A-Alta-Idade-Media-Entre-a-Luz-e-as-Sombras.pptx

Breve presentación sobre os incios da Idade Media e a fragmentación do Mediterráneo en 3 civilizacións, reinos xermánicos, Imperio Bizantino e Islam.

1. A Alta Idade Media: Entre a Luz e as Sombras A Alta Idade Media (séculos V-XI) é un período que suscita actitudes contrapostas: admírase a pureza da arquitectura románica, a beleza das miniaturas e o canto gregoriano, pero tamén se asocia con tempos de atraso e escuridade. Máis alá destes extremos, foi unha época de profunda transformación onde se construíu un novo edificio social, político e ideolóxico a partir do legado romano, a "savia nova" dos pobos xermánicos e o substrato espiritual do cristianismo.

2. A orixe dun concepto controvertido O propio termo "Idade Media" xurdiu como referencia a uns tempos "intermedios" entre dúas épocas consideradas gloriosas: o mundo clásico greco-romano e o Renacemento. Esta conceptualización, que porta en si mesma unha connotación negativa, foi reforzada por visións posteriores que destacaban o "oscurantismo clerical" e o "feudalismo opresor". Con todo, desde unha perspectiva progresiva da historia, a Alta Idade Media non foi un simple retroceso fronte á Antigüidade Clásica, senón un período dinámico, de creación e importantes intercambios culturais, onde se sentaron as bases da futura Europa. O que moitos consideran "séculos escuros" foron, en realidade, tempos de importantes transformacións sociais, políticas e culturais que permitiron a emerxencia dunha nova civilización.

3. A caída do Imperio Romano: un proceso complexo Crise interna O Imperio Romano xa vivía unha profunda crise desde o século III, con problemas estruturais que o debilitaron gradualmente: cambios climáticos, esgotamento de recursos, decadencia urbana e revoltas campesiñas (as "bagaudas"). Contacto xermánico Os pobos xermánicos mantiñan relacións pacíficas cos romanos, actuando como labregos ou aliados militares. Moitos ocupaban postos importantes no imperio, como Estilicón, de orixe vándala. Presión externa As "grandes invasións" dos séculos IV-V foron desencadeadas polo movemento dos hunos desde Asia, que empuxou aos xermanos cara ás fronteiras romanas, provocando desprazamentos en cadea. En 476 d.C., coa deposición de Rómulo Augústulo, considera-se oficialmente finalizado o Imperio Romano de Occidente, aínda que o Imperio de Oriente (Bizancio) seguiría existindo durante case mil anos máis.

4. Momentos clave da desintegración do poder romano 1 378 d.C. Derrota romana en Adrianópole fronte aos visigodos, un dos primeiros grandes reveses militares. 2 406 d.C. Suevos, vándalos e alanos cruzan o Rin, rompendo unha fronteira crucial do Imperio. 3 409 d.C. Os pobos xermánicos cruzan os Pireneos, penetrando na Península Ibérica. 4 410 d.C. Saqueo de Roma polos visigodos de Alarico, un golpe simbólico devastador para o prestixio imperial. 5 476 d.C. Deposición de Rómulo Augústulo, considerado o final oficial do Imperio Romano de Occidente. "Bandas innumerables e moi feroces ocuparon o conxunto das Galias. Todo o país comprendido entre os Alpes e os Pireneos, entre o océano e o Rin, foi devastado..." — San Xerónimo, testemuña daqueles tempos convulsos

5. Os reinos xermánicos: un mosaico político Tras a caída do Imperio Romano de Occidente, o territorio europeo transformouse nun mosaico de "reinos xermánicos" con diferentes graos de estabilidade e permanencia no tempo. A pesar do cambio político, é importante destacar que: Os xermanos representaban unha minoría (aproximadamente o 5%) da poboación total A lingua latina mantívose como elemento cultural dominante As estruturas sociais romanas continuaron influíndo decisivamente O proceso de ruralización, iniciado no século III, intensificouse A maioría dos reinos xermánicos tiveron unha existencia efémera. O reino visigodo na Península Ibérica (que durou ata o 711) e, especialmente, o reino franco nas Galias, foron os máis estables e significativos para a posterior evolución europea.

6. O poder nos reinos xermánicos Monarquía militar Os reis xermánicos eran esencialmente xefes militares, elixidos entre familias nobres. O seu poder era de tipo patriarcal, afastado da noción romana de "público". A defensa e expansión do territorio constituían a súa principal preocupación. Clientelas armadas Os monarcas rodeábanse de "clientelas armadas" que lles xuraban fidelidade persoal, como os "antrustiones" francos ou os "gardingos" visigodos. Estas relacións persoais de lealdade serían a base do futuro sistema feudal. Lei e compensación As leis xermánicas reflectían a importancia do linaxe familiar. O wergeld ou "prezo de sangue" era a compensación económica que debía pagarse ás familias das vítimas de crimes, evitando así a vinganza privada. Alianza coa Igrexa A conversión ao catolicismo, como a de Clodoveo (finais s. V) e Recaredo (589), estableceu unha alianza crucial entre o poder temporal e a Igrexa, reforzando a lexitimidade dos monarcas xermánicos.

7. A Igrexa: un novo poder ascendente A Igrexa Católica converteuse nun piar fundamental da sociedade altomedieval. De ser unha seita perseguida, transformouse na relixión oficial do Imperio Romano grazas ao Edicto de Milán (313) e ao emperador Teodosio I (finais do s. IV). No baleiro deixado polo poder imperial, a Igrexa emerxeu como unha institución que proporcionaba estabilidade, continuidade cultural e unha visión unificada do mundo. A súa capacidade organizativa, a conservación do latín e do legado cultural clásico, e a súa presenza capilar en todo o territorio, convertérona nunha das forzas máis influentes dos primeiros séculos medievais.

8. Papas e monxes: os dous piares eclesiásticos A supremacía papal Os bispos de Roma reclamaron a primacía como sucesores de San Pedro. Valentiniano III (445) recoñeceu a súa xurisdición sobre a Igrexa de Occidente. Figuras como o Papa León I, quen se enfrontou a Atila (452), engrandeceron a autoridade pontificia. O pontífice Xelasio I (finais s. V) formulou a "Teoría das Dúas Espadas": existían dous grandes poderes, un temporal (reis) e outro espiritual (papas), pero o primeiro debía estar supeditado ao segundo. O monacato occidental San Bieito de Nursia (480-547) estableceu unha Regra que revolucionaría a vida monástica occidental. Os mosteiros beneditinos, ademais de centros espirituais, convertéronse en importantes focos culturais e políticos. A Regra beneditina, composta por 73 capítulos, establecía un equilibrio entre oración, lectura, traballo manual e repouso, baixo a autoridade absoluta do abade e os votos de castidade, pobreza e obediencia.

9. Carlomagno: o renacemento do Imperio O día de Nadal do ano 800, en Roma, o Papa León III coroou a Carlos, rei dos francos, como emperador. Este acontecemento simbolizou a restauración do Imperio en Occidente, pero con novos protagonistas e escenario: un monarca xermánico cunha base territorial no corazón de Francia. Carlomagno (768-814), descendente da poderosa familia pipínida, unificou o reino franco e lanzou espectaculares campañas militares: incorporou o reino dos longobardos (774), conquistou Saxonia, Frisia e Panonia. Tamén interveu na Península Ibérica, onde sufriu unha derrota en Roncesvalles (778). A coroación imperial de Carlomagno foi descrita polos Anais do mosteiro de Lorsch como a "conclusión lóxica dun proceso en marcha" e o "punto de partida dunha nova ordenación da Cristiandade, dirixida por dúas espadas: unha espiritual (o papa), outra temporal (o emperador)".

10. O Imperio Carolinxio: organización e legado Estrutura política A pesar da súa vasta extensión e diversidade de pobos, o Imperio tiña unha capital (Aquisgrán), un consello imperial, e estaba dividido en condados e marcas (territorios fronteirizos con función militar, como a Marca Hispánica). Administración Os missi dominici (enviados do señor) viaxaban polo territorio controlando a administración local. Os "capitulares" eran mandatos imperiais que regulaban todos os aspectos da vida pública. Renacemento cultural Carlomagno impulsou unha notable renovación intelectual. A escola palatina, con Alcuino de York como figura principal, promoveu a revisión de textos relixiosos, a gramática latina e o interese polas obras clásicas. Fraxilidade e división Tras a morte de Carlomagno, o Imperio desintegrouse rapidamente. O Tratado de Verdún (843) dividiuno entre os seus tres netos (Lotario, Luís e Carlos), demostrando a súa inestabilidade estrutural.

11. As segundas invasións: unha nova ameaza O declive do Imperio Carolinxio coincidiu coas "segundas invasións" (séculos IX e primeira metade do X), protagonizadas por tres grupos distintos: escandinavos (viquingos), sarracenos (piratas musulmáns) e maxiares (húngaros). A diferenza das invasións xermánicas, estas foron levadas a cabo por pobos diferentes de forma independente, con obxectivos principalmente de saqueo e destrución. Estas invasións revelaron a debilidade militar do fragmentado Imperio Carolinxio e contribuíron á inseguridade reinante, factor decisivo para o desenvolvemento do feudalismo.

12. Os protagonistas das segundas invasións Escandinavos (viquingos) Noruegueses, daneses e suecos iniciaron as súas correrías arredor do 793 co asalto ao mosteiro de Lindisfarme. Os noruegueses actuaron en Escocia, Irlanda e costas ibéricas. Os daneses atacaron Inglaterra e Francia, remontando ríos e saqueando cidades como París. Os suecos (Varegos) concentráronse no Báltico oriental e terras rusas. Sarracenos Mariños-corsarios vinculados ao Islam, actuaron no Mediterráneo occidental desde bases no norte de África (Pechina e Denia). Chegaron a saquear as aforas de Roma (846) e dominaron amplas zonas costeiras ata ben entrado o século X, obrigando ao abandono de numerosos asentamentos. Maxiares (húngaros) Procedentes do leste de Europa, apareceron en Panonia a finais do s. IX. Realizaron devastadoras incursións en Alemaña, Italia e Francia. A súa ameaza finalizou cando foron derrotados por Otón I na batalla de Lechfeld no 955, tras a cal se asentaron definitivamente e se cristianizaron.

13. Un mundo ruralizado A Europa occidental altomedieval caracterizábase por un "ruralismo aplastante". Mentres Bizancio e o Islam desenvolvían grandes cidades como Constantinopla, Bagdad ou Córdoba (que chegou a ter 500.000 habitantes no s. X), ningunha cidade europea superaba os 10.000 habitantes. As vellas cidades romanas languidecían e estaban arruinadas. Roma viu a súa poboación descender drasticamente. Con todo, as cidades episcopais resistiron mellor, e Italia mantivo certa consistencia na vida urbana. As descricións da época, como a de Dijon por Gregorio de Tours, destacan o carácter defensivo das cidades máis que a súa actividade económica ou cultural. O comercio existía a nivel local, rexional e mesmo a longa distancia (con intermediarios sirios ou xudeus), pero o seu volume era moi limitado e a moeda escaseaba. A gran maioría da poboación vivía nun réxime de autoconsumo baseado na agricultura e a gandaría.

14. Agricultura rudimentaria: o sustento dun mundo Técnicas arcaicas A agricultura altomedieval empregaba útiles rudimentarios como o arado romano, que apenas rañaba a superficie da terra. A forza animal aproveitábase mal e as innovacións técnicas, como o muíño hidráulico, eran caras e pouco difundidas. Baixos rendementos O sistema de cultivo era principalmente de "ano e vez" (barbeito), o que significaba deixar descansar a metade da terra cada ano. Os rendementos eran moi baixos, con escasos excedentes, o que explicaba a frecuencia das fames. Dependencia campesiña A maior parte da terra estaba en mans de reis, nobreza ou establecementos eclesiásticos. Os colonos (campesiños) cultivaban estas terras pagando rendas, traballando gratuitamente nas reservas señoriais e realizando outras prestacións. Complementos alimentarios A gandaría e a recolección en bosques (froitos silvestres, mel, caza) complementaban a dieta baseada principalmente en cereais, legumes e, en menor medida, viño. Malia a teórica condición libre de moitos campesiños, a dependencia real respecto aos señores era tan grande que a liberdade resultaba case unha ficción xurídica.

15. A sociedade feudal: ordes e dependencias A sociedade altomedieval, segundo os intelectuais da época como Adalberón (s. X), dividíase en tres "ordes" ou estamentos claramente diferenciados: Bellatores (guerreiros) A nobreza, encargada de protexer as igrexas e o pobo. Gozaban de numerosos privilexios como propietarios de terras e homes. Oratores (eclesiásticos) O clero, dedicado á oración e o servizo espiritual. Tamén privilexiados e grandes propietarios institucionais. Laboratores (traballadores) Campesiños que sustentaban a sociedade pero que "non posuían nada se non é a costa de moitos sacrificios". Considerados "servos". Esta división tripartita reflectía unha marcada separación entre os grupos privilexiados (nobreza e clero) e os campesiños dependentes, establecendo as bases dunha sociedade profundamente desigual.

16. Estrutura e relacións feudais Dependencia campesiña Os campesiños estaban suxeitos ao poder dos señores, obrigados a pagar rendas, realizar traballos nas terras señoriais e someterse á xustiza do señor. A súa dependencia era principalmente económica e laboral. Relacións de vasalaxe Entre os membros da aristocracia desenvolveuse unha complexa rede de relacións persoais. Un home libre poñíase baixo a protección dun máis poderoso, prometéndolle fidelidade e esperando protección e beneficio (feudo). As obrigas incluían "axuda" militar e "consello" (asistencia á corte señorial). A cerimonia de vasalaxe incluía a unión de mans (homenaxe), un biso e un xuramento. Despois, o señor entregaba un obxecto como símbolo do beneficio (investidura). Co tempo, os feudos tenderon a facerse hereditarios, convertendo estas concesións en bens propios dos vasalos.

17. Cultura e arte da Alta Idade Media A caída do Imperio Romano e as invasións provocaron un "espectacular retroceso" cultural. O latín reduciu o seu ámbito territorial, e gran parte do legado clásico caeu no esquecemento. Con todo, foi unha época de fundación dunha "nova cultura, protagonizada polos eclesiásticos e orientada cara a fins cristiáns". A cultura escrita era patrimonio dunha reducida minoría, case exclusivamente clérigos O latín era a lingua da Igrexa e dos intelectuais, mentres o latín popular evolucionaba cara ás linguas romances As "sete artes liberais" (trivium e quadrivium) mantivéronse como base da ensinanza Os mosteiros convertéronse en centros do saber, con importantes escritorios onde se copiaban textos Intelectuais como Boecio ( A Consolación da Filosofía ), San Isidoro de Sevilla ( Etimoloxías ) e Beda o Venerable mantiveron viva a chama do coñecemento durante os séculos máis difíciles.

18. O Renacemento Carolinxio: un impulso cultural Centros de saber Carlomagno impulsou unha notable renovación intelectual. Xunto ás escolas monacais e catedralicias, destacou a escola palatina de Aquisgrán, con Alcuino de York como figura principal. Recuperación de textos Houbo un interese sen precedentes na adquisición e copia de obras clásicas e relixiosas. Desenvolvuse a "minúscula carolina", un tipo de escritura clara e lexible que facilitou enormemente a transcrición de textos. Avances artísticos A capela palatina de Aquisgrán (798-805), inspirada en modelos bizantinos de Rávena, representa o esplendor da arquitectura carolinxia. A escultura en marfil e a miniatura alcanzaron unha riqueza inusitada, marcando o camiño cara á estética románica. Aínda que o termo "renacemento" pode ser excesivo (non cambiaron os fins nin os medios fundamentais da cultura), houbo unha vontade decidida de fomentar a actividade intelectual e recuperar elementos do saber clásico ao servizo da fe cristiá.

19. O inicio da expansión europea (arredor do ano mil) Contrariamente á crenza popular sobre os "terrores do fin do milenio", o século X foi un período xeralmente positivo, cunha recuperación evidente da Cristiandade. As "segundas invasións" chegaban ao seu fin e o Imperio restaurábase na persoa de Otón I. Desde principios do s. X dátanse importantes innovacións técnicas como o uso da ferradura e dos batans (aplicación da forza hidráulica á industria). Outras melloras agrícolas como a colareira dos cabalos, o arado de rodas e vertedera, e a rotación trienal de cultivos, xeneralizadas no s. XI, xa eran coñecidas anteriormente. O Imperio Xermánico Otón I o Grande (912-973), tras deter aos maxiares (955) e proclamarse rei de Italia, foi coroado emperador polo Papa Xoán XII en Roma (2 de febreiro de 962), dando orixe ao Sacro Imperio Xermánico. O seu neto, Otón III, con grande interese nas letras clásicas e a tradición romana, trasladou a capital a Roma. A súa relación co Papa Silvestre II (o monxe Gerberto de Aurillac, científico formado en Hispania) simboliza a coordinación entre o poder temporal e espiritual ao final do primeiro milenio.

20. Cara a un novo horizonte europeo Avances económicos Melloras técnicas na agricultura, desenvolvemento dos burgos (aglomeracións preurbanas vinculadas ao comercio) e progreso da artesanía e o comercio sentaron as bases para unha nova etapa de prosperidade. Reforma relixiosa A fundación da abadía de Cluny (910) marcou o inicio dunha reforma do monacato beneditino que potenciou a vida espiritual e converteu os mosteiros en poderosos centros de influencia cultural e política. Estabilidade política A restauración do Imperio por Otón I, o ascenso dos Capetos en Francia (987) e a consolidación doutros reinos proporcionaron un marco de maior estabilidade que permitiría a gran expansión europea da Baixa Idade Media. Renacemento cultural Os progresos intelectuais do século X sentaron as bases para o "impresionante despegue" cultural que Europa experimentaría a partir do século XI, superando definitivamente os "séculos escuros". A Alta Idade Media, lonxe de ser unha simple "idade das tebras", representou un período fundamental de transformación e xestación que permitiu a emerxencia dunha nova civilización europea, síntese única de elementos romanos, xermánicos e cristiáns.