AS en LAGERING

Achtergrondinformatie bij de molenaarsopleiding
Groet, Kees Vanger

1. 1Kees Vanger december 2008
ASAS enen LAGERINGLAGERING

2. 2
Beste molenaars in opleiding of andere geïnteresseerden Beste molenaars in opleiding of andere geïnteresseerden .
Ik heb de laatste jaren, voor de molenaars in opleiding uit Meppel en omgeving op de computer nogal wat bestanden
gemaakt of verzameld over molens en molenonderdelen. De onderliggende gedachte was dat je met de computer de
leerstof uit de steeds lijviger (en interessanter) wordende Basiscursus aanschouwelijker kan maken door allerlei
afbeeldingen toe te voegen. Noem het maar een vorm van aanschouwelijk onderwijs! Dus niet een aparte methode,
maar een extra verduidelijking van de informatie uit ons cursusboek d.m.v. heel veel gedetailleerde foto’s en zo nu en
dan een tekening.
De presentaties zijn uitermate geschikt voor theorieavonden, waarbij met beamer het geheel op een groot scherm
geprojecteerd kan worden. Verder kunnen de leerlingen thuis op de computer de lesstof nog eens bestuderen.
Aanvankelijk heb ik alles gemaakt voor de theorieavonden in Meppel, maar na vele verzoeken alles uiteindelijk via
internet aan andere molenliefhebbers beschikbaar gesteld. Daar heb ik de lesstof uiteindelijk dan ook voor gemaakt!
Naast vele eigen foto’s hebben vele molenaars, fotografen of andere molenliefhebbers de afgelopen jaren, na vele
oproepen via het “prikbord”, meegewerkt door ontzettend veel foto’s op te sturen. BEDANKT!
In het bijzonder wil ik o.a. Harmannus Noot, Joop Vendrig, Roelof Kooiker, Wilbert Bijzittter, Jaap Kuitert en
Simon Jellema bedanken voor de mooie foto’s die ze spontaan en in zeer grote hoeveelheden beschikbaar gesteld
hebben. KLASSE!
De gedetailleerde tekeningen komen o.a. uit de boeken van: “opleiding watermolenaar” van ing. J. den Besten.
Het oude maar prachtige boek “Korenmolens Van Ambacht tot Industrie” van Ing. P.W.E.A. van Bussel;
Ons leerboek voor startende molenaars “De windmolen en zijn onderdelen” van J.G. Wiessner en de erg informatieve
map over korenmolens nl “Zingende Stenen” van D.J. Abelskamp. Verder ook nog een aantal juweeltjes van
tekeningen van Anton Sipman. Helaas geen tekeningen uit ons eigen cursusboek. Jammer!
De powerpointpresentaties zijn een soort diashow met ongekende mogelijkheden. Een digitale excursie door
molenland.
Verder heb ik een aantal lesbrieven gemaakt. Hierin worden een aantal belangrijke hoofdstukken uit De Basiscursus
beknopt weergegeven. Ook hierbij spelen foto’s en tekeningen een aanvullende en verduidelijkende rol.
Verder zijn bij een aantal lesbrieven vragen (en antwoorden) gemaakt/bewerkt door Ron Keizer van de afdeling
Overijssel/Gelderland bijgevoegd als extra informatie en als extra oefenstof.
Ik hoop dat jullie in ieder geval wat leren van deze manier van aanbieden van de lesstof.
Het is in ieder geval een prachtige en boeiende hobby. Kees Vanger molenaar molen “De Weert” Meppel.

3. 3
hout voor nieuwe as gezaagd uit stam van een eik (7 ton)

4. 4
houten as borstroede oplangers (Boertange)

5. 5
houten ashouten as

6. 6
met muts

7. 7

8. 8
houten ashouten as
met stroppenmet stroppen
 worteleinde (sterkst) voor askop
 ± 80 bij 80 cm!
 schenen bij lagering tegen slijtage
 kraag om de as tegen inwateren,
draaiend in zgn. pothok. Een soort
kast op voorkeuvelens
 pen soms voorzien van ijzeren muts
i.p.v. schenen
 askop verstevigd met ijzeren hoeken
en veel stroppen.

9. 9
Nieuwe houten as voor “De Buitenmolen” in
Zevenaar. Lengte ± 8.50 meter
houten ashouten as

10. 10
houten as schenenhouten as schenen

11. 11
halslager houten as met schenen lagering insteekkop

12. 12
houten as schenenhouten as schenen

13. 13
houten as

14. 14
houten as met insteekkophouten as met insteekkop

15. 15
gietijzeren insteekkopgietijzeren insteekkop

16. 16
gietijzeren insteekkopgietijzeren insteekkop

17. 17
insteekkopinsteekkop
houten as zonder insteekkop

18. 18
houten as molen “De Sterrenberg” Nijeveen
extra versteviging
gietijzeren lager
halssteen van houten as

19. 19gietijzeren as

20. 20

21. 21
gietijzeren as

22. 22
Fabrikanten van gietijzeren bovenassen
(o.a.):
Enthoven
Feyenoord
Penn & Company
Penn & Bauduin
Prins van Oranje
Nolet
Waal & Company
Hardinxveld Giesendam
Merkx
gietijzerengietijzeren bovenassen

23. 23

24. 24
het halslager draagt 8 á 9 ton!!
arduinen halssteen
weerstijl
keerstijl
kwastvrij vurenhout
opvulhout voor de hoogte
steenbedwiggen
windpeluw
HALSLAGERHALSLAGER “smeer-zolder”
bouten steenbord

25. 25
lagering halssteen

26. 26
HALSLAGER

27. 27

28. 28

29. 29
halslager

30. 30
GESPEL
i.p.v. een steenbord
wordt in het zuiden op de standerdmolens
ook wel een gespel gebruikt om de steen op
z’n plaats te houden (met een stevige stalen
strip)
foto van standerdmolen model gemaakt door Jaap Kuitert.

31. 31
heetlopen van bovenasheetlopen van bovenas
 slecht smeren
 nieuwe halssteen
 pit in halssteen
 scheur in halssteen
 halssteen te diep uitgesleten
 windpeluw rot
 koppen voeghouten rot (doorbuigen)
 rotte 8-kant (6-kant) stijl (Westen)
 te lichte of doorgebogen voeghouten
(stutvang)

32. 32
Verschijnselen bij een gezakte bovenasVerschijnselen bij een gezakte bovenas..
 De vulstukken rond de bovenas lopen aan op de ijzerbalk of lange spruit
 Problemen bij het in elkaar grijpen van de kammen van het bovenwiel met schijfloop of bonkelaar
 slecht smeren
 Nieuwe halssteen
 Pit in halssteen
 Scheur in halssteen
 Halssteen te diep uitgesleten
 Windpeluw rot
 Koppen voeghouten rot
 Rotte 8-kant (6-kant) stijl (Westen)
 Te lichte of doorgebogen
 voeghouten (stutvang
OorzakenOorzaken
 Zetting en krimp van het hout, met name in molens met een nieuwe kap
 Voeghouten buigen door, of erger: voeghout (koppen zijn rot)
 De windpeluw is rot, waardoor de halssteen is gezakt
 De stopping onder de halssteen is rot
 Halssteen te diep uitgesleten

33. 33
halslager

34. 34
oud lager van molen “Windlust” te Noordwolde

35. 35
reuzel voor de smering

36. 36
DekkerlagerDekkerlager

37. 37
DekkerlagerDekkerlager

38. 38pensteen springbeugel
PENLAGER

39. 39pensteen springbeugel

40. 40

41. 41

42. 42pensteen met springbeugel

43. 43pen met muts

44. 44

45. 45

46. 46

47. 47
penlagers

48. 48penlager-broeksteen-doorboorde as

49. 49
pen met zwichtstang

50. 50
druktegel na slijtage bijwerken

51. 51
gebroken pentegel

52. 52
pensteen molen “De Weert” (broeksteen)

53. 53
pensteen en halslager (houten as?) “Westermolen” Dalfsen

54. 54
lagering vijzel

55. 55
lagering vijzel

56. 56

57. 57

58. 58
lagering vijzel

59. 59

60. 60wervel om de vijzel in of uit het werk te zetten.wervel om de vijzel in of uit het werk te zetten.

61. 61wervel om de vijzel in of uit het werk te zetten.wervel om de vijzel in of uit het werk te zetten.

62. 62

63. 63

64. 64
lagering vijzelbalk

65. 65

66. 66
Lagering krukas

67. 67
lagering koningsspil
taatspot

68. 68
scheprad: maximale opvoerhoogte plm. 1.50 m.

69. 69lagering scheprad

70. 70
lagering scheprad

71. 71

72. 72

73. 73
lagering waterwiel

74. 74

75. 75

76. 76

77. 77

78. 78

79. 79
LAGERING STEENSPIL

80. 80
lagering steenspil

81. 81lagering steenspil

82. 82
lagering steenspil op en standerdmolen Bourtange

83. 83
LAGERING KONINGSSPIL

84. 84

85. 85ijzerbalk met tap en pokhouten neuten

86. 86
stelwig
bus- of slotplaat borgen de tap ondersteund door poortstokken

87. 87

88. 88slotplaat tap

89. 89einde
VERVOLG:
ALGEMENE VRAGEN

90. 90
( het halslager draagt …….? ton)
1.
2
3.
4.
5.
6.
7.
HALSLAGER
8.

91. 91
welke onderdelen zie je?

92. 92
welke onderdelen zie je?

93. 93
Vlaamse
vang

2
3.
8.
6.
5.
1.
7.
4.
vangstukken van
wilgenhout/populierenhout

94. 94
Welke vang is dit?

95. 95Welke vang is dit?

96. 96
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
12.
11.
10.
MOLENZEIL
NOEM DE NOEM DE
ONDERDELENONDERDELEN

97. 97
naam en functie balken
1
2
3
4
5
6
7
8

98. 98
benoem de balken etc.
1
3
2
4
5
6 7 8 9 10
11

99. 99Wat is dit?

100. 100
Leg uit…………..

101. 101
Oorzaak?

102. 102Wat is dit?

103. 103Wat is dit?

104. 104
Wat is dit?

105. 105Waarmee is de
kap bedekt?

106. 106Waarmee is de
kap bedekt?

107. 107
Wat is de
functie van de
baard?

108. 108Waarmee is de
molen bedekt?

109. 109
Wie heeft deze
roede gemaakt?
Hoe?

110. 110
Wie heeft deze
roede gemaakt?
Hoe?

111. 111
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

112. 112
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

113. 113
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

114. 114
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

115. 115
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

116. 116
Bij welke molen
kun je zo’n foto
maken?

117. 117
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

118. 118
Bij welke molen
kun je zo’n foto
maken?

119. 119
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

120. 120
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

121. 121
In welke molen
kun je zo’n foto
maken?

122. 122
Bij welke molen
kun je zo’n foto
maken?

123. 123
Bij welke molen
kun je zo’n foto
maken?
Welke provincie
vooral?

124. 124
Wat is dit?

125. 125
Wat is dit?

126. 126
Wat is dit?

127. 127
Wat wordt hier
geverfd door de
molenaar van
De Wieker
Meule?

128. 128
Welke onderdelen
zie je?

129. 129
Welke onderdelen
zie je?

130. 130
Wat valt je op?

131. 131
Welke
onderdelen zie
je?

132. 132
Wat is dit?

133. 133
Wat is dit?

134. 134
Wat is dit?

135. 135
Wat is dit?

136. 136
Wat is dit?

137. 137
Wat zie je?

138. 138
Wat is dit?

139. 139
Wat is dit?

140. 140
Wat is dit?

141. 141Wat is dit?

142. 142
N
NO
O
ZO
Z
ZW
W
NW
zomer: matig koude wind, goede maalwind
winter: sneeuw, hagel en regenbuien.
overig: mist is slechte maalwind. let op
(warmte)onweer uit het zuiden tot de langste
dag (21/6)
zomer: goede maalwind,
onweerskansen
winter: stabiele wind.
oppassen voor regen of
ijzel.
overig: bij lichte vorst na
regen zeilen zwichten naar
lange halve; geeft grote
kans op stormen
zomer: goede strakke
maalwind. met warm weer
kans op windvlagen. weinig
risico op onweer.
winter: stabiele wind. vorst.
ijzel op scheiding van vorst
en dooi na vorstperiode.
overig: bij vorstkans altijd
letten op aanvriezen zeilen.
je wilt tenslotte kunnen
zwichten. Zijn het planken?
Doormalen en vriesdrogen.
Geen keus? touwen
lossnijden.
zomer: slechte maalwind.
wisselvallig weer, niet stabiel en
niet krachtig.
winter: sterke goede maalwind.
overig: ONWEERSHOEK: meest
verraderlijke wind van alle!
zomer: niet krachtige en vrij slechte
maalwind. wind kan plotseling ruimend
omgaan.
winter: goede maalwind.
overig: ook ONWEERSHOEK.
zomer: niet krachtige maalwind. in slecht
weer periode ontstaat hier onweer en storm.
wind heeft altijd de neiging tot ruimen.
winter: stabiele maalwind bij rustig weer.
overig: zuidwest-regennest.
zomer: rustige maalwind met weinig
kracht. regelmatiger als ZW. in slecht
weer periode de stormhoek. wind kan
plotseling ruimen.
winter: sterke goede maalwind.
overig: zuidwest-regennest.
zomer: goede maalwind. in slecht weer
periode rukkerige winden. kans op zware
stormen. veelal koele zeewind.
winter: novemberstormen; gevaarlijke wind.
kans op hagel en sneeuw.
overig: maartse buien met sneeuw of hagel.
DE 8 WINDEN
ZW, Z en ZO: uit deze richtingen onweer. Denk er om: onweer komt uit tegengestelde richting van de heersende wind!
Gemaakt door Henk Kloepping

143. 143
EINDEEINDE