз болады. Түркия
тарихындағы ең ауыр тарихи кезеңмен тұспа-тұс келген бұл әдебиет - әдеби-
эстетикалық және тақырыптық-идеялық тұрғыдан әсіре батысшыл бағыт деп
есептеледі. Дегенмен, оның түрік әдебиеті тарихында өзіндік орны бар әдеби кезең.
Әдеби тілдің ауырлығы, эстетикалық танымның күрделілігі, стильдік қиыншылықтар
– бұл әдеби кезеңді өзгелерден айрықшалап тұрады. Дегенмен, батыстық үлгідегі
прозаның шеберлері дәл осы әдеби кезеңнің өкілдері болып табылады. Түрік
прозасының дамуы Сервет-и фүнуншы қаламгер Халит Зия Ушаклыгильдің атымен
тығыз байланысты. Роман мен әңгіме жанрының әдеби-көркемдік деңгейге көтерілуі
осы әдеби кезеңмен сабақтастырыла қарастырылады.
«Сервет-и фүнун» әдебиетінің өзінен кейінгі әдеби тенденцияларға ықпалы - оның тек
мазмұн тұрғысынан ғана емес, формалық тұрғыдағы өзгерістерге де себеп болғанын
байқаймыз. Сонымен қатар, «Сервет-и фүнун» әдебиетінің қалыптасуында ІІ
Танзимат кезеңі әдебиетшілерінің де атқарған рөлі қарастырылады
Түйін сөздер: Сервет-и фүнун әдебиеті, Танзимат әдебиеті, Феджр-и ати әдеби кезеңі,
Едебийат-ы жедиде, жаңашылдық, акмеизм.

385. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
384

ТУРЕЦКАЯ ЛИТЕРАТУРА ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХІХ ВЕКА:
НОВАТОРСКИЕ ТЕНДЕНЦИИ

Аннотация

В статье рассматриваются особенности развития литературного периода под
названием «Сервет-и фюнун», что нашло отражение в турецкой литературе второй
половины XIX века. В связи тем, что он совпал самым сложным историческим
периодом в истории Турции эта литература считается ультразападнического
направления с точки зрения литературно-эстетического и тематико-идейного. Тем не
менее, этот литературный период имеет свое место в истории турецкой литературы.
Сложность литературного языка, сложность эстетического познания,
стилистические затруднения – это признаки отличает литературный период от других.
Тем не менее, мастерами прозы западного образца являются именно представители
этого литературного периода. Развитие турецкой прозы неразрывно связано с именем
представителя Сервет-и фюнуна Халида Зии Ушаклыгиля. Поднятие жанра романа и
рассказа на литературно-художественный уровень будет рассматриваться в
преемственности с этим литературным периодом.
Наблюдается, что влияние литературы «Сервет-и фюнун» на последующие
литературные тенденций - не только с точки зрении его содержания, но так и с точки
зрения форменных изминении. Кроме того, будет рассматриваться роль литераторов
второго периода Танзимата, которые повлияли на формировании литературного
периода «Сервет-и фюнун».
Ключевые слова: Литература Сервет-и фюнун, литература Танзимат,
литературный период Феджр-и ати, едебийат-ы джедиде, новаторство, акмеизм.

386. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
385

TURKISH LITERATURE IN THE SECOND HALF OF THE NINETEENTH
CENTURY: INNOVATIVE TRENDS
АBSTRACT
The article examines the features of the development of the literary period called
"Servet-i funun", which was reflected in the Turkish literature of the second half of the XIX
century. Due to the fact that it coincided with the most difficult historical period in the history
of Turkey, this literature is considered ultra-Western in terms of literary-aesthetic and
thematic-idea. Nevertheless, this literary period has its place in the history of Turkish
literature.
The complexity of the literary language, the complexity of aesthetic knowledge,
stylistic difficulties these are the signs that distinguish the literary period from others.
Nevertheless, the masters of Western prose are representatives of this literary period. The
development of Turkish prose is inextricably linked with the name of the representative of
Servet-i funun Khalid Zia Ushaklygil. Raising the genre of the novel and story to the literary
and artistic level will be considered in continuity with this literary period.
It is observed that the influence of the literature "Servet-i funun" on subsequent
literary trends - not only from the point of view of its content, but also from the point of view
of formal changes. In addition, the role of writers of the second period of the Tanzimat, who
influenced the formation of the literary period "Servet-i funun", will be considered.
Keyword: Literature of Servet-i funun, literature of Tanzimat, literary period Fecr-i ati,
literature of gedida, innovation, Acmeism.

387. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
386

ХІХ ғасырдың екінші жартысы осман-түрік қоғамы үшін оңайға соқпады.
Тарихтан белгілі болғандай Әбдүлхамит сұлтанның (1876-1908) билігі тұсында
құрылып, «зұлмат» үдерісінде дамыған мәдени үрдістің көтерер жүгі де ауыр болды.
Олай дейтін себебіміз, Осман империясына Батыс елдері тарапынан жасалған қысым
күн өткен сайын күшейіп, сұлтан тек өз құқықтарынан ғана бас тартып қоймай, саяси-
идеологиялық бағыттағы іс-әрекеттерді күштеп ұстауға да мәжбүр болды. Мәжіліс
мебусанға дендеп еніп алған өзге ұлт өкілдері түрік халқының ұлттық идеологиясына
қарсы әрекет ете бастады. Сондықтан, Әбдүлхамит сұлтан мәдени-әдеби бағытты
цензурада ұстауға мәжбүрліктен барды. Ол кезеңде түрік интеллектуалдық ойлардың
асыра әрекетке көшуіне жол берілмеді. Заң қанша қатал болса да түріктің ұлттық
буржуазиялық интеллигенциясы жазу-сызудан қалыс қалмады. Өмір шындығы
қандай қатал шарттарда болмасын өзінің бар екендігін сездіреді. Түрік әдебиеті
тарихында сондай әдеби кезеңнің бірі – «Сервет-и фүнун» деп аталады.
Танзиматтан бері жаңашылдық даму тенденциясын көрсеткен, әрі Батысқа
негізделген дамудың ең жоғарғы сатысына жеткен Сервет-и фүнун әдебиеті поэзияда
да, прозада да өте орнықты әдеби ағым екенін көрсете білді (Kabaklı A. 1994:174)
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап батысқа бағытталған «Сервет-и
фүнун» деп аталатын кезең түрік әдебиетіне өзгеше даму тенденциясын алып келді. Ол
оның әдеби-эстетикалық тұрғысынан да, тақырыптық-идеялық тұрғысынан да көрініс
тапты. Танзиматтан бастау алып, батыс әдебиетіне бет бұрған түрік әдебиетінің
батыстану үрдісіндегі әсіре алға кеткен кезеңі деп есептеуге болады. «Сервет-и
фүнун» әдебиетін прозада да, поэзияда да өзіне тиесілі орны бар әдеби ағым ретінде
бағалауға болады (Sevük İ.H. 1946).
Бұл ағым - өзіне дейінгі түрік әдебиеті кезеңдерімен бүкіл байланыстарын үзіп,
француздың әдеби дәстүрлерін өзіне үлгі тұтқан, сөйтіп, жаңа әдеби бағыт құрғысы
келген Намык Кемал мен Әбдүлхак Хамит жолының жеңісі деп бағаланады. Сервет-и
фүнун - ғылым қазынасы деген сөз. Бұл ағым өкілдерін әдебиетші ғалымдар «сервет-
и фүнуншылар» деп атап кеткен. Сонымен қатар, бұл ағымның екінші атауы бар, ол -

388. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
387

«едебиат-ы жедиде». Едебиат-ы жедиде - жаңашыл әдебиет деген мағынаны білдіреді.
Сондықтан сервет-и фүнуншылар өздерін жаңа әдебиетшілерміз деп есептеді. Мұндай
түйсік аталмыш әдеби кезең өкілдеріне тән қасиет. Міне, сол күннен бастап «сервет-и
фүнун» кезеңі, «сервет-и фүнун» әдебиеті, «сервет-и фүнун» ағымы, «сервет-и
фүнун» тобы деген атаулар пайда болды. Бұл түрік әдебиетіндегі жәдитшілік
әдебиеттің құрылуы еді.
«Сервет-и фүнун» әдебиеті өзге ағымдар секілді дайындық кезеңді өткерген
әлеуметтік өзгерістің нәтижесі деуге болады. Бұл әлеуметтік өзгерістерді сөз етпей
тұрып, біз едебиат-ы жедиде өкілдерінің нендей мақсаттармен топтасқандарын әңгіме
етпекпіз. Олардың бұл атауды алуы да қызық әңгіме.
«Сервет-и фүнун» - негізінде сол тұста шығып тұрған ғылыми-көпшілік журнал
болатын. Негізінде көптеген материалдар жаратылыстану ғылымына арналған.
Танзимат әдебиетінің өкілі, екінші кезең көшбасшысы Режеизаде Махмұт Екремнің
шәкірті Ахмет Ихсан Бейдің 1891 жылы шығарған журналы. Бұл журнал 1896 жылға
дейін батыс газеттерінен алынған тақырыптағы мақалаларды көркем суреттермен
безендіре жария етіп тұрған.
1895 жылдың соңына таман Танзимат әдебиетінің ірі өкілі Муаллим Наджидің
шәкірттері шығарған «Малумат» газеті мен Режеизаде Махмұт Екрем арасында
«ұйқас көз үшін бе, құлақ үшін бе» деген әдеби-теориялық полемика басталады.
Екрем Бей «Малумат» газетіне берген жауабын «Сервет-и фүнун» журналына
жариялап тұрды. Мұндай айтыс-тартыстар басқа әдебиеттердегі сияқты түрік
әдебиетінде де көптеп ұшырасады. Әдебиеттанушы ғалымдар айтыс мақаланың
(полемика) «әдебиетте көптеп көрінуін орынды құбылыс деп бағалайды. Өйткені,
айтыс мақалада мәселе өткірлігі қойылады, нақтылы бір мәселе төңірегінде пікір бары
дәлелденеді» (Ысқақ Д. 1999: 113).
Режеизаде Екрем осы айтыстардан кейін «жаңа әдебиеттің» алғы шебін құру,
шәкірттері мен өзін қолдаушы жастарды бір жерге жинау керектігін ойластырды.

389. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
388

Сейтіп, «Сервет-и фүнунды» әдеби журнал деңгейіне жеткізу мақсатында белгілі жас
ақын Тевфик Фикретті осы журналдың бас редакторы етіп тағайындайды. Одан кейін,
Халит Зия Ушаклыгиль, Женап Шахабеддин, Мехмет Рауф, Хүсейін Жахит сынды
жаңашылдықты жақтаушы жастар Режеизаде Махмұт Екрем мырзаның тікелей
шақыруымен, яки жақын таныс болулары арқасында аталмыш журналдың
айналасына топтасады. Осылайша, қарсыластарына қарсы тегеурінді күресті бастай
отырып, өз шығармалары арқылы аталмыш әдеби бағыт жұмысының күшеюіне
жұмылып күш салады. Едебиат-ы жедиде әдеби топ ретінде 6 жыл өмір сүрді.
«Сервети фүнун» әдебиетінің жалпы сыр-сипатын, мәні мен мазмұнын,
мақсаты мен міндетін жақыннан танып білу үшін оны өзінің бір алдындағы әдеби
үдерістермен салыстыра қарастырған жөн. Сол кезде олар көтерген немесе оқырманға
жеткізгісі келген мәселелер айқындала түседі. Бұл жерде біз Сервет-и фүнун мен
Танзимат әдебиетінің даму тенденцияларын, өзара ықпалдастығын, олардың ішкі
қыры мен сыртқы сырын сипаттай түсеміз.
Танзимат әдебиеті өкілдері Шығыс мәдениеті негізінде тәрбиеленіп, оның
ілімдерін жан-жақты игерген жастар, олар Батыс мәдениетін құштарлана, ынтыға
үйренуге асыға қоймады деп пайымдайды түрік әдебиеттанушылары. Сондықтан,
қанша тырысса да, көне әдебиеттен (бұл жерде классикалық түрік әдебиетіне меңзеп
отыр) және шығыс ахуалынан ұзап кете алмаған. Олардың шығармаларында
"дуализм" үстемдік еткен. Осылайша, қоғамда оларды тез мойындап отырған. Ал
Сервет-и фүнун әдебиетінің өкілдері керісінше Шығыстық ілімді үйренуге асықпады,
оны қажет деп есептемеді. Батысқа деген құмартушылық басым болды, олар әкелген
европалық өнер сол кездері түрік қоғамына тез арада сіңісе алмады. Керісінше, Ахмет
Митхат, Ахмет Расим, Муаллим Нәжи сынды әдебиетшілер олардың бұл
ұстанымдарын жатырқап, «декаденттер» деп сынаған еді. Сервет-и фүнун өкілдерінің
Батысқа деген әсіре еліктеушілігі 1911 жылдан кейінгі «Ұлттық әдебиет» өкілдері
тарапынан да өткір сын нысанына айналған-ды. Танзиматшылар әдебиеттің түрлі
жанрлары бойынша еңбек жазу ыждаһаттылығын көрсетсе, сервет-и фүнуншылар
көбіне-көп тек бір жанр бойынша сапалы еңбек жазуға тырысып, сапалы өнерді

390. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
389

әспеттеді.
Сервет-и Фүнун - абсолютизм дәуірінің әдебиеті. Бұл кезеңді түрік
әдебиеттанушылары XIV Луис кезеңіңдегі классикалық француз әдебиетімен
салыстыра қарастырады. Неге десеңіз, дәл сол кездегі сияқты билік басындағылар
түрік ақын-жазушыларының саяси-әлеуметтік тақырыптарды қаузауға деген
ұмтылыстарын тежеп, олардың алдын алып отырған. Елде болып жатқан түрлі
келеңсіз саяси жағдаяттарды жазуға қатаң тыйым салынды. Сондықтан олар «өнер -
өнер үшін» деген ұстанымға бет бұрды. Акмеистік көзқарастағы мұндай әдеби бағыт
өзіндік жаңашылдығымен келгендігі осы себептен болған. Олар «таңдаулы топқа» үн
қатып, тек тандаулы адамдардың рухани жағдайын, ішкі көңіл күйін, тіпті күйзелісін
жеткізу үшін қалам тарта бастады. Поэзия мен прозада нәзік сезімді әсірелейтін өткір
тапқырлық, еш кездеспейтін құбылту түрлері мен жасандылыққа көп бой алдырды.
Дегенмен «өнер - өнер үшін» принципінің түрік әдебиетіне енуі халықтың ауыз-екі
тілінен, яки қарапайым түрік тілінен алшақ кетуіне себеп болды. Қолдануға қиын,
ұғымға ауыр бір тіл пайда болды (Tuncer H. 1996:21).
Қалай дегенмен де Әбдүлхамит сұлтанның билігі XIV Луис заманына
ұқсамайтындықтан «күн патшасы» дәуіріндегі паң Франция мен сол кездегі
Түркияның мүшкіл жағдайын еш салыстыруға келмейді деп бағалайды ғалымдар.
Өйткені бұл, ұлы империяның жансебіл бір жағдайға түскен кезі, ал оның алып
территориясы Европа дипломаттарының үстелдерінде талан-таражға түсіп жатқан
уақытқа дөп келеді. Түріктің буржуазиялық интеллигенциясы, қоғамның бетке ұстар
зиялылары осы күйреудің астында езіліп, жаншыла түсті. Қоғамды үмітсіздік жаулап,
зиялы қауым халықтан алыстай түсті, ал көпшілік мұсылман қауымы сауатсыздықтың
шырмауында қалды. Осылайша, әр атар жүрек, зиялы қауым жүрегі қансырап жатқан
кезде цензура тіпті дауыс көтеріп жылауға да қатаң тыйым салды. Цензура мен
зорлық-зомбылық - елдің бірлігі мен тыныштығын сақтап қалудың бірден-бір тәсілі
ретінде қарастырылды. Бұл жағдай ішкі сезімге бағынышты, зәре-құты қалмаған
"ауру" әдебиетті туғызды. Бұл кезеңді тарихта «ауру адам» (hasta adam) деп
атайтындығы сол себепті.

391. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
390

Едебиат-ы жедиде әдебиеті - әлемдік дүниетанымы, өнердегі таным-түсінігі
және стильдік өзгерісі тұрғысынан кейбір дайындық сатысынан өткен. Бұл дайындық
кезеңін екі негізбен ұштастыруға болады. Олар: а) Танзимат әдебиетінің ықпалы; ә)
Батыс әдебиетінің ықпалы.
Әр әдебиет мейлі ол қандай күйде болмасын, әрдайым даму үстіңде болады.
Қоғам өзгеріп әдебиетте жаңа бетбұрыстар белең алғанда өмірге келген жаңа әдебиет
бұрынғы әдебиеттің кейбір нышандарын сақтап қалады. Айталық, алғашқы
танзиматшылар (Шинаси, Намык Кемал, Зия Паша) қанша тырысса да Диван (көне)
поэзиясы дәстүрінен алшақтап кете алмады. Бәйіт пен өлеңдегі ескі мазмұн
жалғастығы кейінгі әдеби кезеңдерде де еш толастамады. Көне ережелерге қомақты
өзгеріс енгізген 2-ші танзиматшылар (Әбдүлхак Хамит, Режеизаде Екрем) болды.
Әбдүлхак Хамит «өнер - қоғам үшін» деген ұстанымды бір жаққа ысырып тастап,
«жекелік», «тұлғалық» көзқарасты жақтаушы ақын ретінде көрінгісі келсе де, Намык
Кемальдың ықпалынан еш құтыла алмады. Өйткені, ол да «бостандық, отан, ұлт»
тақырыбына мейілінше жиі оралып, әдебиеттің даму үдерісіне қосылып отырды. Міне,
сондықтанда, Сервет-и фүнун өкілдері көбінесе осы 2-ші танзиматтың ықпалында
қалып қойып, солардың дәстүрлік шеңберінен шыға алмады.
Осы жерде «Едебиат-ы жедиде» өкілдеріне айрықша ықпал еткен Танзиматтың
2-ші кезең ақын-жазушыларына азды-көпті тоқтала кеткенді жөн санаймыз. Сервет-и
фүнун әдебиетінің жас қаламгерлерінің тұлғалық дамуына әсер еткен бірден-бір ірі
өкіл - Әбдүлхак Хамит болды. Ол сол кездің өзінде жастардың ең сүйіп оқитын
ақынының біріне айналып үлгерген-ді. Сервет-и фүнуншылар оның түрік
поэзиясының пішіні мен мазмұнына әкелген жаңалықтарын бақылай отырып, оның
өресін кеңейте түсті.
Қоғамның келелі мәселелерін елемей немесе оларға бас қатырмай жеке
басының мұң-мұқтажын жырлау, табиғатқа жақындау, еш кездеспейтін сөз тіркестері
мен құбылтуларды қолдану, тым көркем әрі ауыр поэтикалық проза жасау жағынан
сервет-и фүнун өкілдерінің үлгі тұтқан адамы - осы Хамит болатын. Олардың ойынша,

392. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
391

тек Әбдүлхак Хамит қана нақты және қияли әлемді іздеп шарқ ұрады, метафизикалық
және философиялық толғаныстарға, құштарлық пен құмарлыққа, жан сыздатар азапқа
шомады. Романтиктер сияқты «асқақ» өлең жазып, тек өзінің шабытына сиынады.
Пішінге көңіл бөлмей мазмұнға ерекше мән береді. Тіл мен стиль мәселесіне тіпті
жуысқысы келмейді. Алайда, едебиат-ы жедиде өкілдері бұл ерекшеліктері бойынша
одан алшақтай түседі.
Сервет-и фүнуншыларға ықпал еткен екінші тұлға - Режеизаде Махмұт Екрем.
Режеизаде Махмұт Екрем өзінің сыны, ақыл-парасаты, көсемдігімен қоса өз еңбектері
арқылы да сервет-и фүнун өкілдеріне ерекше ықпал етті. Ол – түрік әдебиетіндегі
тұңғыш теоретик. Өзінің «Талим-ы едебият» (Әдебиеттану ғылымы) атты еңбегіңдегі
ережелер мен қағидалар едебиат-ы жедиде өкілдерінің қызығушылығын оятқан-ды.
Айрықша, жәдитшілер «ұйқас - құлақ үшін» деген түсінікті осы Режеизаде Екрем
бейден алған еді. Режеизаде Екремнің пікірінше: «Кез келген өлеңде өлшем мен
ұйқастың болуы міңдетті емес. Қалай десек те, өлшем мен ұйқасы бар кез келген сөз -
өлең емес» (Kabaklı A. 1996: 176). Бүл ұстаным сервет-и фүнуншылар тарапынан
қолдау тауып «поэзияның прозаға жақындауына», яғни «прозалық өлеңдердің»
туындауына себеп болды.
Режеизаде Екремнің сервет-и фүнуншыларға қосқан екінші бір қомақты үлесі
поэзиядағы «қайғы-мұң» мен «жабырқау күй» әуезі. Көңіліне қаяу түскен бақытсыз
әке және «көз жасы сыздықтаған кран секілді» тоқтамай аққан Екрем ақын сервет-и
фүнун әдебиетіндегі мұңды, шерлі, күйрек сезімнің (меланхолия) бірден-бір себепкері
болды.
Муаллим Нәжидің «жаңа әдебиетшілерге» жасаған ықпалына келер болсақ,
Хамит пен Режеизаде бағытының пішінге мән бермейтін шектен тыс шабыттылығына
қарсы, керісінше ол өлеңдегі реттіліктің, аруз (метрикалық) өлшемін түрік өлеңіне өте
оңтайлы жолмен сәйкестеуге болатындығын, сондай-ақ поэзиядағы нақтылық пен
қарапайымдылық ұстанымдарының жақтаушысы әрі жаршысы болды. Сервет-и фүнун
ақындары оның бұл ұстанымын мойындағаны байқалады. Олай болса, жәдитшілер

393. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
392

Муаллим Нәжиді көненің өкілі деп сынға алғаңдығына қарамастан, өлеңдеріңдегі дәстүр
тұрақтылығын одан алғандығы айдан анық.
Өлеңдегі өлшем мәселесіне келер болсақ, жаңа әдебиетшілер «аруз» өлең
өлшемін қайтпас табандылық һәм әсіре фанатизммен қолданды. Тіпті, кейінірек те
«ұлттық әдебиет» өкілдеріне қарсы «буын» (һесе) өлшемімен өлең жазылмайды деп
дау-дамай салғандығы тағы бар. «Буын» өлшемін тек Тевфик Фикрет қана балаларға
арнап жазған «Шермин» атты жинағындағы өлеңдерде қолданды. Жаңашылдар түрік
өлеңіндегі өлшемге ерекше мән берді. Түрік тілінің төл сөздерін өзгертпестен, аруз
өлшеміне сөйкестеуге тырысты. Өлеңнің тақырыбына сай өлшемдер іздестірді.
«Еркін және көлемді мүстезат» деген өлшемді сынап көру арқылы бір ғана өлең ішіне
әр түрлі ұзындықтағы тармақтарды араластырып қыстыруға дейін барды.
Сервет-и фүнун өкілдері ұйқас мәселесінде «ұйқас - құлақ үшін» деген
көзқарасты ұстанды. Яғни, араб әріптерімен жазылуы ұқсас, алайда дыбысталуы бір-
біріне сәйкес келмейтін сөздерді ұйқастыруға тырысқан. Өлшем мен ұйқаста кірме
сөздердің түрікше айтылуын негізге алған.
Сервет-и фүнуншылардың тілге деген көзқарасы ерсі де тұрпайы. Олардың
үлкен қателігі осы тілде байқалады. «Өлең қарапайым халыққа емес таңдаулыларға,
сауаттыларға ғана арналып жазылады» деген пайыммен қарапайымдылыққа қарсы
шығып, халық тілімен жазу ұстанымын бір жаққа ысырып тастайды. Осылайша,
Шинасидің өмірге әкелген халық тілі принципіне, бүкіл танзиматшылардың
мойынсұнған ілгері көзқарасына қарсы болады. Бұған негізгі себеп ретінде түрікше,
арабша және парсыша үш тілді бір-бірінен жатырқанбай, бөтенсімей жазған Әбдүлхак
Хамиттің болымсыз ықпалы болған деген пікір кең тараған. Бұлар тіпті ілгері кетіп,
түрік тілінде еш кездеспеген кейбір парсыша және арабша сөздер мен сөз тіркестерін
мейілінше мол қолдана түседі. Өйткені, олар өздері үлгі тұтып отырған француз
поэзиясынан жаңа ұғымдар, жаңа түсініктер мен троптарды көріп, мұны қарапайым
түрік тілімен түсіндіруді талғамсыздық деп тапқан. Сөйтіп, әдетте парсы және араб
тілдерінің бай сөздік қорын пайдалануға үндейді.

394. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
393

Женап Шахабеддин жаңа дәуір француз әдебиетіндегі әуен мен әуезге берілген
маңыздылықты былайша түйсінеді: "Бүгінгі таңдағы француз поэзиясында керемет
үйлесім бар, мұны Ламартиннің немесе Гюгоның өлеңдерінен байқай алмайсыз.
Әуезділікке деген қызығушылық жаңа дәуір француз әдебиетшілеріне не жаңалық
әкеледі, не жақсы нәрсені ұмыттырады. Вагнер жазған музыканың ләззаты мен
сүйкімділігін түйсіну үшін музыка маманы болу қажеттілік болып табылса, жас
француз әдебиетшілерінің өмірге әкелген туындыларын сезініп сүйсіну үшін де
сондай поэтикалық нәзік рух қажет» (Kabaklı A. 1994: 178). Бұл келтірілген мысал
Женап Шахабеддинмен қоса, бүкіл сервет-и фүнуншылардың стильдік көзқарасын
анықтап тұрғандай. Сондықтан да олардың өлеңдері сол кездегі оқымыстылар сияқты
қазіргі таңдағы түрік оқырмандарына да жат көрінетін «хаял-и сефид» (ақ қиял),
«неввар у музлим» (жарық пен қараңғы), «садме-и бидад» (зұлымның соққысы),
«берф-и сефид» (ақша қар), «хыябан-ы тар-ы наим» (ұйқыға кеткен қара жол) секілді
сөз тіркестеріне тұнып тұр. Сол кездері жаңғырып шығып, тосын оқиға (сенсация)
саналған мұндай бейнелеулер тез тозып, сервет-и фүнун өлеңіне сүреңсіз реңк қосып,
оны көмескілеп, жас сұлудың керексіз әшекейіндей босқа қалды. «Олардың қоспасыз,
қарапайым түрік тіліне қарсы болғандығы біздің поэзия дәстүріміздегі орны толмас
ұтылыс болды», - дейді әдебиет зерттеуші ғалым Нихат Сами Банарлы (Banarlı N.S.
1983).
Едебиат-ы жедиде өкілдері (әсіресе Т.Фикрет) талғамына қарай таза түрік
тілімен әдемі өлең жолдарын тізбектей алды десек, артық айтқандық емес. Бір ғана
өлеңде һәм бұл ғаріп тіркестерге толы, һәм тұрмыс тілімен жазылған өлең жолдарын
жиі кездестіруге болады.
Өлеңдегі ішкі үйлесімге келер болсақ, бұл ағымның екі атақты ақыны Женап
Шахабеддин мен Тевфик Фикретті бір-бірінен бөле-жара қарастыру қажет-ақ. Тевфик
Фикрет кей өлендерінде үйлесімді (гармония) мағынаға пида етіп, поэзияны прозаға
жақындата түседі. Әдетте, соңы ұйқасқа саятын салмақты сөйлемдер де құра
алғандығы жасырын емес. Ал кей өлеңдерінде шешендік пен толық үйлесімділікті
егіздей білген. Женап Шахабеддин түрік поэзиясына «тармақ әуезі» деген ұғымды

395. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
394

саналы түрде алғашқы болып енгізген ақын болып есептеледі. Символизмнің «жұмбақ
әуені» мен Парнас бағытының «пішін асқақтығы» тәрбиесін көрген ақын тармақтағы
ырғақ пен үйлесімге ерекше назар аударады. Мұны іске асыру үшін әр түрлі
өлшемдерді қолданады. Сөздерді орынды тандау, оларды бір-бірінің қасына
қиыстырып орналастыру сәйкестілігіне ерекше мән береді. Мағынаға қарағанда
форма мен стильге көбірек зейін қояды.
Сервет-и фүнун әдебиетінің тақырыптық-идеялық ерекшелігі де өзгешелеу.
Олар өзіне дейінгі әдеби кезендерде қарастырылған тақырыптардан оқшаулана түседі.
Әлеуметтік және патриоттық тақырыптарға қалам тартқан Намык Кемаль, өресі биік
философиялық пайымдарды толғаған Әбдүлхак Хамит және көріксіздеу тақырыптар:
«гүл, қозы, жапырак, көбелек» секілді мардымсыз нәрселерді жырлаған Режеизаде
Махмұт Екремнен кейін сервет-и фүнуншылар өлеңге шын мәнінде тың тақырыптар
алып келген-ді.
Бұл әдебиеттің бас тақырыбы — «қиял мен ақиқаттың» текетіресі. Прозада да
поэзияда да бұл тақырып көп қарастырылады. Халит Зия Ушаклыгильдің «Мави ве
сиях» (Көк пен қара) романының бас кейіпкері Ахмет Жәміл «көк қиялдан қара түнек
шындыққа» түскен кезінде өмірден түңіліп кетеді. Махаббаттағы, өмірдегі,
достықтағы күйзеліс пен торығулар сервет-и фүнунның «алтын кілті» іспеттес.
Мұнымен қоса, бұл әдебиетте «материалдық және рухани» қақтығыстар да көрініс
табады. Ақын «затты нәрседен» жиіркенеді, шынайы өмірден қашып, қиял әлемінің
құшағына сиынады. Ал махаббатта әйел затының материалдық талап-тілегінен
тіксенеді. Табиғаттың құшағына ену, жұбанышты көкжиектен іздеу, жалғыздық пен
тыныштыққа мойынсұну - Едебиат-ы жедиденің ерекше көңіл белген тақырыптары.
Олардың өлеңдеріндегі қайғы-мұң мен шерлі сезім ерекше маңызға ие. «Ауру, қайғы,
шер, зар, реніш - әдетте ақыңды шабытқа жетелейтін «қасқа жол» секілді. Тіпті,
Сервет-и фүнун әдебиетінің көшбасшысы, сырлы ақын Тевфик Фикреттің өзі бір
мақаласында: «Өлеңдерімізде, әңгімелерімізде, суреттеулерімізде қансыз, солғын,
әлжуаз адамның жағдайы байқалады»,- деп уәж айтады (Kaplan M. 1954).

396. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
395

Жаңа әдебиетшілердің табиғатқа деген көзқарасы да мейілінше өзгешелеу.
Табиғаттағы әр қимылға, әр дыбысқа өздерінің шексіз қызығушылықтары бар.
Олардың ойынша табиғат жансыз заттан құралған үйінді емес өзіне тән рухы бар жанды
болмыс. Шахабеддинше айтар болсақ: «Ақын табиғаттың ішінде өмір сүргендіктен, өз
рухын қалай жақсы көрсе, табиғат рухын да солай аялауы қажет. Бұл сұлбасыз сүйіктінің
сыбырлаған әр дыбысын жырлаумен өту керек» (Parlatır İ. 2004). Табиғат әр адамның өз
бақытын іздеп табатын жәннәті тәрізді. Әлеуметтен, адамзаттан жерінген ақын
жұбанышты осы табиғаттан табады.
Қорыта айтқанда, Cервет-и фүнуншылар поэзияда қалай болса прозада да дәл
солай «өнер - өнер үшін» деген принципті ұстанғандығы, шебер суреткерлердің
тәрбиелік, ахлақтық (моральдық) немесе ұлттық мақсатпен емес, тек «жақсы
шығарма» жазу үшін ғана талаптанғандығы, кейіпкерлерін жоғарғы тап өкілдерінен,
яғни европалық үлгіде өмір сүруге құлшынған кісілерден таңдағандығы,
романтизмнен гөрі натурализм һәм реализм ағымының ықпалында болғандығы,
уақиға орны ретінде Ыстамбұлдан тысқары аз шығып, суреттеу мен талдауда
танзиматшылармен салыстыруға келмейтін шебер екендіктерін айрықша атап өткен
жөн.

397. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
396

Әдебиеттер:
1. Kabaklı A. (1994). Türk Edebiyatı. Cilt 3. - İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı
Yayınları.
2. Sevük İ.H. (1940). Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi ve Edebiyat Antolojisi. -
İstanbul.
3. Ысқақ Д. (1999). Сын жанрлары. - Алматы: Санат.
4. Tuncer H. (1996). Arayışlar Devri Türk Edebiyatı I. Tanzimat Edebiyatı.-İzmir:
Akademi Kitabevi
5. Kabaklı A. (1994). Türk Edebiyatı. Cilt 3. - İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı
Yayınları.
6. Banarlı N.S. (1983). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. Cilt 1, -İstanbul: Milli Eğitim
Basımevi.
7. Kaplan M. (1954). Şiir Tahlilleri (Akif Paşa’dan Yahya Kemal’e kadar). -İstanbul:
Dergah Yayınları.
8. Parlatır İ. (2004). Tevfik Fikret – Edebiyatımızın Zirvesindekiler. – İstanbul: Akçağ
Yayınları.

398. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
397

ANTEPFISTIĞINDA GENİK BASİT DİZİ TEKRARLARI

Murat GÜNEY
1

Harun KARCI
2

Salih KAFKAS
3

ÖZET
Antepfıstığı, Anacardiaceae familyasına ait olan Pistacia cinsi 11’den fazla tür içermektedir.
Pistacia cinsi içerisinde yer alan ve meyvesi yenilebilen P. vera türü ticari değere sahip dioik
bir bitkidir. Antepfıstığında genetik ilişkileri ortaya çıkarılmasında; Kesilmiş Parça
Uzunlukları Polimorfizmi (RFLP), Çoğaltılmış Parça Uzunluk Polimorfizmi (AFLP),
Rastgele Çoğaltılmış Polimorfik DNA (RAPD), Basit Dizi Tekrarı (SSR) ve Tek Nükleotid
Polimorfizmi (SNP) markörleri kullanılmıştır. Bunlar içerisinde SSR markörleri (Basit Dizi
Tekrarları) türe özgü olup, genetik çeşitliliği ortaya çıkarmak, parmak izi ve ebeveyn
tespitinde tercih edilmektedir. SSR markörlerinin genomdaki yerlerinin ve görevlerinin
belirlenmesi öncelikle yapılması gereken çalışmalar arasında yer almaktadır. SSR
markörleri, genomik DNA’nın dizilenmesi (gSSR) ve RNA dizilemesi ile genik bölgelerden
(EST-SSR veya eSSR) geliştirilebilir. Genomik DNA’dan geliştirilen SSR’lar genomda
rastgele bölgelerden geliştirilirken, EST-SSR’lar genik bölgelerden geliştirildiği için anlamlı
bölgelerdir ve daha değerli markörlerdir. EST-SSR'lar antepfıstığı genetik kaynaklarındaki
genotipik çeşitliliği değerlendirmek için oldukça önemlidir. Bugüne kadar antepfıstığında
literatürde sınırlı sayıda EST-SSR geliştirilmiştir. EST-SSR markörleri antepfıstığında
filogenetik analiz, DNA parmak izi, genetik kaynakların karakterizasyonu, genetik bağlantı
haritalama çalışmaları ve QTL analizlerinde kullanılmaktadır.

1
Yozgat Bozok University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Associate Professor Doctor,
YOZGAT, sorumlu yazar, [email protected].
2
Çukurova University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Research Assistant, 01330
Adana/TURKEY, [email protected],
3
Çukurova University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Professor Doctor, 01330
Adana/TURKEY, [email protected].

399. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
398

Anahtar Sözcükler: Antepfıstığı, Genik, SSR, EST.

400. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
399


GENIC SSR MARKERS in Pistacia vera L.

ABSTRACT
Pistacia genus belongs to Anacardiaceae family and has more than 11 species. P. vera is the
cultivated species with edible nut which has commercial value. Pistachio is a dioecious plant.
To reveal genetic relationships in pistachio, Restriction Fragment Length Polymorphism
(RFLP), Amplified Fragment Length Polymorphisms (AFLP), Randomly Amplified
Polymorphic DNA (RAPD), Simple Sequence Repeat (SSR), and Single Nucleotide
Polymorphism (SNP) were used. Among them, SSR markers are species-specific and are
preferred to reveal genetic diversity, fingerprinting and parental identification. Determining
the location and roles of SSR markers in the genome are important task to perform. SSR
markers can be developed either from genic regions (EST-SSR or eSSR) by RNA
sequencing or from genomic DNA (gSSR). While SSRs developed from random regions in
the genome, EST-SSRs are developed from genic regions and therefore they are meaningful
regions and more valuable markers. Genic-SSR markers are so important to assess the
genotypic diversity in the pistachio germplasm. Since, there are limited number of EST-
SSRs in the literature for pistachio. The EST-SSR markers have been used for phylogenetic
analysis, fingerprinting, germplasm characterization, genetic linkage map construction, and
QTL analysis in pistachio.
Key Words: Pistachio, Genic, SSR, EST.

401. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
400

GİRİŞ
Anacardiaceae familyasına ait olan Pistacia cinsi on birden fazla tür ihtiva etmektedir
(Kafkas, 2006a). Antepfıstığının (Pistacia vera L.) Etiler döneminden bugüne kadar
yetiştirildiği ve kaliteli kültür çeşitlerinin üretildiği bilinmektedir (Anonim, 2001).
Antepfıstığı dioik bir bitki olmakla birlikte, dioik olmayan Pistacia genotiplerine de
rastlanmıştır (Özbek ve Ayfer, 1958; Kafkas ve ark., 2000). Pistacia cinsine ait 11 tür vardır
(Kafkas, 2006b).
Anadolu, İran, Kafkasya ve Türkmenistan’ın yüksek kesimlerini kapsayan Yakın
Doğu antepfıstığının birinci gen merkezi olarak, Orta Asya ise ikinci gen merkezi olarak
belirlenmiştir. Anadolu’da, Güneydoğu Anadolu bölgesinde, tür olarak antepfıstığı
(Pistacia vera), yabani olarak buttum (Pistacia khinjuk), melengiç (Pistacia terebinthus)
ve atlantik sakızı (Pistacia altantica) ağaçlarına daha çok rastlanılmaktadır. Bu yabani
antepfıstığı ağaçları ve bunların melezleri, aşılama ya da tohumlarından yetiştirilen çöğürler
(fidan) dikilerek ülkemizde antepfıstığı kültürü yapılmaktadır.
Moleküler markörler, kaynağını bitkilerin hücrelerinde bulunan ve moleküler
markörlerinde üretildiği, DNA’lardan alırlar. Moleküler markörler bitki populasyonundaki
çeşitlilik veya populasyon içindeki bitki genotipleri arasındaki ilişkilerin tespitinde %100’e
yakın güvenilirlikle değerlendirilirler (Güney, 2016).
Günümüzde moleküler markörler bitki sistematiğinde, ıslahında ve gen
kaynaklarının değerlendirilmesinde etkin olarak kullanılmaktadır (Zaloglu ve ark., 2015;
Topçu ve ark., 2015; Güney ve ark., 2018; Güney ve ark., 2019). Genomik ve transkriptomik
çalışmaların geliştirilmesi ile moleküler, fizyolojik, ekolojik ve biyolojik sorunlara ışık
tutulmaktadır (Gündeşli ve ark., 2020 a,b; Kafkas ve ark., 2020).
Moleküler markör seçimi populasyon tipi, polimorfizm seviyesi, lokus sayısı,
kolaylık, analiz maliyeti ve alt yapı gibi bütün bu kriterler göz önünde bulundurularak
yapılmalıdır. Her moleküler markör yönteminin avantaj ve dezavantajları vardır (Gülşen ve
ark., 2005).
Farklı mutasyon sınıflarının bir sonucu olarak ortaya çıkan moleküler markörler,
hibridizasyona (RFLP) ve Polimeraz Zincir Reaksiyonu (RAPD, AFLP, ISSR, CAPS,

402. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
401

SCAR, STS, SSR, SNP)’na dayalı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Polimorfizm
bakımından en avantajlı moleküler markörler SSR ve AFLP, maliyet bakımından en
avantajlı olanlar ise RAPD ve ISSR iken, tekrarlanabilirlik bakımından en avantajlı olan
markörler ise RFLP, SSR, ISSR ve AFLP’dir.

SSR MARKÖRLERİ
SSR markörleri (Basit Dizi Tekrarları) polimorfizm seviyesi yüksek bir moleküler
markör tekniğidir. Analiz edilen genomdaki tekrarlanan baz dizilerinin belirlenmesi, ön bir
çalışmayı gerektirdiğinden dolayı maliyeti oldukça yüksektir (Powell ve ark., 1996). SSR
markörleri kodominant markörlerdir (Schlotterer ve Tautz, 1993; Altınkut, 2001). SSR’lar
basit tekrar dizileri olup 1-6 ardışık tekrarlı nükleotitleri ifade etmektedir (Tautz, 1989;
Akkaya ve ark., 1992). SSR markörleri türe özgü olup herbir tür için geliştirme zorunluluğu
vardır.
SSR’lar genomik DNA’nın dizilenmesi (gSSR) ve ardından tekrar dizisi içeren
bölgelerden geliştirilebileceği gibi RNA dizilemesi sonucu genik bölgelerden de (EST-
SSR/eSSR) geliştirilebilir. Genik SSR’lar veya EST-SSR’lar ifade edilen dizilerden
oluşmaktadır (Arnold ve ark., 2002; Chagne ve ark., 2004; Varshney ve ark., 2005). Genelde,
genomik SSR’ların ne genik fonksiyonları vardır ne de transkripsiyon bölgelerine yakından
bağlıdırlar. EST-SSR’lar ise muhtemel bilinen genlerdir. EST-SSR’lar ilgili tür ve cinsler
arasında genomik SSR’lara kıyasla daha kolay transfer edilebilirler; çünkü kodlanan diziler,
kodlanamayan dizilerden daha korunaklıdırlar (Arnold ve ark., 2002; Chagne ve ark., 2004;
Liewlaksaneeyanawin ve ark., 2004; Varshney ve ark., 2005; Pashley ve ark., 2006).

ANTEPFISTIĞINDA SSR MARKÖR GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI
Bugüne kadar genik bölgelerden elde edilen EST-SSR/eSSR antepfıstığında
literatürde sınırlı sayıda olduğu görülmektedir (Tablo 1). Pistacia türlerinde bugüne kadar,
P. vera türünden Ahmad ve ark. (2003), Kolahi-Zonoozi ve ark. (2014), Zaloğlu ve ark.
(2015), ve Topçu ve ark. (2016), SSR markörü geliştirmişlerdir. Albaladejo ve ark. (2008),

403. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
402

P. lentiscus türünden, Arabnezhad ve ark. (2011), P. khinjuk türünden ve Chen ve ark.
(2011), P. weinmannifolia türünden SSR markörü geliştirmişlerdir. Bu araştırıcılar
çalışmalarında genomik DNA’dan SSR primerleri geliştirmişlerdir. Karcı ve ark. (2020),
antepfıstığında yeni SSR markör geliştirme çalışmalarında, EST-SSR’ları genik bölgelerden
geliştirmişlerdir. Araştırıcılar, antepfıstığının farklı organlarından RNA dizileri elde edilerek
bu dizilerden SSR markörlerinin geliştirilmesi, yeni geliştirilen EST-SSR’ların diğer
Pistacia türlerindeki amplifikasyonu ile Pistacia türleri arasındaki filogenetik ilişkilerini de
belirlemişlerdir.

Tablo 1: Antepfıstığında SSR geliştirme çalışmaları, geliştirilen tür, SSR primer adedi
Sıra SSR Geliştirme Çalışmaları Geliştirilen Tür
SSR
Primeri
Yıl
1 Ahmad ve ark. P.vera 14 2003
2 Albaladejo ve ark. P. lentiscus 8 2008
3 Arabnezhad ve ark. P. khinjuk 27 2011
4 Chen ve ark. P. weinmannifolia 14 2011
5 Kolahi-Zonoozi ve ark. P. vera 12 2014
6 Zaloğlu ve ark. P. vera 59 2015
7 Topçu ve ark. P. vera 64 2016
8 Ziya-Motalebipour ve ark. P. vera 204 2016
9 Khodaieminjan ve ark. P. vera 650 2017
10 Karcı ve ark. Pistacia türleri 55 2020

Genomik SSR ve EST-SSR verilerinden ayrı ayrı elde edilen dendogramlar
karşılaştırılmış ve dendogramlar arasında tutarlılık olduğu belirlenmiştir. EST-SSR ve gSSR
markörlerinin her ikisinin de genetik varyasyonu değerlendirmek için etkili olduğunu ve
genetik çeşitlilik analizlerinde her ikisini de kullanmanın daha etkili olabileceğini
bildirmişlerdir (Zhou ve ark., 2015). EST-SSR primerlerinin genik bölgelerden dizayn

404. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
403

edilmesi ve herbir markörün bir anlamının olması; filogenetik çalışmalarda, genetik
haritalama çalışmalarında, markör destekli ıslah çalışmalarında uygulamada genomik SSR
markörlerinden daha yüksek potansiyele sahiptir.
Jazi ve ark. (2017), P. vera’da transkriptom sekanslama sonucunda toplam 11,337
potansiyel genik SSR belirlerken, Karcı ve ark. (2020), 14,308 adet potansiyel genik SSR
belirlemiştir. Ayrıca Jazi ve ark. (2017), elde edilen SSR bölgelerinden geliştirilmiş bir
validasyon çalışması yapmamış ancak Karcı ve ark. (2020), yaklaşık 10 Pistacia türünde
validasyon yapmışlardır. Karcı ve ark. (2020), P. vera türüne ait Siirt ve Atlı çeşitlerinden
elde edilen dokulardan RNA sekanslaması yapmışlar ve elde edilen dizilerden tasarlanmış
660 primerden 55 adedini yaklaşık 10 türde validasyonu yapmışlardır (Tablo 2). Sonuçta
Karcı ve ark. (2020) 10 Pistacia türünde de kullanılabilecek 55 adet polimorfik genik SSR
markörü geliştirmişlerdir.

Tablo 2: Antepfıstığında SSR geliştirme çalışmaların kullanılan popülasyonlar, allel sayısı
ve yüzdeleri (Karcı ve ark. 2020)
Populasyon Allel Sayısı Polimorfik/Monomorfik Allel Sayısı ve Yüzdesi
Tüm Pistacia 434 (55) % 100
P. vera 150 (51/4) % 92,73
P. khinjuk 152 (52/3) % 94,55
P. eurycarpa 105 (34/21) % 61,82
P. atlantica 206 (53/2) % 96,36
UCB-1 109 (39/16) % 70,91
P. integerrima 104 (38/17) % 69,09
P. chinensis 151 (50/5) % 90,91
P. terebinthus 197 (47/8) % 85,45
P. lentiscus 131 (38/17) % 69,09

405. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
404

GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
EST-SSR primerlerinin genik bölgelerden dizayn edilmesi ve herbir markörün bir
anlamının olması, filogenetik çalışmalarda, genetik haritalama çalışmalarında, markör
destekli ıslah çalışmalarında uygulamada genomik SSR markörlerinden daha yüksek
potansiyele sahiptir. Pistacia türlerinde ıslahta kullanmak üzere QTL, ilişkili ve genetik
haritalama çalışmalarında ıslah süresini kısaltmak için agronomik özellikler ile bağlantılı
daha fazla genik bölgelerden (EST-SSR veya eSSR) SSR markörü geliştirmeye ihtiyaç
vardır.

406. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
405

KAYNAKÇA
Ahmad, R., Ferguson, L., and Southwick, S.M. (2003). Identification of Pistachio (Pistacia
vera L.) Nuts with Microsatellite Markers. Journal of the American Society for Horticultural
Science. 128 (6), 898-903.
Akkaya, M.S., Bhagwat, A.A., and Creagan, P.B. (1992). Length Polymorphism of Simple
Sequence Repeat DNA in Soybean. Genetics. 132, 1131-1139.
Albaladejo, R.G., Sebastiani, F., Aparicio, A., Buonamici, A.,Gonzalez-Martinez, S.C., and
Vendramins, G.G. (2008). Development and Characterization of Eight Polymorphic
Microsatellite Loci from Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae). Molecular Ecology
Resources. 8, 904-906.
Altınkut, A. (2001). Bitki Biyogüvenlik Araştırmaları Eğitim Programı. Moleküler
Biyolojiye Giriş, Cilt 1. Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji Araştırma Enstitüsü, 100 s.
Anonim (2001). Antepfıstığı Yetiştiriciliği. Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Yayınları. 13,
1-132, Gaziantep.
Arabnezhad, H., Bahar, M., and Pour, A.T. (2011). Evalution of Genetic Relationship
among Iranian Pistachios Using Microsatellite Markers Developed from Pistacia khinjuk
Stocks. Scientia Horticulturae. 128, 249-254.
Arnold, C., Rossetto, M., McNally, J., and Henry, R.J. (2002). The Application of SSRs
Characterized for Grape (Vitis vinifera) to Conservation Studies in Vitaceae. American
Journal of Botany. 89, 22-28.
Chagne, D., Chaumeil, P., Ramboer, A., Collada, C., Guevara, A., Cervera, M.T.,
Vendramin, G.G., Garcia, V., Frigerio, J.M.M., Echt, C., Richardson, T., and Plomion, C.
(2004). Cross-Species Transferability and Mapping of Genomic and cDNA SSRs in Pines.
Theoretical and Applied Genetics. 109, 1204-1214.
Chen, S., Wu, X., Ji, Y., and Yang, J. (2011). Isolation and Characterization of
Microsatellite Loci in Pistacia weinmannifolia (Anacardiaceae). International Journal of
Molecular Sciences. 12, 7818-7823.

407. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
406

Gülşen, O., ve Mutlu, N. (2005). Bitki Biliminde Kullanılan Genetik Markörler ve Kullanım
Alanları. Alatarım. 4 (2), 27-37.
Gündeşli, M.A., Kafkas, S., Güney, M., Kafkas, N.E. (2020). Changes in endogenous auxin
during flower bud abscission in Pistachio (Pistacia vera L.). Turkish Journal of Agriculture
and Forestry. 44 (1), 71-82.
Gündeşli, M.A., Kafkas, S., Güney, M., Kafkas, N.E. (2020). Identification of endogenous
cytokinin-like compounds profile during different growth stages and their effects on flower
bud abscission in Pistachio (Pistacia vera L.). Folia Horticulturae 32 (1), 1-15.
Güney, M. (2016). Farklı DNA Markörleri Kullanarak Amasya Elmasının Doymuş Genetik
Haritasının Oluşturulması. Çukurova Üniversitesi. Doktora Tezi, 351 s.
Güney, M., Kafkas, S., Keles, H., Aras, S., Ercişli, S. (2018). Characterization of Hawthorn
(Crataegus spp.) Genotypes by SSR Markers. Physiology and Molecular Biology of Plants.
24 (6), 1221-1230.
Güney, M., Kafkas, S., Koç, A., Aras, S., Keles, H., Karcı, H. (2019). Characterization of
Quince (Cydonia oblonga Mill.) Accessions by Simple Sequence Repeat Markers. Turkish
Journal of Agriculture and Forestry. 43 (1), 69-79.
Jazi, M., Seyedi, S. M., Ebrahimie, E., Ebrahimi, M., De Moro, G., and Botanga, C. (2017).
A genome-wide Transcriptome Map of Pistachio (Pistacia vera L.) Provides Novel Insights
into Salinity-related Genes and Marker Discovery. BMC Genomics. 18, 627.
Kafkas, N.E., Gundesli, M.A., Guney, M., and Kafkas, S. (2020). Endogenous gibberellin
and abscisic acid influence alternate bearing in pistachio (Pistacia vera L.). Pakistan Journal
of Botany. 52 (4), 1235-1241.
Kafkas, S. (2006a). Phylogenetic Analysis of the Genus Pistacia by AFLP Markers. Plant
Systematic and Evolution. 262, 113-124.
Kafkas, S. (2006b). Phylogeny, Evolution and Biodiversity in the Genus Pistacia
(Anacardiaceae). (A.K. SHARMA and A. SHARMA, Editör). Plant Genome, Biodiversity

408. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
407

and Evolution. Volume 1, part C, Phanerogams (Angiosperm Dicotyledons), Science
Publishers, Enfield(NH), Jersey, Plymouth, USA, pp 526-557.
Kafkas, S., Perl-Traves R., and Kaska, N. (2000). Unusual Pistacia atlantica Desf.
(Anacardiaceae) Monoecious Sex Type in the Yunt Mountains of the Manisa Province of
Turkey. Israel Journal of Plant Sciences. 48, 277-280.
Karcι, H., Paizila, A., Topçu, H., Ilikçioğlu, E., and Kafkas, S. (2020). Transcriptome
Sequencing and Development of Novel Genic SSR Markers From Pistacia vera L. Frontiers
in Genetics. 11, 1021.
Kolahi-Zonoozi, S.H., Mardi, M., Zeinalabedini, M., Pireseyedi, S.M., Mahmoodi, P.,
Tabatabaei, I., Mosavi-Derazmalhalleh, S.M., Farsi, M., Ebrahimi, M.A., Khayam-Nekoui,
S.M. and Ahmadi, K. (2014). Development of 12 New SSR Markers for Genetic Diversity
and Structure Analysis in Pistachio (Pistacia vera L.). Journal of Horticultural Science and
Biotechnology. 89 (6), 707-711.
Liewlaksaneeyanawin, C., Ritland C.E., El-Kassaby Y.A., Ritland K. (2004). Single-Copy,
Species-Transferable Microsatellite Markers Developed from Loblolly Pine ESTs.
Theoretical and Applied Genetics. 109, 361-369.
Özbek, S., ve Ayfer, M., 1958. A Hermaphrodite Pistacia Found in the Vicinity of
Gaziantep, Turkey. Proceedings of the American Society for Horticultural Science. 72, 240-
241.
Pashley, C.H., Ellis, J.R., Mccauley, D.E., Burke, J.M. (2006). EST Databases as a Source
for Molecular Markers: Lessons from Helianthus. Journal of Heredity. 97, 381-388.
Powell, W., Morgante, M., Andre, C., Hanafey, M., Vogel, J., Tingey, S., and Rafalski, A.
(1996). The Comparison of RFLP, RAPD, AFLP and SSR (microsatellite) Markers for
Germplasm Analysis. Molecular Breeding. 2, 225-238.
Schlotterer, C., and Tautz, D. (1993). Slippage Synthesis of Simple Sequence DNA. Nucleic
Acid Research. 20, 211-215.

409. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
408

Tautz, D. (1989). Hypervariability of Simple Sequences as General Source for Polymorphic
DNA Markers. Nucleic Acid Research. 17, 463-471.
Topçu, H., Çoban, N., and Kafkas, S. (2016). Novel Microsatellite Markers in Pistacia vera
L. and Their Transferability across the Genus Pistacia. Scientia Horticulturae. 198, 91-97.
Topçu, H., Ikhsan, A.S., Sütyemez, M., Coban, N., Güney, M., Kafkas, S. (2015).
Development of 185 Polymorphic Simple Sequence Repeat (SSR) markers from walnut
(Juglans regia L.). Scientia Horticulturae. 194, 160-167.
Varshney, R.K., Graner A., and Sorrells M.E. (2005). Genic Microsatellite Markers in
Plants: Features and Applications. Trends Biotechnology. 23, 48-55.
Zaloğlu, S., Kafkas, S., Dogan, Y., Güney, M. (2015). Development and Characterization
of SSR Markers from Pistachio (Pistacia vera L.) and Their Transferability to Eight Pistacia
species. Scientia Horticulturae. 189, 94-103.
Zhou, R., Wu Z., Jiang F.L., and Liang M. (2015). Comparison of gSSR and EST-SSR
Markers for Analyzing Genetic Variability among Tomato Cultivars (Solanum lycopersicum
L.). Genetics and Molecular Research. 14 (4), 13184-13194.

410. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
409



NOTLAR
…………………………………………………..
…………………………………………………..
…………………………………………………..

411. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
410


NOTLAR
…………………………………………………..
…………………………………………………..
…………………………………………………..

412. 4. Uluslararası Akdeniz Sempozyumu, 22 – 24 Ekim 2020, Mersin / Türkiye
4. International Mediterranean Symposium, 22 - 24 October 2020, Mersin / Turkey


* * * * *
411


NOTLAR
…………………………………………………..
…………………………………………………..
…………………………………………………..