Беларускі штомесячнік Czasopis №384 Лістапад 2024

Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nak
ł
ad 500 egz.„Wasiloczkam” – 60! (star. 15)
Nr 11 (384). Лістапад 2024 ■ Cena 6 zł (w tym 5% VAT)

2. У НУМАРЫ
3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
6 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за X 2024)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■Mierzył się z bolesną przeszłością,
w swym życiu wiele osiągnął (стар. 6)
■Святкаванні з трывогай, што будзе
далей (стар. 8)
■Zachwyt polskiego celebryty dzisiejszą
Białorusią (стар. 9)
■Nie ma chętnych? (стар. 12)
■Łukaszenka podał datę swojej
„reelekcji” (стар. 13)
15 ЮБІЛЕЙ
„Васілёчкі” квітнеюць 60 гадоў
18 УСПАМІН
Пад Семяноўскім вадасховішчам
19 ВЯСКОВАЯ АДЗІНОТА
Купіце дом!
21 POGRANICZA
U uzbeckich Tadżyków (cz. 2)
25 INWIGILACJA
Oficerowie i agenci (cz. 4)
28 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў лістападзе
29 KALIŚ PISALI
Samohonka
31 KALIŚ PISALI
Sołowki – wyspa tortur i śmierci
(wspomnienia z katorgi sowieckiej, cz. 9)
33 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
23. Zabytaja tragedia pad Krynkami (6)
34 З МІНУЛАГА
Гартаючы беластоцкую газету
„Вольная праца”, 1940 г. (ч. 2)
35 ГАДАВІНА
Расстраляныя: вяртанне з пекла
(Частка першая. Напярэдадні
трагедыі)
37 BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI
Czuczelnik
39 ZAPISKI
Dni i myśli
41 FELIETON
Jak pokochałem MKiDN
43 БЛОГ
Back to Belarus
Fot. na okładce Piotr Łozowik
Святкаванні з трывогай, што
будзе далей (стар. 17)
Back to Belarus (стар. 43)
Пад Семяноўскім вадасховішчам (стар. 18)

3. 3 XI.2024Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
5 кастрычніка 2024 г.
Учора ўвесь дзень прысвяціў я на пошукі звестак
і дакументаў, каб даведацца колькі зямлі меў даўней
мой прыход у Востраве. Пра гэта папрасіў мяне на-
стаяцель а. Аляксандр Клімук. Сказаў, што рыхтуе
паўторную заяву ва Устаноўчую камісію па справах
Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ў
Варшаве, каб атрымаць кампенсацыю за царкоўную
маёмасць, канфіскаваную ў мінулым польскай дзяр-
жавай пасля 1918 і 1944 гадоў.
Працэдура ў гэтай справе пачалася амаль дваццаць
гадоў таму. У 2006 г. востраўскі прыход запатрабаваў
атрымаць на ўласнасць ад дзяржавы нерухомасці ў
абмен за перанятыя ўказам з 16 снежня 1918 г. 42,9
га зямлі. Падобных заяў з усяе Польшчы было амаль
паўтысячы. Да 2021 г. на 566 спраў закончаных было
375. У выніку гэтага праваслаўным прыходам было
перададзена амаль 5,2 тыс. га зямлі, каля 5,7 га за-
будаванай плошчы і 13 могільнікаў. Апрача гэтага
прызнаны былі фінансавыя кампенсацыі на агулам
каля 32 млн злотых.
Такую інфармацыю знайшоў я ў Інтэрнэце. Ведаю,
што недзе ў 2010 г. амаль 7 млн зл. атрымаў мой бела-
стоцкі прыход Агія Сафія за царкву на вуліцы Траўгу-
та, якая ў міжваенны час стала каталіцкім касцёлам.
Пазней грашовыя кампенсацыі прызнаны былі так-
сама м.інш. для прыходу ў Пухлах, пра што сказаў
мне Славік Іванюк, які працуе ў Дзяржаўным архіве
ў Беластоку і дапамагаў ён у гэтым тадышняму на-
стаяцелю.
Неяк у верасні пабываў я ў бацюшкі Клімука на
плябаніі, каб глянуць на сабраныя дакументы і карэс-
пандэнцыю з варшаўскай камісіяй. Настаяцель што
меў, паказаў мне. Сказаў, што з сакольскага блага-
чыння кампенсацыю атрымаў дагэтуль толькі пры-
ход у Аўгустове, дзе калісь былі дзве царквы. Адну
разбурылі, а другую на касцёл перанялі каталікі. З
восені 2016 г. у гэтым горадзе будуецца новая царква,
пабудаваная пры ёй ужо шыкоўная плябанія.
Айцец Аляксандр ад пачатку моцна заангажаваўся
ў гэтую справу. Часта бываў у аддзеле геадэзіі Па-
вятовага староства ў Саколцы. Таксама ў Беластоку,
паколькі каля Каралёвага Стойла ў гміне Гарадок (Бе-
ластоцкага павету) наш прыход у мінулым меў сена-
жаць. Бацюшцы ўдалося знайсці некаторыя перадва-
енныя дакументы, у тым ліку вырысы палёў. Цяпер,
як мне сказаў, найбольш патрэбны operat geodezyjny
,
каб удакладніць дзе канкрэтна было царкоўнае поле і хто з’яўляецца яго ўласнікам.
Аказваецца, працэдуру трэба пачаць ізноў, паколь-
кі папярэдняя заява ў 2015 г. камісіяй была адхіле- на, так як у выпадку шмат іншых прыходаў. Былое царкоўнае поле ў Востраве закваліфікавалі як gru-
nty rozparcelowanego majątku państwowego pounic- kiego. Паводле камісіі як сельскагаспадарчыя землі
нельга іх вярнуць, бо закон нібыта прадугледжвае, што можа такое быць jedynie w celu przywrócenia
sprawowania tam kultu religijnego. Для мяне гучыць
гэта крыху абсурдна. Я параіў а. Аляксандру, каб наняць юрыста.
З гэтай справай быў я таксама ў Славіка Іванюка.
Паводле яго падобны адказ атрымаў тады і наста- яцель у Пухлах, які звярнуўся да яго па дапамогу. Славік як гісторык знайшоў аргументы, каб даказаць няправільны падыход камісіі. Дапамог таксама ад- шукаць у архіве дзеля гэтага дакументы.
Аказваецца, настаяцелі, якія склалі заявы, былі да-
волі скептычныя, што прынясе гэта жаданы вынік. Справу ўскладніла яшчэ тое, што ў міжчассі памёр уладыка Ерамей, які ў камісіі быў прадстаўніком Царквы. Замяніў яго архіепіскап пярэмышльскі і горліцкі Паісій. Аднак як новы сустаршыня камісіі патрабаваў часу, каб разабрацца ў справах усіх пры- ходаў. Але вось у гэтым годзе уладыка Паісій павя- доміў настаяцеляў – між іншым у Востраве – што павінны нанова пачаць хадайніцтва ў камісіі. На гэта магло таксама паўплываць тое, што ў Польшчы па-
мянялася ўлада.
Няма пэўнасці, што мой востраўскі прыход атры-
мае нейкую кампенсацыю, але з а. Аляксандрам мы згодныя, што ў гэтай справе трэба зрабіць усё, што толькі магчымае. Таму пачаў шукаць я нейкіх іншых
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара
►

4. 4 XI.2024Czasopis
n
дакументаў ды інфармацый, якія маглі б быць карыс-
нымі ў гэтым плане.
Мінулым сваёй востраўскай царквы цікаўлюся
здаўна. Паколькі гісторыкі і ніхто іншы гэтага над-
та не зглыбляў, мне вельмі залежала, каб устанавіць
невядомыя даты і забытыя факты. І шмат такіх ін-
фармацый удалося мне знайсці. У тым ліку звесткі
пра пачаткі тут праваслаўя, першую царкву і дзве на-
ступныя пабудаваныя на яе месцы. Рыхтую большы
артыкул, магчыма нават невялікую манаграфію вост-
раўскага прыходу. Буду таксама актуалізаваць свой
запіс на сайце Vostravo.pl, у якім дапусціўся пэўных
памылак, паклікаючыся на ранейшыя апрацоўкі, на-
ват навуковага характару, не заўсёды, як аказваецца,
правільныя.
Пра мае гістарычныя даследаванні а. Аляксандр
добра ведае і таму запытаў мяне, ці можа знайшоў я таксама нейкія дакументы пра востраўскую цар- коўную маёмасць у мінулым. Адразу нешта прый- шло мне на думку, але сказаў, што мушу дакладна пераглянуць свае матэрыялы – у электроннай форме і на паперы.
Царкоўная зямля – Папоўшчына, як яе называлі – у
Востраве была ўжо ў другой палове XVI ст. У выніку валочнай памеры ў обрубе Вялікага Вострава дзве
валокі (прыблізна 40 га) атрымаў Васіль Поп Рускі з
Крынак. Гэтая зямля з часам перайшла ва ўладанне востраўскай царквы. У канцы XIX ст. наш прыход меў ужо звыш 90 га. У 1918 г. уся гэтая зямля перайшла на ўласнасць адроджанай польскай дзяржавы, хаця ў дакументах было гэта чамусьці ўдвая менш.
Славік Іванюк падказаў мне, каб глянуць у фонды
Архіва новых актаў у Варшаве. Я пацікавіўся яго базай у Інтэрнэце, дзе ёсць таксама сканы шмат якіх дакументаў. Але гэта аказалася складаным і патра- бавала шмат часу.
З дапамогай нечакана прыйшоў Кастусь Шыталь.
Як сябра „Часопіса ” прысылае мне часам знойдзе- ныя ў Інтэрнэце інфармацыі з мінулага, найчасцей з даваеннай прэсы. На гэты раз падаслаў лінк да ска- наў звароту жыхароў Беластока з 7 красавіка 1938 г. з просьбай не разбураць царкву на вуліцы Сянкевіча. Палічыў, што будзе для мяне гэта цікава таму, што падпісаўся там між іншым Васіль Лукашык – бела- рускі дзеяч, якога жыццё і дзейнасць даследую.
Пераглянуўшы зварот з некалькі пад ім старон-
камі подпісаў, прачытаў назву фонду. Былі гэта да- кументы пра царкоўныя маёмасці ў мясцовасцях па алфавітным парадку. Гэта тое, чаго я шукаў. Даво- лі хутка знайшоў мясцовасці на літару „О”. Надта шмат сканаў датычыла Острові Мазавецкай, дзе ў царскіх часах былі дзве царквы. Урэшце адкрыў справу majątku pocerkiewnego w Ostrowiu Północnym
powiatu sokólskiego. Дакументы былі ў асноўным з
1927-1931 гг. Пасля бежанства прыход у Востраве адкрыты быў толькі 1 мая 1928 г. У дадатку не сама- стойны, але як філіял юраўлянскага. Настаяцелем – рэктарам быў назначаны бацюшка Антон Савіч.
Гэта быў інтэлігентны, таленавіты і працавіты свя- тар. 29 жніўня востраўскаму прыходу надзялілі толь- кі два гектары поля. Айцец Савіч на пачатку верасня напісаў у Міністэрства рэлігійных веравызнанняў і народнай асветы podanie з просьбай вярнуць пры-
ходу ўсю царкоўную зямлю, якая знайшлася ў рас- параджэнні Беластоцкага ваяводы. Падпісаліся пад гэтым уласнаручна – хто па-польску, а хто па-руску – многія вернікі. Справа цягнулася некалькі гадоў. Урэшце ў жніўні 1931 г. польскія ўлады згадзіліся
w
drodze wyjątku пабольшыць надзел да 10 га. Кірава-
ліся яны рэкамендацыяй міністра, які даказваў, што tylko dobrze sytuowane duchowieństwo prawosławne nie będzie narzędziem politycznym w ręku żywiołów
Сканы з Архіва новых актаў у Варшаве
Польская дзяржава ў мінулым пераняла каля 40 га царкоўнай зямлі ў Востраве►

5. 5 XI.2024Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
dla Państwa wrogich i nieprzychylnych. Санацыйныя
ўлады разлічвалі на тое, што такое стаўленне спа-
вольніць камуністычны рух, што тады шумеў ва ўсёй
Заходняй Беларусі.
Тым не менш 31,3 га царкоўнай зямлі ў Востраве
надалей заставалася дзяржаўнай уласнасцю. Ваявода
даў яе ў арэнду мясцовым сялянам, а 1,6 га а. Савічу.
У выніку зямельнай рэформы з верасня 1944 г. пры-
ходу ў Востраве засталося толькі 2 га зямлі. Астат-
нюю ізноў канфіскавалі. Трэба адшукаць яшчэ да-
кументы на гэта, што будзе асновай для хадайніцтва
для кампенсацыі ў камісіі Міністэрства ўнутраных
спраў і адміністрацыі ў Варшаве.
22 кастрычніка 2024 г.
У беластоцкім клубе Zmiana Klimatu прайшла аў-
тарская сустрэча з Міхалам Андрасюком. Была гэта
прэзентацыя выдадзенага ўлетку яго зборніка „Żubr
i inne opowiadania”. На польскую мову тэксты пера-
клаў Марцін Рэмбач, а кніга выдадзена Цэнтрам бела-
рускай культуры ў Беластоку. У яе ўвайшло дзесяць
апавяданняў з двух першых кніжак аўтара – „Фірма”
(2000) і „Мясцовая гравітацыя” (2004). Міхась (так
як аўтар падпісываецца) пісаў іх у дзевяностых і на
пачатку двухтысячных. Прадстаўлены там тадышні
свет Гайнаўкі – так горада, як перадусім яго жыха-
роў. Хаця наўпрост яго амаль не называе, чытач лёгка
можа гэтага дагадцца.
Міхась жыў тады і цяпер жыве менавіта ў Гайнаў-
цы, хаця як сказаў падчас сустрэчы, яго сапраўдны
дом – з відам на Белавежскую пушчу. Меў тут на ўва-
зе родную сялібу ў недалёкай Войнаўцы, дзе шмат
часу прабывае.
Вядучым быў Андрэй Байгуз з Радыё Беласток,
мой па паходжанні востраўскі зямляк. Гутарка пай-
шла ў асноўным пра мінулае. Міхась вяртаўся да
прадстаўленых ім у апавяданнях апісанняў Гайнаў-
кі і жыхароў горада чвэрць і болей стагоддзя таму
на фоне перамен у Польшчы пасля 1989 г. Расказваў
таксама пра свае назіранні працэсаў трансфармацыі
як павятовага раднага і нават кандыдата на войта
гміны Дубічы-Царкоўныя (не хапіла яму літаральна
20-30 галасоў).
Калі вядучы спытаў, як у параўнанні з тадышнім ча-
сам выглядае цяпер Гайнаўка, адказаў па-кніжнаму,
што памяняўся перадусім „графічны дызайн”, зна-
чыць выгляд звонку будынкаў і вуліц. Прыйшло так-
сама новае, бо з’явіліся гіпермаркеты, праўда, крыху
пазней чымсьці ў іншых гарадах. Але ўжо жыхары
– у асноўным надалей нашчадкі сялян з навакольных
вёсак – з таго часу памяняліся крыху менш, іх мен-
талітэт надта не змяніўся.
Тым не менш Міхась прызнаўся, што тое мінулае
сёння з перспектывы часу апісаў бы ў некаторых
выпадках крыху інакш, хаця многія назіранні не
страцілі сваёй актуальнасці. Паводле яго перадусім
Гайнаўка змагла пакарыстацца пэўнымі шанцамі.
– Такія выдатныя людзі, як Сімона Коссак, Януш
Корбель, Адам Вайрак ці Мікалай Бушка маглі быць
амбасадарамі-прамотарамі Гайнаўкі і Гайнаўшчыны,
а для мясцовай улады сталі проста лішнімі – сказаў
з жалем.
Падчас сустрэчы падымалася таксама пытанне, на-
колькі польскі пераклад супадае з арыгіналам. Тут
у размову ўключыўся перакладчык Марцін Рэмбач.
Прызнаўся, што часам складана было яму знайсці
аналагі ў польскай мове, асабліва для беларускіх пры-
мавак, ці калі герой гаворыць вершам. Як прыклад
прывёў слова „аднавяскоўцы”. Войцех Каранкевіч,
што сядзеў побач мяне, адразу з усмешкай пераклаў у
голас – „jednowsiowi”... Але аналаг якраз тут ёсць, бо
найпрасцей напісаць проста „wiejscy współmieszkań-
cy”. Хаця зразумела, гэта ўжо не той смак слова.
Я спытаў Міхала, якую ролю ў яго жыцці і твор-
часці адыграў Сакрат Яновіч, згадваючы, што пісь-
меннік з Крынак быў рэдактарам яго першай кніжкі.
Адказаў, што, вядома, важную. Успомніў цёплы ліст,
які Яновіч быў паслаў яму ў васмідзесятых гадах у
адказ на Міхасёў верш, што быў тады апублікаваны
ў „Ніве”. Прызнаўся, што гэта заахвоціла яго нада-
лей пісаць, ужо прозу.
Нечакана пра Сакрата Яновіча ўзгадала таксама
прысутная ў зале жыхарка Гайнаўкі, якая некалькі
гадоў таму з’ехала сюды з Гданьска. На сустрэчу
прыйшла нават з яго кніжкай „Białoruś, Białoruś”.
Юрка Хмялеўскі ■
Міхась Андрасюк і вядучы Андрэй Байгуз
Фота Юркі Хмялеўскага

6. 6 XI.2024Czasopis
n
ЗАПІСЫ ЧАСУ (IX.2024)
Наша хроніка
На Падляшшы
■W dniach 28-29 września II Li-
ceum Ogólnokształcące z Do-
datkowym Nauczaniem Języka
Białoruskiego w Hajnówce ob-
chodziło jubileusz 75-lecia swe-
go istnienia połączony z V Zjaz-
dem Absolwentów. W uroczysto-
ściach uczestniczyli przedstawi-
ciele władz województwa pod-
laskiego i starostwa hajnowskie-
go, a także reprezentujący biało-
ruską opozycję na emigracji wie-
loletni dyplomata Paweł Łatusz-
ka. Historia szkoły rozpoczę-
ła się w 1949 r., kiedy to powo-
łano do życia jednostkę oświato-
wą o nazwie Szkoła Podstawowa
i Liceum Ogólnokształcące z Bia-
łoruskim Językiem Nauczania w
Hajnówce. Czyt. str. 8
■28 września w Białostockim
Ośrodku Kultury odbył się werni-
saż wystawy „Móc spokojnie za-
snąć”. Prezentuje ona projekt do-
kumentalny fotografa Piotra Wój-
cika oraz białoruskiej dziennikar-
ki i uchodźczyni politycznej Iry-
ny Arachoŭskiej. Wspólnie stwo-
rzyli oni portret społeczności bia-
łoruskich imigrantów, którzy wy-
jechali z rodzinnego kraju w po-
szukiwaniu bezpiecznego życia.
Wystawa będzie czynna do 7 li-
stopada.
■W dniach 30 września – 7 paź-
dziernika odbyła się ósma edycja
festiwalu „Kierunek Wschód” –
przeglądu teatralnego prezentu-
jącego kulturę pogranicza, w tym
przedstawienia zza wschodniej
granicy Polski, a także z Amery-
ki. W trakcie tegorocznego wyda-
rzenia można było obejrzeć spek-
takle teatrów z Litwy, Gruzji, Ma-
cedonii Północnej, Czech, USA
oraz niezależnych artystów bia-
łoruskich. Organizatorem przed-
sięwzięcia jest Teatr Dramatycz-
ny im. A. Węgierki w Białymsto-
ku, a jednym z tegorocznych part-
nerów było Centrum Kultury Bia-
łoruskiej w Białymstoku.
■Na początku października rząd
wydał zgodę na utworzenie
dwóch nowych gmin w kraju. Jed-
no z rozporządzeń dotyczy utwo-
rzenia gminy Grabówka w woje-
wództwie podlaskim. Nowa jed-
nostka administracyjna zacznie
funkcjonować 1 stycznia 2025
r. Gmina Grabówka będzie wy-
odrębniona z gminy Supraśl. Jej
powierzchnia wyniesie 6464,42
ha, liczba mieszkańców to
10 047 osób. Siedziba znajdzie się
w miejscowości Zaścianki.
■5 października w Dubiczach Cer-
kiewnych odbył się pierwszy
szkolny festiwal integracyjny
„Babinaje leta. Biełaruskija in-
26 września zmarł Sergiusz Niczyporuk, ważna po-
stać naszej mniejszości i nie tylko. Miał 75 lat, urodził
się w Zaleszanach koło Kleszczel. Jego rodzina bole-
śnie została dotknięta pacyfikacją tej wsi 29 stycznia
1946 r. przez oddział pod dowództwem Romualda Raj-
sa ps. „Bury”. Zginęli wówczas jego dwaj przyrodni
bracia i ich matka, ojcu udało się zbiec. Siaroża był
jego synem z drugiego związku.
Kilkanaście lat temu w telewizyjnej debacie o Żoł-
nierzach Wyklętych powiedział, że dla tamtej potwor-
nej zbrodni nie ma usprawiedliwienia. Jednocześnie
starał się zrozumieć walczących o wolną i niepodle-
głą Polskę. Mówił, że na pewno godni są uszanowa-
nia, ale to nie ma nic wspólnego z tym, co wyczy-
niał „Bury”. I jeśli nawet wcześniej dokonał on wie-
lu heroicznych czynów, to zabijając niewinne kobie-
ty i dzieci stał się mordercą i zbrodniarzem. Dlatego,
jak ustaliło to także śledztwo IPN, działań „Burego”
nie można utożsamiać z walką o niepodległy byt pań-
stwa polskiego.
Mierzył się z bolesną przeszłością,
w swym życiu wiele osiągnął
Сяргей Нічыпарук (1949-2024)
►

7. 7 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
tehracyi” dla dzieci i rodziców
szkół, w których nauczany jest
język białoruski. Uczestnicy wy-
darzenia mogli m.in. wziąć udział
w warsztatach garncarskich i ku-
linarnych dla dzieci i dorosłych,
szkoleniu z bezpiecznego poru-
szania się w sieci, spotkaniach rę-
kodzielniczych i śpiewaczych. Or-
ganizatorami imprezy byli Szko-
ła Podstawowa w Dubiczach Cer-
kiewnych i Centrum Kultury Bia-
łoruskiej w Białymstoku.
■7 października w Białoruskim Hu-
bie „Novaja Ziamla” w Białym-
stoku wiceprezydent miasta Ma-
rek Masalski spotkał się z przed-
stawicielami diaspory z Białoru-
si. Rozmawiano o propozycjach
działań na rzecz większej inte-
gracji tego środowiska z biało-
stoczanami i wspólnych inicjaty-
wach kulturalnych. Rozważano
o tym, jak uchodźcy z Białorusi
mogą wzbogacić wielokulturowe
oblicze Białegostoku i możliwo-
ściach finansowego wsparcia dla
ich inicjatyw z budżetu miasta.
■8 października w tym miejscu
spotkań diaspory odbyła się zor-
ganizowana przez Centrum Kul-
tury Białoruskiej prezentacja to-
miku wierszy Uładzimira Arło-
wa „Śvieciacca vokny dy niko-
ha za jimi” wydrukowanego ła-
cińską czcionką. Arłoŭ to jeden
z najbardziej znanych współcze-
snych białoruskich pisarzy i po-
etów, którego książki, tłumaczo-
ne na liczne języki, wydawane są
w całej Europie.
■12 października w Bielskim Domu
Kultury odbył się koncert z okazji
W młodości Sergiusz Niczyporuk pod wpływem ide-
ologii „władzy ludowej” zapisał się do PZPR. W po-
łowie lat 70. oddał legitymację partyjną i wstąpił do
Prawosławnego Seminarium Duchownego w War-
szawie.
W 1981 r. był jednym z inicjatorów powstania koła
NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” w Du-
biczach Cerkiewnych i został jego przewodniczącym.
Była to jedyna gmina zamieszkała przez prawosław-
nych, w której rolnicy dołączyli do tego związku. Im-
pulsem stał się ich konflikt z ówczesnym naczelnikiem
gminy. Wybuchł bunt, zorganizowano protest przed sie-
dzibą urzędu, co ostatecznie doprowadziło do jego od-
wołania ze stanowiska. W tym czasie spalił się dom na-
czelnika, mówiono o jego podpaleniu.
Sergiusz Niczyporuk potem został prywatnym przed-
siębiorcą. Budował drewniane domy, budynki gospodar-
cze, cerkwie. Z czasem założył w Białowieży pensjonat
agroturystyczny „Sioło Budy”. Prowadził go wraz z ro-
dziną, starając się tam kultywować tradycje białoruskie,
czego oznaką były architektura i wystrój obiektów, ser-
wowane potrawy kulinarne i pokazy obrzędowości.
Znany był jako zdolny cieśla i budowniczy, doradzał
też innym przy tradycyjnym drewnianym budownic-
twie regionu, by zachować to bogactwo w krajobrazie
białorusko-prawosławnego Podlasia.
Jego ostatnią szczytną inicjatywą było włączenie
się w budowę Domu Zakonnego Świętej Katarzyny
w Zaleszanach. Przełożoną została tam jego córka.
Monaster jest symbolem pamięci i miejscem szcze-
gólnej modlitwy za ofiary zbrodni z 1946 r. Znajdu-
je się w nim napisana w 2013 r. Zaleszańska Ikona
Matki Bożej.
Sergiusz Niczyporuk był bohaterem filmu „Siaroża”,
zrealizowanego w 2015 r. przez Jerzego Kalinę, wypro-
dukowanego przez Telewizję Biełsat. Mimo krzywd, ja-
kich zaznali jego bliscy, w tym filmie i licznych wywia-
dach wzywał do pojednania, mówiąc że „jeżeli nadal
będziemy się dzielić na jednych i drugich, to tak jak-
byśmy znowu siali ziarno zła”.
Prezydent Andrzej Duda odznaczył go Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Spoczął na
cmentarzu w rodzinnych Zaleszanach.
Вечная памяць!
Намеснік прэзідэнта Беластока Марэк Масальскі пацікавіўся прабле-
мамі пражываючай у горадзе беларускай дыяспары
Фота Управы горада Беластока
►
►

8. 8 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
28-29 верасня адбыўся V З’езд выпускнікоў
Агульнаадукацыйнага ліцэя з дадатковым наву-
чаннем беларускай мовы ў Гайнаўцы разам са
святкаваннем яго 75-годдзя. Афіцыйная частка ў
спартыўнай зале распачалася з дзяржаўнага поль-
скага гімна і школьнага „Люблю наш край, старонку
гэту”. Ва ўрачыстасці прынялі ўдзел выпускнікі і
вучні ды настаўнікі ліцэя, прадстаўнікі мясцовых
уладаў, шматлікіх устаноў, беларускіх арганізацый,
палітыкі і духавенства. Вядучымі былі выпускніца
Ілона Карпюк (намесніца дырэктара Цэнтра бела-
рускай культуры ў Беластоку) і настаўнік беларус-
кай мовы Ян Карчэўскі.
У артыстычнай частцы галоўным чынам высту-
пілі выпускнікі. Пасля былі выступленні гасцей з
пажаданнямі з нагоды юбілею. Прадстаўнікі Свят-
ланы Ціханоўскай Павел Латушка і Аліна Коўшык
ўручылі дырэктару Ігару Лукашыку медаль „Гонар
і годнасць” за ўнёсак у захаванне і папулярызацыю
беларускай мовы, перадалі таксама кнігі сучасных
беларускіх аўтараў у бібліятэку ліцэя. Латушка ў
сваім выступленні сказаў: „Вы для нас, беларусаў
з Беларусі, з’яўляецеся зоркай на шляху беларуска-
сці, якая для мяне як міністра культуры і амбасадара
была заўсёды прыкладам стаўлення да захавання
нацыянальных каранёў, роднай мовы, культуры,
веры. Дзякую вам за тое, што вы робіце для бела-
рускасці тут, у Польшчы”.
У выступленнях гасцей цёплых слоў было вельмі
шмат. Пра ўклад Гайнаўскага белліцэя ў шматкуль-
турнае Падляшскае ваяводства, нават культурнасць
Еўропы. Тымчасам гэты беларускі ліцэй апынуўся
пад пагрозай перастаць быць беларускім ліцэем.
Трывога, што будзе далей – гучала ў выступлен-
нях дырэктара школы і прадстаўнікоў беларускага
асяроддзя. Сваю занепакоенасць выказаў таксама
мітрапаліт Сава, якога ліст на беларускай мове быў
зачытаны.
На жаль прадстаўнікі дзяржаўнай улады ды кура-
торыі на святкаванні чамусьці не з’явіліся. Мабыць
няёмка ім было б слухаць гэтых горкіх слоў, паколь-
кі дзяржаўныя ведамствы менавіта давялі да таго,
што два белліцэі на Падляшшы – Бельскі і Гайнаў-
скі – апынуліся ў сітуацыі, калі закон што абавязваў
дзясяткі гадоў, раптам стаў няважным. Статут гэтых
школ дагэтуль прадугледжваў, што кожны вучань
павінен вывучаць беларускую мову.
Агульнаадукацыйны ліцэй з дадатковым наву-
чаннем беларускай мовы быў заснаваны ў 1949
г. у выніку актыўнасці саміх беларусаў. Хутка для
Гайнаўшчыны стаў ён апірышчам беларушчыны. За
75 гадоў школу закончылі тысячы вучняў. Цяпер іх
320 у 13-ці класах.
V З’езд выпускнікоў завяршыўся ўсяночным ба-
лем, а пасля было яшчэ супольнае вогнішча.
Святкаванні з трывогай, што будзе далей
www.racyja.com
Дырэктар Гайнаўскага белліцэя і ўдзельнікі афіцыйнай часткі

9. 9 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
60-lecia działalności Chóru Pieśni
i Tańca „Wasiloczki”. Sala zapeł-
niła się sympatykami białoruskiej
muzyki, nie zabrakło też przed-
stawicieli władz lokalnych i woje-
wódzkich, którzy wręczyli człon-
kom zespołu liczne nagrody, me-
dale i odznaczenia. Chór powstał
w listopadzie 1964 r. z inicjaty-
wy działaczy Białoruskiego To-
warzystwa Społeczno-Kultural-
nego, działa przy Bielskim Domu
Kultury. Czyt. str. 9
■16 października w Hajnowskim
Domu Kultury odbył się pokaz
filmu i debata w ramach projek-
tu „100 lat autokefalii. 1000 lat
historii”. Zrealizowany w for-
mie edukacyjnej prezentacji film
przedstawia historię prawosła-
wia na południowych i wschod-
nich obszarach Polski i Rzeczpo-
spolitej Obojga Narodów. W de-
bacie uczestniczyli m.in. profe-
sorowie Aleksander Naumow i
Marek Ławreszuk. Realizatorem
projektu i organizatorem spotka-
nia było Stowarzyszenie Orthnet
– administrator serwisu interneto-
wego Cerkiew.pl. Wcześniej po-
dobne wydarzenie odbyło się 8
października w Siemiatyczach.
■17 października w Niemirowie
(gm. Mielnik) przy granicy pol-
sko-białoruskiej odbyła się kon-
ferencja prasowa ministra spraw
wewnętrznych i administracji
Tomasza Siemoniaka oraz wice-
Гурт „Volski” ў Беларускім музеі ў Гайнаўцы
www.racyja.com
Były znany prezenter TVP Jarosław Jakimowicz
wywołał burzę, relacjonując w mediach społeczno-
ściowych swoją wycieczkę do Białorusi, jaką od-
był w drugiej połowie października. Odwiedził m.in.
Mińsk, Grodno, Stare Wasiliszki i Brześć. O tym, co
zobaczył, we wpisach opowiadał z wielkim zachwy-
tem. Podobało się mu, że wszędzie jest czysto, uli-
cami jeżdżą nowoczesne samochody, a bar w hote-
lu, gdzie nocował, miał ogromny wybór alkoholi. W
Mińsku zachwycił go centralny Plac Niezależności
z ogromnymi stojakami z łukaszenkowskimi flaga-
mi państwowymi.
Niedawny celebryta pokazał w Instagramie białoru-
skie ulice z kolorowymi neonami i kwiatami, zdjęcia
uśmiechniętych dzieci w metrze, zadbane drogi, ka-
dry z eleganckich pubów i restauracji. „Czujesz reżim
i bide? U nas w demokracji to jest dopiero super. Pro-
szę o nie otwieranie buzi na temat Białorusi osób, któ-
re nigdy tu nie były!” – napisał.
Pod jego postami od razu pojawiło się wiele ostrych
komentarzy w rodzaju: „Pogadaj z więźniami politycz-
nymi najpierw, zanim będziesz się mądrzył”, „Byłem
dwa razy i pleciesz szkodliwe bzdury, człowieku. Bia-
łorusini to jest represjonowane społeczeństwo”.
Pojawiły się przypuszczenia, że Jakimowicz dał się
namówić do wzięcia udziału w akcji, którą tamtejsza
propaganda dość często wykorzystuje. Reżim zaprasza
dziennikarzy z zagranicy, urządza im darmową wyreży-
serowaną wycieczkę po kraju, a ci w zamian wychwa-
lają Białoruś w swych gazetach i mediach społeczno-
ściowych. Takie osoby mogą cieszyć się luksusem, no-
cując za pół darmo w najdroższych hotelach, są wożo-
ne po kraju w najładniejsze miejsca. Gość jednak nie
ma możliwości szczerze porozmawiać z przygodnymi
ludźmi. Opisywane potem zachwyty, tak jak w tym przy-
padku przez Jakimowicza, dotyczą tylko tego co widać
na pierwszy rzut oka. Tymczasem wystarczy chociażby
wejść do klatki schodowej w pierwszym lepszym blo-
ku, by zobaczyć jak tam jest „kolorowo”.
Jakimowicz przekonywał, że na Białoruś pojechał
tylko odszukać grób swego dziadka w Grodnie i „po-
patrzeć jak żyją tam ludzie, jak wygląda ulica”. Napi-
sał, iż „marzył przez całe życie, by wybrać się w taką
podróż i poszukać swoich przodków”.
Zachwyt polskiego celebryty dzisiejszą Białorusią
►
►

10. 10 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
szefa MSWiA Czesława Mrocz-
ka i wiceministra obrony narodo-
wej Cezarego Tomczyka poświę-
cona „modernizacji zabezpiecze-
nia granicy”. Zapowiedziano zbu-
dowanie trwałej struktury i infra-
struktury, która stale i skutecznie
chronić będzie polskiej granicy.
■W nocy z 17 na 18 października
w Białymstoku na ul. Przemysło-
wej spadł balon z podczepionym
ładunkiem. W środku zabezpie-
czonej przez policję paczki znaj-
dowało się 30 tys. sztuk papiero-
sów bez polskich znaków akcy-
zy. Pochodzącą prawdopodobnie z
Białorusi przesyłką zajęły się od-
powiednie służby.
■18 października Muzeum i Ośro-
dek Kultury Białoruskiej w Haj-
nówce zorganizowało drugi z te-
gorocznych koncertów (pierw-
szy odbył się miesiąc wcześniej)
„Muzyka biez zaściaroh / Muzy-
ka bez zastrzeżeń”. Na scenie wy-
stąpił m.in. zespół „Volski” Lawo-
na Wolskiego.
■20 października w Kuraszewie
(gm. Czyże) odbyła się 29. edy-
cja Jesiennych Spotkań z Folklo-
rem Białoruskim. Świetlica Wiej-
ska wypełniła się mieszkańcami
gminy Czyże oraz sąsiadujących.
Na scenie wystąpiły białoruskie
zespoły z Podlasia, można było
też zobaczyć tradycyjne obrzędy
w wykonaniu zespołu „Wasilocz-
ki” z Bielska Podlaskiego.
■W dniach 25 i 27 październi-
ka w Bielsku Podlaskim, Haj-
nówce i Białymstoku odbył się
29. Festiwal Białoruskiej Poezji
Śpiewanej i Piosenki Autorskiej
„Bardaŭskaja Vosień”. W Biel-
skim Domu Kultury zaprezento-
wano projekt „Bez ojczyzny” z
udziałem Uładzimira Niaklaje-
wa, Dźmitryja Duchanawa i Ale-
xandry Konofalskiej, oraz wrę-
czono Nagrodę imienia Micha-
ła Aniempadystawa, a na scenie
wystąpiły zespoły VERAMI i NA-
VIBAND. W ramach festiwalu w
II Liceum Ogólnokształcącym z
Dodatkowym Kształceniem Ję-
zyka Białoruskiego w Hajnówce
odbyło się m.in. spotkanie z pisa-
rzem i poetą Uładzimirem Niakla-
jewem, natomiast w Białostockim
Teatrze Lalek miała miejsce biało-
stocka premiera filmu dokumen-
talnego autorstwa Marka Włodzi-
mirowa „Pobyć w tym czasie, któ-
ry minął” o bielskiej białoruskiej
poetce Nadziei Artymowicz oraz
spotkanie z reżyserem filmu. Or-
ganizatorem festiwalu jest Funda-
cja TUTAKA.
У Польшчы
■Jedną ze stypendystek programu
KPO dla Kultury została Joanna
Troc, mieszkająca w Bielsku Pod-
laskim aktorka, reżyserka i zało-
życielka Teatru Czrevo. W ramach
prestiżowego stypendium artyst-
ka weźmie udział w konsulta-
cjach, kursach i szkoleniach oraz
napisze scenariusz sztuki dla wi-
downi dziecięcej o słynnej przy-
rodniczce z Białowieży, Simonie
Kossak.
■Film „Pod szarym niebem” bia-
łoruskiej twórczyni Mary Tam-
„Бардаўская восень 2024” у Бельскім доме культуры
www.racyja.com
►

11. 11 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
kowicz otrzymał nagrodę w ka-
tegorii „debiut reżyserski” na
Festiwalu Polskich Filmów Fa-
bularnych w Gdyni. Jego fabu-
ła oparta jest na historii małżeń-
stwa dziennikarzy Biełsatu Iha-
ra Iljasza i Kaciaryny Andreje-
wej, którą reżim Aleksandra Łu-
kaszenki skazał najpierw na 2, a
potem na 8 lat więzienia. W uza-
sadnieniu werdyktu jury czytamy
m.in.: „Za umiejętne poprowadze-
nie opowieści o cenie wyborów
moralnych, o byciu człowiekiem
i o miłości na tle dramatycznych
wydarzeń dziejących się tuż obok
granic Polski”.
■30 września w Warszawie zapre-
zentowano wyniki badań Białoru-
skiej Pracowni Analitycznej prof.
Andreja Wardamackiego poświę-
cone białoruskiej tożsamości na-
rodowej – temu, co Białorusinów
łączy i odróżnia od sąsiadów, naj-
ważniejszych wartości i idei na-
rodowych. W badaniach wzięły
udział osoby o różnych poglądach
politycznych – zarówno zwolen-
nicy, jak i przeciwnicy obecnych
władz Białorusi.
■35 studentów rozpoczęło naukę
na pierwszym roku studiów li-
cencjackich na kierunku filologia
białoruska z językiem angielskim
na Uniwersytecie Warszawskim.
To jedyna uczelnia w Polsce któ-
ra prowadzi kształcenie w tej spe-
cjalności na poziomie licencjac-
kim i magisterskim. Katedrą od 1
października kieruje prof. Andrej
Moskwin. Na poznańskim UAM
działa Zakład Białorutenistyki, a
na UwB Pracownia Białoruteni-
styki, jednak na tych uczelniach
nie kształci się studentów na kie-
runku białorutenistyka.
■Na Uniwersytecie Warszawskim,
w ramach Wydziału Lingwisty-
ki Stosowanej rozpoczęła dzia-
łalność Pracownia Białoruskiej
Dialektologii. Będzie to placów-
ka, która pomoże wznowić tra-
dycje badań dialektologicznych
białoruskich gwar poza Białoru-
sią. W skład grupy tworzącej pra-
cownię wejdą specjaliści z róż-
nych ośrodków akademickich,
oprócz Warszawy m.in. z Pozna-
nia, Lublina, Krakowa i in. Ba-
dacze białoruskich gwar połączą
siły, by kontynuować prace języ-
kowe przede wszystkim na Pod-
lasiu i Wileńszczyźnie. Powstają-
cą pracownią kierować będzie dr
Mirosław Jankowiak z UW.
■3 października w Warszawie od-
była się ceremonia wręczenia
Nagrody im. Wasila Bykawa „Za
swabodu dumki”. Jej laureatem
został zespół „Naviband”.
■14 października na poligonie w
Orzyszu (woj. warmińsko-ma-
zurskie) premier Donald Tusk
oraz wicepremier, minister obro-
ny narodowej Władysław Kosi-
niak-Kamysz, a także najważniej-
si dowódcy polskiej armii obser-
wowali ćwiczenia w zakresie te-
stowania elementów do budowy
Tarczy Wschód. Jak podkreślił
sam premier tworzenie elemen-
tów tarczy przyspieszono, by jak
najszybciej zabezpieczyć wschod-
nią granicę Polski przed ewentu-
alnym zagrożeniem ze strony Ro-
sji i Białorusi.
■15 października rząd zaakcepto-
wał „Strategię migracyjną Polski
na lata 2025-2030”, która przewi-
duje możliwość czasowego i te-
rytorialnego zawieszenia prawa
do azylu w związku z wojną hy-
brydową prowadzoną na granicy
polsko-białoruskiej przez Biało-
ruś i Rosję, jaka może prowadzić
do destabilizacji państwa. Doku-
ment zaniepokoił nie tylko organi-
zacje pozarządowe zajmujące się
prawami człowieka, ale również
białoruską emigrację polityczną.
Jeden z jej liderów, Paweł Łatusz-
ka, wyraził nadzieję, że Polska po-
zostanie krajem, w którym „Bia-
łorusini deportowani przez reżim
Łukaszenki, z powodu stworzo-
nej w Białorusi atmosfery strachu
i terroru oraz największych w hi-
storii współczesnej Europy re-
presji, będą mogli liczyć na sta-
tus uchodźcy. Ważne jest, aby od-
dzielić reżim Łukaszenki od naro-
du białoruskiego. Liczymy na so-
lidarność z Białorusinami” – sko-
mentował Łatuszka.
■W dniach 16-18 października w
Sopocie odbyło się Europejskie
Святлана Ціханоўская і дуэт „Naviband” – лаўрэат прэміі імя Васіля Бы-
кава „За свабоду думкі” ў Беларускім доме ў Варшаве
www.racyja.com
►

12. 12 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Forum Nowych Idei. Uczestni-
czyła nim liderka białoruskiej
opozycji na emigracji Swiatłana
Cichanoŭskaja. Podczas swego
wystąpienia zaapelowała, by pa-
miętać o losie Białorusi pod rzą-
dami dyktatora, podkreślając za-
razem, iż losy Białorusi i Ukra-
iny są obecnie ze sobą mocno po-
wiązane, a niezależność Ukrainy
będzie stale zagrożona, dopóki w
Mińsku rządzić będzie wspierany
przez Rosję Łukaszenka.
■Inicjatywa społeczna białoruskiej
diaspory w Polsce o nazwie MAL-
DZIS odnalazła w antykwariacie
w Kaliszu i zakupiła Trzeci Statut
Wielkiego Księstwa Litewskiego,
uchwalony w 1588 r., a wydruko-
wany po polsku w Wilnie w 1693
r. Dokument docelowo ma zostać
przekazany Muzeum Historyczno-
Krajoznawczemu w Nowogródku.
Inicjatywa MALDZIS została na-
zwana na cześć białoruskiego hi-
storyka literatury profesora Ada-
ma Maldzisa (1932-2022), który
poświęcił swoje życie odzyskiwa-
niu dla Białorusi utraconych i za-
pomnianych zabytków kultury, w
tym dzieł literackich.
У Беларусі
■Podczas tzw. wizyty gospodarskiej
w obwodzie brzeskim na począt-
ku października Aleksander Łu-
kaszenka zapowiedział, że zro-
bi wszystko, by Białoruś nie zo-
stała wciągnięta w wojnę. Powtó-
rzył też swoją słynną tezę, że „Po-
lacy chcą zająć zachodnią część
Ukrainy oraz zachodnią Biało-
ruś” oraz zapewnił o swojej „po-
mocy” Ukraińcom w takich oko-
licznościach. Białoruski dyktator
przy okazji „gospodarskich” wy-
powiedzi zwrócił się z propozy-
cją postawienia w Białorusi po-
mnika… krowy.
■4 października wydano wyroki
w sprawie ataku na bazę lotni-
czą Maczuliszcza pod Mińskiem
w lutym 2023 r., w wyniku które-
go przy użyciu drona uszkodzo-
ny został rosyjski samolot rozpo-
znania radiolokacyjnego A-50.
Oskarżenie dotyczyło 12 osób.
Wyroki – od 2 do 25 lat pozbawie-
nia wolności – wydano zaocznie,
gdyż oskarżeni przebywają poza
Białorusią. Jednym ze skazanych
jest Alaksandr Azaraŭ – szef opo-
zycyjnej organizacji BYPOL, któ-
ra przyznała się do współudzia-
łu w ataku.
■Białoruskie służby upubliczniły
incydent z 8 października na pol-
sko-białoruskiej granicy z udzia-
łem uchodźców z Iranu. Zarówno
Irańczycy, jak i białoruscy funk-
cjonariusze twierdzili, iż polscy
pogranicznicy pobili grupkę imi-
grantów i wypchnęli ich z powro-
tem do Białorusi przez furtkę dla
zwierząt. Jeden z mężczyzn zmarł.
Polskie władze informacje biało-
ruskiej strony określiły jako ko-
lejny przykład prowadzonej przez
Białoruś wojny hybrydowej z Pol-
ską, w której Mińsk wykorzystuje
instrumentalnie uchodźców.
■Władze zarekwirowały stuletnią
drewnianą chatę pod Pińskiem na
Polesiu, w której żyli dziadkowie
i rodzice p.o. dyrektora Telewizji
Biełsat, Aleksego Dzikawickie-
go. 8 października otrzymał on w
tej sprawie list od Komitetu Śled-
Nie ma chętnych?
■Jerzy Sulżyk
Uniwersytet w Białymstoku nie będzie chyba na razie prowadził ba-
dań gwar białoruskich na Podlasiu. O naukowcach z białostockiego śro-
dowiska nie wspominał doktor Mirosław Jankowiak z UW w wypowie-
dzi dla Radia Białystok. Warszawa, Poznań, Kraków, Lublin… Sposób
powołania Pracowni Białoruskiej Dialektologii wydaje się być dość pro-
sty i oczywisty. Oto zapraszamy naukowców z różnych uczelni (bo jeden
ośrodek akademicki – nawet tak wielki, jak UW – w obszarze niszowej
białoruskiej dialektologii nie jest w stanie podołać poważnym naukowo-
badawczym zadaniom), tworzymy zespół, następnie wyznacza się kon-
cepcję i kierunki działań, a potem realizuje konkretne zadania, projekty.
Kibicuję temu zespołowi, a sam będąc podlaskim Białorusinem wiem,
że materiału i tematów do badań nie zabraknie. Te przyszłe ewentual-
ne badania są tym bardziej potrzebne, bo białoruskie dialekty na Pod-
lasiu wymierają właśnie na naszych oczach, mimo wielkiej i nieocenio-
nej pracy sporej grupy białoruskiej podlaskiej inteligencji. Trochę szko-
da, że tego rodzaju inicjatywa (albo jakaś inna dotycząca kultury podla-
skich Białorusinów) nie wychodzi z rodzimej podlaskiej właśnie Alma
Mater – Uniwersytetu w Białymstoku. To wydaje się być takie „natural-
ne”, że to właśnie białostocka uczelnia powinna „odcinać kupony” z fak-
tu posiadania w swym regionie tak wdzięcznego tematu do badań. Już
kiedyś pisałem w komentarzu redakcyjnym, że „upadek białorutenistyki”
na UwB jest co najmniej zagadnieniem kontrowersyjnym, a wyjaśnienia
typu: nikt nie chce studiować tego kierunku jest jak – obojętne w swoim
przekazie – wzruszenie ramionami („nie ma chętnych”). Znów pogrze-
bałem trochę w strukturze białostockiej uczelni w poszukiwaniu „biało-
ruskich śladów”. Na Wydziale Filologicznym jest Katedra Badań Filolo-
gicznych „Wschód – Zachód”, a w niej Pracownia Białorutenistyki. Czy-
li coś jest! Ale nie ma chętnych…
KOMENTARZ
►

13. 13 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
czego Białorusi. Od tej pory nie-
ruchomość znajduje się w rękach
państwa, dotychczasowy właści-
ciel nie można jej sprzedać, poda-
rować ani wymienić.
■14 października mieszkańcy Choj-
nik przy granicy z Ukrainą zwró-
cili się do władz z petycją o obro-
nę ich przed rosyjskimi bezzało-
gowcami – głównie irańskimi dro-
nami shahed. Jak ustalił Biełaru-
ski Hajun, od lipca w przestrzeń
powietrzną Białorusi wleciało co
najmniej 75 shahedów. Cztery z
nich zostały zestrzelone, a dwa
kolejne strącono lub samoistnie
spadły. Ostatni dron wleciał w
białoruską przestrzeń i został ze-
strzelony w nocy z 19 na 20 paź-
dziernika.
■15 października do Mińska przy-
jechał niewysoki rangą urzędnik
Departamentu Stanu USA Kevin
Doyle. Został przyjęty w MSZ,
gdzie prawdopodobnie rozma-
wiał o losach więźniów politycz-
nych, w tym obywatela USA Ju-
ryja Ziankowicza, skazanego na
łączną karę 13,5 roku kolonii
karnej.
■23 października w Mińsku rozpo-
czął się proces 54-letniego Andre-
ja Sawickiego – pierwszy, w któ-
rym pojawił się zarzut „zaprzecza-
nia ludobójstwu narodu białoru-
Na 26 stycznia w Białorusi zostały rozpisane wybory
prezydenckie. Zgodnie z ordynacją powinny odbyć się
do 20 lipca. Wiadomo już, że Alaksandr Łukaszenka,
który u władzy jest od 1994 r., najpewniej zechce
przedłużyć swoje panowanie o kolejne pięć lat. Z uw-
agi na fałszerstwa wyborcze w sierpniu 2020 r., czego
następstwem były masowe brutalnie zdławione pro-
testy uliczne, obecna jego kadencja nie jest uznaw-
ana przez międzynarodową społeczność. Swiatałana
Cichanoŭskaja – rywalka, która go wówczas pokonała
(jest na to wiele dowodów) została zmuszona do opusz-
czenia kraju. Miał wtedy kandydować jej mąż Siarhiej,
ale został aresztowany i do dziś przebywa w więzieniu,
mając wyrok 18 lat kolonii karnej. Skazani też zostali
inni oponenci dyktatora – Wiktar Babaryka, Mikałaj
Statkiewicz i Paweł Siewiaryniec. Odbywają wyroki
odpowiednio 14, 14 i 7 lat kolonii karnej.
W tej sytuacji – panującego terroru – jest mało praw-
dopodobne, by opozycja teraz wystawiła swego kan-
dydata. Została ona niemalże spacyfikowana przez re-
żim, a jej polityczni działacze, aktywiści, a nawet zwy-
kli zwolennicy przebywają albo w więzieniu, albo na
emigracji. W Białorusi w ostatnim czasie zlikwidowa-
no wszystkie opozycyjne partie polityczne i wyelimi-
nowano wszystkie niezależne media.
Teoretycznie w styczniowych wyborach może wy-
startować także osoba przebywająca obecnie za gra-
nicą. Musi jednak najpierw wrócić do kraju i zebrać
100 tys. wymaganych podpisów. Łukaszenka, które-
mu wszystkie formalności załatwi wszechobecny apa-
rat państwowy, zabezpieczył się nawet przed taką mało
realną ewentualnością. Dlatego wybory zostały ogło-
szone właśnie teraz, gdyż trzy jesienno-zimowe mie-
siące, przerwane długą w Białorusi przerwą świątecz-
no-noworoczną, nie będą sprzyjać organizacji wieców.
A styczniowa pogoda wyjściu ludzi na ulicę, jak to było
w sierpniu i wrześniu 2020 r.
Liderka białoruskich sił demokratycznych Swiatła-
na Cichanoŭskaja wezwała rodaków w kraju i społecz-
ność międzynarodową do odrzucenia „tej farsy”. Jeśli
wyborcy jednak będą pod presją zmuszeni jakkolwiek
do pójścia do urn, wówczas powinni oddać głos prze-
ciwko wszystkim kandydatom – zaapelowała.
Łukaszenka podał datę swojej „reelekcji”
„Космас наш”. Плакат з касманаўткай Марынай Васілеўскай у Мінску
Фота Сяргея Александровіча
►

14. 14 XI.2024Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
skiego”. Oskarżony w swoich wy-
powiedziach miał rzekomo za-
przeczać niemieckim zbrodniom
podczas II wojny światowej oraz
rozgłaszać informacje stawiające
w negatywnym świetle sowiec-
kich partyzantów. Mężczyzna zo-
stał też oskarżony o „obrazę Alek-
sandra Łukaszenki”. Ustawa „O
ludobójstwie narodu białoruskie-
go” została przyjęta w styczniu
2022 r. Obejmuje również czyny
dokonywane na obszarze Białoru-
si przez Armię Krajową.
■Ihar Iljasz, mąż więźniarki po-
litycznej i dziennikarki Biełsa-
tu Kaciaryny Andrejewej, odby-
wającej karę 8 lat więzienia, zo-
stał zatrzymany przez służby re-
żimu Łukaszenki. Zarzuca mu
się działalność szpiegowską i
ekstremistyczną. Przypomnijmy,
film „Pod szarym niebem” Mara
Tamkowicz, opowiadający histo-
rię miłości i rozłąki Ihara i Kacia-
ryny, zdobył w tym roku nagrodę
za debiut na prestiżowym Festi-
walu Filmowym w Gdyni.
■25 października Aleh Hajdukie-
wicz, lider Liberalno-Demokra-
tycznej Partii Białorusi, ogłosił,
że będzie ubiegał się o start w
styczniowych wyborach prezy-
denckich. LDPB jest partią pro-
reżimową, której istnienie ma sy-
mulować wielopartyjność i demo-
krację w Białorusi. Sam Hajdu-
kiewicz, emerytowany podpuł-
kownik milicji, ubiegał się już o
start w wyborach prezydenckich
w 2020 r., ale ostatecznie zrezy-
gnował i wezwał swoich poten-
cjalnych zwolenników do gło-
sowania na Aleksandra Łuka-
szenkę.
■Aleksander Łukaszenka w oficjal-
nych wypowiedziach domaga się
uczestnictwa w rozmowach poko-
jowych między Ukrainą a Rosją.
Na marginesie informacji o moż-
liwych rokowaniach pojawiła się
dziwnie brzmiąca uwaga białoru-
skiego dyktatora. – Nie chcę, żeby
tam rozwiązywano problemy, na-
sze problemy bez nas. Mogą pod-
jąć takie decyzje, że jutro trzeba
będzie oddać połowę kraju.
■Konto Artura Michalskiego na
X.com (dawniej Twitter) zostało
przez Białoruskie Ministerstwo
Informacji umieszczone na li-
ście „materiałów ekstremistycz-
nych”. Artur Michalski w latach
2018-2023 był ambasadorem RP
w Białorusi, choć w październi-
ku 2020 r. musiał opuścić Mińsk
po sfałszowaniu przez Łukaszen-
kę wyborów prezydenckich. We
wrześniu 2023 r. został wyznaczo-
ny na specjalnego przedstawiciela
MSZ ds. współpracy z siłami de-
mokratycznymi Białorusi.
■Odzież i obuwie znanych polskich
marek Sinsay, Reserved i House
zostały uznane za niebezpieczne
i objęte zakazem wwozu do Bia-
łorusi oraz sprzedaży na terenie
kraju. Za niebezpieczne uznano
m.in. swetry, kurtki, bluzki, ka-
mizelki oraz bieliznę dziecięcą.
Produkty dla dzieci nie spełnia-
ją wymogów technicznych, w tym
np. wskaźników higroskopijności
(zdolności wchłaniania wilgoci)
lub przepuszczalności powietrza.
Ograniczenia sprzedaży polskich
produktów obowiązują od 14 paź-
dziernika.
У свеце
■30 września rząd Litwy przekazał
dokumenty do Biura Prokuratora
Międzynarodowego Trybunału
Karnego, aby rozpocząć śledz-
two dotyczące zbrodni przeciw-
ko ludzkości popełnionych przez
Aleksandra Łukaszenkę. Znacz-
ną część materiałów umożliwia-
jących podjęcie tego kroku zostało
zebranych przez białoruską opo-
zycję na emigracji.
■W dniach 5-6 października w Wil-
nie rozpoczął się Festiwal Książ-
ki Intelektualnej PRADMOVA.
Zgromadzili się na nim wydaw-
cy książek białoruskich z różnych
krajów, w tym z Białorusi, a także
pisarze, artyści, muzycy. Cały Fe-
stiwal PRADMOVA zaplanowa-
ny jest na dwa miesiące w czte-
rech miastach. Po Wilnie na 19 i
20 października znalazł się w Ber-
linie, od 16 do 17 listopada – trafi
do Warszawie, od 30 listopada do
1 grudnia – Poznania. 2 i 3 listo-
pada wydarzenie odbędzie się w
formie online. Festiwal to przede
wszystkim prezentacje książek i
spotkania z pisarzami, ale także
kursy, warsztaty i wieczory mu-
zyczne.
■Brytyjski koncern chemiczno-
spożywczy Unilever wycofał się
z Rosji i Białorusi. Marki tego
koncernu obecne były w Rosji
od 1991 r. Szacuje się, że mimo
wojny w Ukrainie i sankcji nało-
żonych na Rosję, ponad 900 eu-
ropejskich firm nadal jest obec-
nych na rosyjskim rynku.
■W dniach 22-24 października w
Kazaniu w rosyjskim Tatarstanie
odbył się szczyt państw BRICS
(ang. Brazil, Russia, India, Chi-
na, South Africa). Wśród uczest-
ników obecni byli m.in. przywód-
ca Chin, premier Indii, prezydent
Turcji, oraz gospodarz spotka-
nia Władimir Putin. BRICS to
związek grupy państw oparty na
współpracy finansowej i gospo-
darczej. Początkowo do grupy
należała Brazylia, Rosja, Indie,
Chiny oraz RPA, lecz z czasem
dołączyły także Iran, Egipt, Zjed-
noczone Emiraty Arabskie i Etio-
pia. Aktualnie o dołączenie stara
się również m.in. Turcja i Biało-
ruś. Grupa BRICS ma być alterna-
tywą dla dominacji Stanów Zjed-
noczonych i Zachodu w świato-
wej gospodarce, co szczególnie
forsuje Putin w obliczu gospo-
darczej izolacji Rosji i nakłada-
nych na nią sankcji z powodu za-
atakowania Ukrainy. ■

15. 15 XI.2024Czasopis
n
ЮБІЛЕЙ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
„Васілёчкі”
квітнеюць 60 гадоў
Бельскі хор песні і танца „Ва
сілёчкі” – гэта калектыў, які
даўжэй за ўсіх дзейнічае
ў Бельскім доме культу-
ры.
Усё пачалося з ініцыятывы Ула-
дзіміра Раеўскага, Яна Шурбака,
Якуба Базылюка і Мікалая Серэ-
дзінскага ў 1964 годзе. Першы
канцэрт адбыўся праз год. Галоў-
най мэтай хору было выхаванне і
культываванне рэгіянальных тра-
дыцый і беларускага фальклору.
Назва „Васілёчкі” была прынята ў
1973 годзе. Хорам кіравалі: Аляк-
сандр Лукашук, Юры Шурбак,
Сцяпан Копа, Міхал Артышэвіч,
Сяргей Лукашук, Аліна Негярэ-
віч, Уладзімір Сахарчук, Мікалай
Мяжэнны, Мікалай Фадзін і Ігар
Фіта. Хор рэгулярна выступае з
канцэртамі, як у Польшчы, так і
за мяжой. Яшчэ адной адзнакай
для хору стаў удзел у запісах кіна-
фільмаў „Дзе танцуюць лявоніху”
і „Крэсавая балада” у рэжысуры
Тамары Саланевіч. За шматлікую
дзейнасць у падтрымку беларус-
кай культуры хор атрымаў: Залаты
Знак За Заслугі перад Беласточ-
чынай, Залаты Знак ТППР і Га-
наровую Грамату Міністра куль-
туры і мастацтва. Многія члены
атрымалі таксама: Залаты Крыж
Заслугі, Сярэбраны Крыж Заслу-
гі, Бронзавы Крыж Заслугі і на-
ступныя знакі: Заслужаны дзеяч
культуры і Ганаровы знак Заслуг
перад польскай культурай.
У цяперашні час арганізацый-
ным кіраўніком хору з’яўляец-
ца Ніна Бялецкая, а музычным
кіраўніком – Наталля Марты-
нюк. У 2013 годзе было ство-
рана „Аб’яднанне прыхільнікаў
хору песні і танца „Васілёчкі”.
Аб’яднанне дзейнічае ў пад-
трымку і дапамогу адукацыйным
і культурным праектам, якія пра-
пагандуюць мастацкія дасягнен-
ні хору песні і танца „Васілёчкі”,
садзейнічае стварэнню і распаў-
сюджванню музычнай культуры
ў Польшчы і за мяжой, дзейні-
чае ў галіне аховы культурных
традыцый, захавання традыцый,
выхавання і развіцця нацыяналь-
най, грамадзянскай і культурнай
самасвядомасці, актывізацыі мя-
сцовай супольнасці, вядзе сацы-
яльна-адукацыйную дзейнасць па
музычнаму развіццю дзяцей і мо-
ладзі, рэалізацыі творчых інтарэ-
саў членаў аб'яднання, клапоціц-
ца пра цяперашніх і былых чле-
наў хору песні і танца „Васілёч-
кі”, дзейнічае для нацыянальных
меншасцей у Польшчы, для ста-
лых людзей у галіне павышэння
незалежнасці, актывізацыі і суп-
рацьдзеяння пагрозе сацыяльнай
маргіналізацыі.
Пад назвай „Васілёчкі” хор
выступае з 1973 г. Яна ад песні
„Расцвіталі ў полі васілёчкі” бе-
ларускага кампазітара Міколы
Куліковіча, які жыў тады ў ЗША.
Гэту песню знайшоў Сяргей Лу-
кашук, шматгадовы мастацкі кі-
раўнік хору. Цяпер у хоры спявае
каля 30-ці асоб. Дагэтуль даў ён
больш за 1550 канцэртаў у Поль-
шчы і па-за межамі краіны.
Да свайго 60-гадовага юбілею
хор „Васілёчкі” падрыхтаваў уні-
кальны канцэрт. Падчас імпрэзы
12 кастрычніка ў Бельскім доме
культуры спевакі хору прадста-
вілі свае лепшыя хіты. Імпазант-
ная глядзельная зала БДК была
запоўнена гледачамі з берагамі.
Былі госці, былыя харысты, іх
сябры, улады. Усталі і на хві-
ліну задуменнага маўчання па
тых, хто ўжо адышоў з песняй на
вуснах. Выступаў юбілейны хор
і запрошаныя сябры-артысты.
Выступленні ўзнагароджваліся
гарачымі апладысментамі, нярэд-
ка гледачы спявалі песні разам з
выканаўцамі. Было таксама шмат
падзяк, віншаванняў і ўзнагарод.
У рэпертуары былі беларускія,
але таксама польскія і падляш-
скія песні.
Такога юбілею можна пазай-
здросціць! 60-годдзе! Такі ўз-
рост, „пенсіянерскі”, выражаны
ў „чалавечых” гадах, – за якім
стаіць велізарны вопыт, шмат
добрых момантаў і шмат дасяг-
ненняў. „Васілёчкі” з’яўляюцца
неад’емнай часткай шматлікіх
фестываляў і народных фэстаў у
рэгіёне, у краіне і за мяжой. Коль-
касць гадоў таксама ідзе рука аб
руку з якасцю. Хор і асобныя яго
ўдзельнікі пакінулі свой след у
мясцовай і рэгіянальнай куль-
туры.
З гэтым хорам многія людзі звя-
заны амаль усё жыццё. На піку ў
ім было 40 чалавек, сёння іх 19,
аднак яны па-ранейшаму цешац-
ца сваёй творчасцю і ўносяць у
рэпертуар новае. Агулам праз
рады хору прайшло некалькі со-
цень чалавек, – цэлы пакаленні
бяльшчан. Мэтай ансамбля было
культываванне, выхаванне і пра-
соўванне беларускіх традыцый ►

16. 16 XI.2024Czasopis
n
ЮБІЛЕЙ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
і фальклору. А перад усім узнік
ён, каб дарыць радасць слухачам
і самім выканаўцам. Хор часта
выступаў на сцэнах у Беласто-
ку, а таксама, вядома, выступаў
у Бельску, Гайнаўцы, Сямяты-
чах, Белавежы, Гарадку і многіх
бліжэйшых мясцовасцях. Навед-
ваў таксама Варшаву, Быдгашч,
Торунь, Плоцк, Познань, Сопат,
Ожыш, Белую-Падляску. Бываў і
за мяжой, найчасцей у Беларусі.
Выступаў з канцэртамі ў Грод-
не, Мінску, Смаргоні, Віцебску.
Атрымліваў прызы на агульна-
польскіх конкурсах, і ў беларускіх
фестывалях песні. У Мінску яны
ўдзельнічалі ў тэлевізійнай пра-
граме, якая падсумавала творчыя
дасягненні калектыву. З тых часоў
гэта дасягненне значна вырасла, а
маладзенькі тады дырыжор, як і
большасць харыстаў, пасівеў...
– Зараз наш хор складаецца з 19
чалавек, – расказвае арганізацый-
ны кіраўнік „Васілёчкаў” Ніна
Бялецкая. – У асноўным гэта
дзяўчаты, але ёсць у нас і шэсць
кавалераў, нашых разынак, аднаму
з іх, Васілю – амаль 90 гадоў!
Цяпер дырыжорка хору – На-
талля Мартынюк – два гады
таму яна пераняла дырыжыраван-
не ад Ігара Фіца, які па незалеж-
ных ад яго прычынах вымушаны
быў сысці з гэтай пасады.
— Праз хор пры мне прай-
шло больш за сто чалавек. Наш
склад, натуральна, мяняецца, але
захапленне традыцыйнымі спева-
мі і танцамі застаецца, – кажа
спадарыня Ніна. – Найбольшы
стаж хору ў Весі Ваўрыновіч і
Галены Саковіч. Яны пачалі сваю
прыгоду з „Васілёчкамі” ў 1970-я
гады. Я звязалася з „Васілёчка-
мі” 37 гадоў таму, гэта значыць
у 1980-я гады. Харэографа ў нас
ужо няма. Часта сама рыхтую
харэаграфію.
Хор не толькі спявае, але і вы-
конвае танцы, прадстаўляе аб-
рады. Неаднойчы можна было
палюбавацца іх прэзентацыямі
калядавання, вяселля і веліка-
посных абрадаў. Летась ён увёў
у свой рэпертуар незвычайны аб-
рад, звязаны з базарным днём у
шматкультурным Бельску.
Што згуртоўвае ўдзельнікаў
хору і падштурхоўвае да творчай
дзейнасці столькі гадоў?
— Чалавек „уцягваецца”, лю-
біць спяваць і танцаваць, – кажа
Ніна Бялецкая. – Я заўсёды лю-
біла спяваць і шукала месца,
дзе б магла развіць гэты запал.
У „Васілёчках” я знайшла не
толькі магчымасць спяваць, але
і цудоўную групу людзей, з якімі
мяне аб'ядноўвае любоў да музы-
кі. Гэта адпачынак ад штодзён-
насці, ад прафесійных, хатніх
абавязкаў, усяго. У мяне часам
на першым плане „Васілёчкі”, а
потым – дом. Памятаю, аднойчы
мы выступалі перад дэлегацыяй,
якая наведвала БДК. Пасля спек-
такля мы пагутарылі з гасцямі,
адзін з іх пахваліў, што мы знай-
шлі час выступіць, нягледзячы на
такія звычайныя абавязкі, як ва-
рэнне супу на вячэру. У гэты мо-
мант я ўспомніла, што насамрэч
я пакінула ў хаце суп на на газе!
Хуценька паперла дахаты, каб
выключыць пліту... Часта зда-
раецца, што людзі, якія не пае-
халі на выступленне – бо ў нас не
заўсёды поўны склад, – зайздро-
сцяць тым, хто паехаў. Безумоў-
на, часам па розных прычынах ка-
мусьці даводзіцца пакідаць хор ці
сыходзіць са сцэны. Мне цяжка з
гэтым змірыцца, але ў жыцці па-
рознаму бывае. Але хор трымаец-
ца. Акрамя задавальнення, гэта
яшчэ і сумесная праца. Раз на ты-
дзень збіраемся на рэпетыцыі, у
аўторкі. Калі мы рыхтуемся да
абрадаў ці іншых прадстаўлен-
няў, то робім гэта часцей, каб
добра падрыхтаваць выступ-
ленне. Рэпетыцый да юбілею,
вядома, было яшчэ больш. Пасля
юбілею „Васілёчкі” не маюць на-
меру сыходзіць са сцэны! Напера-
дзе яшчэ шмат гадоў, якія ўвой-
дуць у гісторыю, – як нам тут
жадаюць. Мы пастаянна шукаем
новых удзельнікаў. Асабліва не ха-
пае нам мужчын. Хор складаецца
Такога юбілею можна пазайздросціць!
Фота Пётра Лазовіка
►

17. 17 XI.2024Czasopis
n
са сталых людзей, якія ўжо ма-
юць наладжаную прафесійную і
сямейную сітуацыю і маюць час
займацца творчасцю, – усміхаец-
ца спадарыня Ніна. – Нязменным
засталося захапленне нашых сяб-
роў спевам і жаданне падзяліцца
музыкай з іншымі. Хор „Васілёч-
кі” – гэта не толькі музычны ка-
лектыў, але і суполка. Яго ўдзель-
нікі шмат часу праводзяць разам
не толькі падчас рэпетыцый, але
і падчас паездак на канцэрты і
фестывалі. У хоры я знайшла не
толькі сяброў, але і другую сям’ю.
Яна вельмі шкадуе, што геапалі-
тычная сітуацыя не дае ім магчы-
масці ездзіць і выступаць у Бела-
русі; гэта не палітычныя тэмы.
Ад пачатку свайго існавання хор
займаўся не палітыкай, а культ-
ываваннем беларускай культуры і
традыцый, прычым звязаных з бе-
ларусамі Падляшша, якія з’яўля-
юцца карэннымі жыхарамі гэта-
га краю. Паездкі ў Беларусь мелі
форму культурнага абмену.
Сярод цяперашніх сяброў Ніна
Бялецкая і Галена Саковіч атры-
малі з рук Прэзідэнта Рэспублікі
Польшча бронзавыя, сярэбраныя
і, нарэшце, залатыя Крыжы За-
слуг перад польскай культурай.
Іншыя былыя ўдзельнікі таксама
маюць падобныя ўзнагароды, у
тым ліку таксама заслужаны дзе-
яч культуры. Рашэннем Прэзідэн-
та Рэспублікі Польшча па заяве
падлшяскага ваяводы Надзея Фе-
даровіч была ўзнагароджана За-
латым Крыжам Заслугі за заслугі
ў папулярызацыі народнай куль-
туры і традыцый. Сярэбранымі
крыжамі Заслугі ўзнагароджа-
ны Марыя Краўчык і Васіль
Іванюк. Бронзавымі крыжамі
Заслугі ўзнагароджаны Весла-
ва Ваўрыновіч, Барбара Анд-
раюк, Аліна Мінкевіч, Міхал
Мацеюк і Славамір Саковіч.
Узнагароды атрымалі таксама:
Наталля Мартынюк (дырыжор
хору), Ніна Бялецкая (кіраўнік
хору), Галена Саковіч, Марк
Зубрыцкі. Таксама падарункі і
дыпломы ўручылі старшыня Га-
радской рады Яраслаў Бароўскі
разам з раднай, старшынёй камі-
сіі па культуры Яўгеніяй Крук
– Валянціне Аніськевіч, Яну
Аніськевічу, Валянціне За-
броцкай і Ганне Галушэўскай.
Віншаванні і падарунак пера-
даў таксама намеснік бельскага
старасты Пятро Божка (па-бела-
руску). Свае падарункі ўручылі і
прадстаўнікі БГКТ – Аляксандр
Петрчук і Ала Каменская. Дуэт
таксама вельмі таленавіты ў му-
зычным плане, і ён таксама вы-
ступіў падчас юбілею. Менавіта
члены БГКТ 60 гадоў таму засна-
валі гэты хор. Асобныя падзякі і
віншаванні выказалі кіраўніцтва
і супрацоўнікі БДК. „Спрадве-
ку пры доме культуры дзейні-
чае хор „Васілёчкі” – удзельнікі
якога з’яўляюцца сябрамі гэтай
установы, – сказала дырэктарка
Альжбета Фіёнік ды ў ручыла
дыпломы і падарункі: Ніне Бя-
лецкай, Наталлі Мартынюк,
Галене Саковіч, Валянціне За-
броцкай, Юліі Міранчук і Яну
Троцу. Сярод шматлікіх спонса-
раў юбілею было Падляшскае ва-
яводства, якое падтрымала „Васі-
лёчкі”, дафінансаваўшы рэаліза-
цыю праекта „60 гадоў у нашых
душах іграе”. Асобныя падзякі і
падарункі ўручыў таксама прад-
стаўнік структур бельскіх бела-
русаў Аляксандр Божка.
На сцэну выйшлі і ўсе папя-
рэднія дырыжоры хору. Сярод іх
Сяргей Лукашук, былы шматга-
довы дырэктар БДК. У кароткай
прамове згадаў ён з хваляваннем
выступ у Лясной оперы ў Сопаце
– тады „Васілёчкам” апладзірава-
лі 6 тысяч слухачоў, а харыстаў
было 40 чалавек. – Нас запрасіў
тады Саюз украінцаў у Польшчы,
– узгадваў ён. – Публіка так гуч-
на пляскала ў ладкі (мы спявалі
„Сусідку”) што я, як дырыжор, не
чуў спеваў хору і дырыжыраваў...
навобмацак.
За 60 гадоў мастацкай дзейнасці
назбіралася шмат успамінаў.
– У лістападзе 1964 года пачаў
існаваць хор. І тады звярнуліся да
майго бацькі, каб прыйшоў спя-
ваць. І ён са снежня 1964 года
пачаў хадзіў да „Васілёчкаў”.
Затым пайшла сястра – адна,
другая. Затым я пайшла. Наш
швагер хадзіў, і мой муж спявае,
– усміхаецца Галена Саковіч,
якой спеў у „сямейным калекты-
ве” памог і дапамагае перамагчы
страшныя хваробы.
– Я ўбачыла выступленне „Ва-
сілёчкаў” у Бандарах на беларус-
кім фэсце, калі была ў гасцях у ся-
стры, – кажа Барбара Андраюк,
уласніца бельскай „Пірагарні”. –
Спыталася, як да іх запісацца. І
так спяваю ўжо больш за 20 га-
доў. І вывучыла беларускую мову,
і розныя тутэйшыя гаворкі.
Мерапрыемства вёў надзейны
Анджэй Длужэўскі. Акрамя „
Васілёчкаў” на сцэне выступіў
між іншым гурт „Ручаёк” з Бе-
лавежы. „Ручаёк” і „Васілёчкі”
звязвае акардэаніст, дырэктар
Белавежскага цэнтра культуры
Марк Зубрыцкі.
Падчас пажаданняў гучалі спа-
дзяванні дасвяткавання дарагім
юбілярам 100-годдзя ў добрым
здароўі і са спевам!
Міра Лукша ■
Арганізацыйны кіраўнік Ніна Бя-
лецкая звязалася з „Васілёчкамі”
37 гадоў таму
Фота Міры Лукшы

18. 18 XI.2024Czasopis
n
Пад Семяноўскім
У спамін
вадасховішчам
олькі ж то гадоў вольна
плыла і плыла сабе нізін-
ная ціхая рака Нарва. Ка-
ціла свае воды то прамa, то зноў
ды зноў завіліста. Бягуць да яе ра-
чулкі ды шматлікія равы і раўчукі.
Уліваюць свае воды, між іншым,
Цісоўка, Луплянка, Плёса, Рудаў-
ка, Нараўка.
Рака лукам паварочвала перад
вёскай Лука. Я ездзіў у доўгае
сяло Лука, у якім была брукаваная
вуліца. Тут у пачатку вёскі была
школа ў драўляным будынку,
прадуктовая крама і клуб „Рух”.
Тады ў 1957 годзе кіраўніком шко-
лы быў мой стрыечны брат Васіль
Целушэцкі. Я быў карэспандэнтам
беларускага штотыднёвіка „Ніва”
, пісаў пра тамашні клуб, школу і
вясковы летні дзяцінец (называлі
яго «зялёны дзяцінец»), які аргані-
заваў Гурток вясковых гаспадынь
у Луцэ ды пра мясцовага разьбяра
па дрэву Жукоўскага (асноўнай тэ-
май ягоных прац былі зубры). Лу-
чанскі разьбяр рабіў іх адмыслова.
Здымак дзецям з зялёнага дзяцінца
я зрабіў на беразе Нарвы. Гэтыя
допісы і чорна-белыя здымкі былі
ў „Ніве”.
Жыхары Лукі былі земляроба-
мі ды частка іх працавала на чы-
гунцы, між іншым, на вакзале ў
Семяноўцы (тут быў перагрузач-
ны пункт тавараў з-за ўсходняй
мяжы нашай краіны). Лучане ла-
вілі рыбу ў рэчцы побач вёскі.
Калі ўспаміны, то і яшчэ адзін
успамін пра ранейшую раку На-
рву. Тады, калі арганізавалі бела-
рускія фэсты каля школы ў Бан-
дарах, жыхары Лукі пераходзілі
раку з левага на правы бераг там
дзе быў брод і вады вышэй за ка-
лена. Жанчыны падносілі ўгору
кароткія летнія спадніцы, ну і ,
вядома, загаляліся ды некаторыя
здорава памачыліся. Кабеты хава-
ліся за лапінамі кустоў алешніку і
выкручвалі мокрыя спаднічкі. Не
ўсе ішлі, як кажуць, кругаля на ко-
лішні драўляны мост перад Банда-
рамі. А тут напрасткі да сцэны, на
якой выступалі песенныя мастац-
кія калектывы, было рукой падаць.
Ціха і спакойна было ў навакол-
лі Бандароў да 1977 года. У гэтым
годзе пачаліся першыя працы пры
пабудове галоўнай тамы-запруды
на рацэ. Загрукаталі агромныя
землечарпалкі і бульдозеры. Гру-
завікі прывозілі цэмент, гравій ды
дошкі і іншыя будматэрыялы. Дно
ракі аказалася тарфяное і трэба
было глыбока капаць да стабіль-
нага грунту. Усё ж, дакапаліся.
Інжынеры і майстры з Беластока
тут набіралі вопыту, як справіцца
з такой новабудоўляй. Загадалі ра-
біць высокія магутныя шалюнкі і
ў іх залівалі гэтак званую заправу
– бетонную масу. Многа яе трэба
было. Заняло рабочым гэта шмат
часу. Працавалі на дзве змены і ад
раніцы да вечара.
Працы пры пабудове запоры
падыходзілі да канца. Пачалося
пробнае запруджванне ракі. З
вёсак, якія мела заліць вада, не-
каторыя іх жыхары забіралі што
толькі змаглі. Некаторыя лучане
замаруджвалі з разбіраннем хат
там, дзе бераг быў высокі, моў
вада сюды да іх не дойдзе і не
затопіць. Некаторым прыйшлося
забіраць іх ужо тады, калі падыш-
ла да сцен дома вада. Выцягалі
іх вышэй на бераг пры дапамозе
трактароў на гусеніцах. Адзін з
уратаваных дамоў перавезлі ў
вёску Міхнаўку і з яго атрымала-
ся прыгожая святліца.
Ваду памалу запруджвалі каля
Бандароў, і што аказалася -- вада
пацякла цераз шчыліны ў таме,
казалі, як праз рэшата. Дапушча-
ны былі шматлікія памылкі і не-
даробкі, а то і не быў той якасці
цэмент, які было трэба. Да таго
яшчэ трэба дадаць, што многа
мяшкоў цэменту ўкралі. Ну бяда
ды бяда.
У тым часе я жыў у Беластоку
і працаваў у рэдакцыі „Газеты
вспулчэснай”. Я Аднаго дня я
выбраўся ў родную вёску Новае
Ляўкова наведаць бацькоў. Ехаў
К

19. 19 XI.2024Czasopis
n
малым фіатам (называлі яго ма-
люхам) і калі мінуў Бандары, мост
на рацэ і далей ехаў у напрамку
Новага Ляўкова, мяне затрыма-
лі вайскоўцы і сказалі чакаць да
таго часу, калі прапусцяць ехаць
у далейшую дарогу. Чаму спынілі
рух на гэтай ваяводскай дарозе, не
інфармавалі. Ужо вечарэла, калі
я дабраўся ў недалёкае адсюль
Ляўкова. Ноччу пачуліся з боку
Бандароў гучныя выбухі і час ад
часу і неба чырванела агнём. Не-
магчыма было заснуць. Раніцай
прыйшоў сусед з навінай. Салда-
ты-сапёры з Гіжыцка падкладалі
ўзрыўчатку пад дрэнна пабудава-
ную таму і разбурылі яе. Прый-
дзецца будаваць запруду нанава.
Раніцай наступнага дня я вяр-
таюся ў Беласток і па дарозе за-
язджаю на месца, дзе будавалі
таму. Тут застаю салдат і іх ка-
мандзіра, паказваю журналісцкую
легітымацыю і прашу расказаць,
што тут адбывалася ноччу. Сал-
даты не здзіўлены, што з’явіўся
журналіст. Я ехаў учора, – кажу,
– і мяне затрымалі салдаты. На-
чаваў я ў бацькоў, чуў выбухі і
гэта мяне зацікавіла. Вайскоўцы
адказалі на мае пытанні.
Прыехаў я ў рэдакцыю і напі-
саў „выбуховую” інфармацыю,
што робіцца на пабудове тамы.
Заношу галоўнаму рэдактару
„Газеты вспулчэснай” і корат-
ка інфармую, што гэта за допіс.
Шэф кінуў вокам на тэкст і па-
раіў мне пайсці з ім у Ваяводскі
камітэт ПАРП, калі дазволяць яго
надрукаваць, то інфармацыя будзе
ў газеце назаўтра. Упершыню мне
такое штосьці здарылася. Я пай-
шоў і вярнуўся без тэксту. Там кі-
раўнік партыйнага кантролю, як
толькі пачуў пра што ідзе, узяў ад
мяне старонкі з тэкстам і схаваў
у ёмістую шуфляду стала. Мне
стала ясна, яму ўжо паведамілі.
І справе капец.
Пра пабудову галоўнай тамы на
рацэ Нарва было вядома ад 1977
года. Як і будавалі. Запруджван-
не вады на рацэ пачалі ў 1988
годзе. У наступным годзе была
ўжо заліта 1300-гектарная пло-
шча, у1990 годзе – 1700 га ды ў
1993 годзе – 2 450 га. Цяпер пад
вадой вадасховішча знаходзіцца 3
250 га. Пад вадой апынуліся вёс-
кі Боўтрыкі, Буды, Гарбары, Лука,
Рудня. Паўстала возера большае
ад возера Вігры на адну тысячу
гектараў.
Семяноўскае возера маем у чы-
стым закутку нашай краіны. У ім
вудзіцца восем а то і больш відаў
рыб, між іншым, шчупакі, плот-
кі, акуні, карпы, карасі, сомы, ля-
шчы, ліні і язі. Возера прыцягнула
да сябе 18 відаў дзікіх птушак, у
тым ліку дзікіх качак, чаек, кра-
чак, соваў, ластавак, якія гнязду-
юць у берагах вадаёму.
У гэтым годзе лета было сонеч-
нае, гарачае. Над возерам адпачы-
вала ды загарала на сонцы шмат
турыстаў ды нашых мясцовых
жыхароў. Тут зараз такі пляж са
свежым пяском. Па возеры мала-
дыя мужчыны каталіся на матаро-
вых лодках. Шматлікія курортні-
кі купаліся. Рыбаловы так і ехалі
сюды нават здалёк. Яны затрымлі-
валіся на тыдзень і даўжэй пад па-
латкамі або ў аўтадомах. Ім было
даспадобы пабыць на прыродзе,
на беразе возера. Некаторым было
прыемна паслухаць як плёскаюць
хвалі. Яны ўдзень адбліскваюць у
сонечных праменях і плывуць да
берага, то адплываюць, ускалых-
ваюць шапатлівую прыбярэжную
вадзяную расліннасць, усялякае
трысцё. Там, дзе пляж, пабуда-
валі два памосты на 20 метраў
ад берага на глыбейшую ваду. На
левым беразе Семяноўскага во-
зера ёсць цікавы па архітэктуры
амфітэатр. Летам у ім адбыва-
юцца цікавыя культурна-забаў-
ляльныя мерапрыемствы. Перад
сцэнай можна патанцаваць пад
гукі аркестра. Можна пасядзець,
лавачак тут удосталь, сёлета пе-
рад турыстычным сезонам пабу-
давалі новыя.
Варта дадаць, што да возера па-
будавалі прыгожыя асфальтавыя
дарогі і дзясяткі месц на стаян-
ках для аўтамашын. Каля возера
заможныя сем’і пабудавалі сабе
прыгожыя драўляныя дамы і
пры іх гаражы. Яны салідна аб-
гароджаны. Тут зараз як пасёлак.
Калі б не возера, тут быў бы ўсяго
глухі закутак, глухамань.
Тэкст і фота
Янкі Целушэцкага ■
ВЯСКОВАЯ АДЗІНОТА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Купіце дом!
Да гэтага моманту ўсе мае гісторыі пра вясковую
адзіноту былі прысвечаны людзям. Але на гэты раз
галоўным героем з’яўляецца вясковы дом. Чаму? Бо
ён таксама па-свойму адзінокі. І калі б быў жывой
істотай, напэўна б хацелася яму паскардзіцца на сваё
няпростае жыццё.
Дом гэты стаіць у самым цэнтры даўняга мястэчка,
а зараз вёскі. Ён стары, драўляны, але цалкам яшчэ
крэпкі, з высокім падмуркам. Комін, відаць, зусім
нядаўна рамантавалі.
Збудавалі яго, хутчэй за ўсё, яўрэі, што да вайны
трымалі вакол былой рынкавай плошчы, свае дроб-►

20. 20 XI.2024Czasopis
n
ВЯСКОВАЯ АДЗІНОТА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ныя лаўкі і майстэрні. Дарэчы, згагадка гэтая потым
пацвердзілася.
Хісткая металічная сетка замест плоту, вельмі ста-
рыя вокны (бо зараз паўсюдна шклопакеты ладзяць),
адсутнасць сабакi ды зарослы трохі падворак сведчы-
лі, што гаспадары ў гэтым доме нячаста бываюць.
Стаяў сабе гэты дом ды стаяў, колькі разоў прахо-
дзіў міма і не звяртаў на яго асаблівай увагі. І вось,
месяцы з два таму, на сцяне з’явілася шыльда аб
продажы.
Трэба сказаць, што месцазнаходжанне ў дома да-
волі зручнае. Да чыгуначнай станцыі ісці недалёка,
побач ёсць крама, а дзялянка працягваецца да самой
рэчкі. Можна, калі хочаш, пракасіць сцежку да берага
і абсталяваць уласнае месца для купання.
Не дзеля гэтага, а хутчэй проста з цікаўнасці, вы-
рашыў патэлефанаваць па нумары з шыльды. Слу-
хаўку падняў мужчына. Адказаў, што дом можна па-
глядзець у суботу ці нядзелю, бо прыязджае ў вёску
толькі на выходныя. На тым дамовіліся.
Уладальнік тэлефоннага нумара аказаўся шчуплым
сівеючым дзядзькам, гадоў так пад шэсцьдзясят на
вока. Прывітаўшыся, паведаміў адразу, што дом на-
лежыць да ягонай сястры, а сам ён толькі даглядае
за ім і трымае невялічкі агародчык.
– Жыву тут, можна сказаць, у цішыні і згодзе з
прыродай. Электрычнасць ёсць, ежу гатую сабе на
пераноснай плітцы, інтэрнэт адключылі, бо ён мне не
патрэбны. А ў панядзелак зранку вяртаюся ў горад.
Пачынаем з ім агледзіны ад шопкі, дзе дзядзька
трымае запас дроў. Спускаемся ў глыбокі склеп.
– Ён выдатны, – пераконвае суразмоўца, – халодны,
самае тое, каб бульбу трымаць і саленні на зіму.
Далей глядзім даволі вялікую, але зарослую дзя-
лянку. Сям-там сярод высокай травы знаходзяцца
грады з бульбай, агуркамі, зелянінай. Відаць, муж-
чына проста не можа фізічна абкасіць усю дзялянку,
таму садзіць толькі на некалькіх вузкіх палосках.
– Зямля добрая, – працягвае ён, – прывозіць не
трэба. Вось глядзіце, тут у мяне вішні і яблынькі
растуць. Алычу летась спілаваў, бо высокая надта
вымахала, пачала да электрычных правадоў дацяг-
вацца. А вось тут грэцкі арэх, у мінулым годзе вялі-
кае вядро арэхаў з яго набраў.
Каля ганку расце яшчэ куст каліны. Дзядзька кажа,
што таксама сам яе пасадзіў, бо ягады каліны карыс-
ныя для сэрца. Уваходзім у сені. Унутры дом вы-
глядае значна горш, чым звонку. Мэблі амаль няма,
застаўся толькі ложак, просценькі стол ды пара вель-
мі старых камодаў. Шпалеры на сценах працертыя,
месцамі пажаўцелі ды паадклейваліся.
– Сястра ўсе рэчы адсюль павывозіла, калі вам гэта
ўсё непатрэбна, таксама вывезем, – быццам бы чытае
мае думкі гаспадар.
Адзін за адным абыходзім пяць вялікіх, але заня-
дбаных пакояў, аглядаем кухню са старадаўняй печ-
чу. Дзядзька распавядае, што дом збудавалі яўрэі і
печ захавалася з тых часоў: „Тут да вайны адны яўрэі
жылі ў цэнтры, побач у іх свая лазня была. Ды звярні-
це ўвагу, што ўваход знаходзіцца на іншым баку – ад
вуліцы. Гэта яны так спецыяльна рабілі, каб мінакі
не бачылі, што робіцца на падворку. Дамы яны бу-
давалі, як гаворыцца, сумленна, гэты яшчэ сто гадоў
прастаіць, не сумнявайцеся!”.
Заканчваем мы агледзіны прасторным падстрэш-
кам. Падымаемся туды па драбіне. Але там пуста,
глядзець няма чаго.
– Дык колькі жадаеце атрымаць за дом? – пытаю
суразмоўцу.
– Сястра просіць 5500 „зялёнымі” (то бок долара-
мі). Але можа трохі саступіць.
– А чаму прадаяце?
– Яна ў горадзе цяпер пастаянна жыве. Дзеці ка-
жуць, што дом ім непатрэбны. Вось толькі плямен-
нік, то бок яе сын, нядаўна завітаў, каб комін адра-
мантаваць, а больш ніхто не з’яўляўся.
Абяцаю падумаць, на гэтым развітваемся. Гляджу
яшчэ раз на дом. Сапраўды -- яшчэ крэпкі, калі ўкла-
сці ў яго грошы і належным чынам даглядаць, шмат
гадоў яшчэ прастаіць. Мо купіць, як лічыце?
Цэны на вясковыя дамы ў Беларусі вельмі розныя.
Старэнькія драўляныя хаты можна набыць за сімва-
лічныя грошы. Тыя, што ў больш менш нармальным
стане, каштуюць некалькі тысяч долараў. У вёсках,
што знаходзяцца недалёка ад буйных гародаў, з доб-
рым чыгуначным ці аўтобусным спалучэннем, у ма-
ляўнічых ваколіцах, цэны на дагледжаныя дамы мо-
гуць пачынацца ад дзесяці тысяч долараў.
Сяргей Александровіч ■
Фота Сяргея Александровіча
►

21. Mateusz Styrczula
U uzbeckich
Tadżyków
(cz. 2) Miasto Buchara wieczorem
►
P ogranicza
Wróciliśmy do miasta. Kierowca z wdzięczności za
zwitek dolarów, jakim się mu odwdzięczyłem, posta-
nowił zawieść mnie jeszcze do jednego z piękniejszych
miejsc Samarkandy.
– Wiesz co to znaczy Szah-i-Zinda? Żyjący Król. Tu
pochowano kuzyna Mahometa. Poza tym to grobowce
potomków naszego emira – Timura.
Po opłaceniu wejścia do ogromnej nekropolii zanu-
rzyliśmy się w turkusie, błękicie, seledynie, bieli i gra-
nacie. Wielkie bramy prowadzące do pomieszczeń ze
spoczywającymi tam arystokratami, potomkami i sio-
strą słynnego Timura (Tamerlana) – w tym jego wnuka
Uług-Bega – przytłaczały nie tyle wysokością, ale po-
łożeniem na wzniesieniu i gdzieniegdzie wąskim przej-
ściem między nimi. To sprawiało, że chcąc podziwiać
mozaiki, trzeba było co rusz zadzierać głowę. To dość
sprytny zabieg, jaki miał wprawiać w zachwyt i uczu-
cie przytłoczenia kolorami, a bryłami sarkofagów i bu-
dowli jeszcze bardziej. Tymi samymi barwami nasyco-
nymi przez padające nań słońce mamiły kopuły, gro-
bowce, meczet i ściany pomieszczeń. Po przejściu mię-
dzy wszystkimi obiektami zobaczyłem bramę cmenta-
rza. Tu odezwał się mój przewodnik:
– Jak byłem mały, to normalnie tam gdzie ta bramka,
szedłem na cmentarz, bo tam leży moja rodzina, a te-
raz zrobili z tego już zamknięte miejsce i chociaż to tak
blisko, to trzeba chodzić naokoło. Wcześniej niektórzy
turyści najpierw szli na współczesny cmentarz, a potem
przechodzili sobie tutaj i nie płacili za bilety.
– Czyli to wzgórze wciąż spełnia taką rolę jak kiedyś.
Jak stare są najstarsze z grobów? – zapytałem.
– Na samym wzgórzu to chowano jeszcze nawet
przed islamem, kiedy czczono ogień, ale dokładnie to
nie wiem.
– Usłyszałem o Tamerlanie – „nasz emir”. Czytałem,
że nie do końca wasz. On był najprędzej Turkiem, Mon-
gołem...
– Tak Uzbecy mówią o każdym władcy naszych
państw. Tu było i jego imperium, a potem jego synów,
potem Buchara i Chiwa, ale w jakim języku oni mówi-
li? Po persku, czyli tadżycku. Mongołowie mówią, że
on był ich, Uzbecy, czy Kazachowie, że ich, a prawda
jest taka, że oni nie umieli nic nawet zbudować. Tym-
czasem w Samarkandzie wtedy już byli matematycy, na-
ukowcy, badacze. Skąd jacyś koczownicy by się na tym
znali, no skąd? To jest jak to się mówi bullshit. No przy-
najmniej ja tak myślę.
Samarkanda podczas Nowruzu okraszona była ko-
lorowymi flagami zwisającymi z zawieszonych linek
czy wieszanymi na słupach przy głównych drogach.
Na deptaku prowadzącym do pomnika Tamerlana po-
sadzono kwiaty. W wielu miejscach wisiały banery w

22. 22 XI.2024Czasopis
n
P ogranicza
►barwach narodowych Uzbekistanu (biało-niebiesko-
zielonych) z wypisanymi życzeniami szczęśliwego No-
wego Roku („Nowruz Muborak”). Mimowolnie szuka-
łem portretów Szawkata Mirzijojewa – prezydenta kra-
ju. Nie było ich.
Dyktatury taka jak kazachska, uzbecka, a nawet i turk-
meńska pomału wycofują się z ostentacyjnego kultu jed-
nostki. Sama autorytarna natura i sposób podejmowania
decyzji w łonie takiego czy innego prezydenta pozostaje
w mocy, ale kolejne pomniki i setki portretów wiesza-
nych co krok to już raczej przeszłość. Oczywiście sta-
rych nikt nie burzy. Stąd również w Samarkandzie nadal
stoi pomnik Isloma Karimowa – poprzednika Mirzijoje-
wa, ale obecny prezydent zadowala się przedłużaniem
kadencji do siedmiu lat i kolejnymi plebiscytami.
– To jest i praktyczne, i wygodne. I tak wszyscy w
Uzbekistanie wiedzą, kto pociąga za sznurki – mówi mi
przy herbacie Abdol, właściciel hostelu tuż koło mauzo-
leum Timura, z głośnym brzękiem mieszając w szklan-
ce cukier i cytrynę.
Wietrzę w tym rosyjski wpływ z czasów ZSRR. Obok
leżą cukierki w czekoladopodobnej polewie. Niezjadli-
we.
Abdol jest lekko skośnookim brunetem. Przy kości i
o przysadzistej budowie ciała.
– Mirzijojew ma swoje interesy do załatwienia. Tak
jak zawsze musimy tutaj stale uważać a to na Rosję, a to
na Chiny, a to na Talibów. On nie zaprząta sobie głowy
tym, żeby mu budowano pomniki ze złota jak w Turk-
menistanie.
– Boicie się kogoś?
– Ja osobiście nie. Tu jest bardzo spokojnie, a poza
tym mamy teraz bardzo dobre stosunki z sąsiednim Ta-
dżykistanem. Ale nikt nie wie co będzie jutro. Na pewno
nie możemy na nikogo oficjalnie się obrażać i zamykać.
Dlatego jak trzeba będzie rozmawiać z Amerykanami, to
nasz prezydent będzie to robił, a jak z Rosjanami, to też
nie możemy powiedzieć, że nie, bo jest wojna na Ukra-
inie. Amerykanie czy Żydzi też prowadzą wojny i jakoś z
nimi można rozmawiać. A Chiny to potęga gospodarcza,
więc albo będziemy współpracować po dobroci, albo tu
kiedyś przyjdą, ale już nie po przyjacielsku.
Abdol wypił łyk herbaty, po czym machnął ręką.
– No ale po co tu w ogóle rozmawiać o polityce – prze-
rwał. – Jest Nowruz!
Podczas całego okresu świątecznego – już dwa, trzy
dni wcześniej niż dwudziesty pierwszy marca aż do jed-
nego, dwóch dni po tej dacie – w Uzbekistanie odby-
wają się koncerty. I to nie tylko te oficjalne z polityka-
mi w ładnie skrojonych garniturach, z czego najwięk-
szy w stolicy Taszkiencie, ale i mnóstwo pomniejszych.
Z targami pełnymi słodyczy, balonikami i prowizorycz-
nym nagłośnieniem.
Jeden z takich przyszło mi obserwować ze skarpy nad
akweduktem Sieb w północnej części miasta. Oriental-
nej, rytmicznej muzyce towarzyszyły rozdzierające du-
sze śpiewy, jakie przez wzgląd na miejsce koncertu nio-
sły się po całym wąwozie. Obok było stoisko. Część osób
zatrzymywała się i słuchała z uwagą, część obserwowa-
ła siedząc na lśniących nowością ławkach, inni przecha-
dzali się wzdłuż wyczyszczonego na tę okazję nowego
deptaka. To, że obok leżały sterty śmieci, czy stare rury
powyciągane z ziemi przy ostatnich pracach, nikogo nie
trapiło. Wzdłuż ulic i uliczek stolicy chodziły przecież
dziesiątki ekip sprzątających z zapałem niesiony wiatrem
piasek. Składały się one przeważnie z kobiet w średnim
i starszym wieku. Były one omotane grubymi chustami
na głowach i miały zakryte twarze. Miotły aż furczały,
ale piach tylko zmiatano. Tu liczyła się wykonana pra-
ca, a nie jej efekt.
Trafiłem do sennej jadłodajni w samym sercu miasta
niemal naprzeciwko olbrzymiej uzbeckiej flagi. Znajdo-
wała się w dużym budynku należącym do państwowe-
go uniwersytetu i już po wejściu uderzyły mnie bardzo
Pomnik Timura w Samarkandzie

23. 23 XI.2024Czasopis
n
►
niskie ceny. Za pilaw – ukochaną potrawę w całej Azji
Centralnej –trzeba było zapłacić 15 000 sumów, czyli je-
dynie jakieś siedem złotych. Podczas świąt obiekt świecił
oczywiście pustkami, a wraz z nim stołówka. Zostałem
jednak obsłużony, a po spożyciu obiadu chciałem w do-
brym geście chociaż odrobinę dopłacić, na co siwy męż-
czyzna o zmęczonych oczach pokazał mi tylko otwartą
w zdecydowanym geście odmowy dłoń:
– Jest Ramadan – rzekł.
To wystarczyło za wszystkie wyjaśnienia. W Rama-
danie każde oszustwo, naciąganie na napiwek, czy na-
wet jego przyjęcie jest przez wielu muzułmanów uwa-
żane za grzech. Gdy Ramadan się kończy, zależy to już
wyłącznie od człowieka.
Zapytałem mężczyznę o Nowruz i rodowód tego
święta.
– Nowruz był, jest i będzie – przekonywał. – A że w
międzyczasie trwa Ramadan, to się z niczym nie kłóci.
W dzień pościmy, podgryzamy figi, pijemy dużo her-
baty. Wieczorem iftar też będzie bez baraniny. Dopie-
ro po Ramadanie będziemy ją jeść. A Nowruz to świę-
to wiosny i jest błogosławione przez Najwyższego, bo
oznacza życie, to że rodzi się przyroda, rodzą się dzie-
ci, ludzie wychodzą na ulice, by z sobą rozmawiać, cie-
szyć się, sławić Boga.
Starszy człowiek złapał mnie w tym momencie za
przedramię, chcąc widocznie dodać coś ważnego.
– U nas są naprawdę ostre zimy – powiedział. – To
też jest ważne. Arabowie, czyli tam skąd islam do nas
przyszedł, to nie czują żadnej różnicy czy jest lato, czy
zima. Ziemia im przez okrągły rok rodziła, śniegu nie
widzieli. A u nas to jest wielka radość, jak lody znika-
ją i robi się ciepło. Pojawiają się kwiaty, potem owo-
ce, można siedzieć w czajchanach i rozmawiać, no np.
właśnie o Bogu. Wielcy mędrcy chodzili za czasów na-
szych przodków po miastach i wsiach, nauczali, czytali
Koran. No ale to było możliwe wtedy, gdy szlaki były
otwarte i przejezdne. Stąd Nowruz u nas ma sens. Jak-
bym mógł, to bym pojechał do Mekki na hadżdż, ale to
nigdy nie było na nasze zarobki, a teraz jestem za sta-
ry. Niedobrze, jak ktoś robi biznes z wiary. A Arabo-
wie właśnie tacy są. I sami uważają się za najlepszych,
a już wierzących w byłym „Sojuzie” za jakąś drugą ka-
tegorię. Tak jest, tak jest... – oddalił wzrok, potakując
samemu sobie.
– Czyli jak mówicie, rodowód Nowruzu jest pogań-
ski. To nie przeszkadza?
Mężczyzna machał szybko samą dłonią w dół i w górę,
chcąc jakby mnie uspokoić.
– My tak nie mówimy. Jak coś jest dobre, to po co tego
się pozbywać? Można być muzułmaninem i wiedzieć,
że mamy teraz rok 1445 od urodzin Mahometa, ale czy
to znaczy, że mamy się buntować na świat i jak przy-
chodzi pierwszy stycznia na Zachodzie, to go nie uzna-
wać? Są fanatycy, jacy burzą pomniki, zabytki, zabija-
ją innych muzułmanów i to oni przynoszą szkodę. Po-
dobnie z Nowruzem. Jeśli ktoś chciał się go pozbywać,
to Talibowie. U nas to niemożliwe i kropka.
Billboard z okazji Nowruzu w Bucharze

24. 24 XI.2024Czasopis
n
P ogranicza
►Na skwerach i parkach Samarkandy widziałem cza-
sem dzieci z latawcami. Gdy ujrzałem dwóch chłopacz-
ków w wieku około dziesięciu lat, rozpędzających się,
by złapać wiatr, przypomniały mi się czytane ze zgro-
zą przed dwiema dekadami reportaże z Afganistanu Ta-
libów. Przynajmniej tych pierwszych z lat 1996-2001,
którzy zakazywali nie tylko muzyki, czy filmu, ale na-
wet zupełnie niegroźnej zdawałoby się dziecięcej zaba-
wy papierowymi ptakami i tygrysami.
Jak jest teraz? Nie wykluczam, że chcący przypodo-
bać się światu ponowni władcy tego umęczonego kra-
ju, nie zakazują tej niegroźnej zabawy, która jest tak
popularna od północnych Indii po Azję Środkową wła-
śnie. W Uzbekistanie i to nawet w tak dużym bądź co
bądź mieście jak Samarkanda i w dobie smartfonów,
które oczywiście mają w kieszeniach starsze podrostki,
dzieci bawią się bez elektroniki. Tu pomiędzy mauzo-
leum Tamerlana, a Registanem słychać było wiosenny
świergot ptaków i krzyki dzieci. Przy różowawym nie-
bie kończącego się dnia głośniejszych od wartkiego ru-
chu pobliskiej ulicy.
*
O ile w przypadku Białorusinów na Podlasiu i Biało-
rusinów z Białorusi, rozdzielonych granicą państwową,
wzajemne związki i relacje, a raczej współcześnie ich
brak, to coś oczywistego, tak sytuacja Tadżyków w Uz-
bekistanie w tym względzie wygląda inaczej. I to po obu
stronach granicy. Przede wszystkim inne są dyspropor-
cje, a w związku z tym skala asymilacji. Ale pewnych
podobieństw doszukać się można. Perskojęzyczna lud-
ność osiadła (w Uzbekistanie) traktuje koczowniczych
sąsiadów – braci z wyższością. Czyli z tym trochę tak,
jak utarta w Polsce niższa pozycja cywilizacyjna naro-
du białoruskiego za wschodnią granicą.
Co prawda edukacja po tadżycku w Uzbekstanie nie
istnieje, ale praktycznie nie ma to wpływu na zacho-
wanie przez tę społeczność własnej tożsamości. Tajem-
nicą poliszynela jest fakt, że Tadżyków w Uzbekista-
nie jest mnóstwo. Nikt do końca nie wie ilu, ale więcej
niż w spisach powszechnych. W interesie samych Uz-
beków jest, żeby tego dokładnie nie liczyć, bo jeszcze
się okaże, że Tadżyków jest za dużo, by kraj nosił na-
zwę Uzbekistanu. Obecni prezydenci wywodzą się z ta-
dżyckich klanów, dlatego ta społeczność i tak jest do-
statecznie nobilitowana i przez to nie ma poczucia, że
jest mniejszością.
W opinii moich rozmówców to już prędzej Tadżycy z
Tadżykistanu powinni przyłączyć się do Samarkandy i
Buchary niż na odwrót. To te miasta zawsze były centra-
mi cywilizacyjnymi, podczas gdy terytorium obecnego
Tadżykistanu to historycznie uboga prowincja. O ile za-
tem Białorusini na Podlasiu muszą mierzyć się z ogro-
mem wyzwań, by przetrwać, to Tadżycy w Uzbekista-
nie są całkowicie spokojni o zachowanie swojej tożsa-
mości. Uważają się wręcz za prawdziwszych nosicieli
tadżyckości niż ich bracia ze wschodu.
Mateusz Styrczula
Fot. autor■
Registon w SamarkandzieWieczorna modlitwa w Bucharze

25. 25 XI.2024Czasopis
n
Na końcu doniesienia Fiedo-
ruk tak scharakteryzował przebieg
pierwszego spotkania z TW „Dąb”
po jego pozyskaniu:
Na spotkanie stawił się punktual-
nie. Sam chętnie pisał doniesienie.
Postawione przed nim zadanie pod-
czas pozyskania wykonał.
Kolejne spotkanie odbyło się 26
kwietnia już w lokalu kontaktowym
(LK) „Zacisze”. Fiedoruk przekazał
na nim zasady konspiracji, jakich
powinien trzymać się agent:
1. O ile zajdzie konieczność na-
wiązania kontaktu z tw w godzinach
pracy, pracownik dzwoni na nr 3151
wew. 270 i prosi do telefonu tw (wy-
mieniając nazwisko). Po zgłoszeniu
się tw pracownik podaje hasło: „Tu
mówi Mikołaj, panie Janku, jadę w
rodzinne strony, może co przeka-
zać?”. Odp. tw: „Chętnie skorzy-
stam, kiedy pan wyjeżdża?”.
Pracownik podaje datę i godzi-
nę. Oznacza to, że w dniu x godz. y
spotkanie na przystanku MKS obok
sklepu „Maluch”.
Po pracy można dzwonić do miesz-
kania tw na nr 25843, hasło jak wy-
żej, miejsce spotkania to samo.
2. O ile tw chce nawiązać kontakt,
dzwoni na nr „38” 419, prosi do te-
lefonu Kalinowskiego lub pisze list
na adres Białystok 1 skrytka poczto-
wa 127, hasło to samo, miejsce spo-
tkania bez zmian.
3. Nawiązanie bezpośredniego
kontaktu z tw o ile pracownik nie
jest mu znany. Pracownik udaje się
do miejsca zamieszkania tw. Pyta,
czy zastałem w domu inżyniera (na-
zwisko i imię), po upewnieniu się, że
ma do czynienia z właściwą osobą
mówi: „Mówił mi pański przyjaciel
Kalmewski, że pan wie, kto sprzeda-
je nowy silnik do samochodu „sko-
da”. Czy może pan podać adres tej
osoby?”.
Odp. tw.: „Adresu nie znam, wiem
gdzie mieszka, mogę pana zaprowa-
dzić”.
Po wymianie hasła można rozma-
wiać na tematy interesujące lub do-
mówić spotkanie. O ile w mieszka-
niu będą inne osoby lub niemożli-
wość przeprowadzenia rozmowy, to
zgodnie z odpowiedzią wychodzi do
miasta. W drodze lub jak wygodniej
domawiają się na spotkanie.
W ciągu pierwszych dziesięciu
miesięcy współpracy TW „Dąb”
przekazał szesnaście istotnych dla
SB informacji. Z tego tytułu dwu-
krotnie pobrał wynagrodzenie, łącz-
nie 600 zł. Takie dane podał kpt. Fie-
doruk w charakterystyce agenta z 28
stycznia 1969 r.
Dudzik jako agent był wyko-
rzystywany do badania nastrojów
i ewentualnie wrogich zamiarów
środowiska białoruskiego o nacjo-
nalistycznych poglądach. SB szcze-
gólnie podejrzliwa była wobec coraz
częściej przyjeżdżających do Polski
Białorusinów, którzy po wojnie emi-
growali na Zachód. Bezpieka dobrze
wiedziała, że najczęściej byli to lu-
dzie o antykomunistycznym nasta-
wieniu. Przed wojną działali w ru-
chu białoruskim, któremu przy-
świecały ideały proklamowanej 25
marca 2018 r. Białoruskiej Repu-
bliki Ludowej, obce a nawet wro-
gie „czerwonej” władzy. Również
nierzadko podczas okupacji nie-
mieckiej służyli w białoruskich
formacjach u boku hitlerowców,
wierząc w obiecaną nimi odrębną
u ich boku państwowość Białoru-
si. Po klęsce latem 1944 r. musie-
I nwigilacja
Of icerowie
i agenci
Białostocka SB i Białorusini (1968-1988)
(cz. 4)
►

26. 26 XI.2024Czasopis
n
li uciekać przed Armią Czerwoną i
NKWD na Zachód. Potem niektó-
rzy, kiedy tylko nastała taka możli-
wość, zaczęli przyjeżdżać na Bia-
łostocczyznę do swych kuzynów i
znajomych. Za „żelazną kurtyną”
białoruskość wciąż żyła w ich ser-
cach, dlatego będąc w Białymsto-
ku swe kroki kierowali również na
Warszawską 11. Dla peerelowskich
służb stanowili potencjalne zagro-
żenie jako ewentualni „kapitali-
styczni szpiedzy”.
Jedno z pierwszych zadań, któ-
re otrzymał TW „Dąb”, dotyczyło
zbierania informacji o takich wi-
zytach w siedzibie BTSK, jak też
osobiście u działaczy organizacji i
utrzymywania przez nich zagranicz-
nych kontaktów.
31 maja 1968 r., czyli dwa miesią-
ce po werbunku, agent złożył mel-
dunek, w którym poinformował ofi-
cera prowadzącego o swych pierw-
szych ustaleniach. Uzyskał je od
Mikołaja Ł., czyli drugiego – haj-
nowskiego – konfidenta o takimże
pseudonimie „Dąb” (o wzajemnych
powiązaniach ze służbami nie wie-
dzieli, rozmawiali ze sobą jak zwy-
kli znajomi), który był etatowym
pracownikiem Zarządu Głównego
BTSK. Pracował w muzeum bia-
łoruskim w Białowieży i służbowo
co najmniej raz w miesiącu przy-
jeżdżał do Białegostoku. Jak za-
pisał kpt. Fiedoruk w sporządzo-
nej notatce, Mikołaj Ł. w rozmo-
wie z Dudzikiem nie wspominał,
by BTSK odwiedzał ktoś z obcokra-
jowców w bieżącym roku, a szcze-
gólnie w tych dniach.
Pojawiła się zatem potrzeba doj-
ścia jeszcze poprzez innych infor-
matorów. I Dudzik takich miał.
Przede wszystkim była to bliska
kuzynka z rodziny żony, Maria
Chmielewska, do niedawna wie-
loletnia sąsiadka z ulicy Warszaw-
skiej, która w znajdującym się kil-
ka budynków dalej ZG BTSK pra-
cowała jako woźna. Fiedoruk za-
notował, iż tę niewiastę tw. zna
bardzo dobrze, Chmielewska cały-
mi dniami przebywa w BTSK, bę-
dzie wiedziała kto z cudzoziemców
przychodzi.
TW „Dąb” wskazał jeszcze Wik-
tora Szweda i Aleksandra Barsz-
czewskiego. Mieszkali w War-
szawie, ale jako aktywni działa-
cze BTSK mieli dobre rozeznanie
w całym środowisku. Tw. zna ich
osobiście i przy każdej okazji kon-
taktują się ze sobą – zanotował Fie-
doruk, który swemu agentowi za-
lecił też, aby osobiście uaktywnić
w miarę możliwości uczęszczanie
do BTSK. Kazał też notować wy-
powiedzi i jakie zajmują stanowi-
ska odnośnie sytuacji politycznej w
kraju i na arenie międzynarodowej
znane Wam osoby z negatywnej po-
stawy wobec PRL i obozu socjali-
stycznego.
Ta ostatnia kwestia dotyczyła nie
tylko BTSK i środowiska białoru-
skiego. Agent działał bowiem w
dwóch kręgach. Najwięcej donosił
na swych kolegów z pracy.
W początkowym okresie użyto
go do rozpracowywania Jerzego
Geniusza i Konstantego Mojsie-
ni. Pierwszy był dla SB podejrza-
ny politycznie jako syn dysydentki
z sowieckiej Białorusi. Drugi – re-
patriant zza wschodniej granicy – ze
względu na swą białoruską aktyw-
ność jeszcze przed wojną. Obaj zo-
stali namierzeni, że utrzymują kon-
takty korespondencyjne z Białoru-
sinami z Zachodu.
Geniusz mieszkał w Białymstoku,
lecz jako lekarz pracował w przy-
chodni w Gródku. 28 października
1968 r. TW „Dąb” otrzymał zadanie
nawiązania z nim kontaktu towarzy-
skiego. Miał to zrobić za pośrednic-
twem swego znajomego z Gródka,
Mikołaja Gogiela.
Jurka Hienijusz w środowisku
białoruskim znany już był jako au-
tor wierszy i opowiadań, publiko-
wanych w „Niwie” i almanachu gru-
py literackiej „Białowieża”, do któ-
rej należał. Do jego obstawienia SB
oprócz Dudzika użyła też tajnych
współpracowników o pseudoni-
mach „Iskra”, „Brzoza 1”, „Kostuś”
i kontaktu obywatelskiego „Kuznie-
cow”. Oprócz „Kostusia”, czyli So-
krata Janowicza, pozostałych trud-
no rozszyfrować, gdyż informacje
na ich temat w IPN się nie zacho-
wały. Niewątpliwie były to osoby z
kręgu „Niwy” i BTSK.
Rozpracowując Geniusza, SB o
pomoc poprosiła też służby w so-
wieckiej Białorusi, które inwigilo-
wały jego matkę i śledziły jej kore-
spondencję z synem.
28 stycznia 1969 r. kapitan Fiedo-
ruk raportował:
Na podstawie przekazanych infor-
macji przez tw ps. „Dąb” i potwier-
dzonych materiałami uzyskanymi od
tw. ps. „Iskra”, „Brzoza 1”, k.ob.
ps. „Kuzniecow”, „Kostuś” i to-
warzyszy radzieckich stwierdzono,
że figurant sprawy Geniusz Jerzy
nie prowadzi działalności nacjo-
nalistycznej, stał się omal nałogo-
wym alkoholikiem, a przez to samo
stracił autorytet wśród mniejszości
białoruskiej. Zerwał również kon-
takty korespondencyjne ze znanymi
nam osobami zamieszkałymi w pań-
stwach kapitalistycznych.
W związku z tym dalsze prowa-
dzenie sprawy zostało zaniecha-
ne, a materiały złożono w archi-
wum (...).
Podobny finał był w przypadku
Mojsieni. Tu sprawa rozwiązała się
niejako sama. Zgodnie z otrzyma-
nym zadaniem TW „Dąb” próbo-
wał nawiązać bliższe kontakty to-
warzyskie z figurantem „skłonnym
do prowadzenia wrogiej nielegal-
nej działalności nacjonalistycznej
wśród mniejszości białoruskiej”.
Ale ponieważ ten mieszkał w Haj-
nówce, było to utrudnione. Akurat w
tym czasie sąd skazał Mojsienię na
rok więzienia za rzekome defrauda-
cje. Tym samym skreślono go z listy
członków PZPR i zdjęto ze stanowi-
ska prezesa PZGS (powiatowej cen-
trali Gminnych Spółdzielni „Samo-
I nwigilacja
►

27. 27 XI.2024Czasopis
n
pomoc Chłopska”). Naturalną kole-
ją rzeczy wycofał się z działalności
w BTSK i przestał pojawiać się w
Białymstoku.
W drugiej połowie lat sześćdzie-
siątych z USA do Polski zaczął
przyjeżdżać Mikoła Pruski, dzia-
łacz emigracji białoruskiej na Za-
chodzie. Urodził się w 1928 r. we
wsi Mikałajeuszczyna pod Stołpca-
mi w rodzinnej okolicy wieszcza Ja-
kuba Kolasa (matka była stryjecz-
ną siostrą poety). Jak w 2002 r. w
„Niwie” wspominał Wiktor Szwed,
Pruski, który potem na Białostoc-
czyźnie, a po 1990 r. także w Bia-
łorusi, bywał wielokrotnie, począt-
kowo przyjeżdżał tu w celach ma-
trymonialnych. Na Podlasiu w śro-
dowisku białoruskim chciał bowiem
znaleźć kandydatkę na żonę. Wik-
tor Szwed zapoznał go z dziewczy-
ną z rodzinnej wsi Morze na Haj-
nowszczyźnie. Gdy Pruski załatwił
niezbędne formalności, narzeczona
nieoczekiwanie zrezygnowała, wy-
straszyła się wyjazdu do Ameryki.
Zapoznała go jednak ze swą kole-
żanką z Kleszczel, która wyszła za
niego za mąż. W USA urodziły im
się dwie córki.
Wiktor Szwed wspominał, iż
przez to swatanie miał problemy
z SB. Nieco więcej światła rzucają
na to materiały z teczki pracy TW
„Dęba”. Wynika z nich, iż pod ko-
niec maja 1968 r. od Szweda agent
dowiedział się, iż do Polski przyle-
ciał Mikoła Pruski i zgłosił się do
niego jako instruktora warszaw-
skiego oddziału BTSK. Następ-
nie wspólnie przyjechali na Bia-
łostocczyznę. Szwed zawiózł go-
ścia w rodzinne strony. Agent nie
omieszkał natychmiast powiado-
mić o tym SB.
Kpt. Fiedoruk postanowił jednak,
iż do obserwacji Pruskiego Mikoła-
ja i jego zainteresowań zostanie wy-
korzystany tw ps. „Brzoza 1”, któ-
ry w tym kierunku posiada lepsze
możliwości.
19 listopada 1968 r. TW „Dąb”
otrzymał kolejne zadanie, aby ro-
zeznać możliwość nawiązania kon-
taktów towarzyskich z pracownika-
mi redakcji tygodnika „Niwa”.
Już 27 grudnia poinformował, że
w myśl zadania spotkał się z dzien-
nikarzem „Niwy” Sokratem Jano-
wiczem w domu Michała Chmie-
lewskiego, również dziennikarza
„Niwy”.
Było to na przyjęciu, które Chmie-
lewski wydał z okazji piętnastej
rocznicy ślubu. W doniesieniu agent
skupił się na Janowiczu, z którym
nawiązał rozmowę, gdy po wypiciu
kilku kieliszków towarzystwo stało
się bardziej wesołe. Scharakteryzo-
wał go, że jest on zapatrywań pro-
radzieckich, dominuje u niego pa-
triotyzm narodowy. Rozmawia wy-
łącznie w języku białoruskim, nawet
wtedy o ile ktoś zwracał się do nie-
go w języku polskim, on odpowiada
po białorusku.
W jego doniesieniach z drugiej
połowy 1968 r. pojawia się też kwe-
stia żydowska jako następstwo wy-
darzeń marcowych. W kraju trwała
wówczas zainicjowana przez wła-
dze kampania antysemicka. Szacu-
je się, że w jej wyniku emigracja
pomarcowa objęła ok. 13 tysięcy
polskich Żydów. Materiały z tecz-
ki Dudzika potwierdzają, że czyn-
ny w tym udział miała też SB. Taj-
ni współpracownicy otrzymali zada-
nie wskazywać do rozpracowywa-
nia osoby narodowości żydowskiej.
Na kilku doniósł również „Dąb”,
m.in. na dwóch sprzedawców z
białostockich kiosków „Ruch”.
Były to informacje z drugiej ręki,
ale potem wnikliwie analizowane
przez funkcjonariuszy SB. Pierw-
szą wskazaną osobą był sprzedaw-
ca w kiosku w pobliżu bloku agen-
ta przy ul. Mazowieckiej. To, że był
narodowości żydowskiej, potwier-
dziła mu koleżanka z pracy. Powie-
działa, że dobrze go zna i wie, że
pochodzi on z Krynek lub Dąbro-
wy Białostockiej.
Drugą taką osobą był sprzedawca
z kiosku „Ruchu” przy Rynku Sien-
nym – ob. Pieniążek, jest on naro-
dowości żydowskiej, prawdopodob-
nie pochodzi z Krynek.
„Dąb” poinformował również o
konduktorze PKS o imieniu Abram,
który miał szwagra w Gródku. Skła-
dając doniesienie opowiedział inte-
resującą historię. O tym, że szwa-
growie zbytnio nie przepadali za
sobą, nie utrzymywali jakichś za-
żyłych kontaktów towarzyskich.
Abram bywając często u teściowej
w Gródku do szwagra nie zachodził.
Ten przed wojną uchodził za komu-
nistę, z żoną żył bez ślubu cerkiew-
nego. W okresie władzy radzieckiej
z rodziną został wywieziony na Sy-
berię. Dudzik widział, jak na stacji
Waliły ładowali ich do wagonu ra-
zem z polskimi policjantami. Szwa-
gier Abrama miał powiedzieć: Nie
mam pretensji do władz ZSRR o to,
że jestem internowany, ale mam pre-
tensję za to, że mnie i moją rodzinę
traktuje się na równi z granatowy-
mi policjantami.
30 września 1968 r. „Dąb” złożył
meldunek, w którym poinformował,
że dość często przebywał służbowo
w terenie i przy okazji przeprowa-
dzał rozmowy sondujące odnośnie
niedawnych wydarzeń w Czecho-
słowacji i na temat zbliżającego się
V zjazdu PZPR.
Kpt. Fiedoruk zanotował:
Tw. nie stwierdził, by osoby, z któ-
rymi rozmawiał, potępiali wkrocze-
nie wojsk Układu Warszawskiego
do Czechosłowacji lub negatyw-
nie byli ustosunkowani do tez na V
Zjazd Partii.
Trzy tygodnie później Dudzik do-
niósł na kolegę z pracy, że jest sy-
nem białogwardzisty i że jego ojciec
mieszka w Bielsku Podlaskim i pra-
cuje w Wojewódzkim Przedsiębior-
stwie Wodno-Melioracyjnym jako
inżynier nadzoru. Syn w obecności
tw. i kilku innych pracowników miał
powiedzieć, że trzeba leczyć zęby, bo
po V zjeździe PZPR nie wolno będzie
otwierać gęby. Wywołało to ogólny
śmiech, komentarzy żadnych.
Cdn.
Jerzy Chmielewski■

28. 28 XI.2024Czasopis
n
К алендарыюм
Гадоў таму
ў лістападзе
■505 – 1519 г. Заканчэньне пабудовы Барысаглеб-
скай царквы ў Навагарадку, помніка архітэктуры
готыкі.
■405 – 1619 г. Надрукаваньне „Грамматики словен-
ския правильная синтагма” Мялеція Сматрыцка-
га.
■325 – 1699 г. Пачатак выдавецкай дзейнасьці
ў Амстэрдамe беларускага кнігавыдаўца й асьвет-
ніка Ільлі Капіевіча, які выдаў там каля 20 наву-
ковых кнігаў.
■310 – 25.11.1714 г. каля Наваградка нар. Тамаш
Жэброўскі, архітэктар і матэматык. Выкла-
даў у Віленскай Езуіцкай Акадэміі (1752-1758)
і Полацкім калегіюме. Асноўныя працы: езуіцкі
касьцёл у Бабруйску (1745-46), будынак езуіцкага
калегіюма ў Жодзішках, касьцёл сьв. Ігнацыя, аб-
сэрваторыя езуіцкага калегіюма ў Вільні; кіраваў
будаўніцтвам Полацкага езуіцкага кляштара. Па-
мёр 18.03.1758 г. у Вільні.
■255 – 1769 г. Пабудова ў Жыровічах каля Слоніма
Богаяўленскай і Крыжаўзьдзьвіжанскай цэркваў.
■240 – 8.11.1784 г. у Шаўрах (цяпер Гродзенская
вобл., Воранаўскі р-н) нар. Тэадор Нарбут (пам.
26.11.1864 г. у Вільні), гісторык і археоляг, аўтар
„Гісторыі літоўскага народа”. Пахаваны ў Начы
(Гродзенская вобл., Воранаўскі р-н).
■240 – 19.11.1784 г. у Вульцы Бельскага пав. нар.
Міхал Баброўскі, слявіст і арыенталіст. У 1822-
1824 гг. і ў1826-1833 гг. прафэсар Віленскага ўні-
вэрсытэта, з 1933 г. атрымаў прыход у Шэрашаве,
дзе і памёр 3.10.1848 г.
■165 – 29.11.1859 г. у в. Корніца каля Белай-Пад-
ляшскай нар. Мікалай Янчук (пам. 6.12.1921 г. у
Маскве; пахаваны на Новадзявічых могілках) вы-
датны этнограф, фальклярыст, літаратуразнавец,
пісьменьнік, прафэсар Беларускага Дзяржаўнага
Унівэрсытэту.
■140 – 6.11.1884 г. у в. Мікалаеўшчына каля Стаў-
пцоў нар. Язэп Лёсік (пам. 1.04.1940 г. у Саратаве),
выдатны грамадзкі й палітычны дзеяч, мовазнавец,
пісьменьнік, пэдагог. У 1911 г. за незалежніцкую
дзейнасьць сасланы ў Сібір. Падтрымліваў су-
вязь з „Нашай Нівай”, са ссылкі вярнуўся ў пало-
ве 1917 г., стаў адным з лідэраў Беларускай Са-
цыялістычнай Грамады, у 1917-1918 гг. рэдагаваў
газэту „Вольная Беларусь”. Адзін з ініцыятараў
абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народ-
най Рэспублікі. Аўтар між іншым „Практычнай
граматыкі беларускай мовы”, названай пасьля яе
друку „контррэвалюцыйнай”. У 1922 г. быў першы
раз арыштаваны бальшавікамі. Чарговы раз быў
арыштаваны ў 1930 г., сасланы ў глыб імпэрыі,
арыштаваны ў 1938 г. ды закатаваны НКВД.
■135 – 22.11.1889 г. у Малышаўцы каля Дубровы
Беластоцкай нар. а. Люцыян Хвецька, каталіц-
кі сьвятар, ініцыятар і першы рэдактар-выдавец
„Крыніцы”, працаваў рэктарам Місіянерскага Ін-
стытуту ў Любліне (1920-1931), пасьля прафэсар
духоўнай каталіцкай сэмінарыі ў Пінску. З 1940 г.
быў пробашчам у парафіі Хотава каля Стоўбцаў,
дзе ў 1944 г. быў катаваны, пасьля чаго 28.04.1944
г. памёр у шпіталі ў Стоўбцах. Пахаваны ў Хотаве
пры касцёле.
■125 – 18(20).11.1899 г. у Сялітранцы каля Барыса-
ва нар. Міхась Клімковіч, пісьменьнік, аўтар гімна
БССР. Памёр 5.11.1954 г. у Менску; пахаваны на
Вайсковых могілках.
■120 – 5.11.1904 г. у Асецішчах каля Докшыц нар.
Надзея Хадасевіч-Лежэ, мастачка. З 1924 г. жыла
ў Парыжы. Памерла 7.11.1982 г. у Грасэ; пахава-
на на могілках у Кальян. 24 кастрычніка 2019 г. у
Нацыянальным мастацкім музеі ў Менску адкрылі
выставу прымеркаваную да 115-годзьдзя з дня на-
раджэньня, якая працягвалася да 24 лістапада. У
2019 г. выйшла прысвечана ёй кніга Караліны Зы-
ховіч «Nadia konstruktorka. Sztuka i komunizm Ch-
odasiewicz-Grabowskiej-Leger” (Warszawa 2019).
■115 – 2.11.1909 г. у Прусах Слуцкага пав. нар. Мак-
сім Лужанін, паэт, aўтар між іншым паэмаў „Неа-
плачаны рахунак”, „Галасуе вясна за вясну”. Памёр
16.08.2001 г. у Менску; пахаваны ў Паперні.
■110 – 16.11.1914 г. у Пятровічах каля Сьмілавіч
нар. Язэп Семяжон (сапр. Семяжонаў), пісьмень-
нік і перакладчык. Памёр 16.08.1990 г. у Менску,
пахаваны на Паўночных могілках.
■110 – 25.11.1914 г. у Дзедзінцы Браслаўскага пав.

29. 29 XI.2024Czasopis
n
нар. а. Часлаў Сіповіч, каталіцкі сьвятар усходня-
га абраду, марыянін. Пасьля ІІ сусьветнай вайны
жыў у Лёндане, дзе быў ініцыятарам і заснава-
льнікам Беларускага дому айцоў марыянаў. Па-
мёр 4.10.1981 г. у Лёндане, пахаваны на могілках
сьв. Пянкрата.
■100 – 10.11.1924 г. у Вільні памёр а. Міхал Галянке-
віч, праваслаўны сьвятар (нар. у 1852? у Бельскім
пав.), заангажаваны ў беларускі нацыянальны рух
у І сусьветную вайну і пасьля яе.
■95 – 4.11.1929 г. у в. Таргуны каля Докшыц нар.
Сяргей Карніловіч, выпускнік Гімназіі імя Янкі Ку-
палы ў Віндышбэргэрдорфе (Нямеччына). З 1949
г. жыў у эміграцыі ў Кліўлендзе (ЗША). Адзін
з самых актыўных арганізатараў беларускага гра-
мадзка-рэлігійнага жыцьця ў гэтым горадзе, між
іншым Беларуска-Амэрыканскага Грамадзкага
Цэнтру „Полацак”, якога 18 гадоў быў старшы-
нёй. Памёр 29.10.1993 г. Пахаваны на могілках
Рывэрсайд у Кліўлендзе.
■85 – 1.11.1939 г. былы настаўнік музыкі й дыры-
жор хору Віленскай Беларускай Гімназіі прысту-
піў у Беластоку да арганізаваньня прафэсійнага
ансамбля песьні й танца, які зараз называецца
Дзяржаўнай Акадэмічнай Капэлай імя Рыгора
Шырмы.
■80 – 22.11.1944 г. памёр у турме ў Менску Кузьма
Чорны (сапр. Мікалай Раманоўскі), пісьменьнік
(нар. 24.06.1900 г. у маёнтку Боркі Слуцкага пав.).
Пахаваны на Вайсковых могілках у Менску.
■75 – 29.11.1949 г. у лагеры Тайшэт, Іркуцкай вобл.
памёр кс. Адам Станкевіч – сьвятар, палітычны,
рэлігійна-культурны дзеяч. Нар. 6.01.1892 г. у в.
Арляняты, Ашмянскага павету. У 1914 г. скончыў
Віленскую Каталіцкую Сэмінарыю. Як адзін зь
першых ксяндзоў стаў ужываць беларускую мову
ў набажэнствах. У 1922 г. быў абраны паслом
у польскі Сойм. Быў ініцыятарам, кіраўніком, рэ-
дактарам многіх беларускіх арганізацыяў, публіка-
цыяў. Прасьледаваны польскімі ўладамі. Нямецкую
акупацыю перажыў у Вільні, трымаючыся здаля ад
акупацыйных уладаў. У 1944 г. не падаўся ў эмігра-
цыю, быў арыштаваны савецкімі ўладамі.
■65 – 19.11.1959 г. у Менску памёр Мікалай Ні-
кольскі, гісторык, усходазнавец (нар. 13.11.1877 г.
у Маскве), дасьледаваў гісторыю Царквы на бела-
рускіх землях; этнаграфію і фальклёр Беларусі,
з 1931 г. узначальваў сэктар этнаграфіі і фальклё-
ру Інстытута гісторыі АН Беларусі, у 1937-1953 гг.
дырэктар Інстытута.
■40 – 1.11.1984 г. у Вільні памёр Пётра Сергіевіч,
беларускі мастак (нар. у 1900 г. у Стаўрове на Бра-
слаўшчыне). Пахаваны на Антокальскім вайсковым
могільніку.
■25 – 13.11.1989 г. у Менску памёр Фёдар Янкоў-
скі, мовазнавец і пісьменьнік (нар. 21.09.1918 г. у в.
Клетнае каля Глуска). Аўтар працаў: „Беларускае
літаратурнае вымаўленьне” (1976), „Сучасная бе-
ларуская мова” (1984), „Гістарычная граматыка
беларускай мовы” (1989). Пахаваны на Усходніх
могілках у Менску.
Апрацавалі
Вячаслаў Харужы і Лена Глагоўская ■
KALIŚ PISALI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Samohonka
Według statystycznych danych urzędu akcyzowego za
rok ubiegły wykryto w Wileńszczyźnie 1232 potajem-
ne gorzelnie. W roku bieżącym w styczniu wykryto 416
gorzelni, w lutym 360, w marcu 385, w kwietniu 349, w
maju 358, w czerwcu 190,w lipcu 215. Czyli że za jed-
no półrocze 1932 roku wykryto 2273 gorzelni, to zna-
czy o 1041 gorzelnię więcej w porównaniu z całym ro-
kiem ubiegłym.
Spadek w wykrywaniu tajnych gorzelni w ciągu let-
nich miesięcy należy tłumaczyć nie tyle obostrzonymi
przepisami, ile na ogół mniejszą konsumpcją alkoho-
lu w gorącej i najbardziej pracowitej dla rolnika porze
roku. Zresztą należy tu brać pod uwagę możliwe osła-
bienie energii ze strony władz administracyjnych w wy-
szukiwaniu tych gorzelni.
Produkcja samohonki niewątpliwie z każdym dniem ►
Помнік Кузьмы Чорнага на Ваенных могілках у
Менску
Фота з Вікіпэдыі

30. 30 XI.2024Czasopis
n
KALIŚ PISALI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
wzrasta. Dziś w Wileńszczyźnie niema wioski, w której
by nie było specjalisty gorzelanego, umiejącego fabry-
kować wódkę, nie o wiele gorszą od państwowej mo-
nopolówki. Niekiedy taki jegomość posiada własnych
agentów i eksportuje towar poza granice danej gminy.
Tak na przykład prasa wileńska z dnia 17.IX b. r. po-
dała fakt wykrycia na terenie gminy olkienickiej bro-
warku, który produkował dziennie około 100 litrów sa-
mohonki i obsługiwał nie tylko całą gminę olkienic-
ką, ale zaopatrywał w swój wyrób nawet mieszkań-
ców wileńskich przedmieść. Lecz nie każdy spożyw-
ca alkoholu ucieka od usług „przemysłowca”. Ostat-
nimi czasy umiejętność pędzenia samohonki tak prze-
nikła do wsi, że każdy stara się stosować zasadę sa-
mowystarczalności i woli samohonkę, chociaż gor-
szą, ale własnej produkcji domowej, nie uciekając się
do usług „fachowca”.
Kto nie umie sam sobie zainstalować potrzebnego apa-
ratu, znajdzie na wsi specjalistów „inżynierów” i w tej
dziedzinie „przemysłu”. Doszło do tego, że na festach
i kiermaszach wiejskich, gdy nie widzi policjant, moż-
na kupić i sprzedać na wozach wieśniaków wszystkie
narzędzia potrzebne do miniaturowej gorzelni. Niekie-
dy, podobno, odznaczają się one bardzo złożoną kon-
strukcją, umożliwiającą pędzenie wódki pierwszorzęd-
nej jakości.
Skutek tych zjawisk jest powszechnie znany: pijań-
stwo kwitnie, a w państwowych dochodach z monopo-
lu spirytusowego – katastrofalny spadek.
Oczywiście kwestja pijaństwa administrację dotyczy
o tyle, o ile policjant pijanemu osobnikowi przedstawi
mandat karny za pojawienie się w stanie nietrzeźwym w
miejscu publicznym. Surowo natomiast karane i z wiel-
kim nakładem energii poszukiwane jest tajne gorzelnic-
two jako konkurencja monopolu państwowego. By uła-
twić walkę z produkcją samohonki, istnieje jak wiado-
mo, rozporządzenie, zapewniające nagrodę pieniężną za
wskazanie tajnej gorzelni. Pomijając możliwości rozpa-
noszenia się wszelkiego rodzaju donosicielstwa, demo-
ralizacji i porachunków osobistych na tle tego rozpo-
rządzenia, stwierdzić należy, iż władze administracyj-
ne nie są w stanie środkami policyjnymi zwalczyć tej
plagi. Ludność, pomimo kuszących nagród, w ukrywa-
niu gorzelni wykazuje solidarność godną lepszej spra-
wy. Kto mniej więcej zna stosunki obecne na wsi u nas,
ten wie, że w opinji mas wiejskich poszukiwany i kara-
ny samohonszczyk nie tylko nie jest żadnym przestępcą,
ale wprost bohaterem, dobrodziejem, który swoją pracą
z własnego zboża daje możność ubogiej ludności kupo-
wać wódkę stosunkowo bardzo tanio. To też nic dziw-
nego, że dokoła osobistości niektórych spośród upar-
tych producentów samohonki potworzyły się istne le-
gendy bohaterskie. Opowiada się z zachwytem z ust do
ust niezwykłe historie o ich niezwykłym sprycie i od-
wadze w walce z policją.
Ostatnimi czasy sfery miarodajne, widząc słabe wyni-
ki w walce z żywiołową produkcją samohonki i dopatru-
jąc się przyczyny zasadniczej tego zjawiska w drożyźnie
wódki monopolowej, - znacznie obniżyły ceny w prze-
myśle wódczanym. I cóż się stało? Fachowcy od samo-
honki, postękując i niepochlebnie odzywając się o zarzą-
dzeniu min. Zawadzkiego, ni mniej, ni więcej poszli w
jego ślady, to znaczy obniżyli cenę w takim samym sto-
sunku na swoje wyroby. A więc wieśniak, ja nie kupował
ostatnimi laty monopolówki, tak i teraz nie kupuje. Przy-
puszczać należy, że skarb państwa dalszą zniżką cen na
wyroby wódczane konkurować z tajnym gorzelnictwem
nie zechce, bo jej konkurencji nie wytrzyma.
Tak wyglądają fakty; zastanówmy się na ich przy-
czynami.
Niewątpliwie, czynnikiem w rozpowszechnianiu się
tajnego gorzelnictwa jest sytuacja ekonomiczna w kra-
ju. Zboże służące za surowiec do samohonki jest sprze-
dawane za bezcen, tymczasem wszelkie fabrykaty, w
tej liczbie i wyroby wódczane w stosunku do ziemio-
płodów, są nadzwyczaj drogie. A więc dysproporcja cen
przy braku siły nabywczej przede wszystkiem, ale to nie
wszystko. Nie można pominąć milczeniem i stanu psy-
chicznego wsi dzisiejszej. Pauperyzacja, śruba podat-
kowa, warunki polityczne, wszystko to ciężkim brze-
mieniem przyciska zrozpaczonego drobnego rolnika i
zmusza go do szukania zapomnienia w alkoholu, wy-
produkowanym osobiście lub przy pomocy sąsiada. Je-
żeli jeszcze wziąć pod uwagę niemożliwość emigrowa-
nia na zarobki i, co zatem idzie, bezrobocie na czas zi-
mowy, przymusowe próżnowanie w zimowe długie wie-
czory, często przy blasku przedhistorycznego łuczywa
– wszystko to tłumaczy rozpowszechnienie samohonki
w całej jego wyrazistości i grozie.
Czy należy i jak z tym zjawiskiem walczyć?
Że rozwój pijaństwa jest zjawiskiem szkodliwym, o
tym, rzecz prosta, dwóch zdań być nie może, i dlatego
trzeba zmobilizować wszystkie siły, by położyć temu
tamę. Środki policyjne, dopóki istnieją przyczyny gorzel-
nictwo domowe wywołujące, jak widzimy nie na wiele
się przydały i na przyszłość nie przydadzą. Walka poli-
cyjna nie tylko nie przysparza dochodów skarbowi pań-
stwa, ale jeszcze wytwarza nowe pozycje rozchodowe
na powiększanie kadrów policyjnych i utrzymywanie w
więzieniach na koszt państwa przyłapanych na gorącym
uczynku producentów samohonki. A co najważniejsze,
walka policyjna nie odbierze już nikomu umiejętności
pędzenia samohonki. Dlatego to walka o powiększenie
państwowych pozycji dochodowych ze sprzedaży wód-
►

31. 31 XI.2024Czasopis
n
ki, wydaje się być całkiem beznadziejną. Można nato-
miast i należy mówić o wykorzenieniu gorzelnictwa za
pomocą zwalczania samego pijaństwa. Ciężka to i dłu-
ga walka, która nigdy nie wykorzeni całkowicie pijań-
stwa, lecz może je pomniejszyć w bardzo wysokim stop-
niu. Ale policja nic tu nie ma do robienia.
Bardzo naiwną i niebezpieczną chociaż nieskompli-
kowaną receptę walki z tajnem gorzelnictwem ogłosi-
ło „Słowo” z dnia 12 XI b. r. Autor artykułu p. W. Prze-
galiński narzekając, że „nikt ze społeczeństwani niż-
szych funkcjonariuszy urzędów” nie tylko nie reagu-
je, ale nawet nieraz sami zaopatrują się w samohon,
– wzywa przede wszystkiem ziemiaństwo do „uła-
twiania władzom wykrycia niepowołanych gorzelni-
ków” czyli pragnie, by właściciele ziemscy donosili
na swoich parobków i sąsiadów z wioski. Można być
pewnym, że autor artykułu taką receptę mało jeszcze
wypróbował, inaczej w interesie właśnie ziemiaństwa
stanowczo by to odradzał. Może lepiej już byłoby po-
radzić władzom, by poszukując browarków w zaro-
ślach, szukałyby również nabywców samohonki zpo-
śród wspomnianych funkcjonariuszy urzędów i kara-
ły ich surowiej niż producentów, bo wszak to swojego
rodzaju inteligencja i, co najważniejsze, „kulturtrege-
rzy świecący przykładem”.
By zwalczyć pijaństwo, a z nim pośrednio i domowe
gorzelnictwo, trudno jest opierać się na surowych za-
kazach i karach. Owoc zakazany, podobno, jest smacz-
niejszy, chociaż najmniej przysłowie to może dotyczyć
samohonki. Tu są potrzebne metody nie policyjne, tyl-
ko wychowawcze. Ongiś, przed wojną, gdy wpływy du-
chowieństwa były znacznie większe, alkoholizm był w
znacznej mierze paraliżowany przez Kościół. Dzisiaj te
wpływy mocno osłabły a duchowieństwo, zresztą, nie
wykazuje tej energii w walce z alkoholizmem, jak to
dawniej bywało, i wykazać ją nie jest mu łatwo, gdyż
ksiądz o narodowości i psychice odmiennej niż parafia-
nie jest traktowany nar ówni niemal z urzędnikiem ad-
ministracji państwowej lub galicyjskim nauczycielem.
Trudno jest mówić także o wpływach kulturalnych i wy-
chowawczych ze strony ziemiaństwa. Obszarnicy, rozpo-
litykowane duchowieństwo, urzędnicy-przybysze, obce
nauczycielstwo, osadnicy, niedobitki starego regime’u
– duchowni prawosławni, - wszyscy oni czują się izo-
lowani od ludu, bo nic bodaj ich z tym ludem nie łączy.
Do wyjątków można zaliczyć jedynie duchowieństwo
litewskie na litewskich parafiach.
Inaczej nieco przedstawia się kwestia wpływów in-
teligencji, nielicznej, lecz pochodzącej z pod tej samej
słomianej strzechy. Ta inteligencja i półinteligencja ma
najłatwiejszy dostęp do wsi, z której sama wyszła i ona
najwięcej mogłaby zdziałać dla stopniowego likwidowa-
nia plagi gorzelnictwa i pijaństwa przez umiejętnie pro-
wadzoną akcję o charakterze wychowawczym.
Ale by to nastąpiło, musiano by ten element, uważany
u nas za podejrzany politycznie, dopuścić do głosu.
Al. S. (Albin Stepowicz)
„Przegląd Wileński”, nr 20, 30.11.1932 r., s. 6-8■
►
KALIŚ PISALI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Sołowki – wyspa tortur i śmierci
(wspomnienia z katorgi sowieckiej)
cz. 9
Podróż z Kiemi na Sołowki
26 maja 1925 roku z rozpoczęciem nawigacji na So-
łowki przybył do Kiemi pierwszy parostatek.
Dziwna jest natura człowieka – gdy jest mu gdzieś źle
pomimo, iż rozumie, że zmiana miejsca nie zmieni sy-
tuacji życiowej, za wszelką cenę pragnie jednak zmie-
nić to miejsce swojej udręki. Tak było i z nami. Wszyst-
ko jedno dokąd, byle nie tu, byle porzucić to piekło... a
może tam gdzieindziej będzie lepiej.
Nic też dziwnego, że każdy z nas więźniów serdecz-
nie się cieszył, gdy usłyszał gwizdek „Newy”, sygnali-
zującej swoje przybycie.
Przygotowania do wyjazdu trwały kilka dni. Wresz-
cie przyszedł upragniony, a zarazem budzący niepokój
dzień odjazdu. Na pokładzie „Newy” zgromadzono prze-
szło 100 więźniów, zaś na holowanej barce „Klara Cet-
kin” przeszło 400.
Wraz z najbliższym swym współtowarzyszem niedoli
Taturem, z którym serdecznie się zaprzyjaźniłem, znala-
złem się na pokładzie barki. (Tatur w 1927 r. po odby-
ciu Sołowek został skazane na zesłanie do Archangiel-
ska, skąd zmyliwszy czujność policji sowieckiej zbiegł
do Polski. Mieszka obecnie koło wsi Juszewicze w pow.
Nieświeskim).
Franciszek Pietkiewicz

32. 32 XI.2024Czasopis
n
KALIŚ PISALI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Jakby jedną myślą wiedzeni zbliżyliśmy się obaj do
brzegu barki i wzrok swój skierowawszy w stronę Wysp
Sołowieckich, zamilkliśmy. Dręczące pytania zawiro-
wały w naszym mózgu, na które na razie odpowiedzi
nie mieliśmy.
– Co tam – wskazując w stronę Sołowek – będzie z
nami? – przerwał milczenie Tatur.
– Któż zgadnąć potrafi... – odrzekłem.
– Czyżby i tam miało być tak źle jak tutaj?..
– Nie sądzę, żeby choć trochę lepiej.
– A jednak mówią, że tam jakoby można nieco lepiej
się urządzić. – Wreszcie po namyśle dodał: – W każdym
bądź razie długo nie pociągnę... jeżeli wytrzymam pra-
cę, głód, chłód i uchronię się od chorób – to zjedzą mnie
wszy... Całe masy wytrząsam ich co dzień z bielizny...
Po przerwie, która znowu pomiędzy nami zaległa, wy-
ciągnął nagle rękę i rzekł twardym głosem:
– Dajmy sobie słowo, że jeżeli jeden z nas tam umrze,
drugi pochowa go po chrześcijańsku i nie pozwoli za-
kopać jego ciała jak psa gdzieś w rowie.
W mocnym uścisku zwarły się nasze dłonie i milczą-
cą złożyliśmy sobie przysięgę.
A gdy dłonie nasze znów się rozwarły, zakręciły mu
się łzy w oczach i popłynęła smutna skarga na nieszczę-
sny los żony i dzieci, których musiał wśród bolszewi-
ków pozostawić i którzy, kto wie, może z głodu wśród
najstraszniejszej nędzy dziś umierają. Zapomniał bie-
dak, że i sam był na łasce losu w warunkach może sto-
kroć gorszych, bo nawet nie miał wolności.
Wkrótce znaleźliśmy się pod pokładem barki, dokąd
więźniów przeważnie zepchnięto. W okropnej ciasno-
cie i zaduchu próbowałem skupić rozpraszające się my-
śli i przynajmniej wmawianiem w siebie, że będzie le-
piej, uspokoić roztrzęsione nerwy. Próba wybicia z my-
śli teraźniejszości zawiodła; wszystko co widziałem do-
koła, czego w każdej chwili mogłem się dotknąć i każ-
dym zmysłem odczuć, nie pozwalało skierować myśli
na inne, spokojniejsze tory. Zacząłem dusić się, jakiś
ni to strach, ni to rozpacz, porwały za gardło, dopro-
wadziły stan duszy do obłędu. Mały krok, a porwę sie-
bie czy najbliższego sąsiada za łeb i zacznę tłuc o ścia-
nę, ryczeć jak dziki, schwytany do klatki zwierz, z go-
łymi rękami rzucę się na bagnety straży – niech zrobią
co chcą, byle już z tym skończyć, byle raz wyrwać się
z tego strasznego piekła.
A gdy wreszcie przyszło opamiętanie, padłem w swym
ciemnym kącie na dno barki na kolana i wzniósłszy oczy
ku Niebu, z najdalszych głębin serca i duszy wzniosłem
cichy jęk do Boga: „ojcze, daj sił do przezwyciężenia
tych okropności, wyrwij z tego piekła, uchroń od szale-
jącej rozpusty, w której człowiek stał się podobny zwie-
rzęciu. Ona to wspólnie z rozpaczą sprzysięgła się, by
zabić w nas najmniejsze już odrobiny poczucia człowie-
czeństwa. Czyż mam tu nędznie zginąć nie ujrzawszy
więcej wolności? Czyż Cię cierpienia i krew niewinnych
ofiar nigdy nie wzruszą? Za co tak strasznie karzesz, Li-
tościwy Panie!?”.
Szum morskich fal, uderzających o barkę, wtórował
cichej modlitwie. Rozejrzałem się – nie jeden się modli-
łem. Zbielałe usta kilku nędzarzy również się porusza-
ły, a wzniesione ich ku górze oczy mówiły, że też zano-
szą modły do Wszechmocnego. Zrozumiałem – tak tyl-
ko On jest dziś ucieczką i pomocą naszą.
Jakiś więzień, oparłszy się plecami o żelazny pręt okrę-
tu i smutnie zwiesiwszy głowę, mamrotał coś niezro-
zumiałego. Może wspominał dawne, lepsze czasy, gdy
jako bogaty kupiec lub inny zamożny obywatel potężne-
go państwa, w komforcie i dostatku płynął kiedyś okrę-
tem, a szumiące fale morza i miękka pościel łoża koły-
sały go upojnie do snu. Może wspominał rodzinny dom
i tych, których kochał. Może... Lecz wszystko minęło,
wszystko przepadło.
Podniósł oczy i rzuciwszy spojrzenie po ciemnej klat-
ce, utkwił nieruchomo swój wzrok w kącie barki, peł-
nej wstrętnych wyziewów gnijących ciał i łachmanów.
Dwie duże, brylantowe łzy stoczyły mu się po poora-
nych policzkach i cicho zawisły na siwych włosach nie-
ogolonego od dawna zarostu.
Rozpacz – to najstraszniejsza rzecz dla więźnia. Ileż
to więźniów, nie mających już sił do walki, z rozpaczy
popełniło samobójstwo, lub zabijało dozorców i, licząc
tylko na szczęśliwy traf, uciekało, co się najczęściej jed-
nak kończyło ujęciem i po torturach w „izolatorach” lub
t. zw. „kamiennych mieszkach” – rozstrzelaniem.
Nie protest też, jak to sobie wówczas tłumaczyliśmy,
a tylko strach przed dalszymi okropnościami życia zmu-
szał więźniów do ciężkich głodówek, a uporczywa, 61
dni trwająca głodówka i śmierć z wyczerpania Gruzi-
na Korankozaszwili, była nie bohaterskim protestem, a
tylko czynem rozpaczy.
Powietrze pod pokładem stało się niemożliwe do znie-
sienia. Szczelnie zamknięte pudło uniemożliwiało ja-
kąkolwiek wentylację i zaczęliśmy się formalnie dusić.
Bliżej stojący zamkniętego otworu wiodącego na po-
kład zaczęli walić w niego czym kto mógł, wrzeszcząć
by otworzono drzwi i wpuszczono choć trochę świeże-
go powietrza. Po długich krzykach i błaganiach wreszcie
drzwi otworzono i lżej odetchnęliśmy, a kilku więźniów
bliskich omdlenia wyprowadzono nawet na pokład, na
którym nie mniej ciasno było jak i pod pokładem.
Wyszedłem również na pokład, by nieco odetchnąć
świeżym powietrzem.
(D. c. n.)
„Kurier Wileński”, nr 8 (2250), 12 stycznia 1932 r. ■
►

33. 33 XI.2024Czasopis
n
Płacz zwanoŭ
23. Zabytaja tragedia
pad Krynkami (6)
Jak potym rapartavaŭ milicjant z tamtejszaho pasta-
runku, Jurczenia haspadarkaj mało cikawiŭso, byŭ chu-
liganawaty, swaryŭso i sudziŭso z susiedziami. Cipie-
raszniaje państwo jamu nie padabałaso (ustosunkowa-
nie się do obecnej rzeczywistości wrogie, był oporny w
zakładaniu spółdzielni produkcyjnej).
Jaho dwajuradny brat Franak Karpuk ad 1946 r. żyŭ
nidaloko, u Wrocławi. Pryjechaŭ z naraczonaj Reniaj z
Kundziczaŭ i tut z joju ażaniŭso, naradzilisa im dźwie
doczki. Pajszoŭ na kursy dla ksiangovych i na takoj pa-
sadzie rabiŭ u szpitali. Mieŭ małuju maturu, pierad waj-
noju skonczyŭ himnaziju ŭ Śvisłaczy.
Prajszło try let. Wiasnoju 1949 r. Karpuk pryjechał
da baćkoŭ da Łapicz na urlop. 9 kwietnia ŭ gaspodzi
ŭ Krynkach arysztawała jaho UB. Tydzień prasiedziaŭ
u aryszcie ŭ Sakołcy. Tam jaho prasłuchali jak świed-
ka i adpuścili.
Tedy Karpuk usiu winu skinuŭ na Jurczeniu. Skazaŭ,
szto heto praz jaho Niemcy ŭ 1943 r. rasstralali kala Stan-
cji Bierastawica siem czaławiek, bo jon jak jaho padsoł-
tys złażyŭ na ich maldunak na pastarunak żandarmerii ŭ
Krynkach, pierakanany, szto praz ich sawiety wywiaźli
jaho radzinu na Sibir.
Kali ŭboŭcy spytali Karpuka, dzie Jurczenia cipier ży-
wie, adkazaŭ szto nie wiedaje, bo zaraz pośle adstuplen-
nia Niemcaŭ pakinuŭ wiosku i wyjechaŭ niewiedama
kudy, nie pisaŭ piśmaŭ ni jamu, ni swajoj radni.
Znoŭ prajszło prawia try let. 7 lipca 1952 r. prociŭ Jur-
czeni było paczata śledztwo. 5 października jaho arysz-
tawali ŭ swajoj chaci ŭ wioscy kala Wrocławia i adtul
kanwojem byŭ pierawiezieny na UB u Sakołcy.
Na śledztwi spaczatku hawaryŭ, szto pryhnać tamtych
siem czaławiek u mlin u Nietupie Niemcam pamahaŭ soł-
tys Łapiczaŭ Jan Charuży. Pryznaŭso, szto i jaho tedy
ŭwazwali – zabrali z samoha rania z zabawy ŭ Wielkich
Aziaraniach. Traich – jaszcze sołtysa Karpuka – Niem-
cy zawiali ŭ pakoj i raspytwali pra arysztawanych. Jur-
czenia dakazwaŭ, szto kali jaho spytali, adkazaŭ szto
dopiero trzy miesiące jak powróciłem z Niemiec i nic o
nich nie wiem.
U listapadzie 1952 r. uboŭcy stali pazywać u Sakołku
świedkaŭ, jakija najbolsz abwinawaczwali Jurczeniu. Jan
Żukoŭski z Łapicz skazaŭ, szto toj u mlinie stawał na
oczy i mówił w obecności Niemców, że ludzie ci należeli
do partii komunistycznych oraz że za pobytu władz ra-
dzieckich byli aktywnymi, w wyniku czego ci ludzie wraz
z moją żoną zostali rozstrzelani.
Alaksandar Ciruk, mużyk rasstralanaj Wolhi, na waj-
nie papaŭ u plen. Na śledztwi hawaryŭ, szto żonka słała
jamu piśma, u jakich pawiedamlała, jak dwa razy była
arysztawana i sidzieła ŭ ciurmie ŭ Krynkach z przyczy-
ny Jurczeni, który rozpowiadał, że wszystkich komuni-
stów muszą pobić. Ciruk, kali pa wajnie wiarnuŭso z
plenu, adkapaŭ trupa żonki i pachawaŭ na mahiłkach u
Małoj Bierastawicy.
Uładak Kalisz z Łapiczaŭ, syn rasstralanaj Wolhi,
dapytwany ŭ Wrocławi (byŭ tedy ŭ wojsku ŭ Żagani)
skazaŭ, szto nie adzin raz czuŭ, jak Jurczenia pahrażaŭ
maci karaj śmierci, za toje, szto bytto praz jaje jaho siam-
ju sawiety wywieźli na Sibir. Hawaryŭ, szto abzywaŭ
jaje kamunistkaj i szto nie wierniecca taki czas, kab znoŭ
chadziła ŭ pierszamajskich sześciach z transparentami.
Syn świedczyŭ, szto maci pazywali na żandarmeryju,
dzie jaje mocna bili.
Usie świedki, jakija pieraważno byli życielami
Łapiczaŭ i Kundziczaŭ, zhodno hawaryli, szto Jurcze-
niu dobro wiedajuć i za Niemca mieŭ jon społku z aku-
pantami. Szto urządzał im pijatyki i libacje, mieŭ wiel-
kuju haspadarku, 23 hektary ziamli i Niemcy prysyłali
jamu rabotnikaŭ, a jon wiedaŭ nimiecki jazyk.
17 listapada 1952 r., kali Jurczeniu druhi raz uziali na
dopyt i skazali jamu, jak świedczać ludzi, pryznaŭso,
szto padpisaŭso pad druhim maldunkam razam z Janam
Charużym, Frankam Karpukom, Julianam Żukoŭskim i
jaszcze Michałam Cirukom i Dudzińskim, jakoha imia
nie pomniaŭ. Pierakonwaŭ, szto nie wiedaje czamu byli
arysztawanyja Cyprian Sidarowicz z żonkaj, bo na te-
mat ich aresztowania nigdy nie rozmawialiśmy, ani też
nie umieszczaliśmy ich na liście do wytypowania osób
do rozstrzelania.
Jurczenia toża pryznaŭso, szto dobro żyŭ z Niemcami,
moża z dwaccać razy urządzał libacje i z nimi pił wód-
kę. Tłumaczyŭ heto tym, szto jak wiarnuŭso z Hierma-
nii, dawiedaŭso, szto jaho siamja była wywieziana ŭ Sa-
wiecki Sajuz i tamu tak kiepsko stawiŭso da ludziej, ja-
kija pry sawieckaj właści byli aktyuŭnyja.
(dalej budzia)
Jurak Chmialeŭski ■
P amiać

34. 34 XI.2024Czasopis
n
З МІНУЛАГА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Гартаючы беластоцкую газету
„Вольная праца”, 1940 г. (ч. 2)
У канцы лютага ў Беластоцкім
абласным аддзеле мастацтва ад-
быўся арганізацыйны сход кам-
пазітараў Беластока. На ім было
выбрана арганізацыйнае бюро
кампазітараў заходніх абласцей
БССР.
Пісала „Вольная праца” і пра
выраб махоркі. На Беластоцкай
дзяржаўнай фабрыцы працавала
110 чалавек. На фабрыцы выпус-
каліся махорка і нюхальны ты-
тунь. З верасня 1939 года да лю-
тага 1940 года фабрыка выпусціла
82.245 кіраграмаў махоркі.
Згодна плану, як паведамля-
ла газета напрыканцы лютага, у
1940 годзе планавалася пабуда-
ваць звыш 300 кіламетраў новых
дарог. Акрамя гэтага планавалася
каля 300 кіламетраў дарог адра-
мантаваць.
24 сакавіка ў БССР праходзі-
лі выбары ў Вярхоўныя Саветы
СССР і БССР. Напярэдадні вы-
бараў у Беластоку выйшаў літа-
ратурны зборнік „На вызваленай
зямлі”. Пачынаўся зборнік радка-
мі Пятра Глебкі:
Па зямлі па гэтай я ступаю,
Як свабодны, дбайны гаспа-
дар.
Гэта ўсё – ад краю і да краю –
Сталіна вялікаснага дар.
20 сакавіка „Вольная праца”
апублікавала невялікі матэры-
ял пра зборнік „На вызваленай
зямлі”. У ім паведамлялася, што
„асноўная тэматыка вершаў, над-
рукаваных у зборніку, гэта – воб-
раз Сталіна, гераічная Чырвоная
Армія, радасць вызваленага на-
рода”. У зборнік увайшлі вершы
беларускіх, рускіх, польскіх і яў-
рэйскіх паэтаў. Творы былі напі-
саны аўтарамі Беластока, Маск-
вы, Мінска, якія прымалі актыўны
ўдзел у выбарчай кампаніі. А за-
вяршаўся зборнік радкамі Пімена
Панчанкі:
Сталін-бацька родны
Хлеба даў галодным,
Расчыніў нам насцеж
Вароты да шчасця.
Пад нататкай пра кнігу „На
вызваленай зямлі” газета апуб-
лікавала падзяку Пятра Глебкі
і Паўла Германа дырэкцыям і
рабочым друкарні „Беластокер
штэрн” і першай дзяржаўнай
друкарні Беластока за тое, што
ў кароткі тэрмін выпусцілі літа-
ратурны зборнік „На вызваленай
зямлі”, прысвечанага выбарам у
Вярхоўныя Саветы СССР і БССР.
За дзень да выбараў тыя ж Глеб-
ка і Герман напісалі і надрукавалі
станоўчы водгук пра кнігу, які на-
зываецца „Першы вопыт”.
У дзень выбараў „Вольная пра-
ца” выйшла з друку ў двух коле-
рах – чорным і чырвоным. На пер-
шай паласе газеты быў змешчаны
вялікі малюнак мастака Э. Гольд-
берга. На малюнку адлюстраваны
сцяг са Сталіным і Леніным, які
трымаюць выбаршчыкі. Пад ма-
люнкам надрукаваны верш на
рускай мове Германа „24 марта”,
дзе апошняя страфа гучыць так:
В этот светлый день, хру-
стальный,
Улыбающийся день,
Миллионы скажут: Сталин,
Опуская бюллетень.
У дзень выбараў газета надру-
кавала думкі выбаршчыкаў. Адны
загалоўкі кажуць самі за сябе: „Га-
ласую за шчаслівую старасць”,
„За шчасце сваё і сваіх дзяцей”,
„За светлае жыццё”, „Буду гала-
саваць за радасць працоўных”,
„Радасць і лікаванне”, „Сялян-
ства даражыць савецкай уладай”,
Адзін з нумароў „Вольнай працы”

35. 35 XI.2024Czasopis
n
„Гордасць савецкай моладзі”, „Вя-
лікія творчыя магчымасці”, „Сва-
бодны грамадзянін”, „Партыя дала
мне новае жыццё” і іншыя.
Пасля выбараў „Вольная пра-
ца” грунтоўна асвятляла дзень
выбараў, пішучы, што „гэты
дзень увойдзе ў гісторыю”. Вось
некалькі вытрымак з газетных
публікацый:
1. Заблудава апранулася ў свя-
точнае ўбранне. Сцягамі, плака-
тамі, партрэтамі правадыроў пар-
тыі і ўрада ўпрыгожаны вуліцы і
дамы. У цэнтры плошчы вісяць
вялікія партрэты любімага Ста-
ліна і Молатава. У клубах, на вы-
барчых участках, у дамах – усю-
ды пануе небывалае ажыўленне.
Многія не спалі ў гэту ноч… Ужо
з чатырох гадзін раніцы горад не
спіць. Па вуліцах спяшаючыся
ідуць выбаршчыкі. На першым
выбарчым участку сабралася
больш за 25 чалавек, а да пачат-
ку галасавання яшчэ паўтары га-
дзіны…
2. Святочным убраннем красуе
горад Васількова. Усюды лозун-
гі, плакаты, партрэты правадыроў
партыі і ўрада, чырвоныя сцягі.
На вуліцах шматлюдна. Адусюль
нясуцца песні і песні. Выбарчы
ўчастак No 99 перапоўнены на-
родам. Да 12 гадзін дня 510 вы-
баршчыкаў выканалі свой свя-
шчэнны доўг… Выбаршчыкі го-
рада Васількова прадэманстравалі
любоў і адданасць сваёй сацыялі-
стычнай радзіме і вялікай партыі
Леніна-Сталіна.
3. Горад Саколка яшчэ быў
апрануты прадрассветнай імглой,
але людзі даўно не спалі. Група-
мі і паасобку выбаршчыкі ішлі да сваіх выбарчых участкаў. Калі дзвярэй участка No 94 бліжэй да гадзіны ночы стаялі ўжо каля двух дзясяткаў людзей…
Як толькі савецкая ўлада прый
-
шла на Беласточчыну, адразу ў Беластоку перайменавалі шмат вуліц. Пастанова гарадскога вы
-
канаўчага камітэта аб перайме-
наванні вуліц Беластока ад 8 сту-
дзеня 1940 была апублікавана ў „Вольнай працы”. Замест вуліц Сянкевіча, Дамброўскага, Еруса
-
лімскай, Шляхецкай, 3 траўня, 11 лістапада, Сабескага, Харцэрскай і іншых вуліц, саветы хутка пе
-
райменавалі ў вуліцы Савецкую, Чырвонаармейскую, Ленінскую, 17 верасня, Кастрычніцкую, Рэ
-
валюцыйную, Першамайскую, Энгельса, Астроўскага, Чкалава, Талстога, Шчорса, Маякоўскага, Валадарскага, Чапаеўскую, Гор
-
кага і гд. -- адным словам у тыя
вуліцы, якія і сёння ёсць ва ўсіх
гарадах Беларусі.
Пасля выбараў „Вольная праца”
на сваіх старонках пачала больш
пісаць пра культуру, мастацтва і
літаратуру. У асобных нумарах
друкаваліся вершы беларускіх
паэтаў Максіма Танка, Анатоля
Астрэйкі, Пімена Панчанкі, проза
малавядомых сёння аўтараў. Да-
рэчы, Максім Танк абіраўся дэ-
путатам Беластоцкага гарадскога
Савета дэпутатаў працоўных. Пра
яго пісала газета, друкавала бія-
графічныя звесткі і фотаздымак.
Алесь Кучар напісаў вялікі ар-
тыкул пра Змітрака Бядулю, пры-
свечаны 30-годдзю яго творчасці.
З’яўляліся публікацыі-агляды вер-
шаў пачынаючых аўтараў. А 16 лі-
стапада газета надрукавала пер-
шы верш „Думкі” Сяргея Крыўца
(1909-1945), які тады вучыўся ў
Беластоцкім педінстытуце, а за-
гінуў у красавіку 1945 года пры
штурме Гдыні. Апошняя страфа
верша гучыць так, як быццам яна
напісана сёння:
Сыплюць думкі, сыплюць мроі
Іскаркі з-пад крэсіва.
Прыйдзе час (і мы героі!),
Ну й гульнём жа весела!..
Сяргей Чыгрын■
Як вядома, у выніку трэцяй хвалі рэпрэсій (1936
– 1937 гг.), у ноч з пятніцы 29-га кастрычніка на су-
боту 30-га кастрычніка 1937 года ва ўнутранай турме
НКВД „амерыканцы” было расстраляна больш за сто
культурніцкіх грамадска-палітычных беларускіх дзе-
ячоў, у тым ліку дваццаць двух літаратараў.
Напярэдадні ж гэтай трэцяй хвалі, пад час сходу
партыйнай групы Саюза пісьменнікаў 19-20 жніўня
1936 г., былі прад’яўлены абвінавачанні старшыні
СП Міхасю Клімковічу, у выніку чаго ён пераразае
сабе горла.
Клімковіча змаглі выратаваць і нават не пасадзілі,
пакінуўшы ў спакоі, але ўлады, занепакоеныя псіха-
лагічным станам нашых літаратараў, вырашылі ства-
рыць адмысловую Камісію, каб зразумець, чым жы-
вуць беларускія пісьменнікі, якія маюць настроі.
У сераду 26-га жніўня 1936 года Камісія выклікае
Якуба Коласа.
Расстраляныя:
вяртанне з пекла
Частка першая. Напярэдадні трагедыі
ГАДАВІНА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►

36. 36 XI.2024Czasopis
n
ГАДАВІНА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Аўтар „Сымона-музыкі” (праз год гэтую паэму
крытыкі Віталь Вольскі і Айзік Кучар аб’явяць мі-
стычнай і нацыяналістычнай) з вялікай асцярожна-
сцю адказвае на пытанні.
Ён мала чым можа дапамагчы Камісіі, бо цэлымі
днямі прападае ў Акадэміі навук, свету белага не
бачыць.
Пра сваіх жа калегаў стараецца гаварыць са спа-
гаднай асцярожнасцю. Хваліць Платона Галавача,
спачувае Міхасю Чароту, які шмат п’е, з павагай
выказваецца пра Андрэя Александровіча.
Якуба Коласа ўважліва слухаюць, пытаюць чым
могуць дапамагчы, і неўзабаве… дапамагаюць.
Восенню, 1936 года „дапамога” набывае вялікія
маштабы.
У пятніцу 30-га кастрычніка прыходзяць за паэтам
Юркам Лявонным.
31-га кастрычніка (субота) арыштоўваюць паэта,
празаіка і перакладчыка Алеся Дудара (толькі-толь-
кі скончыў пераклад „Яўгена Анегіна” Аляксандра
Пушкіна).
У панядзелак 2-га лістапада знікае ў засценках
НКВД празаік Васіль Каваль.
У аўторак 3-га лістапада кідаюць у турму караля бе-
ларускай прозы Міхася Зарэцкага, а таксама паэта То-
дара Кляшторнага (ён прароча ў канцы 1920-х пісаў:
„Ходзім мы пад месяцам высокім, а яшчэ пад ГПУ”).
Хапаюць у той жа дзень і паэта Сяргея Мурзо.
У сераду 4-га лістапада забіраюць фельетаніста,
сатырыка і кінасцэнарыста Анатоля Вольнага, а ра-
зам з ім арыштоўваюць драматурга і празаіка Васіля
Сташэўскага, а таксама неаднаразова ўжо рэпрэса-
ванага паэта Юлія Таўбіна.
6-га лістапада (пятніца) прыходзяць за адным з
самых папулярных паэтаў другой паловы 1920-х,
Валерыем Мараковым.
У пятніцу 13-га лістапада хапаюць паэта Зяму Пі-
ваварава.
У 1937-м „дапамога” не спыняецца:
24-га студзеня (нядзеля) знікае ў засценках НКВД
адзін з лідараў беларускай паэзіі 1920-х, старшыня
першага айчыннага літаратурнага аб’яднання „Мала-
дняк” Міхась Чарот.
У панядзелак 26-га красавіка забіраюць празаіка
Янку Нёманскага.
6-га чэрвеня (нядзеля) арыштоўваюць крытыка
Якава Бранштэйна.
11-га жніўня (серада) трапляе за краты адзін з леп-
шых беларускіх празаікаў 1930-х, Платон Галавач.
У суботу 11-га верасня прыходзяць за габрэйскімі
паэтамі Ізі Харыкам і Аронам Юдэльсонам.
Якуб Колас ацаніў гэтую „дапамогу”. У апошнюю
ноч 1937 года ён складае верш, які гучыць так:
Замкнула зямля свой яшчэ адзін круг,
Другі зачынае.
Маўчыць непрытульна заснежаны луг
І пушча лясная,
Мігаюць далёкія зоркі ўгары,
Як чыстыя росы
І ходзіць паважна мароз па бары,
Злы, белавалосы.
Глядзіць неласкава скляпенне нябёс
На скутую землю
І Млечнага Шляху паблеклы пракос
У холадзе дрэмле.
У гэтым змярцвенні начной цішыні
Год Новы вітаю.
– Якою пуцінай вы пойдзеце, дні?
Я моўчкі пытаю.
Маўчыць неабсяжны прастор – глыбіня
Без берагу-краю.
Маўчыць з імі постаць наступнага дня,
І я замаўкаю.
Многія ў жаху замоўклі. Не маўчалі толькі кры-
тыкі.
Айзік Евелевіч Кучар з нечуванай для сябе агрэсіў-
най напорлівасцю ў пятніцу 26-га сакавіка на старон-
ках газеты „Звязда” (No70) выказаў усё, што думаў як
пра ўжо арыштаваных сваіх калегаў, так і пра тых,
хто яшчэ быў на волі.
Арыштаваных яшчэ восенню 1936 года Змітра Жы-
луновіча, Міхася Зарэцкага, Алеся Дудара, Уладзімі-
ра Хадыку, Васіля Сташэўскага, Анатоля Вольнага
ды многіх іншых Кучар называў: „заклятымі ворага-
мі народа”, „контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай
сволаччу”. Кучар нападаў на галоўнага рэдактара
часопіса «Полымя рэвалюцыі» Міхася Лынькова,
называючы яго „сэрцабольным дзядзькам”, які ўзяў
Жылуновіча пад сваю абарону і надрукаваў яго „ва-
рожы раман „Перагуды”.
Кучар згадвае і Платона Галавача, якога абазваў
„палітычна сляпым”, бо той „прапусціў у друк…
бяздарную і кулацкую кніжку Хадыкі „Радасны бу-
дзень”.
Падагульняючы сваю гнеўную публіцыстычную
прамову Кучар піша: „Усё гэта павінна з’явіцца
сур’ёзным сігналам для пісьменніцкіх арганізацый
БССР. З ворагам у нас можа быць толькі адна размова
– яго трэба знішчыць! Пільнасць, пільнасць і яшчэ
раз пільнасць на справе, замест агульнай балбатні
і доўгіх рэзалюцый! Такі палітычны ўрок павінны
вынесці з апошніх падзей на літаратурным фронце
пісьменніцкія арганізацыі”.
Бедны Кучар! Калі я чытаю гэты артыкул, то бачу

37. 37 XI.2024Czasopis
n
не столькі праўдзівае жаданне Айзіка Евелевіча
(якое, скажам, было ў іншага крытыка Лукаша Бэн-
дэ) разабрацца з ворагамі народа, колькі істэрычнае
намаганне выжыць і зрабіць гэта любым спосабам.
Аглушаны страхам Кучар гатовы на ўсё, каб урата-
вацца. Цікава тое, што яшчэ за некалькі гадоў да гэ-
тага Айзік Евелевіч дастаткова цёпла адносіўся да
творчасці беднага паэта Хадыкі і нават, можна ска-
заць, абараняў яго (наколькі гэта было магчыма ў
сталінскія часы). Кучар у большасці сваіх артыкулаў
першай паловы 1930-х выглядаў не пракурорам, а ме-
навіта адвакатам, але цяпер наступілі іншыя часы.
Было б памылкова лічыць, што ўсе нашыя кры-
тыкі і публіцысты паводзілі сябе падобным чынам.
Напрыклад, вядомы скульптар, педагог і кіраўнік
(другая палова 1920-х, першая палова 1930-х) Ві-
цебскага мастацкага тэхнікума Міхаіл Керзін, так-
сама сутыкнуўся з такой жа праблемай, якая была ў
Кучара. Керзіну гэтаксама трэба было напісаць вялікі
артыкул, дзе ён мусіў ганіць фармалістаў ды іншых
гадаў сярод мастакоў.
Але Керзін здолеў валодаць сваім страхам. Пішучы
свой артыкул ужо ў страшныя раастрэльныя дні ка-
стрычніка 1937 года, ён добра спраўляецца з пастаў-
ленай задачай і з усёй палымянасцю крытыкуе тых,
хто шкодзіў нашаму мастацтву (у Віцебску). Але свой
гнеў Керзін абрушвае на… Марка Шагала (які ўжо
даўно жыў у Еўропе) і на Казіміра Малевіча (у 1935
г. пайшоў у лепшы свет), у той час як, напрыклад,
пра сваіх калегаў, выдатных віцебскіх гравераў Са-
ламона Юдовічна і Яфіма Мініна, выказваецца цёпла
(Мініна, на жаль, гэта не абараніла, праз пару дзён
яго арыштуюць і ў канцы 1937 г. расстраляюць).
Сярод пісьменнікаў жа ў гэты час панавала рос-
пачнае маўчанне. Нездарма ж, у газеце „Літаратура
і мастацтва” з’явіўся вершык Якуба Коласа (датава-
ны яшчэ 1932 годзе), які быў апублікаваны 31-га ка-
стрычніка, праз дзень пасля трагічнай расстрэльнай
ночы і называўся „Памяці нябожчыкаў”:
Сцішыліся РАППы,
Голасу ні-ні.
Шумныя БелАППы
Поўны цішыні.
Прытаіўся Бэнда,
Падбэндак унік —
Марная гавэнда
І дарэмны крык.
Не шуршыць папера
Пад даклад пусты...
Пачакай, нявера, —
Аддыхнеш і ты!
Усе замаўчалі, у жаху думаючы „а калі ж завітаюць
да мяне, пасля чаго я таксама… аддыхну?!..”
У наступным артыкуле мы падрабязна раскажам
пра тое, як адбывалася сама гэтая расстрэльная ноч
з 29 на 30 кастрычніка, што рабілася ў нашым куль-
турніцкім полі паралельна гэтай страшнай падзеі і
што былі за людзі – ахвяры гэтай трагічнай ночы.
Васіль Дранько-Майсюк ■
BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Czuczelnik
Nieżyjący już od prawie trzy-
dziestu lat Mikołaj Buszko z
Białowieży miał dwa przy-
domki: Melnik i Czuczelnik.
Pierwszego z nich używali prze-
ważnie ci mieszkańcy, którzy uro-
dzili się jeszcze przed I wojną świa-
tową i pamiętali, że ojciec Mikoła-
ja posiadał wiatrak, którym mełł
im mąkę. A więc, po miejscowe-
mu, był melnikom, czyli młyna-
rzem. Wiatrak ten w 1914 roku zo-
stał sprzedany do Chwałowa, ale pa-
mięć o nim przetrwała do dzisiaj w
nazwie uroczyska (poletka) – Mły-
nowe. A przydomek przeszedł z ojca
na syna. Natomiast przydomek Czu-
czelnik Mikołaj zyskał już będąc w
średnim wieku, a to z racji robienia
tzw. czuczeł, czyli wypchanych oka-
zów zwierzęcych. Zajęcie to facho-
wo nazywa się taksydermią, a oso-
bę wypychającą zwą taksydermistą
lub prościej – preparatorem.
Mikołaj Buszko był nie tylko
preparatorem, ale także leśnikiem,
myśliwym i przewodnikiem tu-
rystycznym. Urodził się sto dzie-
sięć lat temu, dokładnie 17 listo-
pada 1914 roku w rodzinie Nesto-
ra i Anny z domu Karetko. Rodzi-
na mieszkała przy ulicy Tropinka
w Białowieży. Po osiągnięciu wie-
ku szkolnego Mikołaj rozpoczął na-
ukę w miejscowej szkole powszech-
nej. Ukończył ją w 1930 roku. Na
dalsze kształcenie syna rodzice nie
mieli środków.
Mikołaj pomagał ojcu prowadzić
gospodarkę. W 1935 roku zatrudnił
się jako cieśla w brygadzie remonto-
wej przy Dyrekcji Lasów Państwo-
wych w Białowieży. Pracował głów-
nie przy budowie i remoncie budyn-
ków Nadleśnictwa Gródek.
W 1937 roku został powołany do
odbycia czynnej służby wojskowej
w 22 pułku piechoty w Siedlcach.
Po wojsku wrócił do ciesiołki. Po
zajęciu tych terenów przez ZSRR ►

38. 38 XI.2024Czasopis
n
BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
we wrześniu 1939 roku Mikołaj od
października 1939 do września 1940
roku pracował jako brakarz w Leso-
uczastku Grudki. Później rozpoczął
kurs taksatorski, zorganizowany w
Białowieży przez władzę radziecką.
Ukończył go na początku kwietnia
1941 roku, otrzymując tytuł techni-
ka-praktykanta urządzania lasu. Zo-
stał skierowany do prac polowych
w Leschozach: Stołbcowskim, Ba-
ranowickim i Nieświeskim. Termin
zakończenia praktyki wyznaczono
na 1 listopada 1941 roku, ale napad
Niemiec na ZSRR w czerwcu tegoż
roku znacznie ją skrócił.
Podczas okupacji niemieckiej
(1941-1944) Mikołaj pracował w
Muzeum Przyrodniczym w Biało-
wieży. Pomagał przy robotach pre-
paratorskich, które wykonywał uta-
lentowany preparator Jerzy Gun-
dłach. Posiadając zdolności manu-
alne, szybko opanował ten fach.
W lipcu 1944 roku, kiedy Armia
Radziecka wypierała wojska hi-
tlerowskie z Białowieży, Mikołaj
uchronił muzeum przed okradze-
niem i zniszczeniem. 17 lipca oku-
panci podpalili pałac carski. Wielu
mieszkańców zamiast ratować, za-
częło plądrować jego wyposażenie.
Zaniepokojony tą sytuacją Mikołaj
przybiegł z samego rana do mu-
zeum, w którym zastał już powybi-
jane drzwi. Szybko je zreperował i
rozpoczął stały dozór placówki.
Poświęcenie Mikołaja w zabez-
pieczeniu muzeum docenił radziec-
ki wojenny komendant Białowieży
– generał-major Grebiencow. Wy-
dał on zaświadczenie powierzające
Buszce opiekę i nadzór nad inwenta-
rzem białowieskiego muzeum aż do
chwili przejęcia go przez właściwe
organa państwowe. Mikołaj otrzy-
mał też zezwolenie na pracę w mu-
zeum i zbiór eksponatów.
W tym czasie pracy w muzeum
nie było dużo. Mikołaj z rzadka
wykonywał eksponaty ptaków, do-
rabiał też ciesielką. Z początkiem
1945 roku zatrudnił się do służby
łowieckiej, którą od jesieni 1944
roku organizował łowczy Edmund
Wagner. Pracował jako strażnik ło-
wiecki. Wtedy to odezwała się w
nim żyłka myśliwska.
W 1947 roku Mikołaj zaczął
uczęszczać na kurs dla leśniczych
(III turnus) w Leśnym Ośrodku
Szkoleniowym w Białowieży, pod-
legającym Dyrekcji Lasów Pań-
stwowych Okręgu Białostockie-
go. Kurs ten ukończył z powodze-
niem.
W okresie od połowy grudnia
1947 do połowy sierpnia 1957 roku
pracował w Lasach Państwowych.
Początkowo kierował leśnictwem,
które znajdowało się w okolicach
Orzysza i wchodziło w skład Nadle-
śnictwa Pisz. Później był leśniczym
w Nadleśnictwie Rudka, podlegają-
cym Rejonowi Lasów Państwowych
w Białowieży. Był to trudny okres
powojenny. Brakowało wszystkie-
go, ale Mikołajowi udawało się ja-
koś pokonywać piętrzące się przed
nim trudności i problemy. Ponieważ
wciąż marzył o powrocie do Bia-
łowieży, w połowie czerwca 1957
roku złożył podanie o przyjęcie go
do pracy w muzeum, na stanowisko
preparatora. Jego prośbę poparł ów-
czesny kierownik muzeum Edmund
Wagner.
Z początkiem sierpnia 1957 roku
Mikołaj Buszko został zatrudnio-
ny w Białowieskim Parku Narodo-
wym, ale nie na stanowisku prepa-
ratora, jak chciał, a w charakterze
pracownika nieetatowego, w dodat-
ku z dość niskim wynagrodzeniem.
Pomimo to z zapałem wykonywał
prace preparatorskie. W listopadzie
1958 roku skierował podanie do
Zarządu Ochrony Przyrody w Mi-
nisterstwie Leśnictwa i Przemysłu
Drzewnego o przyznanie mu etatu
preparatora. Po upływie pół roku, z
początkiem maja 1959 roku, Miko-
łaja zatrudniono na stanowisku kon-
traktowego strażnika BPN, z przy-
działem do pracy w muzeum. Do
jego zadań należało preparowanie
zwierząt i konserwacja ekspona-
tów zoologicznych, a także ich do-
zór oraz udzielanie informacji oso-
bom zwiedzającym muzeum.
Pod koniec 1959 roku Mikołaj
wziął udział w kursie preparowania
zwierząt, który zorganizował Wiel-
kopolski Park Narodowy. Ukończył
go celująco.
W 1965 roku Buszce zezwolo-
no na odstrzał ptaków oraz zwie-
rząt łownych i chronionych dla po-
trzeb muzeum BPN. Z początkiem
stycznia 1979 roku awansowano go
na starszego strażnika w muzeum. Z
końcem tego samego roku przeszedł
na emeryturę.
W czasie swojej pracy w muzeum
Mikołaj Buszko wykonał około stu
prac preparatorskich. Były to prze-
ważnie ptaki oraz drobne gryzonie
i drapieżniki. Wykonał także eks-
Mikołaj Buszko prezentuje toporek
kamienny z okresu neolitu. 1976 r.
Fot. Piotr Bajko
►

39. 39 XI.2024Czasopis
n
ponat wilka oraz jenota – wów-
czas rzadkiego okazu fauny krajo-
wej, który po raz pierwszy pojawił
się w Puszczy Białowieskiej w 1955
roku. Jego preparaty odznaczały się
przede wszystkim poprawnym od-
daniem sylwetki zwierzęcia. Każdy
gatunek, który preparował, widział
wcześniej w naturze. I chyba w tym
zawiera się tajemnica jego prepara-
torskich sukcesów.
Zamiłowanie Mikołaja do obser-
wacji puszczańskiej przyrody za-
owocowało wykryciem przez nie-
go w sierpniu 1958 roku obecności
bobrów na rzece Narewce w oddzia-
le 191. O swoim odkryciu poinfor-
mował prof. Augusta Dehnela, któ-
ry odnotował ten fakt w literaturze
naukowej.
W 1978 roku Buszko odkrył w
Parku Pałacowym w Białowieży
stanowisko czasznicy olbrzymiej
– gatunku grzyba z rodziny pie-
czarkowatych.
Uważne oko umożliwiło Mikoła-
jowi pozostawienie swojego śladu
także w dziedzinie archeologii. W
kwietniu 1970 roku znalazł on pa-
ciorek szklany w uroczysku Pażary
na Polanie Białowieskiej. Archeolo-
dzy datowali to znalezisko na okres
średniowiecza. Z kolei w 1976 roku,
na tej samej polanie, ale już w uro-
czysku Szyrokie, Mikołaj znalazł to-
porek kamienny z okresu neolitu.
Buszko był czynnym przewodni-
kiem turystycznym PTTK. Uczest-
niczył w zakładaniu Koła Przewod-
ników PTTK w Białowieży w 1959
roku, jednak oficjalne uprawnienia
do oprowadzania wycieczek uzy-
skał dopiero dwa lata później. Był
cenionym cicerone. Uczestnicy wy-
cieczek chętnie słuchali jego opo-
wiadań o zachowaniu zwierząt i o
różnych tajemnicach puszczańskiej
przyrody. Nie były to wiadomości
książkowe, a pochodziły z własnych
obserwacji.
Spotykałem się od czasu do czasu
z Mikołajem, gdy był już na emery-
turze. Relacjonował mi o swoich no-
wych spostrzeżeniach i odkryciach.
Narzekał przy tym, jak zwykle, na
brak czasu. Zawsze miał jakieś
swoje pilne sprawy, ciągle czymś
się zajmował. Nie mógł usiedzieć
bezczynnie na miejscu. Pod koniec
życia myślistwo zamienił na węd-
karstwo, widywałem go od czasu
do czasu podczas wędkowania na
stawie w Parku Pałacowym. Jakim
był myśliwym? – nie wiem. Nigdy
nie chwalił się swoimi zdobyczami,
jak to mają w zwyczaju myśliwi i
wędkarze. Podejrzewam, że wypra-
wa ze strzelbą do Puszczy była dla
niego tylko pretekstem do obcowa-
nia z przyrodą, a także do spotkań w
gronie kolegów-myśliwych.
Mikołaj był dwukrotnie żonaty.
Ze związku z Niną z domu Gorpi-
nicz urodził mu się syn Arkadiusz
(1945), a ze związku z Anną z domu
Puc przyszła na świat córka Zinaida
(1956). Arkadiusz odziedziczył po
ojcu zdolności preparatorskie. Kie-
rownik muzeum chciał go wysłać na
kurs preparatorski w Niemczech, by
potem zatrudnić w podległej mu pla-
cówce, lecz Arkadiusz wybrał pracę
w terenie, przy żubrach.
Jego brat, Jan, był po wojnie nad-
leśniczym Nadleśnictwa Narewka.
Zginął śmiercią tragiczną 22 sierp-
nia 1955 roku, zamordowany przez
kłusowników.
Mikołaj Buszko odszedł 2 wrze-
śnia 1995 roku w wieku niespełna
81 lat. Spoczywa na cmentarzu w
Białowieży.
Piotr Bajko ■
ZAPISKI■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Dni i myśli
Rozmowa Tola Sza i Tamary BeJot
o sensie życia (cz. 2)
Wymiennie słyszę rodzicielskie słowa, targi o to, czy
mogę pospać do woli. Ojciec zawsze wykrzykiwał: Jana
budzia spać da dwanastaj abo i daǔżej. Uważał, że po-
winnam wstawać najpóźniej o piątej. Bardzo dobrze, że
się różnili w tej sprawie, że matka strzegła mego snu.
Tolo. Mamy plan na jutro. Ty wczoraj powiedziałaś,
że jakikolwiek plan na jutro zapewnia sens życia. No to
mamy sens życia. Na jutro, a nie na całe wieki. I tak to
już coś. We śnie coś obmyślimy. Może po przebudzeniu.
Dobrze zasnąć z taką myślą, że mam plan na jutro, że ju-
tro go zrealizuję, albo pojutrze. I pojutrze dobrze mieć
plan na popojutrze. Tworzy się ciągłość sensu.
BeJot: Jeszcze cytat z Evdokimova: „Z całej swej re-
ligijnej struktury, kobieta działa integrująco i ożywia-
jąco, ona jedna zdolna jest przeciwstawić się poczyna-
niom rujnującym i odczłowieczającym, w którym co-
raz bardziej pogrąża się męski geniusz współczesnej
cywilizacji”.
Tolo: Ciągle coś wyciągasz z tego teologa. Siedzisz w
nim jeszcze? Kiedy z niego wyjdziesz?
BeJot: Jak mnie znudzi, to wyjdę. Na razie nie nudzi.
Ugrzęzłam w nim. On ponadto uważa, że cały ten ge-
niusz męski obecnie cierpi na epokę schyłkową, a baby
w to brną, nie widząc schyłkowości. Niemal krzyczy:
Pora na babski geniusz! Uważa, że kobieta musi istnieć
jako byt osobowy, a nie tylko płciowy, i przypomina, że
w islamie była wielka mądra mistyczka o imieniu Ra-►

40. 40 XI.2024Czasopis
n
ZAPISKI■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
bia – widzisz, dostrzega kobietę. Zarazem przestrzega
przed przeforsowaniem pojmowania kobiety jako abs-
trakcji, kiedy mowa o religiach czy o stanach mistycz-
nych. Słyszałeś o wielkiej mistyczce, zwanej Rabią of
Basra? Była rzeczywista, a nie abstrakcyjna.
Tolo: Nie. Pojęcia o niej nie miałem.
BeJot: Dzięki Evdokimovi odkryłam to wielkie imię.
Był to ósmy wiek. W Turcji nakręcono dwa filmy o niej
– film „Rabia” w reżyserii Sedena i drugi film „Pierw-
sza święta kobieta”, w reżyserii Duru. Żadnego nie oglą-
daliśmy. Widzisz. Rabia, wielka mądra kobieta, nie ist-
nieje w pamięci zbiorowej. Sufizm ją stworzył. Dziś is-
lam, czy taki, czy inny, media kreują na bandę przestęp-
ców. Cały islam zły. Cały jednakowo zły. W Jerozolimie
znajduje się czczony grób Rabii, Zawiyat al-Adawiya. I
jej imię nosi meczet w Kairze, Rabad al-Adawiya. Na
nią powołują się islamskie feministki. Już przez ten je-
den detal Evdokimov stał się dla mnie cenny. Poza tym
to zachodni teolog, pogardzany przez wschodnią orto-
doksję, znienawidzony. I jeszcze to: według niego to wy-
obraźnia ludowa nadała Bogu rysy męskie i męskość,
a tak nie jest, bo „ojciec niebieski” nie jest mężczyzną,
nie ma w nim istotowości wyłącznie męskiej, ani mę-
skiej płciowości w nim nie ma, ani też żeńskiej. Czcze-
nie Boga mężczyzny przeskoczyło potem na czczenie
ojca rodzina jako pana i władcy jak Boga, no i rodzi-
na, i świat to wszystko spatriarchaciało, że użyję takie-
go durnego słowa, i usunęło kobietę w byt podrzędny.
A Freud ją upłciowił, usuczył, ograniczył wyłącznie do
ciała, do samiczości. O, widzisz, jak bardzo ten teo-
log pozostaje cenny. Z niego w ogóle nie można wyjść!
Nie wiemy, co posiadamy, jaką potężną teologię. Już,
już się zgadzamy z tym, co mówi, i nagle powstaje na-
sza niezgoda. Na przykład on ostro ogranicza płciowość
do mężczyzny i kobiet, a reszta to według niego pseu-
do-cywilizujący świr. Zara-chwila, to nie tak – mówimy,
bo obecnie w każdej chwili baba chłopem, chłop hodu-
je cycki… Po chwili przypominamy, że nauka też ogra-
nicza płciowość do dwóch płci, a resztę uznaje za kul-
turowe banialuki, za mylenie orientacji seksualnych z
płciami i głupawe mnożenie płci. Stworzył się potężny
biznes płciowy, naciskanie na dzieci, żeby sobie zmie-
niały płeć. Potem żałują niedojrzałej decyzji. Dziś me-
dia odrzucają teologię, a za mediami tłumy. A ja nie od-
rzucam. Pamiętasz liberaturę? Tomiki ręcznie robione,
artystyczne dziełka?
Tolo: Tak. Sama je robiłaś, ozdabiając rysunkami.
BeJot: Pamiętasz Alesia Czobata?
Tolo: Tak. Tłumaczyłaś jego wiersze.
BeJot: Dzisiaj nagle wypadły mi z głębi półki dwie
liberackie wersje Alesia.
Słuchaj:
Świeża krew na śniegu
A oto i masz. Świeża krew na śniegu.
To oni. Znowu kogoś pobili do krwi.
Zaciągnęli za kraty.
To nasi. To nasza władza się gniewa –
gniewem prostego ludu.
No i mają wreszcie za swoje ci,
jak ich tam, demokraci.
Sama śmierć wybiła się ze snu –
to chyba jej westchnienie słyszysz.
Przez dłuższą chwilę ten sam strach
skuwa ofiarę i kata.
Tylko prosty lud się nie boi – niczego i nigdy.
Prosty lud śpi jak spał – w piętrowych barakach.
Lud chodzi do pracy. Lud kradnie.
Lud chleje darmochę.
Lud prezydenta kochał, a teraz nie kocha.
By mieć początek, lud chwyta za koniec.
Lud nieśmiertelny jest, choć dawno stracony.
Tolo: Toż to jak żywe, jak dziś napisane. I cudnie
przetłumaczyłaś. Ależ on leży na epoce! Tworzy nam
się sens życia, w postaci uciechy z tego wykopaliska.
Wykopalisko Aleś. Wiecznie zapijaczony. Śmierdzi de-
naturatem i czort wie czym jeszcze, jakąś perfumą wy-
mieszaną z mamrotem z „Rancza”. Wszystkim wstręt-
ny z tym smrodem. A jaki piękny ten liberacki tomik.
Cudo. Taka liberacka książka to obraz, który ma stroni-
ce. Albo rzeźba i jej stronice. Ty to wykonałaś.
BeJot: Ta liberacka forma książki została wymyślo-
na przeze mnie, ale potem wielu robiło takie artystycz-
ne cuda. Piotr Siwecki do mnie dołączył i powołał do
życia liberackie wydawnictwo minimalbooks.
Jeszcze raz krzyknę: Jakże żywe pozostają słowa Ale-
sia!
Jon kazaǔ, szto ludźmi pakiruja toj, chto ni budzia jak
usie, kali ǔże taja ǔsiość abrydnia i dalej tak być ni moża.
Abrydnia, bo adna nudota. Abrydnia, bo adno bandyc-
two. I dalej tak być ni moża. Jon kazaǔ, szto biez kul-
tury abyjducca tyja, chto żare hroszy i tak abżorsa, szto
ǔstać ni daje rady. Jich dzieci tak samo buduć abżorty-
ja i kultura budzia jim nipatrebna, jim chwacić jakojś
tam papsy, kab zarahatać, a ni padumać trezwo, ali heta
tolki adno pakaleńnie starych i adno maładych. Patom
chtoś kryknia: tak dalej być ni moża, i znoǔ budzia kul-
tura, kniha. Chtoś adzin zrobić tak, szto ǔsie prasnucca.
Zaǔsza tak, usio zależyć ad adnoj asoby. Heta adna aso-
ba zrobić horbu ludziej, katorym abrydnia żyć, jak ży-
wuć usie zniawolanyja i biez swabodnaj kultury.
Cdn.
Tamara Bołdak-Janowska■
►

41. 41 XI.2024Czasopis
n
►
Arkadiusz Panasiuk
Галоўн ы р эдак
FELIETON■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ajłudigatri zbliża się do sześćdziesiątki i Lite-
racka Nagroda Nobla jeszcze przed nim. Kie-
dy chiński wirus miał ledwie postać wirtual-
nego nietoperza, a Olga Tokarczuk dostała to, co jemu
przypadnie kiedyś, w tekście „Nobel of mine” uczynił za-
pis: „Wykład noblowski, Sala Giełdy Akademii Szwedz-
kiej, 7 grudnia 2029 roku: „Zanim ta cała literatura nie
zwaliła mi się na łeb, byłem chyba zwyczajnym prawo-
sławnym dzieciakiem...”.
To „chyba” wymaga rozwinięcia. W 2002 roku bo-
wiem, Majłudigatri rozczarowany pisaniem i swoim w
nim brakiem spektakularnych sukcesów napisał krótki
pamiętnik w formie popularnego jeszcze wtedy gatun-
ku memuarystycznego zwanego „alfabetem”, na któ-
ry w rozmowie telefonicznej wyraziło chęć jakieś efe-
meryczne warszawskie wydawnictwo, ale szczęśliwe-
go dalszego ciągu nie było, więc na pamiątkę pozostał
mu PDF. To w nim znajdziemy reminiscencje małolet-
nich fascynacji słowem wydrukowanym i powielonym
w tysiącach egzemplarzy, radość z pierwszego honora-
rium, postać Matki-Totemu:
* (...) W „Szpilkach” niczego nie wydrukowałem. No
chyba, że za taki sukces można uznać publikację okolicz-
nościowego wierszyka na kolumnie listów do redakcji.
* Karuzela. Łódzka gazeta satyryczna. Upadła w III
Rzeczypospolitej. Przez kilkadziesiąt lat PRL dawała
pożyć karykaturzystom Wacławowi P. i śp. Markowi P.
Drukowanie w niej miało mniejszy prestiż niż w „Szpil-
kach”, chociaż i tak w sumie wyszło na jedno, bo „Szpi-
lek” też już nie ma.
Jako mały Eskimos próbowałem zainteresować łódzką
redakcję swoimi rysunkami. Kilkadziesiąt kopert zwrot-
nych z listem o treści: „Szanowny Panie, nie jesteśmy za-
interesowani...” zmusiło mnie do powrotu w mury szkoły
podstawowej. Poza tym nic nie wyszło ze śmiałych kalku-
lacji wynajęcia sobie za potencjalne honoraria własnego
mieszkania, opłacenia najładniejszej dziewczyny w mie-
ście i zakupienia gramofonu. Matka triumfowała.
* Zielony Sztandar. Tygodnik PSL-owski. Do kupie-
nia na Grzybowskiej w Warszawie. Ostatnio skręcający
kiszki na prawo. Jako dzieciak wysyłałem do nich rysun-
ki, fraszki i wiersze. W osobistych śmieciach znalazłem
„kwiatki” w postaci odpowiedzi redakcji: „Owszem,
rysunki robione tuszem nadają się do wykorzystania.
Tusz jednak to nie wszystko. Rysunek musi być dowcip-
ny. Niech Pan próbuje rysować dalej. Natomiast fraszki
nadal byle jakie. Ani rymu, ani myśli.”, „Mimo najlep-
szych chęci nie możemy nadal zamieścić żadnego z Pań-
skich rysunków. Pod względem technicznym te robione
tuszem – poprawne. Ale co za maniera! To nie ludzie, to
potwory. Nie możemy straszyć dzieci, a niektórych ry-
sunków i dorosły się przelęknie. Fraszki też nadal bar-
dzo słabe.”, „W jednym wierszu – obok zgrabnych, nie-
banalnych porównań, czy metafor można spotkać zupeł-
nie chybione czy wręcz brzmiące komicznie. Natomiast
„złote myśli” nie bardzo są złote.”. Ostatni z „kwiat-
ków” dawał nadzieję. „Fraszki z każdą przesyłką lep-
sze. Czekamy na dalsze”. Prawdopodobnie po tej wia-
domości wysłałem do „ZSz” kilkaset nowych. J. z pod-
stawówki wyraził podziw. R. dostał w zęby. J. wprowa-
dził stan wojenny.
* Prometej. Magazyn młodzieżowy z Rzeszowa. Wysła-
łem tam rysunki na cykliczny konkurs pod nazwą „Nad
poziomy”. Dostałem zaproszenie na otwarcie pokonkur-
sowej wystawy. Nie pojechałem, bo się wstydziłem. Mia-
łem zaledwie 12 lat i ręce do ziemi. Przypominałem pają-
ka, a nie dorosłego, w pełni świadomego artystę Inuit.
Majłudigatri, który w roku 2002 był jeszcze Inukiem
Muklukiem, a swoją rodzinną Hajnówkę na skraju Pusz-
czy Białowieskiej postrzegał jako biegun zimna, nie tyle
pogodowego, ile mentalno-duchowego, więcej cytatów
z memuaru nie pokaże.
Chyba że to będzie ten jeden, ostatni, po lekturze któ-
rego zawsze płyną łzy jak grochy, bo wie, że „jest już
bliżej niż dalej”: „Twórczość Robotników”. Dwutygo-
dnik Robotniczych Stowarzyszeń Twórców Kultury. To
Jak
pokochałem MKiDN
M

42. 42 XI.2024Czasopis
n
►
FELIETON■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
tam dostałem pierwsze honorarium za wydrukowany...
rysunek. Przedstawiał dwóch facecików, jednego z pro-
cą, a drugiego radośnie wzlatującego nad poziomy. Kie-
rownik literacki „TR” Janina Graban napisała w liście,
że posiadam odrobinę talentu, ale powinienem talent
pielęgnować. To była jej czuła i delikatna odpowiedź
na moje grafomańskie opowiadanie o chłopaczku, któ-
ry nienawidził matematyki i o dobrej wróżce. Pani Jani-
ny nie poznałem osobiście. Byłbym podziękował za ra-
dość i smutki... (W bezsenne noce obserwuję lewą dłoń
z charakterystyczną wątrobianą plamką. Kiedyś śniłem,
że latam jak ptak).
E-mail z 12.01.2004: „Dziękuję serdecznie za 20-let-
nią pamięć. Nie powiem Panu, że sama pamiętam, bo to
jest niemożliwe, ale kiedy się słyszy o pamięci innych,
to zaiste jeszcze nie pora umierać. Wszystkiego dobre-
go i noworocznego”.
***
– Co myśmy najlepszego zrobili, mój Inuku!? – roz-
paczała żona, kiedy sprzedali mieszkanie w Warszawie i
znaleźli się w Hajnówce, z której oboje przed laty ucie-
kali, snując wówczas plany korporacyjnej kariery.
Majłudigatri, który w 2007 roku ciągle był Muklu-
kiem, nie histeryzował, tym bardziej, że pieniędzy było
dość i na nowe mieszkanie, i na dostatnie życie. Chciał w
końcu móc niezarobkowo pisać w odruchu serca i twór-
czym opętaniu, hobbystycznie tylko publikując felietony
i kryminałki w lokalnym dzienniku. Udało się. W Haj-
nówce dumnej dotychczas z Iłariona Daniluka zwanego
„Zenkiem” i Stanisława Żywolewskiego, malarzy-pry-
mitywistów, ukończył swoje opus magnum wielkości
jednego arkusza wydawniczego.
Dzieło dołączał potem kilkakrotnie do wniosków o sty-
pendium twórcze a to do zarządu województwa podla-
skiego, a to do resortu kultury, ale bez powodzenia. „Nie
bardzo wiem, o co ci w tym tekście chodzi, ale cię sza-
nuję”, szanowała żona, tyle że od takich urzędników od
kultury oczekiwał czegoś więcej niż tylko rozumienia
poezji Wojciecha Wencla, ale również czułości wobec
sekretów twórczości przedstawiciela ludu Inuit. Alego-
rycznej, podszytej osobistym doświadczeniem prawo-
sławnej gnozy.
W międzyczasie kompletne fiasko poniósł biznes ga-
lanteryjny w wykonaniu żony. Ta znalazła pracę w szko-
le, a Majłudigatri, który wciąż był Muklukiem, trafił do
Polska Press, aby ratować domowy budżet. Został „zre-
dukowany” w 2017 roku.
***
Kolejny wniosek o stypendium do Ministerstwa Kul-
tury i Dziedzictwa Narodowego przepadł w 2019 roku.
5 marca 2020, kiedy chiński wirus pod postacią wirtual-
nego nietoperza wcielił się w pierwszego, żywego, pol-
skiego pacjenta „zero”, Majłudigatri już jako Majłudi-
gatri wybierał się na wernisaż wystawy słynnego Ży-
wolewskiego w Hajnowskim Domu Kultury. Na wer-
nisaż 5 marca nie dotarł, choć wystawę odwiedził jakiś
czas potem w maseczce uszytej przez teściową. Ma na
to dowód w postaci plików JPG.
1 maja 2020 roku na Youtubie pojawiły się dwie pio-
senki, ze społeczno-politycznym tłem, na głos i gitarę
w wykonaniu Majłudigatri. Pierwszą ilustrują zdjęcia z
marszu nacjonalistów ku czci żołnierza wyklętego „Bu-
rego” w Hajnówce, którego oddział w 1946 roku mordo-
wał prawosławnych na Białostocczyźnie. Drugą – zdję-
cia prezydenta Andrzeja Dudy przy miejscowym, pra-
wosławnym soborze Św. Trójcy.
Potem doszły dwie kolejne, mroczno-poetyckie, a cała
„epka”, jak mówi o tym Majłudigatri, została zgłoszona
jako twórczość undergroundowa do corocznego konkur-
su „Podlaska Marka” z galą w reżimie sanitarnym. Bez
powodzenia jednak. Znowu wygrały jakieś sery, makat-
ki i takie tam oczywistości.
To jego granie nie wzięło się przecież znikąd. – W głę-
bi duszy zawsze byłem muzykiem, w ogólniaku miałem
nawet zespół nowofalowy. Ale to Woody Guthrie za-
wsze był mi bratem. Teraz być może jeszcze bardziej.
Problem tylko w tym, że trzeba iść znacznie dalej. W
opublikowanych piosenkach widać już ten trend wyraź-
nie, bo mój śpiew stara się naśladować głos nieżyjącego
Scotta Walkera – opowiada Majłudigatri.
***
Według prof. Doroty Ilczuk z Uniwersytetu SWPS
liczbę twórców zawodowych w Polsce szacuje się na
62,4 tysięcy. Takich jak Majłudigatri system nie widział,
ale może teraz dostrzeże.
Wątrobiana plamka pojawiła się na prawej ręce.
Komunikat ze strony internetowej Ministerstwo Kul-
tury i Dziedzictwa Narodowego, 21.10.2024: „Dziś zło-
żyliśmy wniosek o rozpoczęcie prac legislacyjnych
nad ustawą o zabezpieczeniu socjalnym osób wyko-
nujących zawód artystyczny. Projekt ustawy zakła-
da wsparcie artystów, których dochody nie są sta-
łe i znajdują się poniżej średniej. Zmieniamy sys-
tem od podstaw wyrównując dysproporcję w dostę-
pie do świadczeń społecznych. Przygotowanie pro-
jektu ustawy poprzedziły rozmowy ze środowiska-
mi oraz badanie artystów pt. „Policzone i Policzeni
2024”, które na zlecenie Ministerstwa zrealizowało
Centrum Badań nad Gospodarką Kreatywną Uni-
wersytetu SWPS”.
Tego dnia pokochałem MKiDN.
Arkadiusz Panasiuk ■

43. 43 XI.2024Czasopis
n
БЛОГ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Back to Belarus
У ім размешчаны здымкі, зроб-
леныя як прафесійнымі фатогра-
фамі, так і аматарамі. На фота
можна ўбачыць не толькі вядомых
палітыкаў, спартсменаў, дзеячаў
культуры, але і звычайных людзей
– калгаснікаў, працаўнікоў заводаў,
прадаўцоў з правінцыяльных ма-
газінаў. Асобная частка матэрыя-
лаў прысвечана знакавым падзеям
у жыцці краіны. Словам, у блогу
сабрана ўсё тое, чым жыло тага-
часнае беларускае грамадства.
Перад праглядам наведваль-
нікаў старонкі папярэджваюць,
што змест можа выклікаць у іх
пачуццё настальгіі. І, напэўна,
гэта не жарт. Праглядаючы фота-
здымкі гарадоў і вёсак, канцэртаў
папулярных у тыя часы музыкаў,
нават фрагменты незразумелай
сучаснай моладзі рэкламы, той,
чыё дзяцінства ці маладосць
прайшло на рубяжы мінулага і
цяперашняга стагоддзяў, адразу
пачне ўспамінаць самога сябе
дваццацігадовай даўніны.
Юрась, стваральнік блога, на-
радзіўся ў пачатку дзевяностых
у невялікім горадзе пад Мінскам,
а зараз жыве ў Літве і працуе ў
сферы медыя. Хлопец кажа, што
зусім крыху заспеў іншую Бела-
русь, але нічога не запамятаў.
Свой праект жа вырашыў па-
чаць у лістападзе 2020 года, аб-
мяркоўваючы з дзяўчынай, чаго
не хапае ў інфармацыйным ася-
роддзі. Сапраўды, адзначае аўтар
блога, па-за кантэкстам змест,
што публікуецца, выглядае міла і
навявае моцную настальгію, але
ў кантэксце – гэта фота з дзяржа-
вы, куды хацелася б вярнуцца ў
іншых абставінах.
Мая дзяўчына, – успамінае
Юрась, – некаторы час мне дапа-
магала шукаць фатаграфіі, але з
большага Back to Belarus з'яўля-
ецца праектам аднаго чалавека,
якому часам моцна дапамагаюць
падпісчыкі, за што ім вялікі дзя-
куй.
Паводле аўтара, яго блог не мае
камерцыйнага характару і ён ніко-
лі не меў мэты зарабіць на сваім
праекце грошы. Юрась кажа, што
на за ўвесь час існавання Back to
Belarus да яго толькі аднойчы
звярнуліся з канкрэтнай прапа-
новай аб рэкламе, ад якой давя-
лося адмовіцца.
А цяпер з улікам наяўнасці
палітычнага кантэнту наўрад ці
хтосьці з Беларусі захоча размя-
шчаць у яго рэкламу, – упэўнены
блогер.
Усе фота- і відэа-матэрыялы,
што публікуе Юрась, прысвеча-
ны даволі кароткаму перыяду.
Хлопец прызнаецца, што мае да
яго пэўныя сантыменты, бо ў тыя
часы быў дзіцём.
– Я рос у правінцыі на расійскім
тэлевізары і многае беларускае
прайшло міма мяне, – дадае ён,
– вось цяпер гэта наганяю і дзя-
люся з падпісчыкамі: паглядзіце,
як гэта было крута. Ці памятаю
я добра тыя часы, складана адка-
заць, штосьці памятаю, штосьці
забылася.
На пытанне, ці хацеў бы ён вяр-
нуцца ў той перыяд, стваральнік
Back to Belarus станоўча адказвае,
што не хоча назад у мінулае:
– Проста таму, што яно ўжо
мінула. Можна сумаваць па тым,
што было, па тых, хто быў, але
вярнуць гэта ўсё нерэальна. Таму
трэба жыць і радавацца сёння. Як
было у Барадуліна: Жыві ў сягон-
няшнім дні, каб заўтрашні стаў
тваім.
Сяргей Александровіч ■
Такую назву мае даволі цікавы блог у сацыяльнай сетцы
Instagram, прысвечаны жыццю ў Беларусі ў дзевяностыя
і на пачатку нулявых гадоў.
Прыклад фота з блога

44. Czasopis
n
Punkty sprzedaży „Czasopisu” BIAŁYSTOK: salony EMPiK, saloniki prasowe „Kolportera”, salonik prasowy przy
„Słoneczku” ul. Sienkiewicza, Centrum Kultury Prawosławnej. Punkty sprzedaży prasy w sklepach ARHELAN i
CHORTEN w miejscowościach: Białowieża, Bielsk Podlaski, Boćki, Czeremcha, Drohiczyn, Fasty, Grabówka, Gró-
dek, Hajnówka, Kleosin, Kleszczele, Michałowo, Milejczyce, Mielnik, Narew, Nurzec Stacja, Orla, Siemiatycze, So-
bolewo, Zabłudów. WARSZAWA: Główna Księgarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakowskie Przedmieście 7.
Numer złożono 27.10.2024
►
Nr indeksu 355038, ISSN 1230-1876.
Wydawca: Stowarzyszenie Dzienni-
karzy Białoruskich.
Adres redakcji:
15-959 Białystok,
ul. Zamenhofa 27.
E-mail: [email protected]
http://czasopis.pl
Tel. [phone]
Redaktor naczelny: Jerzy Chmie-
lewski, tel. [phone]. Zespół re-
dakcyjny: Wiesław Choruży, Hele-
na Kozłowska-Głogowska, Sławomir
Iwaniuk, Tomasz Sulima, Jerzy Sul-
żyk.
Stali współpracownicy: Piotr Baj-
ko, Jan Ciełuszecki, Siarhiej Czyh-
ryn, Tamara Bołdak-Janowska, Piotr
Kisiel, Mirosława Łuksza, Arkadiusz
Panasiuk, Mateusz Styrczula, Jahor
Winiatski, Ewa Zwierzyńska
Druk: Zakład Poligraficzny ARES,
Białystok.
Prenumerata: Odpowiednio do
liczby zamawianych egzemplarzy
i okresu prenumeraty należy wpłacić
wielokrotność 9 zł na rachunek: Sto-
warzyszenie Dziennikarzy Białorus-
kich: Bank PEKAO S.A. Białystok
30 1240 5211 1111 0000 4928 9343.
Беларускі грамадска-культурны
часопіс, прысвечаны пытанням
сучаснасці, гісторыі, літаратуры
і мастацтва, месца чалавека ў све-
це. Форум думкі беларусаў і ўсіх
тых, каму блізкая беларуская тэ-
матыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў
не заўсёды адпавядаюць пазіцы-
ям рэдакцыі.
Redakcja zastrzega sobie prawo do
skrótów, zmian tytułów i redagowania
nadesłanych tekstów.
Zrealizowano dzięki dotacji Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Выданне адлюстроўвае толькі
погляды аўтараў і не можа быць
прыраўноўванае з афіцыйнымі
пазіцыямі Міністра ўнутраных
спраў і адміністрацыі.
Publikacja wyraża jedynie poglądy
autorów i nie może być utożsamia-
na z oficjalnym stanowiskiem Mini-
stra Spraw Wewnętrznych i Admini-
stracji.
Фота Янкі Целушэцкага
Восень у Белавежы