Black Yellow and White Geometric Professional Project Presentation_20250917_115354_0000.pdf

Fgjbv

1. Xolmurodova Marjona MARJINALIZIMNING IQTISODIY
TAFAKKURDAGI OʻRNI

2. KIRISH
Iqtisodiy tafakkur tarixida turli davrlarda turli oqim va maktablar
shakllanib, iqtisodiy jarayonlarni izohlashga harakat qilingan. XIX
asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan marjinalizm iqtisodiyot fanida
tub burilish yasadi. Klassik iqtisodiy maktab vakillari qiymatni asosan
ishlab chiqarish xarajatlari bilan izohlashgan bo‘lsa, marjinalizm
tarafdorlari qiymatning manbaini iste’molchining subyektiv qarorlarida,
ya’ni tovar va xizmatlardan olinadigan chegaraviy foydada ko‘rdilar.
Marjinalizmning paydo bo‘lishi bilan iqtisodiy nazariyada yangi
tushunchalar – chegaraviy foyda, chegaraviy xarajat, iste’molchi tanlovi,
bozor muvozanati – ilmiy muomalaga kiritildi. Bu yondashuv nafaqat
iqtisodiy hodisalarni aniqroq tushuntirish imkonini berdi, balki
zamonaviy mikroiqtisodiyotning nazariy asoslarini ham yaratdi.

3. MARJINALIZMNING NAZARIY
ASOSLARI Chegaraviy foyda nazariyasi – iste’molchi biror mahsulotdan qancha ko‘p
iste’mol qilsa, undan olinadigan qo‘shimcha (chegaraviy) foyda shuncha
kamayib boradi. Bu qoida iste’molchi qarorlarining qanday shakllanishini
tushuntiradi. Chegaraviy xarajatlar tushunchasi – ishlab chiqaruvchi qo‘shimcha mahsulot
ishlab chiqargan sayin, unga sarflanadigan qo‘shimcha xarajatlar ham ortib
boradi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini belgilashda muhim hisoblanadi.
2.
1.

4. MARJINALIZMNING ASOSIY VAKILLARI
VA ULARNING GʻOYALARI Klassik iqtisodiy ta’limotdan farqi
Marjinalizm klassik iqtisodiy tafakkurdan tubdan
farq qiladi. Klassiklar (A. Smit, D. Rikardo)
qiymatni asosan ishlab chiqarish xarajatlari bilan
izohlashgan, ya’ni mahsulotning qadr-qimmati
uni yaratishga sarflangan mehnat va resurslarga
bog‘liq deb hisoblashgan. Marjinalistlar esa
buning o‘rniga qiymatning manbaini
iste’molchining qarorida, tovar va xizmatlardan
olinadigan chegaraviy foydada ko‘rdilar. Bu
yondashuv iqtisodiy tafakkurga subyektivlik
elementini olib kirdi va iste’molchining xulq-
atvorini iqtisodiy tahlil markaziga qo‘ydi. Shu
sababli marjinalizm “qiymat nazariyasida inqilob”
sifatida qaraladi. Mikroiqtisodiyot va bozor muvozanatiga
qo‘shgan hissasi
Marjinalizm iqtisodiyotda zamonaviy
mikroiqtisodiy nazariyaning poydevorini
yaratdi. Ayniqsa, Valrasning umumiy
muvozanat nazariyasi va Marshallning
talab-taklif modeli hozirgi kunda ham
iqtisodiy tahlilning asosiy vositasi bo‘lib
qolmoqda. Marjinalizm yondashuvi
yordamida iqtisodchilar bozor narxlarining
qanday shakllanishini, iste’molchi qanday
tanlov qilishini va ishlab chiqaruvchi
qanday qaror qabul qilishini matematik va
grafik asosda izohlash imkoniga ega
bo‘ldilar. Bundan tashqari, u resurslardan
samarali foydalanish, ishlab chiqarishni
optimal darajaga yetkazish va iqtisodiy
siyosat choralarini belgilashda muhim
nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. 1. 2.

5. ALFRED MARSHALLAlfred Marshall (1842–1924) – ingliz iqtisodchisi,
marjinalizm va neoklassik iqtisodiyot asoschilaridan biri.
U narxni talab va taklif o‘zaro ta’siri orqali izohlab,
“Marshall qaychisi” modelini yaratdi. Shuningdek,
iste’molchi ortig‘i tushunchasini kiritib, iste’molchining
iqtisodiy foydasini tahlil qildi. Marshall vaqt omiliga ham
katta e’tibor bergan – qisqa muddat va uzoq muddatda
talab hamda taklifning ta’siri turlicha bo‘lishini
ko‘rsatgan. Uning g‘oyalari zamonaviy
mikroiqtisodiyotning shakllanishiga asos bo‘ldi.

6. Uilyam Stenli Jevons (1835–1882) – ingliz iqtisodchisi,
marjinalizm oqimining asoschilaridan biri hisoblanadi. U
o‘zining 1871-yilda chop etilgan “The Theory of Political
Economy” asarida iqtisodiy tafakkurda yangi yo‘nalish –
chegaraviy foyda nazariyasini shakllantirdi. Jevonsning fikricha,
tovar yoki xizmatning qiymati ishlab chiqarish xarajatlari bilan
emas, balki iste’molchining undan oladigan chegaraviy foydasi
bilan belgilanadi. U shu orqali klassik iqtisodiy maktabning
qarashlariga qarshi chiqdi. Jevonsning eng muhim g‘oyasi –
chegaraviy foyda kamayishi qonuni bo‘lib, unga ko‘ra
iste’molchi bir xil mahsulotni qancha ko‘p iste’mol qilsa, undan
olinadigan qo‘shimcha foyda shuncha kamayadi. U iqtisodiy
tahlilda matematik usullarni qo‘llash zarurligini ta’kidladi va
shu jihatdan ham o‘z davrida yangicha yondashuv olib kirdi.
Jevons K. Menger va L. Valras bilan birgalikda XIX asr oxirida
yuz bergan “Marjinal inqilob”ning asosiy vakillaridan biri
sifatida iqtisodiyot fanida mustahkam o‘rin egalladi.

7. Karl Menger (1840–1921) – avstriyalik iqtisodchi,
“Avstriya iqtisodiy maktabi” asoschisi va marjinalizm
oqimining yirik vakillaridan biri. U 1871-yilda chop
etilgan “Principles of Economics” (Iqtisodiyot asoslari)
asarida qiymatning manbai ishlab chiqarish xarajatlari
emas, balki iste’molchining ehtiyojini qondirish
darajasi va undan oladigan subyektiv foyda ekanini
asoslab berdi. Mengerning fikricha, biror mahsulotning
qiymati uni yaratishga ketgan mehnat bilan emas,
balki iste’molchining unga bo‘lgan munosabati va
undan oladigan chegaraviy foydasi bilan belgilanadi. U
iqtisodiy tafakkurga subyektiv baholash nazariyasini
olib kirdi va shaxsiy ehtiyojlar iqtisodiy qarorlarning
asosida turishini ko‘rsatdi. Mengerning qarashlari
Jevons va Valras g‘oyalari bilan bir qatorda XIX asr
oxiridagi “Marjinal inqilob”ning asosiy qismi bo‘ldi va
zamonaviy mikroiqtisodiyotning shakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi.

8. MARJINALIZMNING IQTISODIY
TAFAKKURDAGI OʻRNI Marjinalizmning iqtisodiy tafakkurdagi o‘rni shundaki, u iqtisodiy nazariyaga yangicha yondashuv
olib kirdi. Klassik iqtisodchilar qiymatni ishlab chiqarish xarajatlari bilan izohlagan bo‘lsalar,
marjinalistlar qiymatni iste’molchining qarori va undan olinadigan chegaraviy foyda bilan
bog‘lashdi. Bu yondashuv orqali narxlarning shakllanishi, talab va taklifning muvozanati, ishlab
chiqaruvchi va iste’molchi qarorlarining shakllanishi ilmiy asosda tushuntirildi. Marjinalizm
iqtisodiyotga subyektiv elementni olib kirib, zamonaviy mikroiqtisodiyotning nazariy poydevorini
yaratdi. Shuningdek, u bozor muvozanati, resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarishni
optimal darajaga yetkazish masalalarida muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. Shu sababli
marjinalizm iqtisodiy tafakkur tarixida alohida o‘rin tutadi va bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini
saqlab qolmoqda.

9. XULOSAMarjinalizm iqtisodiy tafakkurda tub burilish yasab, qiymat nazariyasini
yangicha izohladi. U orqali iqtisodiy jarayonlarga subyektiv yondashuv kiritilib,
narxlarning shakllanishi, talab va taklif muvozanati, ishlab chiqaruvchi hamda
iste’molchi qarorlari ilmiy asosda tahlil qilindi. Marjinalizm zamonaviy
mikroiqtisodiyotning poydevorini yaratdi va hozirgi kunda ham iqtisodiy
siyosatni belgilashda, resurslardan samarali foydalanishda muhim nazariy
yo‘nalish sifatida o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.

10. EʼTIBORINGIZ
UCHUN RAXMAT!