Economy GPSC Prelim Full Note by Liberty (1).pdf

Economy

1. 1
ðä L kký kf eÞ L kerí k :
ðä R. B. I . ( rhÍ ðo çkUf ykuV EÂL z Þk ) :
ðl R.B.I. yuõx nuX¤ E.Mk. 1934 {kt rhÍðo çkUfLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
ðl à kht íkw, r hÍð o ç kUf L kk t L kký kf eÞ f kÞkuo yL ku f k{ ø keh e 1 y ur« ÷,
1 9 3 5 Úke M k¥kkð kh heíku þ Y f hð k{ kt ykÔÞk.
ðl ßÞkhu rhÍð o ç kUfL ke MÚkkÃkL kk ÚkE íÞkhu íku yuf ¾kL kø ke ðkrýÂßÞf
ç kUf (Pri v a t e Co mme rc i a l Ba n k ) níke, Ã khtíkw íÞkh ç kkË R. B. I .
y u õ x , 1 9 4 9 n u X ¤ E . M k . 1 9 4 9 { k t r h Í ð o ç k U f L k u h k » x Ù e Þ f ] í k
(Na t i o n a l i z e d ) f hð k{ kt ykð e.
ðl ð z wt { Úkf - { wtç kE
ðl ø kð L koh - W Šs ík à kx u÷
ðl z uà Þwx e. ø kð L koh - yuM k. yuM k. { wL ÿk
ðl M kÇ Þ©e - ykh. ø kktÄe, z ku. rð ïL kkÚkL kT
MkÇÞ©e íkhefu nk÷{kt rðh÷ yk[kÞoLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe Au.
ðä R. B. I . L kkt f kÞkuo :
1) R.B.I. rLkÞtºkf, rLkheûkf íku{s Lkðe çkUfkuLku {tsqhe ( ÃkhðkLkk - License)
ykÃkðkLkwt fkÞo fhu Au. yk «fkhLke Mk¥kk R.B.I. Lku çkU®føk huøÞw÷uþLk
yuõx, 1949 ( çkUf rLkÞtºký Äkhku, 1949) nuX¤ ykÃkðk{kt ykðe Au.
2) R.B. I. yu çkUfkuLke çkUf Au, «ðkrníkíkk «çktÄf (Liquidity Manager) Au
íku{s s u çkUfku LkkýktfeÞ íkt„e yL kw¼ð íke nkuÞ íkuLku Ãký ÷kuLk ykÃkL kkh
{æÞMÚk çkUf Au.
3 ) R. B. I. `. 2 fu íkuÚke ð Äw {qÕÞL ke ík{k{ ©uýeçkØ [÷ýe L kkuxku ç knkh
à kkz ð kL kwt f k{ f hu Au.
ðä L kkUÄ :
ðl ð » k o 1 9 5 6 { k t Ú k Þ u ÷ þ k ¾ M k s o L k { w s ç k R . B . I . ` 2 0 0 f h k u z L k u
à kkÞk÷ûke ø kýeL ku y{ ÞkorË ík [ ÷ý ykà ke þ f u Au.
ðl ð » k o 1 9 5 6 Ã k n u ÷ k t R . B . I . « Ã k k u þ o L k ÷ ( r n M M k k « u r h í k « Ú k k ) r M k M x {
( P r o p o r t i o n a l S y s t e m ) « { k ý u f k Þ o f h í k e n í k e . y u x ÷ u f u ( 1 0 0
+ 4 0 = 1 4 0 ) y u { w s ç k à k Ø r í k h n u í k e n í k e .
ðl yk `. 200 fhkuzLku yktíkrhf heíku `. 65 fhkuzLkwt MkkuLkwt yLku `. 115 fhkuz
(Forex) rðËuþe rðr™{Þ nqtrzÞk{ý íkhefu ðøkeof]ík fhu÷k Au.
ðl yuõ x 1 9 5 6 ytíkø koík,
f ÷ { - 2 2 y L k u f ÷ { - 2 6 ( 2 ) y L k w M k k h [ ÷ ý e L k k u x k u à k k A e
¾U[ ð kL ke M k¥kk { ¤ u÷e Au.
ðl 1 ` . L k e [ ÷ ý e L k k u x L k k ý k t { t º k k ÷ Þ L k k y k Š Ú k f « ð ] r ¥ k r ð ¼ k ø k
(Department of Economic Affairs) îkhk çknkh Ãkkzðk{kt ykðu Au.
ðl 1 ` . L ke [ ÷ýe L kkux à kh f uL ÿeÞ L kkýkM kr[ ð L kkt nM íkkûkh ( M kne -
Si g n a t u re ) nkuÞ Au.
4 ) 20 0 fhkuz `. Lkwt þk¾MksoLk rðËuþ rðrLk{Þ Ëh (Fore ign Exch ange
Ra te ) Lku ÂM Úkh hk¾ð kLkwt yL ku rðË uþ e yLkk{ íkL ku (Fo re x Res e rve )
ò ¤ ð e hk¾ð kL kwt f k{ f hu Au.
ðä F EMA 1 9 9 9 :
[F o re i g n Ex c h a n g e Ma n a g e m e n t Ac t]
rðË uþ rðrL k{ Þ M kt[ k÷ L k Äkhku
1 ) ÔÞÂõ íkø kík (I n d i v i d u a l ) = $ 7 5 0 0
2 ) M ktM Úkkf eÞ (I n s t i t u t i o n a l ) = $ 2 L a k h s
W Ë k. íkhef u,
ðl ÔÞ Âõ í kø k ík n kuÞ f u M k tM Ú kkf eÞ í ku{ L ku 3 0 r Ë ð M k{ k t r L k rùí k h f {
rz à kkurÍx ( s { k ) f hkð e Ë uð e à kz u Au.
ðl íÞkhçkkË s, R.B.I. îkhk F.E.M.A. Lkwt License ÷uðwt sYhe çkLku Au.
ðl ¼khík{kt rðËuþ rðrLk{Þ Ëh (Foreign Exchange Rate) çkòh ÃkØrík
îkhk rLkrùík ÚkkÞ Au íku {kxu {ktøk, ÃkwhðXku, ykÞkík-rLkfkMk íku{s ðu[Lkkh-
¾heËLkkh ( rð¢uíkk-økúknf ) yk ík{k{ Ãkrhçk¤kuLku ÷ûk{kt ÷uðk{kt ykðu Au.
ðä rL kf kM kf khku :
(A) 1 $ = ` 6 0 ` 6 , 0 0 0 rL kf kM k{ qÕÞ
1 0 0 z ku÷hL kwt { qÕÞ Ähkðíke [ es ð M íkwykuL kwt ` . { kt 1 0 0 x 6 0 = 6, 0 0 0
` . { qÕÞ Úkþ u.
s u rL kf kM kf kh { kx u M kkhwt, ykÞkí kf kh { kx u ¾ hkçk øký kþ u.
(B) 1 $ = ` 5 0 ` 5 , 0 0 0 ykÞkík{ qÕÞ
1 0 0 z ku÷hL kwt { qÕÞ Ähkðíke [ es ð M íkwykuL kwt ` . { kt 1 0 0 x 5 0 = 5, 0 0 0
` . { qÕÞ Úkþ u.
s u ykÞkí kf kh { kx u M kkÁt, rL kf kM kf kh { kx u ¾ hkçk øký kþ u.
ðl ÂM Úkh rðË uþ rðrL k{ Þ Ë h Ähkð íkkt ûkuºk{ kt ò u 1 z ku÷hL kkt Ë h 5 0 ` .
Úke ð ÄeL ku 6 0 ` . Úkþ u, íkku íkuL ku yð{ qÕÞL k ÚkÞwt f nuð kÞ. yL ku ò u 1
z ku÷hL kk Ë h ( { qÕÞ ) 6 0 ` . Úke ½ x eL ku 5 0 ` . Úkþ u, íkku íkuL ku Y rà kÞkL kwt
yrÄ{ qÕÞL k ÚkÞwt f nuð kÞ.
ðl Ãkhtíkw, òu íkhíkku rðrLk{Þ Ëh Ähkðíkwt ûkuºk nkuÞ íkku íku{kt 1 $ `. 50 Úke 60 íkhV
ðÄþu, íkku íkuLku ½Mkkhku ( ½Mkkhk {qÕÞ ) fnuðkþu. íkuðe s heíku, òu 1 $ `. 60 Úke
50 íkhV ½xþu. íkku íkuLku ®f{íkMkt[Þ (appreciation) fnuðkþu.
¼ k h í k e Þ y Ú k o Ô Þ ð M Ú k k P a r t - 1
HO : r€ xeo ntW‚, ƒtu h„ ztR …† ‡ ntu € † e tsw { tk , ‚u ˆ‚ R ‰L zŠ t ‚t{ u , R L f{ xu ‹t [th hM ƒt, ytŒ { htu z, y{ tŽt.
{ r „ † ‡ h h t u z t ‚ w h ƒ Ž € ‚ t z ‡ t u h t Ž ˆ € r Ž ‘ t † ‡ h ‡ t k e † ‡ h { n u ‚ t „ t ’ t € † ’ w h … n { ƒ † ‡ h h t s f t u x t Ž † ‡ h
B ranch es
‡w shtƒ “nu h ‚uŽt y tŠtu‡ (G P S C) y tŠtursƒ ‡ws htƒ ŽneŽxe ‚u Žt Ž‡o 1 / {w€ fe ‚u Žt Ž‡o 1 -2 ’h e‹tt

2. 2
ðl ykÚke f ne þ f kÞ f u, . . . . . . .. ?
(1 ) ½ M kkhku yÚkð k yð { qÕÞL k - ykÞkík { kx u Þkuø Þ
(2 ) ®f { íkM kt[ Þ yÚkð k yrÄ{ qÕÞL k - rL kf kM k { kx u Þkuø Þ
(A) { kºk 1 M kk[ wt Au.
(B) { kºk 2 M kk[ wt Au.
(C) 1 yL ku 2 rð ÄkL k ¾kux k Au.
rð f ÕÃ k (C) M kk[ ku Au.
5 ) rhÍð o ç kUf yu ík{ k{ hkßÞ M khf khku yL ku f uL ÿ M khf khL ke ç kUf
íkhef u f kÞo f hu Au.
ðl S.B.I. Lku rhÍðo çkUf îkhk {kLÞ yrÄf]ík Ëhßòu ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
yux ÷u f u, ßÞkhu f kuE yuf M Úk¤ f u « Ë uþ f u þ nuh{ kt R. B. I . L ke
f kuE þ k¾k L k nkuÞ, íkku íkuð e s ø Þkyu S. B. I . L ke f kuE Ã ký þ k¾k
(Bra n c h ) R. B. I . L ke s u{ f kÞo f he þ f u Au.
6 ) R . B . I . y k t í k h - ç k U ® f ø k L k k ý k f e Þ r ð r L k { Þ ( i n t e r b a n k i n g
tra n s a c ti o n ) Ë hr{ ÞkL k Cl e a ri n g h o u s e L kwt f kÞo f hu Au. íku{ s
{ kux e hf { L kkt [ uf (Ch e q u e ) Ã ký Cl e a r f hðkL kwt f k{ f hu Au.
7) rhÍðo çkUf LkkýkfeÞ Lkerík Lk¬e fhðkLkwt {wÏÞ yøkíÞLkwt fk{ fhu Au.
s uL kkt { kx u, íku rL krùík ÚkÞu÷kt ÔÞks Ë hku, ç kUf hux , huà kkuhux , C. R. R. ,
S. L . R. , . . . . . ð ø kuhuL ku ¾kM k æÞkL k{ kt ÷u Au.
ðl Lkkýkt ÃkwhðXkÚke ÷ELku furLÿÞ VwøkkðkLku rLkÞtrºkík hk¾ðk fne þfkÞ fu,
ÔÞks Ë h Ÿ [ k, L kkýkt à kwhð Xku Äe{ ku, V wø kkð ku L ke[ ku
ÔÞks Ë h L ke[ k, L kkýkt à kwhð Xku ð Äw, V w„kð ku Ÿ [ ku
( Ã khM Ã kh rð ÁØ rË þ k Ähkð u Au )
ðä L kkýkf eÞ L kerík 2 ¼ kø k Ähkð u Au.
(1 ) M ktÏÞkí{ f à krh{ ký (Qu a n t i t a t i v e me a s u re s )
(2 ) ø kwýkí{ f à krh{ ký (Qu a l i t a t i v e me a s u re s )
1 ) M ktÏÞkí{ f à krh{ ký :-
(1 ) ç kUf hux : rhÍð o ç kUf yL Þ hk»x ÙeÞ f ]ík ç kUf kuL ku s u ÔÞks Ë hu L kkýkt
Äehð kL kwt f kÞo f hu, íku Ë hL ku çkUf hux f nuð kÞ.
nk÷, 6 . 7 5 % ç kUf hux Au.
ðl V wø kkð kL kk M k{ Þu ç kUf hux ð Äu, ßÞkhu { tË eL kk M k{ Þu ç kUf hux ½ x u.
ðl çkUfËh{kt ðÄkhku ÚkðkLke LkeríkLku de ar mon ey po lic y ( {kU½ k LkkýktLke
Lkerík ) çkUf Ëh{kt ½xkzku ÚkðkL ke LkeríkLku ch eap mo ney po lic y ( MkMíkk
L kkýktL ke L kerík ) f nuð kÞ.
ðl ç kUf hux L ku à kwL k: ð¤ í kh Ë h (re -d i s c o u n t i n g ra t e ) à ký f nuð kÞ Au.
ðä L kkUÄ :
Mkk{kLÞ heíku çkUfhux hkus -çkhkusLkk LkkýktLke ÷uð z-Ëuð z fu rðrL k{Þ
{ kx u W à kÞkuø k{ kt ÷uð kíkku L kÚke. à khtíkw, à kuL kÕx e Ë h L k¬e f híke ð ¾íku
ç kUfhux Lku æÞkLk{kt ÷uðk{ kt ykð u Au. M kk{kLÞ heíku ÃkuL kÕxe hux çkUf hux
s u nkuÞ, íkuL kkÚke + 1 % L k¬e Úkíkku nkuÞ Au.
ðl ç kkuL z M k yL ku T . Bi l l ç ktL k u M ktÞwõ ík à kýu M khf khe y M f k{ í kku (Go v t .
Se c u ri t i e s ) íkhef u yku¤ ¾kÞ Au.
ðl íkuLku G.Sec - Gilt-edged securities íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
ðl M khf khe yM f k{ íkku { kºk ç kUf íku{ s ð uà kkhe ç kUf ku îkhk s ¾heË e
þ f kÞ Au.
(2 ) huà kkuhux :- (6 . 2 5 % ð íko{ kL k Ë h )
ðl à k w L k : ¾ h e Ë e r ð f Õ Ã k í k h e f u h u à k k u h u x L k e þ Y y k í k E . M k . 1 9 9 2 { k t
¼ khík{ kt s ÚkE níke.
ðl rhÍð o ç kUf yL Þ hk»x ÙeÞf ]ík ç kUf kuL ku M khf khe yM f k{ íkku (Go v t .
Se c u ri t i e s ) M kk{ u x qtf k økk¤ k { kx u s u ÔÞks Ë hu L kkýkt W AeL kk ykà ku
Au, íku ÔÞks Ë hL ku huà kkuhux f nuðkÞ.
ðl huà kkuhux V wø kkð k M k{ Þu ðÄu Au, ßÞkhu { tË eL kkt M k{ Þu ½x u Au.
(3 ) rhð M ko huà kkuhux :-
ðl rhÍðo çkUf yLÞ hk»xÙeÞf]ík çkUfku ÃkkMkuÚke Mkhfkhe yMfk{íkku (Govt.
Se c u ri t i e s ) M kk{ u x qtf k ø kk¤ k { kx u s u ÔÞks Ë hu L kkýkt W AeL kk ÷u Au,
íku ÔÞks Ë hL ku rhðM ko huà kkuhux f nuð kÞ.
ðl ¼ khík{ kt E .M k. 1 9 9 7 Úke rhð M ko huà kkuhux L ke f k{ ø kehe þ Y ÚkE .
ðl s uL kk îkhk M khf khe yM f k{ íkkuL ke ¾heË e yL ku ð u[ ký ç ktL ku ÚkkÞ Au
í k u L k u ¾ w Õ ÷ k ç k ò h L k e L k e r í k O p e n Ma r k e t Op e r a t i o n s . . . . . . . . . . .
f nuð kÞ.
ðä L kkUÄ :
ðl huÃkkuhux yLku rhðMko huÃkkuhux - yu çktLku L.A.F. (Liquidity Adjustment
Facility) «ðkrníkíkk ¢{çktÄf ÔÞðMÚkk ytíkøkoík yuf ¼køk Au.
ðl ykÚke f ne þ f kÞ f u, _ _ _ _ _ _ _ ?
(1 ) huà kkuhux « ð krníkíkk ð Äkhð k ð à khkÞ Au.
(2 ) rhð M ko huà kkuhux « ð krníkíkk ½ x kz ð k ð à khkÞ Au.
(A) { kºk 1 M kk[ wt Au. (B) { kºk 2 M kk[ wt Au.
(C) ç ktL ku rð ÄkL k M kk[ kt Au. (D) ç ktL ku rð ÄkL k ¾kux kt Au.
rð f ÕÃ k (C) ç ktL ku rð ÄkL k M kk[ kt Au.
ðä L kkUÄ :
ðl I n f o rma l Co rri d e r / Co rri d e r
yL kkià k[ krhf f kurhz kuh / f kurhz ìh
= huà kkuhux - rhð M ko huà kkuhux
= 6 . 2 5 - 5 . 7 5
= 0 . 5 % « ð íko{ kL k yL kkià k[ krhf f kurhz ìh
(4 ) M ke{ ktí k M ÚkkÞe M kwrðÄk (Ma rg i n a l St a n d i n g F a c i l i t y ) (M. S. F . ) :
ðl f kuE Ã ký hk»x ÙeÞf ]ík ç kUf R. B. I . Ã kkM kuÚke f kuE Ã ký « f khL ke M khf khe
yM f k{ íkku ykà Þk ð ø kh s u ÔÞks Ë hu L kkýkt W AeL kk ÷u íkuL ku MSF
f nuð kÞ.
ðl MSF = huà kkuhux + 0 . 5 %
( s u ð »ko 2 0 1 1 { kt Ë k¾÷ f hð k{ kt ykÔÞku. )
ðl MSF 1 ð »koÚke ykuAk yux ÷u f u 3 6 4 rË ð M kÚke ykuAk M k{ Þ { kx u -
x qtf k ø kk¤ k { kx u nkuÞ Au.

3. 3
ðä Ne t De m a n d a n d T i m e L i a b i l i ty (NDT L ) :
( [ kuϾe { ktø k yL ku M k{ ÞL ke s ð kç kË khe )
ø kúknf kuL kkt L kkýkt M kkÚkuL ke ç kUf L ke f w÷ { qz e,
ßÞkt, [ kuϾe { ktø k = CASA [ Cu rre n t A/ c . / Sa v i n g A/ c . ]
= [ k÷w ¾kíkwt / ç k[ ík ¾kíkwt
M k{ Þ s ð kç kË khe = F DRD [ F i x e d De p o s i t / Re c u rri n g
( { ÞkoË k ) De p o s i t s ]
= ç kktÄe { wË íke Úkkà ký / ykð íkeo Úkkà ký
(5 ) C. R. R. (Ca s h Re s e rv e Ra ti o ) :
hkuf z yL kk{ ík « { ký : ( ð íko{ kL k Ë h 4 % )
ðl yk C. R. R. yu yuf yuð wt « { ký Au NDT L L kwt, f u s u{ kt f ux ÷ef
rLkrùík hf { çkUfkuyu R.B. I. MkkÚku {¤ eL ku hk¾ð e Ãkz u Au, suL ke W Ãkh
f kuE à ký « f khL kku ÔÞks Ë h ÷kø kw à kkz e þ f kíkku L kÚke.
yux ÷u f u, 1 0 0 - 0 4 % = 9 6 %
(6 ) S. L . R. (Sta tu to ry L i q u i d i ty Ra ti o ) :
ðiÄkrL kf «ðkrní kí kk «{ ký :
ðl S. L . R. yu yuð wt « { ký Au f u s u Ë huf ç kUf u huà kkuhux ç kkË f Þko à kAe
{ ¤ í k e N . D . T . L . í k h e f u M k k u L k k y L k u M k h f k h e y M f k { í k k u M ð Y Ã k u
ò ¤ ð ð wt à kz u Au.
ðl nk÷{ kt íkuL kwt « { ký 2 0 . 5 % Au.
ðl yux ÷u f u, 2 0 % s ux ÷wt M kkuL kwt yL ku M khf khe yM f k{ íkku nkuð e ò uE yu.
(2 ) økwý kí { f à krh{ ký :
ðl M ke{ ktí kí kk{ kt ðirðæÞ (Va ri a t i o n s o f Ma rg i n ) :
suLku {qÕÞ «{kýLke ÷kuLk fu MknkÞ íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
ðl Ë k.ík. f kuE yuf ø kúknf 1 ÷k¾ ` . L kwt M kkuL kwt ÷E L ku ç kUf { kt ò Þ Au
yL ku íku ç kUf { kt { qÕÞ « { ký ÷kuL k f u M knkÞ { kx u 6 0 % nkuÞ, íkku íku
ø kúknf L ku 6 0 , 0 0 0 ` . L ke ÷kuL k { ¤ e þ f u.
(1 ) økúknf þ k¾ rL kÞ{ L k (Cu s to m e r Cre d i t Re g u l a ti o n ) :
ðl økúknf þk¾rLkÞ{ LkL ke fk{økehe nuX¤ R. B. I. nÃŒkLkkt zkWLk Ãku{uLx
yL ku { uåÞkurhx e rL krùík f hu Au.
(2 ) þ k¾ rL kÞ{ L k (Cre d i t Ra ti o n i n g ) :
ðl s uL kkt nuX¤ R.B. I. yuðwt rLkrùík fhu Au f u çkUfL ke f w÷ ûk{ íkk 1 00 %
nkuÞ, íkku íkuýu 4 0 % V hrs Þkíkà kýu PSL (Pri o ri t y Se c t o r L a n d i n g )
yrø kú{ íkk ûkuºkL ku hkuf ký ykà kð k hk¾ð k à kz u.
ðl yk ûkuºkku{ kt,
ykð kM k (Ho u s i n g ), ykhkuø Þ, rþ ûký, ¾uz qíkku, yL kwM kqr[ ík ò rík/
yL kwM kqr[ ík s L kòrík, hM íkkyku, { k¤ ¾kø kík M kwrð Äkyku, ÷½ w{ ríkyku
. . . . . . . ð ø kuhuL kku M k{ kð uþ ÚkkÞ Au.
ðä L kkUÄ :
y kà k u ÷ 4 0 % y L kk { í k ¼ tz k u ¤ { k t Úk e 1 8 % L k ký k t ¼ t z ku ¤ í k k u V õ í k
f ]r»kûkuºk { kx u s yL kk{ ík hk¾ð wt à kz u Au.
(3 ) L kirí kf «í ÞkÞL k (Mo ra l Su a s i o n ) :
(4 ) «í Þûk ( M keÄe ) r¢ Þk (Di re c t Ac ti o n ) :
ðl « íÞûk r¢Þk îkhk ç kUf L kwt ÷kÞM kL M k hË f he þ f kÞ Au.
ðä ¼ khí keÞ f hðuhk «ý k÷ e :
ðl ¼ khíkeÞ f h« ýk÷eL kkt { wÏÞ 3 « f kh Au :
(1 ) « íÞûk / y« íÞûk
(2 ) « ø kríkþ e÷ / y« ø kríkþ e÷
(3 ) yuz ð u÷kuh{ ( ÞÚkk{ qÕÞ ) íku{ s rð þ u»k
1 ) «í Þûk f h (Di re c t T a x e s ) :
ðl ßÞkhu ÔÞÂõ íkø kík heíku f u f kuE yuf f tà kL ke - s uL kk à kh f h ÷kø kw
à kz u÷ nkuÞ íku M keÄku s f h ¼ hu íÞkhu íkuL ku « íÞûk f h f nuð kÞ.
ðl Ë k.ík. ykð f ð uhku, M knf khe ð uhku ( f kuà kkuohux x uûk)
2 ) y«í Þûk f h (I n d i re c t T a x e s ) :
ðl ßÞkhu f h yL Þ ÔÞÂõ ík f u f tà kL ke à kh ÷kø kw à kz u÷ nkuÞ yL ku íku
f hL ku M kuð k f u [ es ð M íkwykuL kkt ð à khkþ f íkko à k h ÷kø kw à kkz e ð M kq÷
f hð k{ kt ykð u íÞkhu íkuð k f hL ku y« íÞûk f h f nu Au.
ðl Ë k.ík. M kuð k f h (Se rv i c e T a x ) , { qÕÞ ð ŠÄík f h (Va l u e Ad d e d
T a x ) , f uL ÿeÞ ykç kf khe s f kík (Ce n t ra Ex c i s e ).
3 ) «økrí kþ e÷ f h (Pro g re s s i v e ) :
ðl yk f hð uhk « ýk÷e nuX¤ ßÞkhu ykð f ð Äu Au, íÞkhu f h ¼ hð kLkwt
¼ khý « íÞûk heíku ð Äe ò Þ Au.
ðl ¼ khík « ø kríkþ e÷ f h « ýk÷e yL kwM khu Au.
4 ) y«økrí kþ e÷ f h (Re g re s s i v e ) :
ðl ykð f ð Äu íku{ f h¼ khý{ kt ½ x kz ku ÚkkÞ.
ðl yk « f khL ke « ýk÷e « ç k¤ heíku hrþ Þk yL kwM khu Au. ¼ khík{ kt à ký
E .M k. 1 9 9 1 Ã knu÷kt yk f h« ýk÷e y{ ÷{ kt níke.
( « íÞûk ) D ( y« íÞûk) I
1 9 9 1 1 9 : 8 1
2 0 1 6 5 1 : 4 9
5 ) ÞÚkk{ qÕÞ f h (Ad v a l o re m Ad d i t i o n a l o f Va l u e s ) :
ðl yk yuðk « fkhLkku fhðuhku Au, su{kt ÃkuËkþ f u WíÃkkËL kLke fw÷ ®f{ ík
f u M kuð kyku s u ¾heË kÞu÷ nkuÞ íkuL kkt W Ã kh s f h ð M kq÷ f hð k{ kt
ykð u Au.
6 ) rð þ u»k (Sp e c i f i c ) :
ðl yk fh rðþ u»k ÷ûkýku Ähkðíke ÃkuËkþku Ãkh ÷køkw Ãkkze ðMkq÷ fhðk{kt
ykð u Au.
ðl s u{ f u, W íà kkrË ík ð M íkw f u à kuË kþ L kwt f Ë , à knku¤ kE , rð þ u»k ø kwýð ¥kk,
÷tç kkE . . . . . . ð ø kuhu.
ðl Ë k.ík., rM kø kkhux , ç kÕç k (b u l b )
ðä ¼ khí keÞ «í Þûk f hðuhk :
(1 ) f kuà kkuohux ðuhku (Co rp o ra te T a x ) :
ðl s u f tà kL keyku f tà kL ke yuõ x , 2 0 1 3 { ws ç k « { krýík ÚkÞu÷e nkuÞ íkuð e
f tà kL keyku à kkM kuÚke yk « f khL kku f h ÷uð k{ kt ykð u Au, íkuL ku f kuà kkuohux
x uûk f u f tà kL ke ð uhku f nuð kÞ Au.
ðl ¼khíkeÞ ftÃkLkeykuLku 3 0% íku{s rðË uþ e f tà kL keykuL ku 4 0% f h ÷kø kw
à kz u Au.
ðl ð »ko 2 0 1 5 - ’ 1 6 L kk ytË ks à kºk{ kt L kkýk{ tºke yY ý s ux ÷eyu ò nuhkík
f he níke f u 4 0 ð »koL kkt M k{ Þø kk¤ k{ kt ¼ khíkeÞ f tà kL keyku W à khL kku
f hð uhku - f kuà kkuohux x uûk ½ x e s þ u. s u 3 0 % Úke 2 0 % M kwÄe ÚkE þ f u
Au.
ðl ð »ko 2 0 1 7 - ’ 1 8 L kk ytË ks à kºk{ kt yuf yuð e ò nuhkík f hð k{ kt ykð e
níke f u, s u f tà kL keykuL kku ð kŠ»kf L kV ku ` . 5 0 ÷k¾ f u íkuÚke ykuAku
ÚkÞku nkuÞ, íku{ ýu yk ð uhku 2 5 % « { kýu ¼ hð kL kku hnuþ u.
(2 ) MAT (Mi n i m u m Al te rn a ti v e T a x ) ÷ ½wŒ{ ðif ÂÕà kf ðuhku :
ðl òu f kuE ftÃkLke íkuLkkt à kkuíkkL kkt ¾kíkk{ kt (A/c .) Auíkh®Ã kz e f he L ÞqLkŒ{
L kV ku ç kíkkð u yL ku íku{ Aíkkt rz rð z L z ò nuh f hu, íkku íku f tà kL keyu
MAT ¼ hð ku V hrs Þkík ç kL ku Au.
ðl nk÷{ kt MAT 1 8 . 5 % Au.
ðl MAT yu yuf « f khL kku f kuà kkuohux ð uhku Au.
ðl yk ð uhku { kºk SEZ W Ã kh s ÷kË ð k{ kt ykð u Au. (SEZ - Sp e c i a l
Ec o n o mi c Z o n e )

4. 4
(3 ) ykðf ðuhku (I n c o m e T a x ) :
ðl ÔÞÂõ íkøkík ykðf WÃkh ÷kËðk{kt ykðíkk ðuhkLku ykðfðuhku fnuðkÞ
Au.
M kk{ kL Þ rM krL kÞh M kwà kh rM krL kÞh
ðøko r‚ r x s ™ (8 0 ð» ko W Ã kh )
yk ð f f h ( % ) yk ð f f h (% ) yk ð f f h (% )
i ) 0 - 0 . 5 0 0 - 3 0 0 - 5 0
l a k h l a k h l a k h
i i ) 2 . 5 - 5 5 3 - 5 5 5 - 1 0 2 0
l a k h l a k h l a k h
i i i ) 5 - 1 0 2 0 5 - 1 0 2 0 1 0 + 3 0
l a k h l a k h l a k h
i v ) 1 0 + 3 0 1 0 + 3 0
l a k h l a k h
Ë k.ík. ` . 1 0 ÷k¾ ykð f nkuÞ, íkku
1 0 - 3 = 7
2 @ 5 % 1 0 , 0 0 0
5 @ 2 0 % 1 l a k h
1 , 1 0 , 0 0 0
(4 ) M ktà kr¥kðuhku (W e a l th T a x ) :
ðl yL kwíà kkË f M ktà kr¥k à kh ÷kË ð k{ kt ykð íkku ð uhku Au. M ktà kr¥k{ kt ßð u÷he
íku{ s ð ýð Ã khkÞu÷e r{ ÷f íkL kku M k{ kð uþ ÚkkÞ Au.
ðl ð »ko 2 0 1 5 - ’ 1 6 { kt M khf khu yk ð uhku L kkç kqË f Þkuo Au.
(5 ) Mk÷k{íke ¼tzku¤ rðrLk{Þ Ëh (Secu rity T ran sac tio n T ax-S.T .T. ) :
ðl yk f h þ uh, rz ç kuL [ h, f ku{ kurz x e . . . . . . . ð ø kuhuL kkt ¾heË - ð u[ ký Ã kh
÷kø kw à kkz ð k{ kt ykð u Au.
(6 ) { qz e ÷ k¼ ðuhku (Ca p i ta l Ga i n T a x - C. G. T . ) :
(7 ) M kh[ ks o ( yrļ kh ) Su rc h a rg e :
ðl yk yuf yuð ku f h f u ð uhku Au, s u f kuE [ ku¬M k «f khL ke ¾ heË e à kh
÷ køkw à kz í kku L kÚke.
ðl M khf khu ð »ko 2 0 1 7 - ’ 1 8 L kk ytË ks à kºk ( ç ks ux ) { kt ÔÞÂõ íkø kík ykð f
s u{ L ke ` . 5 0 ÷k¾Úke ` . 1 f hkuz M kwÄeL ke nkuÞ íku{ L ke à kh 1 0 %
M kh[ ks o yL ku s u{ L ke ÔÞÂõ íkø kík ykð f ` . 1 f hkuz Úke ð Äw nkuÞ
íku{ ýu 1 5 % M kh[ ks o ¼ hð kL kku hnuþ u.
ðl Äkhku f u, 5 0 ÷k¾ ` .
1 0 ÷k¾ = 1 , 1 0 , 0 0 0
5 0 ÷k¾ = 1 5 , 0 0 , 0 0 0
ç kkfeL kkt @ 3 0 %
fh = 1 6 , 1 0 , 0 0 0 f w÷
M kh[ ks o 1 0 % = 1 , 6 1 , 0 0 0
= 1 7 , 7 1 , 0 0 0
(8 ) M kuM k (Ce s s ) :
yk ð uhku rç k÷f w÷ M kh[ ks oL ke su{ s ÷kø kw Ãkzu Au à khtíkw, íkuLku [ ku¬Mk
W Æuþ Au.
rL krùík W Æuþ Ã kqýo ÚkÞk ç kkË c e s s ç ktÄ ÚkE ò Þ Au.
¼ khík{ kt ytË ks u 5 5 « f khL kkt c e s s Au.
1 , 1 0 , 0 0 0
+ 2 2 0 0 ð« 2 % « kÚkr{ f rþ ûký
+ 1 1 0 0 ð« 1 % { kæÞr{ f / W å[ íkh rþ ûký
1 , 1 3 , 3 0 0
ðä yL Þ «í Þûk ðuhk :
1 ) ÔÞks à kh ð uhku
2 ) nkux ÷ rhM keà x ( hM keË ) ð uhku
3 ) r£L s ç kurL kV ex ð uhku
4 ) hkßÞ ð uhku (St a t e Du t y )
5 ) ¼ ux - M kkuø kkË ð uhku (Gi f t T a x )
6 ) ç kUf hkuf z rð rL k{ Þ ð uhku (Ba n k i n g c a s h T ra n s a c t i o n T a x )
ðä L kkUÄ :
yk ík{ k{ nk÷ L kkç kqË ÚkE ø kÞu÷k Au.
ðä ¼ khí keÞ Ã khkuûk f hðuhk :
(1 ) f uL ÿ eÞ ykçkf khe s f kí k (Ce n tra l Ex c i s e T a x ) :
ðl yk ðuhku Vuõxheyku, fkh¾kLkk fu WíÃkkËLk ûkuºk Ãkh ÷kËðk{kt ykðu Au.
(2 ) f M x { z âqx e :
ðl yk f h f u þ wÕf ykÞkíkku yL ku rL kf kM kku ç ktL ku à kh ÷kø kw à kz u Au à khtíkw,
M kk{ kL Þ heíku { kºk ykÞkíkku à kh s ÷kË ð k{ kt ykð u Au.
(3 ) rðþu»k fMx{ zâqxe : ( ÷kËý rðhkuÄe sfkík ) (Anti-dumping duty) :
ðl ßÞkhu f kuE yuf rL krùík Ë uþ à kkuíkkL ke [ es ð M íkwyku à kkuíkkL kkt Ë uþ L kkt
yktíkrhf ç kò h f híkkt M kM íkk Ë hu yL Þ Ë uþ L kkt ç kò h{ kt ð u[ u, íkku
íkuð k M k{ Þu íku rL krùík [ es ð M íkwL kku ykÞkíke Ë uþ rL kf kM kf kh Ë uþ
à kh ÷kË ý- rð hkuÄe f h ÷ø kkz u Au, s u yM k{ kL k « { ký{ kt nkuÞ Au.
ykL ku s , rð þ u»k f M x { z âqx e f nuð kÞ Au.
ðl Ë k.ík. [ eL k M x e÷ - yktíkrhf ç kò h - 1 0 0 $
ò u 8 0 $ ¼ khík{ kt ð u[ u íkku
íkku 2 0 $ z âqx e- s f kík = 1 0 0 $
(4 ) ðÄkhkL ke f M x { z âqx e (Co u n te r Va i l i n g ) :
ðl ßÞkhu f kuE yuf rL krùík Ë uþ íku{ L ke rL kf kM kkuL ku « kuíM kknL k ykà kð k
{ kx u ykÞkíkf kh Ë uþ L ku ykà kð e à kz íke { n¥k{ M kç kM kez e ( Aqx Akx )
f híkkt ½ ýe ð Äkhu M kç kM kez e rL kf kM kf kh ( Ë uþ ) L ku ykà ku, íÞkhu íkuL kk
à kh ÷ø kkz ð k{ kt ykð íke z âqx e ( s f kík ) L ku ð ÄkhkL ke f M x { z âqx e
f nuð k{ kt ykð u Au.
(5 ) M kuðk f h (Se rv i c e T a x ) :
ðl {q¤¼qík heíku Mkuðk fhLkku Mk{kðuþ fkuE ÞkËe{kt fhðk{kt ykðu÷ku LkÚke.
ðl f uL ÿ M khf khu E .M k. 1 9 9 4 { kt yk f h Ë k¾÷ f Þkuo. íku{ s ð »ko 2 0 0 3
Úke 8 8 { kt ç ktÄkhýeÞ M kwÄkhk{ kt íkuL ku M ð ef ]rík { ¤ e.
ðl f uL ÿL ke M kt½ ÞkË e{ kt íkuL kku M k{ kð uþ En t ry No . 9 2 -C nuX¤ ÚkÞu÷ku
s ýkÞ Au.
ðl M kuð k f h M kuð kyku à kh s ÷kø kw à kz u Au.
ðl Ba s i c M kuð k f h = 1 4 %
SBA Ce s s = 0 . 5 %
(S. B. A. - Swa c h h Bh a ra t Ab h i y a n )
K K Ce s s = 0 . 5 %
(K. K. - Kru s h i Ka l y a n )
T o t a l Se rv i c e T a x = 1 5 %
ðä hkßÞL kkt «í Þûk ðuhkyku :
1 ) f ]r»k ykð f ð uhku
2 ) ÔÞð M kkÞ ð uhku (Pro f f e s i o n a l T a x )

5. 5
ðä L kkUÄ :
{ n¥k{ ÔÞð M kkÞ ð uhku ð kŠ»kf Äkuhýu ` . 2 5 0 0 / - ÷E þ f kÞ.
íkksuíkh{ kt, 1 4 { k Lkkýktà kt[ u yuð e ¼ ÷k{ý fhe Au fu ÔÞðM kkÞ ð uhkLke
ð kŠ»kf { ÞkoË k ` . 2 , 5 0 0 / - Úke ð ÄkheL ku 1 2 , 0 0 0 / - ð Äkhð k{ kt ykð u.
3 ) s { eL k ( M ktà kr¥k ) ykð f (L a n d Re v e n u e )
4 ) M x uB Ã k z âqx e / L kkUÄýef h (Re g i s t ra t i o n Du t y )
5 ) r{ ÷f ík ð uhku (Pro p e rt y T a x )
ðä hkßÞL kkt y«í Þûk ðuhkyku :
1 ) ð u[ kýð uhku / VAT / ð krýÂßÞf ð uhku ( ð íko{ kL kà kºkku rM kð kÞ )
2 ) Ë kY ð u[ ký Ã kh ykç kf khe s f kík
3 ) { kux h Ônef ÷ ð uhku (Mo t e r Ve h i c l e T a x )
4 ) « kýe ð uhku (An i ma l T a x )
5 ) ç kkux ð uhku (Bo a t T a x )
6 ) ¼ kiríkf M ktà krík ð uhku (L u x u ry T a x )
7 ) M kèk- s wø kkh ð uhku
8 ) { L kkuhts L k ð uhku (En t e rt a i n me n t T a x )
9 ) ð es ¤ e ð uhku (El e c t ri c i t y T a x )
1 0 ) ò n uhkí k ð u hku - Ë q hË þ oL k, h urz Þ ku, ð íko{ kL kà kºk f u E L x hL kux
rM kð kÞL kkt { kæÞ{ ku à kh (Ad v e rt i s e me n t T a x )
ðä G. S. T . (Go o d s & Se rv i c e T a x ) :
ðä [ es ðM í kwyku yL ku M kuðkyku à khL kku ðuhku :
ðl M kki« Úk{ G. S. T . L ke ¼ ÷k{ ý ð »ko 2 0 0 4 { kt rð s Þ f u÷f h M kr{ rík
îkhk f hð k{ kt ykð e níke.
ðl ¼ khík{ kt G. S. T . ykuM x Ùur÷ÞkL ku { kuz u÷ hk¾eL ku ÷uð k{ kt ykÔÞku Au.
ðl G . S . T . Ë k ¾ ÷ f h ð k { k x u 1 2 2 { w t ç k t Ä k h ý e Þ M k w Ä k h k r ç k ÷
[ [ korð [ khýk nuX¤ Au yL ku ò u G. S. T . yÂM íkíð { kt ykð þ u íkku íku
1 0 1 { ku ç ktÄkhýeÞ M kwÄkhku nþ u.
ðl nk÷L ke ÂM Úkrík ò ýeyu íkku, yk M kwÄkhkL ku M ktM kË { kt M ð ef ]rík { u¤ ð ð k
rð þ u»k ç knw{ íke « kà Œ f hð e à kz u yL ku 5 0 % hkßÞkuyu V hrs Þkík
{ ts qhe ykà kð e à kz u.
ðl òu fu, fux÷ktf hkßÞkuyu G.S.T. {kxu {tsqhe ykÃke ËeÄu÷ Au. íku{kt,
« Úk{ - ykM kk{ , rîíkeÞ - rç knkh yL ku Aêk M ÚkkL ku - ø kws hkík Au.
ðl G. S. T . nuX¤ ykð he ÷uð kÞu÷k M k{ krð ü f ux ÷ktf f uL ÿeÞ Ã khkuûk
ð uhkyku L ke[ u { ws ç k Au :
1 ) f uL ÿeÞ s f kík (Ce n t ra l Ex c i s e )
2 ) M kuð k f h
3 ) rð þ u»k f M x { z âqx e (Sp e c i a l Cu s t o m Du t y )
4 ) ð ÄkhkL ke f M x { z âqx e (Ad d i t i o n a l )
5 ) ð ÄkhkL ke ykç kf khe s f kík (Ad d i t i o n a l Ex c i s e Du t y )
6 ) ík{ k{ « f khL kkt M kuM k yL ku f uL ÿ M khf khL kkt M kh[ ks o
ðl L kkUÄ : f M x { z âqx e G. S. T . nuX¤ ykð he ÷uð k{ kt ykð e L kÚke.
ðl G. S. T . n uX ¤ y kð he ÷u ð kÞ u÷ k M k{ k rð ü f ux ÷kt f hkß Þ Ã kh ku ûk
ð uhkyku L ke[ u { ws ç k Au :
1 ) VAT
2 ) ÷kux he ð uhku (L o t t e ry T a x )
3 ) s wø kkh- M kèk à khL kku ð uhku
4 ) « ð uþ ð uhku (En t ry T a x )
5 ) « kýe ð uhku (An i ma l T a x )
6 ) ¼ kiríkf M ktà kr¥k ð uhku (L u x u ry T a x )
7 ) yL Þ ík{ k{ Ã khkuûk ð uhkyku
ç kÄkt s « f khL kkt hkßÞ M khf khL kkt M kuM k L kkç kqË ÚkE s þ u.
ðä L kkUÄ :
ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþku yLku Ë kY ÃkhLkkt ð uhkLku GST nuX¤ ykðhe ÷uðkÞku
L kÚke.
ðä GST L kwt L kðwt f h{ k¤ ¾ wt L ke[ u { ws çk Au :
5 % 1 2 % 1 8 % 2 8 %
ðl GST { wÏÞíð u 3 « f khL kkt Au :
1 ) hkßÞ GST (St a t e GST )
2 ) f uL ÿeÞ GST (Ce n t ra GST )
3 ) M kwM ktf r֒k GST (I n t e g ra t e d GST )
ðl ò u fkuE rL krùík f tà kL keL kwt f w÷ x Lkoykuð h ` . 1 . 5 fhkuz fu íkuÚke ykuAwt
n ku Þ , í kk u ík u L k k u M k{ k ð u þ hk ß Þ G ST ( St a t e GS T ) { k t f h ð k { k t
ykðþ u.
ðl M kuð k f hL kkt M ktË ¼ o{ kt ns w M kwÄe f þ wt rL krùík f hð k{ kt ykÔÞwt L kÚke.
(3 ) M kwM ktf r֒k GST (I n t e g ra t e d GST ) :
ðl yk GST yktíkh hkßÞkuL kkt ð u[ ký à kh ÷kø kw à kz þ u.
ðl økýíkhe fuLÿ Mkhfkh îkhk fhðk{kt ykðþu yLku MktçktrÄík hkßÞku{kt
ð nU[ ð k{ kt ykð þ u.
ðl ò u f u, GST Lkku yk « fkh ÷ûÞktf « urhík f h (De s t in a ti o n Ba se d
T a x ) Au.
ðä L kkUÄ :
CST (Ce n t ra l Se rv i c e T a x - f urL ÿÞ M kuð k f h yu { q¤ ¼ qík heíku
f uL ÿeÞ ð uhku Au.
ðä yM khku : ( M kqr[ í kkÚko) (I m p l i c a ti o n s )
ðl GST ‘yuf ¼khík, yuf çkòh’, ‘yuf ¼khík, yuf Ëh’ Lke LkeríkLku
« kuíM kknL k ykà kþ u.
ðl ð uà kkh f hð k{ kt M kh¤ íkk ç kL ke hnuþ u.
ðä L kkUÄ :
‘ ð u à k k h f h ð k { k t M k h ¤ í k k ’ í k u ð k u y n u ð k ÷ ð Õ z o ç k U f L k k t 2 0 1 6 L k k
ynuð k÷{kt «f krþík ÚkÞu÷ku Au. su{kt ¼khíkL ku 1 81 Ëuþku{ ktÚke 1 30 {ku
¢ { « k ó Ú k Þ u ÷ k u A u . ¼ k h í k L k k u æ Þ u Þ ‘ ð u à k k h f h ð k { k t M k h ¤ í k k ’
Ähkð íkkt Ë uþ ku{ kt « Úk{ 5 0 L kkt s qÚk{ kt M ÚkkL k { u¤ ð ð kL kku Au.
ðä 1 2 2 { k ç k t Ä k h ý e Þ M k w Ä k h ý k r ç k ÷ î k h k Ë k ¾ ÷ Ú k Þ u ÷ e L k ð e
f ux ÷ ef f ÷ { ku :
1 ) 2 4 6 -A : yk f ÷{ hkßÞ M khf khkuL ku f hM kuð k Íz à ke yL ku M kwø k{
ç kL kkð ð k M knð íkeo þ Âõ ík ç kL keL ku (Co n c u rre n t Po we r)
hnuþ u.
2 ) 2 6 9 -A : M kwM ktf r֒k GST
3 ) 2 7 9 -A : GST L kk yæÞûk nkuÆkL ke Áyu f uL ÿeÞ L kkýk{ tºke nkuÞ
Au ( hnuþ u ) . íku{ s hkßÞ L kkýk{ tºke nkuÆkL ke Áyu GST
L k k W Ã k k æ Þ û k n k u Þ A u . ( h n u þ u . ) y L Þ h k ß Þ k u L k k t
L kkýk{tºkeyku GST Mkr{ríkLkkt M kÇ Þku ç kL ku Au. ( ç kL kþ u. )
yk ík{ k{ L ke rL k{ ýqf ¼ khíkL kk hk»x ÙÃ krík îkhk Úkþ u.
ðl G ST M k r { r ík y k { k t f k u E Ã k ý « f k h L k k t V u h V k h ÷ k ð ð k L kw t L k ¬ e
f hð kL ke M k¥kk Ähkð u Au.
ðä ¼ khí keÞ ytË ks à kºk (A-1 1 2 ) :
“ ð kŠ»kf L kkýkf eÞ rnM kkç kku”
ðl M ktM kË { kt ytË ks à kºk hs q f hð kL ke s ð kç kË khe hk»x Ùà kríkL ke nkuÞ Au.
ðl ytË ks à kºk yu yuf hks f ku» keÞ L kerí k Au.

6. 6
ðä ¾ kÄ :
(1 ) ytË ks à kºkeÞ ¾ kÄ = f w÷ ¾[ o - f w÷ ykð f
ðl s u nt{ uþ kt ‘ 0 ’ þ qL Þ nkuÞ Au.
ðl ð »ko 1 9 9 7 à kAe ¼ khíku õ ÞkhuÞ ytË ks à kºkeÞ ¾kÄL ke ø kýíkhe f he
L kÚke.
ðl ¾[ o - ykð f 1 0 , { qz e r{ ÷f ík 2 0 = f w÷ 3 0
ykð f - ykð f 5 , { qz e r{ ÷f ík 1 5 , ÷kuL k 1 0 = f w÷ 3 0
(2 ) { nuM kq÷ e ¾ kÄ (Re v e n u e De fi c i t) :
ðl f w÷ { nuM kq÷e ¾[ o - f w÷ { nuM kq÷e ykð f
(3 ) yM khf khf { nuM kq÷ e ¾ kÄ (Effe c ti v e Re v e n u e De fi c i t) :
ðl { nuM kq÷e ¾kÄ - f uL ÿ M khf khu ykÃku÷ yL kwË kL k{ ktÚke hkßÞkuyu Q ¼ e
f hu÷ { qz e- r{ ÷f íkku
(4 ) hks f ku» keÞ ¾ kÄ (F i s c a l De fi c i t) :
ðl f w÷ ¾[ o - ( f w÷ { nuM kq÷e ykð f + Ë uð kt{ wõ ík { qz er{ ÷f ík ykð f )
ðl hksfku»keÞ ¾kÄ yu çkeswt fþwt s Lknª, Ãkhtíkw WAeLkk çkòhÃkØrík Au.
su{kt ËuðkLkwt MksoLk, ËuðktLke ykðf hMkeËLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
¾ [ o { nuM kq÷ e ykðf { nuM kq÷ e
ð® ð Ã kø kkh ð® ð f h
ð® ð ò nuhkíkku ð® ð f h rM kð kÞL ke ykð f
ð® ð hkßÞkuL ku yL kwË kL k ð® ð r{ ÷f ík
ð® ð ÔÞks ð® ð { qz e
ð® ð ÷kuL k ð® ð ÷kuL k
ð® ð yL kwË kL k f u M knkÞ ð® ð yL kwË kL k f u M knkÞ
ð® ð ¼ qíkf k¤ L ke ÷ku™ L ke ð M kq÷kík
f w ÷ f w ÷
ðl ytË ks à kºkeÞ ¾kÄL kkt M ks oL k { kx u s u ÷kuL k ÷uð kÞ Au íkuL ku hks f ku»keÞ
¾kã f nuð kÞ.
ðl Ë h ð »kuo ÷kuL k ø kík ð »koL kkt ÷kuL kL kwt ÔÞks ¼ hð k { kx u ÷uð k{ kt ykð u Au.
yux ÷u f u, = ç k[ íkL kkýwt = « kÚkr{ f ¾kÄ.
(5 ) «kÚkr{ f ¾ kÄ (Pri m a ry De fi c i t) :
hks f ku»keÞ ¾kÄ - ÔÞks L ke [ qf ð ýe
(6 ) rð¥kf ku» keÞ ¾ kÄ ( { wÿ ef ]í k ¾ kÄ ) (Mo n e ti z e d De fi c i t) :
ßÞkhu ytË ks à kºkeÞ ¾kÄL ku R. B. I . îkhk L kð wt [ ÷ý Akà keL ku íku{ s
ç knkh à kkz eL ku M kh¼ h f hð k{ kt ykð u Au, íÞkhu W Ë T¼ ð íke ¾kÄL ku
{ wÿef ]ík rð ¥kf ku»keÞ ¾kÄ f nuð k{ kt ykð u Au.
ðä F RBMA Ac t, 2 0 0 3 :
[ F i s c a l Re s p o n s i b i l i t y a n d Bu d g e t Ma n a g e me n t Ac t , 2 0 0 3 ]
( hks f ku»keÞ s ð kç kË kheyku yL ku ytË ks à kºk M kt[ k÷L k Äkhku, 2 0 0 3 )
ðl yk yuõ x 2 0 0 3 { kt à kM kkh f hð k{ kt ykÔÞku, s uL kkt îkhk M ktM kË ¾[ o
W Ã kh æÞkL k hk¾e þ f u Au.
ðl 2 0 0 8 L kkt ð »ko M kwÄe{ kt { nuM kq÷e ¾kÄ 0 % yL ku hks f ku»keÞ ¾kÄ 3 %
M kwÄe L ke[ u ÷kð e þ f ð k{ kt M kV ¤ íkk { ¤ e.
ðl íku{ Aíkkt, ð irïf rL kB L k M íkhL kkt ÷ûÞktf kuL ku æÞkL k{ kt hk¾eL ku E .M k.
2 0 1 2 { kt L kð kt ÷ûÞktf ku L k¬e f Þko. íku « { kýu nð u hks f ku»keÞ ¾kÄ
ð »ko 2 0 1 8 M kwÄe{ kt 3 % s ux ÷e ÷kð ð kL ke hnuþ u.
ðä f uL ÿ - hkßÞL kkt L kký kf eÞ M ktçktÄku :
(1 ) f u L ÿ y L k u h k ß Þ ð å [ u L k k ý k f e Þ † k u Œ k u L k e ð n U [ ý e : y ™ u
y‚ hf khf { nu‚ w÷e ¾kÄ.
s u{ kt, f hð uhk M ktà kqýo heíku f uL ÿL ku ÷kø kw à kz u Au.
s uð kt f u,
ðlð f M x { M k
ðlð ykð f ð uhku ( M ktM kË hkßÞ M kkÚku L k¬e f he þ f u )
ðlð ykç kf khe s f kík
ðlð f kuà kkuohuþ L k f h
ðlð { qz e ÷k¼ ð uhku (Ca p i t a l Ga i n T a x )
ðlð hu÷ð u íku{ s x à kk÷ rð ¼ kø k îkhk Úkíke ykð f
(2 ) s u{ kt, f hð uhk M ktà kqýo heíku hkßÞL ku ÷kø kw à kz u Au.
s uð kt f u,
ðlð f ]r»k ð uhku
ðlð ð es ¤ e ð uhku
ðlð x ku÷x uûk (T o l l T a x )
ðlð ÔÞð M kkÞ ð uhku (Pro f e s s i o n T a x )
ðlð ykç kf khe s f kík íku{ s L kþ e÷k ÿÔÞkuL kku f h
ðlð { L kkuhts L k ð uhku
ðlð s wø kkh yL ku M kèk à kh s f kík (Ex c i se o n g a mb li n g a n d b et t i n g )
(3 ) s u{ kt, f hð uhk f uL ÿ îkhk L kkt¾ð k{ kt ykð u Au, f uL ÿ à kh. à khtíkw, yk
f h hk ß Þk u à k k M k uÚ k e s ð M k q÷ f h ð k { k t y kð u A u y L k u y{ ÷ ef ]í k
f hð k{ kt ykð u Au.
s uð kt f u,
ðlð [ uf , « kur{ M khe L kkux . . . . ð ø kuhuL kkt rç k÷ ç kL kkð ð k à kh ÷kø kíke M x uB à k
z âqx e.
ðlð Mkkç kw, þu®ðø k ¢e{ s uð e yki»krÄÞwõík ÃkuËkþku çkL kkðð k Ãkh ÷kø kíke
yuõ M kkE Í z âqx e.
(4 ) s u{ kt, fhð uhk L kk¾ð k{ kt yLku W ½ hkð ð k{ kt ykð u Au f uLÿ îkhk, Ãký
« { ký¼ qík f hð k{ kt ykð u Au hkßÞ îkhk.

7. 7
s uð kt f u,
ðlð hu÷ð u L kqh yL ku ¼ kz k à kh L k¾kíkku f h.
ðlð f uL ÿeÞ ð u[ ký ð uhku ðl r{ ™ ÷o x uûk :
(5 ) s u{ kt, f hð uhk L kk¾ð k{ kt ykð u Au yL ku ø kýíkhe f hð k{ kt ykð u Au
f uL ÿ îkhk à ký hkßÞkuL kku à ký íku{ kt rnM M kku nkuÞ Au.
s uð kt f u,
ðlð M ktM kË L k¬e f hu íku ç kÄkt f hð uhk
ðlð ykç kf khe s f kík ( { urz f ÷ rM kð kÞ )
ðlð ykð f ð uhku
ðä L kký kà kt[ (F i n a n c e Co m m i s s i o n ) :
ðl Ë h 5 ð »kuo L kkýkà kt[ L ke{ ð kL kwt f kÞo hk»x Ùà kríkL kwt nkuÞ Au. s u{ kt hkßÞku
M kkÚku f ux ÷e hf { f uð e heíku ð nU[ ð e íkuL kku yuf ytË ks nkuÞ Au.
ðl AuÕ÷k 1 4 { k L kkýktà kt[ L ke rL k{ ýqtf ð kÞ. ð e. huœe (Y. V. Re d d y ) Lkk
yæÞûkà kýk nuX¤ ÚkE Au.
ðl M kki« Úk{ L kkýktà kt[ f u. M ke. rL kÞkuø keL kkt yæÞûkà kýk nuX¤ L ke{ ð k{ kt
ykÔÞwt níkwt.
ðl 1 4 { k L kkýktà kt[ L ke f ux ÷ef ò uø kð kE yku L ke[ u { ws ç k Au :
{ kà kË tz f u ÷ ûÞktf ku (Pa ra m e te rs ) (Pe rc e n ta g e % )
1 ) ykð f L kwt ytíkh (I n c o me Di s t a n c e ) 5 0 %
2 ) ð M íke (Po p u l a t i o n ) 1 7 . 5 %
3 ) rð M íkkh (Are a ) 1 5 %
4 ) ð M íke M kt¢r{ ík ç kË ÷kð
f u à krhð íkoL k- 2 0 0 1
(De mo g ra p h i c Ch a n g e ) 1 0 %
5 ) ykåAkrË ík ð L krð M íkkh
(F o re s t Co v e r) 7 . 5 %
1 0 0 %
ðl [ k uÚ kk L kký kà kt [ L ku ø kk z ø ke ÷ L k ký k f e Þ Ã k Ø r í k Ga d g i l F i n a n c e
F o rm u l a à ký f nuð kÞ Au.
ðl ÷½ wŒ { x f kð khe ç ktÄkhýeÞ heíku hkßÞku M kkÚku ð nut[ kÞu÷k ð ø keof ]ík
nkuðk òuEyu. ßÞkhu, 8 0 { k çktÄkhýeÞ M kwÄkhku, 20 00 {wsç k hkßÞku
M kkÚku V hrs Þkík 2 9 % rnM M kku ð ø keof ]ík ÚkÞu÷ku nkuð ku ò uE yu.
ðl íkks uíkh{ kt 1 4 { k L kkýktà kt[ { kt hkßÞku ð å[ u 4 2 % rnM M kkL ke V k¤ ð ýe
rL krùík f hð k{ kt ykð e Au.
ðä f ux ÷ ktf í kÚÞku :
ðl { n¥k{ - « Úk{ - W ¥kh « Ë uþ
rîíkeÞ - rç knkh
ík]íkeÞ - { æÞ« Ë uþ
ø kws hkík 1 3 { k M ÚkkL k à kh Au.
ðl ÷½ wŒ { - « Úk{ - rM kr¬{
rîíkeÞ - ø kkuð k ( rð M íkkh, ð M íke )
ík]íkeÞ - r{ Íkuh{
ø kws hkík 2 9 { k M ÚkkL k à kh Au.
ðl L kkUÄ : L kkýkà kt[ îkhk ¼ ÷k{ ý f hkÞu÷ rL krùík ¼ tz ku¤ f u rnM M kku
f uL ÿþ krM kík « Ë uþ kuL ku ÷kø kw à kz íkku L kÚke.
ðä ¼ k h í k e Þ y Ú k o í k t º k { k t { ¤ í k e h k n í k k u ( { n ¥ k { Ú k e ÷ ½ w Œ { í k h V )
(Su b s i d i e s ) :
1 ) yÒ k
2 ) ¾kíkh ( hkM kkÞrýf )
3 ) Ã kux Ùkur÷Þ{
4 ) íÞks
5 ) yL Þ hkníkku
ðl ð»ko 2017 -’ 18 Lkk ytËksÃkºk {wsçk, fw÷ hkníkkuLkwt fuLÿ MkhfkhLkwt rçk÷
`. 2 . 5 ÷k¾ fhkuzLkwt Lk¬e ÚkÞu÷wt Au. su{kt, {kºk yÒkLke hkníkkuLkwt «{ký
s 50% Úke ðÄkhu yux÷u fu `. 1 . 25 ÷k¾ fhkuzLkwt Au.
ðl h kn í kk u L kw t « { ký yL k u ¼ k hý ½ x k z ð k { k x u ¼ kh í k M kh f k hu yu f
ÞkusLkk y{÷{kt {qfe Au, suLku DBT - Direc t Be nifi t Transf er íkhefu
yku¤ ¾ð k{ kt ykð u Au.
ðl yk Þkus L kk rnL Ë e{ kt PAHAL - ÐãH L kk{ Úke yku¤ ¾kÞ Au. yk
Þkus™ku ‘«íÞûk ÷k¼ nMŒktŒh Þkus™k’ Œhefu „wshkŒe{kt yku¤¾kÞ
Au, s u™k {kxu s™- Ä™ ¾kŒ w, ykÄkh f kzo y™ u { kuƒ kE÷ Vku™ nkuðk
s Y he Au.
ðä ÷ uý Ë uý L ke í kw÷ k :
ðl yk yuf yuðk «fkhLke ÔÞðMÚkk fu ¾kíkwt Au, su rðï MkkÚkuLke ykŠÚkf
÷uð z - Ë uð z L kku M kwà kuhu ÏÞk÷ ykà ku Au.
ðl f kuE Ãký Ë uþ Lke { æÞMÚk çkUf ÷uýË uýL ke íkw÷kL ku ò ¤ ðð kL kwt f kÞo fhu
Au.
¼ khík{ kt yk f kÞo R. B. I . L kwt Au.
ðl yk íkw÷k nt{ uþ kt z ku÷h{ kt ($ ) s ¤ ð kÞ Au.
ðl ÷uýË uýL ke íkw÷kL kwt { k¤ ¾wt yktíkhhk»x ÙeÞ L kkýk¼ tz ku¤ îkhk (BMP-6
{ uL Þwy÷ ) rL krùík f hð k{ kt ykÔÞwt Au.
ðl rð ïL ke ÷uýË uý íkw÷k nt{ uþ kt € Z e ro - 0 Au.
÷uýË uýL ke íkw÷k ( + )

8. 8
ßÞkt, rL kf kM k = +
ykÞkík = -
ðl ÷uýË uýLke íkw÷k{kt ßÞkhu ‚CADƒ þç Ë ð kà khð k{ kt ykð u íÞkhu nt{uþkt
[ k÷ w ¾ kí kkL ke ¾ kÄ M k{ s ð e.
ðl ‘÷uýËuý íkw÷k{kt íkt„e fu fxkufxe’ þçË «Þkusðk{kt ykðu íÞkhu Wå[
[ k÷ w ¾ kí kkL ke ¾ kÄ M k{ s ð wt.
ðl E . M k . 1 9 9 1 { k t ÷ u ý Ë u ý í k w ÷ k L k e f x k u f x e W Ë T ¼ ð e í Þ k h u , ¼ k h í k u
yktíkhhk»x ÙeÞ L kkýkt¼ tz ku¤ (I MF - I n t e rn a t i o n a l Mo n e t o ry F u n d )
à kkM kuÚke 6 . 5 yç ks z ku÷hL ke ÷kuL k { ktø ke níke.
ðl ÷uýË uý íkw÷kL kku [ k÷w ¾kíkk{ kt ( M khà ÷M k ) ð Äkhku L kkUÄkÞku nkuÞ íkku íku
E .M k. 1 9 9 7 L kwt ð »ko níkwt.
ðä ¼ khí kL ke ÷ uý - Ë uý í kw÷ kL kkt ð÷ ý ku :
[ k÷w ¾kíkkL ke ¾kÄ 2 0 1 2 - 4 . 7 %
[ k÷w ¾kíkkL ke ¾kÄ 2 0 1 3 - 1 . 7 %
[ k÷w ¾kíkkL ke ¾kÄ 2 0 1 4 - 1 . 8 %
[ k÷w ¾kíkkL ke ¾kÄ 2 0 1 5 - 1 . 1 %
ðä ykÚke f ne þ f kÞ f u, _ _ _ _ _ _ _ _ .
ðl ¼ khíkL ke ÷uýË uý íkw÷k{ kt [ k÷w ¾kíkkL ke ¾kÄ AuÕ÷kt 5 ð »kkuoÚke ½ x e
hne Au.
L kk, yk rð ÄkL k ¾kux wt Au.
ðä 5 M kðkuoå [ rL kf kM k ûkuºkku :
1 ) Ã kux Ùkur÷Þ{ Ã kuË kþ ku ( f w÷ 2 1 rhV kE L khe, yurþ ÞkL ke M kkiÚke { kux e
ø kws hkík{ kt - ò { L kø kh{ kt Au )
2 ) yuÂL s rL kÞhetø k M kk{ kL k
3 ) f ]r»k
4 ) hM kkÞýku
5 ) híL kku yL ku yk¼ q»kýku ( Íð uhkík )
ðä 5 M kðkuoå [ ykÞkí kûkuºkku :
1 ) Ã kux Ùkur÷Þ{ ( ¢qz ykuE ÷ )
2 ) { qz e M kkÄL kku (Ca p i t a l Go o d s )
3 ) M kkuL kwt
4 ) E ÷uõ x ÙkurL kf W Ã kf hýku
5 ) hM kkÞýku
ðä 5 M kðkuoå [ rL kf kM kûkuºk rðM í kkh :
1 ) U. S. A.
2 ) U. A. E. ( ÞwL kkE x uz ykhç k y{ ehkík - Ë wç kE )
3 ) nkUø kf kUø k
4 ) [ eL k
5 ) U. K. ( ÷tz L k )
ðä 5 M kðkuoå [ ykÞkí kûkuºk rðM í kkh :
1 ) [ eL k
2 ) M kkW Ë e yhurç kÞk
3 ) ÂM ð íÍ÷uoL z ( E ÷uõ x ÙkurL kf W à kf hýku )
4 ) U. S. A.
5 ) U. A. E.
ðä rðï ¢ { ktf à kwL k:ò ¤ ðý e{ kt :
¼ khík - « Úk{ ¢{ u - 7 0 yç ks z ku÷h
[ eL k - rîíkeÞ ¢{ u - 6 0 yç ks z ku÷h
rV r÷à kkE L M k - ík]íkeÞ ¢{ u - 2 5 yç ks z ku÷h
{ uÂõ M kf ku - [ íkwÚko ¢{ u - 2 2 yç ks z ku÷h
L kkE SrhÞk - Ã kkt[ { k ¢{ u - 2 1 yç ks z ku÷h
• • •

9. 1
ðä f w÷ / f k[ e ½hu÷ wt … uË kþ / W í … kË ™ :
Gro s s Do m e s ti c Pro d u c t :
f kuE yuf Ë uþ { kt … kutŒ k™ kt s Ë uþ { kt ð ‚ Œ k ™ k„rhf ku f u rð Ë uþ eyku
îkhk Ëuþ™e ytËh ÚkŒwt ðM Œwyku y™u ‚uð kyku™wt fw÷ ytrŒ{ Wí…kË™
yux ÷u f w÷ ½ hu÷wt (yktŒ rhf ) … uË kþ .
ðä GDP W í … L ™ f hŒkt … rhƒ¤ ku :
(1 ) s { e™ (f wË hŒ e M ºkkuŒ ) ð® ¼ kz wt
(2 ) ©{ ð® ðuŒ™
(3 ) { qz e ð® ÔÞks
(4 ) (En t e rp re n u e r) r™ Þkus f ð® ™ Vku
= GDP
yux ÷u f u, Œ u™ u … rhƒ ¤ ÷ûke rf t{ Œ f ne þ f kÞ.
U. S. A. - $ 1 4 rx Ùr÷Þ™ € 3 . 4 %
[ e™ - $ 9 - 1 0 rx Ùr÷Þ™ € 6 . 7 %
¼ khŒ - $ 4 rx Ùr÷Þ™ € 7 . 8 %
ðä ƒò h rf t{ Œ … h G. D. P. :
GDP
(NP )
= GPP
(FC)
+ (y« íÞûk f hð uhk - hknŒ ku)
= 1 0 0 + ( 1 5 % - 5 )
= 1 0 0 + 1 0 = 1 1 0
ðä rM Úkh ¼ kð … h G. D. P. :
G. D. P. = V w„kð k ‚ { kÄk™ f khe G. D. P.
[ I n f l a t i o n Ad j u s t e d G. D. P. ]
ðä GNP (Gro s s Na ti o n a l Pro d u c t)
f w÷ / f k[ e hk» x ÙeÞ … uË kþ / W í … kË ™ :
GNP = GNP + rð Ë uþ { kt hnuŒ k ¼ khŒ eÞku™ e ykð f –
¼ khŒ { kt hnuŒ kt rð Ë uþ eyku™ e ykð f
ðä NDP (Ne t Do m e s ti c Pro d u c t)
[ kuϾ wt yktŒrhf / ½hu÷ wt W í … kË ™ :
NDP = GDP - ½ ‚ khku (De p re c i a t i o n )
ðl yuf tË hu y{ wf r™ rùŒ ‚ { Þ„k¤ kyu { qz ef eÞ ‚ kÄ™ ku{ ktÚke ½ ‚ khku
(ƒ kË ƒ kf e) ÚkkÞ Au.
ðl { qz ef ]Œ ‚ kÄ™ ku™ wt { qÕÞ ([ eßð M Œ wyku™ wt) W í… kË ™ ™ kt ‚ { Þu ÷k„Œ kt
½ ‚ khku™ u f khýu ½ x Œ wt hnu Au.
ðä NNP (Ne t Na ti o n a l Pro d u c t)
[ kuϾ e hk» x ÙeÞ … uË k‚ / W í … kË ™ :
NNP = GNP - ½ ‚ khku.
Œ uÚke, f ne þ f kÞ f u, GNP < GDP
ðl NNP Lku [kuϾk hk»xÙeÞ Wí…kË™™u hk»xÙeÞ ykðf …ý fne þfkÞ Au.
{ kÚkkË eX (ÔÞÂõ Œ „Œ ) ykð f = Ë uþ ™ e hk»x ÙeÞ ykð f
Ë uþ ™ e f w÷ s ™ ‚ tÏÞk
ðä ‚ { ŒwÕÞ ¾ heË þ Âõ Œ :
(Pu rc h a s i n g Po we r Pa ri ty )
ðl ß Þ k h u , h k » x Ù e Þ [ ÷ ý ™ e ‚ h ¾ k { ý e y k t Œ h h k » x Ù e Þ y r Ä f ] Œ
( St a n d a rd ) [ ÷ý ‚ kÚku f hð k{ kt ykð u (Äkhku f u z ku÷h $ ‚ kÚku)
íÞkhu Œ u ƒ u ð å[ u ‚ { Œ w÷k ßÞkt ykð u – Œ u ð Œ o{ k™ rð r™ { Þ Ë h
y™ u rð r™ { Þûk{ Œ k Œ u ƒ u r™ rùŒ ð M Œ wyku f u [ ÷ý™ e ‚ { Œ wÕÞ
(‚ { Œ ku÷) ¾heË þ Âõ Œ r™ rùŒ f hu Au.
ðl Äkhku f u, U. S. = 1 $ = 1 (Mc d ) ƒ „oh
¼ khŒ 1 $ = 6 6 `
= 2 (Mc d ) ƒ „oh
ðl ykð k ‚ { Þu f ne þ f kÞ f u,
¼ khŒ ™ e ‚ { Œ ku÷ ¾heË þ Âõ Œ y{ urhf k f hŒ kt ð Äkhu Au.
ðl G. D. P. { kx u ð »ko 2 0 1 1 ™ u … kÞk™ k ð »ko Œ hef u ÷uð kÞ Au.
ðä … kÞk™wt ð» ko ™¬e f uðe heŒu ÚkkÞ Au ?
su ð»ko{kt fkuE …ý «fkh™e y‚kÄkhý ½x™k ÞwØ, Ëw»fk¤, fwËhŒe
yk…r¥kyku ™ ÚkE nkuÞ Œuðk ‚kÄkhý fu ‚k{kLÞ {wõŒ ð»ko™u …kÞk™kt
ð »ko Œ hef u ÷uð k{ kt ykð u Au.
ðä … kÞk™e y‚ h yux ÷ u þ wt ? ( 2 0 1 1 UPSC ) :
yuð e … rhÂM ÚkrŒ f u ßÞkt W å[ ykÄkh – ™ e[ ku ð ]rØ Ë h yk… u Au
y™u ™ e[ ku f u r™ B ™ ykÄkh – Q t[ ku ð ]rØ Ëh yk… u Au yuð e ‚{ k™
ð ]rØ™ e … rhÂM ÚkrŒ ™ u … kÞk™ e y‚ h f nu Au.
ðä ¼ khŒeÞ ykÞkus ™ :
ykrÚk of ykÞkus ™ yu yuf yuð k « f k h™ wt ‚ wyk Þkurs Œ ¼ khŒ eÞ
ykÞkus ™ Au f u s u{ kt Ë uþ ™ kt M ºkkuŒ ku™ ku W … Þku„ Ë uþ ™ e s hk»x ÙeÞ
‚ t… r¥k™ kt { n¥ð ™ ku ð Äkhku f hð k { kx u ÚkkÞ Au.
ðä ykÞkus ™™ku ErŒnk‚ :
ðl E .‚ . 1 9 3 4 – yu{ . rð ïuïhiÞk
ðl ‘¼khŒ™wt ykÞkursŒ yÚkoŒtºk’ ™k{™wt Œuykuyu ÷¾u÷wt …wMŒf ¼khŒeÞ
ykÞkus ™ { kx u™ wt ‚ ki« Úk{ ÷¾ký (Ë M Œ kð us ) nŒ wt.
ðl E . ‚ . 1 9 3 8 { k t ©e s ð k nh ÷k ÷ ™ nu hw ™ k t (™ uŒ ]íð ) yæ Þû k… Ë nu X¤
¼khŒeÞ hk»xÙeÞ fkut„úu‚ îkhk ykÞkus™ ‚r{rŒ™e h[™k fhðk{kt ykðe.
ðl òufu, rîŒeÞ rðïÞwØ™u fkhýu yk ‚r{rŒyu ƒ™kðu÷ ™erŒ y{÷e
ƒ ™ e þ f e ™ net.
ðl íÞkhƒ kË , E .‚ . 1 9 4 4 { kt ƒ kuB ƒ u™ kt ykiãkur„f s qÚk îkhk ‘ { wtƒ E
à ÷k™ ’ hs q f hð k{ kt ykÔÞku.
su™ku nuŒ w ykð Œk 1 0 ð»ko{kt {kÚkkËeX ykð f ƒ {ýe ÚkkÞ Œ uðku nŒku.
ykð k ykÞkus ™ ™ u { qz eð kË e M ð ¼ kð ™ ku f ne þ f kÞ.
¼ k h í k e Þ y Ú k o Ô Þ ð M Ú k k P a r t - 2
HO : r€ xeo ntW‚, ƒtu h„ ztR …† ‡ ntu € † e tsw { tk , ‚u ˆ‚ R ‰L zŠ t ‚t{ u , R L f{ xu ‹t [th hM ƒt, ytŒ { htu z, y{ tŽt.
{ r „ † ‡ h h t u z t ‚ w h ƒ Ž € ‚ t z ‡ t u h t Ž ˆ € r Ž ‘ t † ‡ h ‡ t k e † ‡ h { n u ‚ t „ t ’ t € † ’ w h … n { ƒ † ‡ h h t s f t u x t Ž † ‡ h
B ranch es
‡w shtƒ “nu h ‚uŽt y tŠtu‡ (G P S C) y tŠtursƒ ‡ws htƒ ŽneŽxe ‚u Žt Ž‡o 1 / {w€ fe ‚u Žt Ž‡o 1 -2 ’h e‹tt

10. 2
ðä „ktÄe ykÞkus ™ :
1 9 4 4 - ©e{ L ™ ™ khkÞý îkhk ƒ nkh … kz u÷ ™ ð e ykÞkus ™ ™ erŒ .
ðl yL Þ yuf ™ erŒ s u ‘ „ktÄe ykÞkus ™ ’ Œ hef u yku¤ ¾kE , Œ u … ý
©e{ L™™khkÞý îkhk s yk…ðk{kt ykðe nŒe. s u{kt, fwrxh Wãku„ku
(Co t t a g e I n d u s t ry ) y™ u f ]r»krð f k‚ - { wÏÞ æÞuÞ nŒ kt.
ðä … e… Õ‚ Ã ÷ k™ :
ðl { wtƒ E - yu{ . yu™ . hkuÞ. - E .‚ . 1 9 4 5
ðl { wÏÞ æÞuÞ - ò rŒ ð kË (Co mmu n i s m)
ðä ‚ ðkuoË Þ Ã ÷ k™ :
ðl s Þ« f kþ ™ khkÞý - E .‚ . 1 9 5 0
ðä ykÞkus ™ … t[ (Pl a n n i n g Co m m i s s i o n ) :
ðl ©e. fu. ‚e. r™Þku„e™e ¼÷k{ý™u ykÄkhu ykÞkus™ …t[™e h[™k ÚkE.
ðl E . ‚ . 1 9 5 2 { k t hk »x Ùe Þ rð f k ‚ ‚ r { r Œ (N a t i o n a l De v e l o p me n t
Co u n c i l ) ™ e h[ ™ k f hð k{ kt ykð e.
ðl 1 òL Þwykhe, 2 01 5 - ™erŒ ykÞku„™ e MÚkk…™k ‚ kÚku ykÞkus™ … t[
™ kƒ qË ÚkE „Þwt.
ðä ykÞkus ™™kt { kuz u÷ ku :
(1 ) nuhkuz - z ku{ h { kuz u÷ :
ðl « Úk{ … t[ ð »keoÞ Þkus ™ k yk { kuz u÷ … h ykÄkrhŒ nŒ e.
ðl s u™ wt ‚ qºk =
= = 1 0 ([ kuϾwt f kÞo)
(2 ) I COR { kuz o÷ :
( I n s u re me n t a l Ca p i t a l Ou t p u t Ra t i o )
ðl yux ÷u f u ð e{ kf eÞ { qz e W í… kË ™ « { ký.
ðl s u™ wt ‚ qºk =
(3 ) ™nuhw - { nk÷ ™kurƒ‚ ™erŒ :
ðl ƒeS y™u …kt[{e …kt[ð»keoÞ Þkus™kyku yk {kuzu÷ …h ykÄkrhŒ nŒe.
ðl s u{ kt ¼ khu W ãku„ku™ u { n¥ð yk… ð k{ kt ykÔÞwt nŒ wt.
(4 ) 1 9 9 1 ™e ykiãkur„f ™erŒ :
ðl W Ë khef hý, ¾k™ „ef hý y™ u ð irïf ef hý™ e ™ erŒ
ðl Li be ri sa ti on , Priv at iza ti on & Glo ba li za ti on Po li cy € L .P.G. Po li cy
ðl s u hkð - { ™ { kun™ { kuz u÷ Œ hef u … ý yku¤ ¾kÞ Au.
ðl rð Ë uþ e hkuf kýku™ u yk ™ erŒ « kuí‚ kn™ yk… Œ e nŒ e.
ðl r™ f k‚ - « kuí‚ kn™ ku … ý yk ™ erŒ { kt nŒ kt.
ðl ò nuhûkuºk { kx u™ kt y™ k{ Œ ku™ u Ë qh f hð k{ kt ykÔÞkt.
ðl …hðk™ k ( Li ce nc e ) {tsqhe îkhk ykiãkur„f «ðuþ ™ku yk ™erŒ ‚kÚku
ytŒ ykÔÞku.
ðä ykÞkus ™™kt «f khku :
(yÚkoŒtºk™kt «f khku y™u { kuz u÷ ku) :
(1 ) { qz eðkË e yÚkoŒtºk (Ca p i ta l i z e d Mo d e l ) :
ðl yk ÏÞk÷ yÚkoþkMºk™kt r…Œk yuz{ ÂM{Úk îkhk hsq ÚkÞku nŒku. su Œu{ýu
…kuŒk™kt …wMŒf ‘hk»xÙ™e ‚t…r¥k – Wealth of Nations ’{kt {qõÞku nŒku.
ðl yk yuð wt yÚkoŒ tºk Au f u ßÞkt ‚ hf kh f kuE r™ ýoÞ{ kt « ð uþ f u Ë ¾÷
fhŒe ™ Úke, …htŒw ¾k™ „e ‚tMÚkk …kuŒ u òŒu s ™ ¬e fhu Au fu õ Þkt,
f ux ÷wt, þ u™ wt, õ Þkhu y™ u f uð e heŒ u W í… kË ™ f u r™ { koý f hð wt.
ðl ynet, ‘ { kt„ fu E åAkyku’ ™ u æÞk™ { kt ÷uð kÞ Au, ™ net f u s YrhÞkŒ ku™u.
(2 ) ‚ { ks ðkË e yÚkoŒtºk ( So c i a l i s t Mo d e l ) :
ðl f k÷o { kf o‚ u Œ u{ ™ kt … wM Œ f ‘ Ë k‚ f ur… x ÷’ { kt yk rð [ kh ykÔÞku Au.
ðl ynet, f Þkt, fux ÷wt, f uð e heŒ u, õ Þkhu W í… kË ™ f hð wt, þ u™ wt W í…kË ™
f hð wt Œ u ‚ t… qýo… ýu ‚ hf kh s ™ ¬e f hu Au.
ðl ynet, ‚ hf kh™ e { n¥k{ Ë ¾÷„ehe nkuÞ Au, ßÞkhu ¾k™ „e ‚ tM Úkk
f u ÔÞÂõ Œ yku™ e ¾qƒ { ÞkorË Œ ¼ qr{ f k hnu Au.
ðl ynet, ‘ { kt„ f u E åAkyku’ … h ™ net, … htŒ w ‘ s Y rhÞkŒ ’ … h æÞk™
yk… ð k{ kt ykð u Au.
ðä ™kutÄ : ßÞkhu f kuE … ý yÚkoŒ tºk f èhð kË e ƒ ™ u íÞkhu ‚ { ks ð kË e
… Ø r Œ f u ‚ { k s ð k Ë e y k u Œ u ™ e ¾ k ™ „ e ¼ q r { f k f u ¾ k ™ „ e f h ý
y… ™ kð ð k™ u ƒ Ë ÷u Œ u{ ™ u ‚ kB Þð kË e Ë uþ { kt Y … ktŒ h f hu Au.
(3 ) r{ © yÚkoŒtºk (Mi x e d Ec o n o m y ) :
ðl ßnku™ f uE L ‚ îkhk yk rð [ kh yk… ð k{ kt ykÔÞku Au.
ðl ynet ò nuh y™ u ¾k™ „e - yu{ ƒ t™ u ûkuºkku ‚ tÞwõ Œ heŒ u f kÞo f hu Au.
ðl yk … ØrŒ y… ™ kð ™ kh ‚ ki« Úk{ hk»x Ù – £kL ‚ Au.
ðl ¼ khŒ { kt … ý r{ © yÚkoŒ tºk™ e ™ erŒ y… ™ kð kÞu÷e Au.
ðä M ð¼ kð™kt ykÄkhu ykÞkus ™™k «f khku :
(T y p e s o f Pl a n s o n b a s i s o f Na tu re ) :
(1 ) yk¿kkÚko ykÞkus ™ y™u «urhŒ ykÞkus ™
(I m p e ra ti v e Pl a n n i n g & I n d u c e d Pl a n n i n g )
ðl y k™ u – û ku º ke Þ yk Þ ku s ™ ( a re a p l a n n i n g ) … ý f nu ð k Þ A u . s u
yrÄf]Œ ykÞkus™ Au, fkuE™kt nwf{ fu yk¿kk îkhk ykÞkus™ ÚkkÞ Au.
ðl yk «fkh™wt ykÞkus™ ‚{ksðkËe y™u ‚kBÞðkËe – ƒt™u hk»xÙku fhu Au.
ðl ¾k™ „e nM Œ ûku… ynet M ð ef kÞo ™ Úke.
ðl y k « f k h ™ k t y k Þ k u s ™ ™ u x k u [ - ™ e [ u y r ¼ „ { ( T o p - d o w n
Ap p ro a c h ) Œ hef u … ý yku¤ ¾ð k{ kt ykð u Au.
(2 ) r™Ë uorþ Œ ykÞkus ™
(I n d i c a ti n g / I n d u c e d Pl a n n i n g ) :
ðl { æÞM Úk « f kh™ kt ykÞkus ™ ™ ku y¼ kð
ðl ƒ ò h™ kt … kÞk … h ykÞkus ™ .
ðl ¼ k„eË khe™ u y… kŒ wt « kuí‚ kn™ .
ðl y{ urhf k s uð k { qz eð kË e hk»x Ùku îkhk ykð wt ykÞkus ™ y… ™ kð kÞ Au.
ðl ™ e[ u- x ku[ yr¼ „{ ( Bo t t o m-T o p Ap p ro a c h )
ðä ™kutÄ : E.‚. 19 91 … nu÷kt ¼khŒ yk¿kkÚko ykÞkus™ y…™ kðŒ wt nŒwt.
ßÞkhu, nŒ u ¼ khŒ { kt r™ Ë uorþ Œ ykÞkus ™ y… ™ kð kE hÌkwt Au.
ðä ‚ { Þ™kt ykÄkhu ykÞkus ™™kt «f khku :
( Pl a n n i n g o n th e b a s i s o f T i m e )
(1 ) x qtf k„k¤ k™wt ykÞkus ™ :
( Sh o rt-te rm Pl a n n i n g )
ðl s u™ u ð kr»kof Þkus ™ k f u r™ Þtºkf Þkus ™ k … ý f nuð kÞ Au.
ðl ‚ k{ kL Þ heŒ u 1 ð »ko™ ku ‚ { Þ„k¤ ku Ähkð u Au.
ðl ytË ks … ºk yu ¼ khŒ ™ wt x qtf k„k¤ k™ wt ykÞkus ™ Au.

11. 3
(2 ) { æÞ{ „k¤ k™wt ykÞkus ™ :
( Me d i u m -te rm Pl a n )
ðl ‚ k{ kL ÞŒ : Œ u{ kt 3 Úke 7 ð »ko™ ku ‚ { Þ„k¤ ku nkuÞ Au.
ðl ¼ khŒ ‚ k{ kL Þ heŒ u yk « f kh™ wt ykÞkus ™ 5 ð »ko™ kt ‚ { Þ„k¤ k
{ kx u y™ w‚ hu Au.
ðl hrþ Þk 7 ð »ko™ kt ykÞkus ™ ™ e … ØrŒ y… ™ kð u Au. Œ u™ kt W … hÚke s
¼ khŒ u { æÞ{ „k¤ k™ wt ykÞkus ™ y… ™ kÔÞwt Au.
(3 ) ÷ ktƒk„k¤ k™wt ykÞkus ™ :
( L o n g -te rm Pl a n )
ðl ‚ k{ kL ÞŒ : Œ u{ kt 1 0 -3 0 ð »ko™ ku ‚ { Þ„k¤ ku nkuÞ Au.
ðl s u™ u … rh«uûÞ ( Pre s p e c ti v e ) ykÞkus ™ … ý f nuð kÞ Au.
ðl Œ ks uŒ h{ kt, ™ erŒ ykÞku„u … ý yk « f kh™ kt ykÞkus ™ ™ u y{ ÷{ kt
{qõÞwt Au. … htŒw, Œu 1 5 ð»ko™ku ytË ks ð Äw ÷ktƒ ku ÚkŒkt r™»V¤ s ðk™e
¼ erŒ Úke ( 3 x 5 )™ kt x qf k„k¤ k{ kt … rhð rŒ oŒ f Þkuo Au.
ðä ‚ w„B ÞŒk y™u f X kuhŒk™kt ykÄkhu ykÞkus ™™kt «f khku :
( Pl a n n i n g o n th e b a s i s o f F l e x i b i l i ty a n d Re g i d i ty ) :
( 1 ) { k¤ ¾ k„Œ ykÞkus ™ ( Stru c tu ra l Pl a n ) :
ðl { k ¤ k ¾ k „ Œ y k Þ k u s ™ ™ k u n u Œ w h k » x Ù ™ e ‚ k { k r s f y ™ u y k r Ú k o f
ÔÞð M Úkk{ kt ‚ khku ‚ wÄkhku ÷kð ð k™ ku Au.
ðl ¼ k hŒ { k t s { e ™ Ë khe « Úk k™ e ™ kƒ qË e y u { k ¤ ¾k „Œ y kÞk us ™ ™ wt
… rhýk{ Au.
ðl {k¤¾k„Œ ykÞkus™ ‘ su™e …k‚u Au’ Œu™e … k‚uÚke ÷E ™u ‘s u™ e …k‚u
™ Úke’ Œ u™ u yk… ð wt – Œ uð kt « f kh™ wt ykÞkus ™ Au.
ðl hrþ Þk { k¤ ¾k„Œ ykÞkus ™ yk… ™ kð u Au.
( 2 ) f kÞkoí { f ykÞkus ™ ( F u n c ti o n a l Pl a n n i n g ) :
ðl ynet, ‚ k{krsf - ykrÚkof {k¤¾k™u ƒË÷ð k{kt ykðŒ wt ™ Úke. …htŒw,
ð Äw ‚ khk r™ ð uþ ( i n p u t ) îkhk W í… kË f Œ k ( p ro d u c t i v e )™ wt « { ký
ð Äkhð k{ kt ykð u Au.
ðl Ë k.Œ . ð »ko 1 9 6 9 { kt ÚkÞu÷e nrhÞk¤ e ¢ktrŒ .
ðä ‚ { Þ™k rn‚ kƒu ƒË ÷ kð f hðku :
( Sh i ft i n th e fo c u s o v e r ti m e )
… t[ ð» keoÞ ÷ ûÞktf ku r‚ rØ ( % )
Þkus ™kyku (Ch a ra c t e ri s ti c s (Ac h i e v e m e n ts
(5 Ye a r Pl a n s ) T a rg e ts ) As s e s m e n ts )
(1 ) (… nu÷e) « Úk{ f ]r»k f ]r»k W í… kË f Œ k{ kt
… t[ ð »keoÞ Þkus ™ k f u. yu™ . hks ™ kutÄkÞu÷ku
1 yur« ÷, 1 9 5 1 Úke îkhk r™ r{ oŒ ð Äkhku
3 1 { k[ o, 1 9 5 6 2 . 1 - ÷ûÞktf
3 . 6 - « kà Œ ktf
(2 ) rîŒ eÞ (ƒ eS) ™ nuhw ÷ûÞktf - 4 . 5
… t[ ð »keoÞ Þkus ™ k { nk÷™kurƒ ‚ « kà Œ ktf - 4 . 1
(1 9 5 6 - 1 9 6 1 ) { kuz u÷ M x e÷ Ã ÷kL x :
¼ khu W ãku„ku (1 ) Ë „ko… wh (Þw.f u.)
{ qz e W ãku„ku (2 ) r¼ ÷kE (hrþ Þk)
(3 ) Y hf u÷k (s { o™ e)
(3 ) Œ ]Œ eÞ (ºkeS) ¾uŒ e y™ u W ãku„ku ÷ûÞktf - 5 . 6
… t[ ð »keoÞ Þkus ™ k ð å[ u ‚ { k™ Œ k « kà Œ ktf - 2 . 8
( 1 9 6 1 - 1 9 6 6 ) ÷kðð e ¼ khŒ - … kf y™ u
¼ khŒ - [ e™
ÞwØ™ kt f khýu
( 4 ) ð kr»kof Þkus ™ kyku hknŒ (rð hk{ )™ kt ™ kýkt™wt
( 1 9 6 6 - 1 9 6 9 ) rË ð ‚ ku™ wt ykÞkus ™ yð{ qÕÞ™
( 5 ) [ kuÚke … t[ ð »keoÞ ¾kãkL ™ ‚ whûkk ÷ûÞktf - 5 . 7
Þkus ™ k (M ð ¼ krhŒ k) « kà Œ ktf - 3 . 3
( 1 9 6 9 - 1 9 7 4 ) M ðr™ ¼ ohŒ k nrhÞk¤ e ¢ktrŒ ™ e
‚ V ¤ Œ k
( 6 ) … kt[ { e … t[ ð »keoÞ „heƒ e ™ kƒ qË e ÷ûÞktf - 4 . 4
Þkus ™ k ‘ „heƒ e nx kð ku’ « kà Œ ktf - 4 . 8
( 1 9 7 4 - 1 9 7 9 ) ÷½ wŒ { s Y rhÞkŒ ™ kt ‚ { Þ{ ÞkoË kÚke
… kÞk … h þ Y … nu÷k … qhe ÚkE
ÚkÞu÷ f kÞo¢{ „Þu÷e Þkus ™ k
( 7 ) hkur÷t„ Ã ÷k™ f ]r»k{ kt hkus „khe ð kr»kof rð f k‚ ÷ûke
( 1 9 7 9 - 1 9 8 0 ) ‚ so™ Þkus™ kyku
{ kuhkhS Ë u‚ kE ™ kt (ytË ks …ºk)
™ uŒ ]íð nuX¤
s ™ Œ k ‚ hf kh
( 8 ) Aêe … t[ ð »keoÞ { k¤ ¾k„Œ ÷ûÞktf - 5 . 2
Þkus ™ k ‚ wrð Äkyku{ kt ‚ wÄkhk « kà Œ ktf - 5 . 4
( 1 9 8 0 - 1 9 8 5 ) … h ¼ kh
( 9 ) ‚ kŒ { e … t[ ð »keoÞ yL ™ , hkus „khe, ÷ûÞktf - 5
Þkus ™ k ¢{ þ : W Ë khef hý « kà Œ ktf - 6
( 1 9 8 5 - 1 9 9 0 ) rntË w ð ]rØ Ë h
… h r™ Þtºký
( 1 0 ) ð kr»kof Þkus ™ kyku f x kuf x e™ ku ykÞkurs Œ rð hk{ ™ ku
( 1 9 9 0 - 1 9 9 2 ) ‚ { Þ„k¤ ku ‚ { Þ nŒ ku.
( 1 1 ) ykX{ e … t[ ð »keoÞ L PG ™ erŒ ÷ûÞktf - 6 . 8
Þkus ™ k hkð - {™ { kun™ « kà Œ ktf - 5 . 6
( 1 9 9 2 - 1 9 9 7 ) { kuz u÷ ykuAe ð ]rØ
{ kx u x ku[ ™ ku
‚ { Þ„k¤ ku nŒ ku.
( 1 2 ) ™ ð { e … t[ ð »keoÞ ‚ k{ krs f L ÞkÞ ÷ûÞktf - 6 . 5
Þkus ™ k y™ u ‚ { k™ Œ k « kà Œ ktf - 5 . 4
( 1 9 9 7 - 2 0 0 2 ) ‚ kÚku ð ]rØ rð ¿kk™
y™ u x uõ ™ ku÷kuS
… h ¼ kh
( 1 3 ) Ë ‚ { e … t[ ð »keoÞ ¾uŒ e, ‚ khku ð neð x ÷ûÞktf - 8 . 1
Þkus ™ k { u½ Ä™ w»k ¢ktrŒ « kà Œ ktf - 7 . 6
( 2 0 0 2 - 2 0 0 7 )
( 1 4 ) yr„Þkh{ e ytŒ „oŒ ÷ûÞktf - 8 . 1
… t[ ð »keoÞ Þkus ™ k ‚ w‚ tf r÷Œ ð ]rØ « kà Œ ktf - 7 . 9
( 2 0 0 7 - 2 0 1 2 )

12. 4
( 1 5 ) ƒ kh{ e … t[ ð »keoÞ 8 % G. D. P. f ]r»k - 4 %
Þkus ™ k ÷ûÞktf { uL ÞwV uf [ rht„ - 1 0 %
( 2 0 1 2 - 2 0 1 7 ) ‚ w‚ tf r÷Œ , 3 1 { k[ o, 2 0 1 6 { kt
yrŒ Íz … e y™ u yk Þkus ™ k … qhe f he
‚ t… kur»kŒ ð ]rØ Ë uð k{ kt ykð e.
( Su s t a i n a b l e )
ðä M ðr™¼ ohŒk f u M ðkð÷ tƒ™ : (Se l f-Re l i a n c e ) :
ðl yk yuf yuð ku rð [ kh Au f u s u{ kt Ë uþ þ õ Þ Œ ux ÷wt { n¥k{ W í… kË ™
f he [ es ð M Œ w™ e ykÞkŒ ku™ wt « { ký ½ x kz ð k « íÞ™ þ e÷ nkuÞ Au.
ðl s u™ kt îkhk rð Ë uþ e nqtrz Þk{ ý™ e ƒ [ Œ ÚkkÞ Au.
ðl ƒ eò þ ç Ë ku{ kt, Œ u™ u ykÞkŒ - yð uSf hý ( I n p u t Su b s t i t u t i o n )
f ne þ f kÞ.
ðä rntË w ð]rØ Ë h ( Hi n d u Gro wth Ra te ) :
ðl ßÞkt Ë uþ ™ e ð ]rØ{ kt 3 % s ux ÷ku ð Äkhku ÚkkÞ Au.
ðl ¼ khŒ Aêe … t[ð »keoÞ Þkus ™ k ‚wÄe yk « fkh™ kt ð ]rØ Ë hÚke ð tr[ Œ
hÌkwt nŒ wt. ‚ kŒ { e … t[ ð »keoÞ Þkus ™ kÚke ¼ khŒ ™ ku ð ]rØ Ë h 6 % Úkð k
… kB Þku Au.
ðl yk « f kh™ ku ÏÞk÷ ©e hks r¢»™ kyu yk… u÷ku Au.
ðä { u½Ä™w» k ¢ ktrŒ ( Ra i n b o w Re v o l u ti o n ) :
ðl yk ¢ktrŒ { kt ‚ hf kh îkhk ht„ku™ u { q¤ ¼ qŒ heŒ u ÷ûk{ kt ÷E rð rð Ä
« f kh™ e ¢ktrŒ yku ÷kð ð k™ wt ™ ¬e ÚkÞwt. s u { ws ƒ ,
( Ye l l o w) … e¤ e - Œ u÷erƒ Þkt „w÷kƒ e - rÍt„k
( Si l v e r ) [ ktË e - # z k ÷k÷ - x { ux k / { kt‚
( Gre y ) hk¾kuz e („úu) - ¾kŒ h „ku¤ - ƒ x uf k ( Ro u n d )
( Bl a c k ) f k¤ e - ¢qz ykuE ÷ ð kË ¤ e (ç ÷q) - { íM Þkuãku„
ðä … qAe þ f kÞ Œuðkt «&™ku :
( 1 ) ¼ kthŒ eÞ yk Þkus ™ kt { wÆk{ ktÚke f kuE … ý « f kh™ wt nuŒ w÷ûke.
( 2 ) { n¥k{ ð ]rØ Ë h ( Hi g h Ra t e o f Gro wt h )
( 3 ) ykÄwr™ f ef hý [ x uõ ™ ku÷kuS y™u ‚k{ krs f ƒ kÌk « rŒ c k (Ëu¾kð )
ƒ t™ u{ kt ]
( 4 ) ‚ { k™ Œ k (‚ k{ krs f L ÞkÞ)
( 5 ) ykrÚkof rM ÚkhŒ k (V „kð k ™ kƒ qË e y™ u ƒ uhkus „khe ™ kƒ qË e)
ðä ykÞkus ™ … t[ :
( Pl a n n i n g Co m m i s s i o n )
ðl yæÞûk - ð z k « Äk™
ðl ™ kÞƒ yæÞûk - ð z k « Äk™ u ™ e{ u÷ f urƒ ™ ux { tºke s uð k ‚ { f ûk
r™ »ýkŒ nkuÞ, s u ykrÚkof y™ u hks f eÞ ûkuºk{ kt r™ … wý nkuÞ, Œ u™ e
™ kÞƒ yæÞûk… Ë u r™ { ýqf ÚkkÞ Au.
ðl ykÞkus ™ … t[ ™ e ‚ Ç Þ‚ tÏÞk r™ rùŒ nkuŒ e ™ Úke, { kºk Œ u{ kt ™ kýkt
{ tºke s uð kt y„íÞ™ kt { tºkeyku nkuð k yr™ ð kÞo Au.
ðl y k y u f „ u h ƒ t Ä k h ý e Þ y u f { A u , s u ™ u E x e c u t i v e B o d y … ý
f nuð kÞ Au.
ðl yk yuf ‚ ÷knf khe yuf { Au. rƒ ™ ð iÄkr™ f yuf { Au.
ðl Œ u nt{ uþ kt Ë uþ ™ kt s M ºkkuŒ ku îkhk ykÞkus ™ f hu Au, … ý õ ÞkhuÞ
Œ u™ ku y{ ÷ ÚkŒ ku ™ Úke.
ðl Œ u ykÞkus ™ ™ ku … w™ : yÇ Þk‚ … ý f he þ f u Au.
ðä f kÞo¢ { { qÕÞktf ™ ‚ tM Úkk :
( Pro g ra m m e Ev a l u a ti o n Org a n i z a ti o n ) ( PEO ) :
ðl ð »ko 1 9 5 2 { kt Œ u™ e M Úkk… ™ k f hð k{ kt ykð e
ðl Œu™ wt fkÞo ykÞkus ™ …t[ fhu÷k ykÞkus™™ u {q÷ððk™ wt y™ u «rŒ ¼kð
yk… ð k™ wt Au.
ðl ykÞkus™ ™ u ‚ ¥kkðkh y{÷ef ]Œ fhðk™ wt fk{ rðrðÄ {tºkk÷Þ y™u
Œ u™ kt rð ¼ k„ku™ wt hnu Au.
ðä rð~÷ u» ký :
ðl ©e hks{L™kh Œu™u fku[™kt …kt[{kt …izkt [ 5
th
Wheel of the Coach ]
Œhefu yku¤¾kðu Au.
ðl Œu™u ‘ ‚w… h furƒ™ ux’, ‘‚ {ktŒ h furƒ™ ux’ yÚkðk ‘ ykrÚkof furƒ™ux’
Œ hef u … ý yku¤ ¾ð k{ kt ykð u Au.
ðä hk» x ÙeÞ rðf k‚ … rh» kË (‚ r{ rŒ) :
(Na ti o n a l De v e l o p m e n t Co u n c i l ) :
ðl M Úkk… ™ k ð »ko - 1 9 5 2
ðl yæÞûk - ð z k « Äk™
ðl ykÞkus ™ … t[ ™ kt ‚ r[ ð nkuËk™ e Y yu hk»x ÙeÞ rð fk‚ … rh»kË ™kt … ý
‚ r[ ð nkuÞ Au.
ðl ykÞkus™ …t[™kt ƒÄkt s ‚ÇÞku hk»xÙeÞ rðfk‚ …rh»kË™kt …ý ‚ÇÞku
ƒ ™ u Au.
ðl ƒ Äkt s f urƒ ™ ux { tºkeyku NDC ™ kt ytŒ „oŒ yuf ¼ k„ Au.
ðl ƒ Äkt s hkßÞku™ kt { wÏÞ{ tºkeyku NDC ™ kt ‚ Ç Þku ƒ ™ u Au.
ðl òufu, rËÕne y™u …kutrz [uhe™kt {wÏÞ{ tºkeyku NDC ™kt ‚ÇÞku nkuŒk ™Úke.
ðl f uL ÿþ kr‚ Œ « Ë uþ ku™ kt ð neð x f Œ koyku Œ u™ kt ‚ Ç Þku ƒ ™ u Au.
ðl yk yuf „uhƒ tÄkhýeÞ y™ u ð iÄkr™ f yuf { Au. yuf ð Äkhk™ wt
ƒ tÄkhýeÞ yuf { nŒ wt.
ðä f kÞkuo / y„í ÞŒk :
ðl Œ u Ë huf hkßÞku™ u ykÞkus ™ ™ e « r¢Þk{ kt ¼ k„ ÷uð k™ e Œ f yk… u Au.
ðl Œ u ykÞkus ™ ™ u { kL Þ f hŒ e W å[ Œ { ‚ tM Úkk (Au) nŒ e.
ðl ò uf u, nk÷ NDC yuf hƒ hM x uB … ƒ ™ e hÌkwt Au.

13. 1
ðr Lk e r ík y k Þ k uøk
ðÊ [NIT I - Na tio n a l In stitu te fo r T r a n sfo r m in g In d ia ]
ðÊ ¼k h ík Lk u YÃk k tík r h ík fh ðk { k xuLk wt h k »xÙe Þ Mk tMÚk k Lk .
ðÊ 1 òLÞ wyk h e , 2 0 1 5 Úk e fk Þ oh ík .
ðr { k ¤¾ wt :-
ðÊ yæÞ ûk - ðzk «Ä k Lk
ðÊ Lk k Þ çk yæÞ ûk - yh ® ðË Ãk Lk k øk k r h Þ k
ðÊ Mk e .E .yk u. ( C.E.O.) - yr { ík k ¼ fk tík
ðr fk Þ ofk he Mk ÇÞ k u ( { tº k e ) :
ðÊ h u÷ðu - Mk wh uþ «¼w
ðÊ øk ]n - h k sLk k Úk ® Mk n
ðÊ Lk k ýk t - yYý sux÷e
ðÊ f]r »k - h k Ä k { k unLk ® Mk ½
ðr Ãk qýofk ÷e Lk Mk ÇÞ k u ( { tº k e ) :
ðÊ Mk tþ k uÄ Lk - ðe . fu. Mk k h Mðík
ðÊ yr øk ú{ Þ wr Lk ðŠ Mk xe { k tÚk e - r ððuf Ëuçk h k uÞ
ðr r ðþ u»k y k { tr º k ík k u ( { tº k e ) :
ðÊ r Lk r ík Lk øk zfh e ( { k øk o ysu s¤Ãk r h ðnLk { tº k e )
ðÊ M{ ]r ík E h k Lk e ( fk Ãk z{ tº k e )
ðÊ Úk k h ðh [tË r øk ÷k uík ( { æÞ «Ëuþ Lk k t Mk tMk ËMk ÇÞ )
ðr WÆ uþ :
ðÊ M k nf k h e { k ¤ ¾ k Lk k t r ðf k M k îk h k ík u { s Mk t [ k ÷L k î k h k h k » xÙ e Þ
W Æ uþ Lk e Ãk qŠ ík fh ðe .
ðr { n¥ðLk k t Mk tMÚk k fe Þ { k ¤¾ k Lk k u ‘Lk e r ík ’ y tík øk oík Mk { k ðuþ :
1) Go v e rn in g Co u n c il ( UPSC 2 0 1 5 ) «þ k Mk r Lk f Mk r { r ík :
ík u{ k t Mk ÇÞ k u ík h e fu,
ðÊ Ëh uf h k ßÞ Lk k t { wÏÞ { tº k e yk u nk uÞ Au.
ðÊ fuLÿ þ k r Mk ík «Ëuþ k uLk k t ðne ðxfk h k u nk uÞ Au.
ðÊ r ËÕ ne yLk u Ãk k Uze [uh e Lk k t { wÏÞ { tº k e yk u nk uÞ Au.
2) «k Ëur þ f Mk r { r ík ( Ãk r h»k Ë ) Re g io n a l Co u n c il :
ðÊ çk u fu ík uÚk e ðÄ w h k ßÞ k u ðå[uLk k t yk tík r h f «& ™ k uLk k u W fu÷ «íÞ ûk
h e ík u Mk tðk Ë fu [[k o îk h k W fu÷ðk { k xuLk e søÞ k yux÷u «k Ëur þ f
Mk r { r ík .
ðÊ 1 2 { wt Lk k ýk tÃk t[ - 2 9 . 5
1 3 { wt Lk k ýk tÃk t[ - 3 2
1 4 { wt Lk k ýk tÃk t[ - 4 2
{ q¤¼qík ÏÞ k ÷k u y k Þ k usLk Ãk t[ Lk e r ík y k Þ k uøk
1) Lk k ýk tfe Þ Mk ¥k k h k ßÞ k uLk u ¼tzk u¤ Lk e r ík yk Þ k uøk Lk u yk ðe
Vk ¤ððk Lk e «k ó fk uE Mk ¥k k Lk Úk e . ( yk
Úk Þ u÷e Mk ¥k k Mk ¥k k Lk k ýk t { tº k k ÷Þ
ynª ¼k uøk ðu Au. )
2) Mk ÇÞ k u 8 Ãk qýofk ÷e Lk 2 Ãk qýofk ÷e Lk
Mk ÇÞ k u Ä h k ðu Au. Mk ÇÞ k u Ä h k ðu Au.
3) h kßÞ fk uE s ¼qr { fk h k ßÞ Mk h fk h Lk e
Mk h fk h Lk e h nuík e Lk Úk e . { wÏÞ [k ðe YÃk
¼qr { fk h k r »xÙÞ r ðfk Mk ¼qr { fk nk uÞ Au.
Mk r { r ík ( NDC) { k t
nMík ûk uÃk fu ¼qr { fk
òuðk { ¤u Au.
4) yÄ ofk ÷e Lk yk ðe fk uE Ô Þ ðMÚk k y{ wf Mk { Þ k tík h u
( Pa r t tim e ) ynª nk uík e Lk Úk e . yk ðk t Mk ÇÞ k uLk e
Mk ÇÞ k u r Lk { ýqtf Úk Œe h nu Au.
( 3 r ðþ u»k yk { tr º k ík k u )
ðr ðMík e Mk t¢ { ýLk k u r Mk Øk tík :
ðÊ £ uLf. zçÕ Þ w. Lk u÷uMxk E Lk u yk r Mk Øk tík h sq fÞ k uo Au.
(1 ) Ãk nu÷k u ík çk ¬k u :
ðÊ ô[k u sL{ Ëh , ô[k u { ]íÞ wËh
ðÊ þ h ík / Ãk r h ýk { :
ðÊ Ä e { k Ëh u ðMík e ð]r Ø yLk u  MÚk h ík k
(2 ) çk e òu ík çk ¬k u :
ðÊ Ÿ[k u sL{ Ëh , Lk e [k u { ]íÞ wËh
ðÊ Ãk r h ýk { :
1 ) ðMík e { k t Úk ík k u ðÄ k h k u
2 ) yk ík çk ¬k Lk u ‘ðMík e r ðMVk ux’Lk k u ík çk ¬k u fnuðk Þ Au.
(3 ) º k e òu ík çk ¬k u :
ðÊ ½xík k u sík k u sL{ Ëh , Lk e [k u { ]íÞ wËh
ðÊ Ãk r h ýk { :
1 ) ðMík e { k t Úk ík k u Ä e { k u ðÄ k h k u.
2 ) ¼k h ík yíÞ k h u yk ík çk ¬k { k tÚk e Ãk Mk k h Úk E h Ìk wt Au.
(4 ) [k uÚk k u ík çk ¬k u :
ðÊ Lk e [k u { ]íÞ wËh , Lk e [k u sL{ Ëh
ðÊ Ãk r h ýk { :
1 ) ðMík e fk t ík k u ½xík e òÞ Au yÚk ðk  MÚk h h nu Au.
2 ) òÃk k Lk ík u{ s yLÞ ½ýk t Þ wh k ur Ãk Þ Lk h k »xÙk u nk ÷ yk ík çk ¬k { k tÚk e
Ãk Mk k h Úk E h Ìk k Au.
ðÊ Lk k UÄ :
£ Uf. zçk Õ Þw. Lk u÷uMxkE Lku yk r MkØk tík { wsçk 3 ík çk ¬kyku s yk Ãku÷k t
Au. yk [k uÚk k u ík çk ¬k u yu yã ík Lk Mk wÄ k h k u ( ðÄ k h k u ) Au.
¼ k h í k e Þ y Ú k o Ô Þ ð M Ú k k P a r t - 3
HO : r€ xeo ntW ‚ , ƒtuh „ z tR…† ‡ ntu€ † e ts w{tk, ‚ uˆ‚ R‰Lz Št ‚ t{u, RLf{xu‹t [th h Mƒt, y tŒ{ h tuz , y {tŽt.
{ r „ † ‡ h h t u z t ‚ w h ƒ Ž € ‚ t z ‡ t u h t Ž ˆ € r Ž ‘ t † ‡ h ‡ t k e † ‡ h { n u ‚ t „ t ’ t € † ’ w h … n { ƒ † ‡ h h t s f t u x t Ž † ‡ h
Bra nc he s
‡w sh tƒ “n uh ‚u Žt yt Št u‡ (GPSC) ytŠtu rsƒ ‡wsht ƒ Žne Žxe ‚uŽt Ž‡o 1 / {w €f e ‚uŽt Ž‡o 1-2 ’h e‹tt

14. 2
ðr ¼k hík e Þ ðMík e Lk e ð]r Ø y Lk u fË :
Mk { Þ øk k ¤k u ÷k ûk r ýf ík k y k u
1) 1 8 9 1 - 1 92 1 Ÿ[k u sL{ Ëh , Ÿ[k u { ]íÞ wËh
 MÚk h ðMík e Lk k u Mk { Þ øk k ¤k u
2) 1 9 2 1 - 1 95 1 ðMík e ð]r ØLk k u Mk { Þ øk k ¤k u Ÿ[k u
sL{ Ëh , Lk e [k u { ]íÞ wËh
3) 1 9 5 1 - 1 98 1 ðMík e r ðMVk uxLk k u Mk { Þ øk k ¤k u yr ík
Ÿ[k u sL{ Ëh , Lk e [k u { ]íÞ wËh
4) 1 9 8 1 - 2 01 7 { n¥k { ð]r ØLk k u Mk { Þ øk k ¤k u Ãk h tík w
(ðŒo{ k ™ ‚{ Þ ) yk uAk u Úk ík k u ðMík e ð]r ØLk k u Ëh
ðÊ LkkUÄ : ð»ko 20 01 - 201 1 Lkkt Mk{Þøkk ¤k{kt ðMíkeð]rØËh 17 . 64 % sux÷ku
hnuðk Ãk kBÞk u níkk u, su AuÕ÷e Mk Ëe Lk ku Mkk iÚke ykuAk u ( Lk e[ku ) ð]r ØËh níkk u.
ðÊ E.Mk . 19 21 Lk u ‘{ nkLk ðMíke r ð¼ksf ð»k o’ ík he fu yk u¤¾ðk{k t yk ðu
Au. fk h ý fu ík u Ãk Ae ðMík e { k t Mk ík ík ðÄ k h k u s Úk ík k u h Ìk k u Au.
ðÊ 1 9 7 1 - 1 9 8 0 L k k u M k { Þ ø k k ¤ k { k t M k k i Úk e ð Ä w ( Ÿ [e ) ðM í k e ¼ k h í k { k t
W { uh k E ník e . ík u Mk { Þ u ðMík e ð]r ØLk k u Ëh 2 4 . 8 % sux÷k u ník k u.
ðÊ Ãknu÷e ðMíkeøkýíkhe E.Mk. 1872 {kt ÷kuzo {uÞku îkhk fhðk{kt ykðe. ßÞkhu
çkeS ðMíkeøkýíkhe E.Mk. 1881 {kt ÷kuzo rhÃkLk îkhk fhðk{kt ykðe.
ðr sL{ Ëh :
ðÊ y uf r L k Þ ík ð» k oL k k t M k { Þ øk k ¤k { k t Ë h 1 0 0 0 Ô Þ Â õ ík Ë e X s L { í k k
çk k ¤fk uLk wt «{ k ý yux÷u sL{ Ëh .
ðÊ su ð»k o 2 0 1 1 { k t 2 . 3 % ník k u, ð»k o 2 0 1 6 { k t 1 9 . 3 % ník k u.
ðr { ]íÞ wËh :
ðÊ yuf r Lk Þ ík ð»k oLk k t Mk { Þ øk k ¤k { k t Ëh 1 0 0 0 Ô Þ Â õ ík Ëe X { ]íÞ w Ãk k { ík k t
{ k ýMk k uLk wt «{ k ý yux÷u { ]íÞ wËh .
ðÊ su ð»k o 2 0 1 1 { k t 7 . 4 8 % ník k u, ð»k o 2 0 1 6 { k t 7 . 3 % ník k u.
ðr ík ÚÞ k u / y k tfzk fe Þ { k r ník e :
1) ðMík e ð]r ØËh 1 0 0 yu - 1 . 1 9 %
2) yÃk ur ûk ík yk Þ w»Þ Ëh ð»k o 2 0 1 1 - 6 6 . 4 ð»k o
ð»k o 2 0 1 6 - 6 8 . 8 9 ð»k o
Ãk wY»k yÃk ur ûk ík yk Þ w»Þ - 6 7 . 4 6 ð»k o ( 2 0 1 6 )
{ r n÷k yÃk ur ûk ík yk Þ w»Þ - 7 2 . 6 1 ð»k o ( 2 0 1 6 )
3) «sLk Lk Ëh - ð»k o 2 0 1 6 - 2 . 3 %
4) çk k ¤{ ]íÞ wËh ( In fa n t M o r ta lity Ra te ) - 1 0 0 0 yu 4 0 çk k ¤fk u
ðÊ ð»k o 2 0 2 2 Mk wÄ e { k t ¼k h ík Mk k iÚk e ðÄ w ðMík e Ä h k ðík k u Mk k i«Úk { Ëuþ
çk Lk e sþ u.
ðÊ ð»k o 2 0 5 0 { k t ¼k h ík Lk e ðMík e 1 . 7 r çk r ÷Þ Lk sux÷e Úk E øk E nþ u.
ðÊ 1 Billio n = Y. 6 7 0 0 fh k uz
1 , 0 0 , 0 0 , 0 0 , 0 0 0 = 1 r çk r ÷Þ Lk
ðÊ ð»k o 1 9 8 8 { k t ¼k h ík 1 fh k uzLk k t Mk e { k r [ö Ãk h Ãk nk UåÞ wt ník wt.
ðÊ ð»k o 2 0 1 1 Lk e ðMík e øk ýík h e { wsçk , ¼k h ík Lk e 5 0 % Úk e ðÄ w ðMík e 4 5
ð»k oÚk e Lk e [uLk e W { th Ä h k ðík k Lk k øk r h fk uLk e Au yLk u 6 5 % Úk e ðÄ w
ðMík e 2 5 ð»k oÚk e Lk e [uLk e ô{ h Ä h k ðík k t Lk k øk r h fk uLk e Au. su ¾ qçk
r ðþk ¤ Mk tÏÞ k{ k t WíÃk kËfe Þ ðMíke Ëþ koðu Au. yk ½xLk k Lku ðMík e fe Þ
r zr ðzLz fu Lk Vk u fnuðk Þ Au.
ðÊ ð»k o 2 0 2 0 Mk wÄ e { k t ¼k h ík Lk e ðMík e Lk wt yk Þ w»Þ ( ytËk r sík ) 2 9 ð»k o
sux÷wt nþ u.
ðr þ nuhe - øk úk { e ý ðMík e :
ðÊ ð»k o 20 11 Lke ðMíkeøkýíkhe «{kýu, 90 . 47 ÷k ¾ økúk {eý ðMíkeLk ku W{uhku
Lk k UÄ k Þ u÷k u Au, ßÞ k h u 9 1 ÷k ¾ þ nuh k u ðMík e Lk k u W { uh k u Lk k UÄ k Þ u÷k u Au.
ðÊ øk úk { e ý ðMík e ð]r ØËh - 1 2 . 1 8 %
þ nuh e ðMík e ð]r ØËh - 3 1 . 8 0 %
ðÊ ¼khíkLkkt EríknkMk{kt yuðwt Mkki«Úk{ ðkh Lkk UÄkÞwt Au fu ¼khík {kt þnuhe
ðMík e { k t øk úk { e ý ðMík e fh ík k t ðÄ w ÍzÃk e ðÄ k h k u Lk k UÄ k Þ k u nk uÞ .
ðÊ Mkk iÚke ðÄw økúk { eý ðMík e Ä h k ðík wt h k ßÞ : r n{ k[÷ «Ëuþ - 89 . 76 %
ðÊ øk úk { e ý r ðMík k h { k t Mk k iÚk e ðÄ w ðMík e Ä h k ðík wt h k ßÞ : W ¥k h «Ëuþ
ðÊ Mk k iÚk e ðÄ w þ nuh e ðMík e Ä h k ðík wt h k ßÞ : øk k uðk - 6 2 . 1 7 %
ðÊ Lk k UÄ : r ËÕ ne { k t 9 7 . 5 % þ nuh e ðMík e Lk wt «{ k ý Au.
ðÊ þ nuh e r ðMík k h { k t Mk k iÚk e ðÄ w ðMík e Ä h k ðík wt h k ßÞ : { nk h k »xÙ
ðr ðMík e Lk e ár üy u øk wshk ík :
{ wÆ k ð»k o 2 0 1 1 ð»k o 2 0 0 1
1 . ðMí k e 6 . 0 4 fh k uz 5 . 0 7 fh k uz
2 . ðMí k e ð]r ØËh 1 9 . 2 8 % 2 2 . 4 8 %
3 . ¼k h ík Lk e fw÷ ðMík e yu
xfk ðk h e ( %) «{ k ý 4 . 9 9 % 4 . 9 3 %
4 . òr ík «{ k ý ( - ) 9 1 9 9 2 0
5 . çk k ¤fk uLk wt òr ík
«{ k ý ( 0 - 6 ð»k o ) 8 9 0 8 8 3
6 . ðMík e ½Lk ík k / øk e [ík k 3 0 8 2 5 8
7 . Mk k ûk h ík k 7 8 . 0 3 % 6 9 . 1 3 %
Ãk wY»k ðMík e Lk e 8 5 . 7 5 % 7 9 . 6 6 %
†e ðMík e Lk e 6 9 . 6 8 % 5 7 . 8 0 %
ðr þ nuhe øk úk { e ý ðMík e Lk e ár üy u øk wshk ík :
ðÊ AuÕ÷k 10 ð»koLkkt Mk{Þøkk¤k{kt ¼khík{kt 42 . 10 % sux÷e þnuhe ðMíke
ðÄ ðk Ãk k { e Au.
øk ws hk ík øk úk { e ý þ nuhe
( ð»k o 2 0 1 1 ) ( ð»k o 2 0 0 1 )
1 . ðMí k e 5 7 . 4 0 % 4 2 . 6 0 %
2 . ðMí k e ð]r ØËh 9 . 3 1 % 3 6 . 0 0 %
3 . òr ík «{ k ý 9 4 9 8 8 0
4 . çk k ¤fk uLk wt òr ík «{ k ý 9 1 4 8 5 2
5 . ytËk r sík Mk k ûk h ík k 7 1 . 7 1 % 8 6 . 3 1 %
Ãk w Y»k 8 1 . 6 1 % 9 0 . 9 8 %
†e 5 7 . 7 8 % 7 0 . 2 6 %
ðÊ øk wsh k ík yu ¼k h ík Lk wt Mk k iÚk e ÍzÃk e þ nuh e fh ý Ãk k { ík wt h k ßÞ Au.
ðr ðMík e Lk k u Mk { Þ øk k ¤k u ( Po p u la t io n Pe rio d ) :
ðÊ Â MÚk h ðMík e ík çk ¬k u 2 . 1 ( %) Þ wh k ur Ãk Þ Lk h k »xÙk u{ k t òuðk { ¤u Au.
ðÊ ¾ [k o¤ ík çk ¬k u ðMík e { k t Úk ík k u Mk ík ík ðÄ k h k u 2 . 1 + ( %)
ðÊ h [Lk k í{ f ík çk ¬k u ðMík e { k t Úk ík k u ½xk zk u 2 . 1 - òÃk k Lk { k t òuðk { ¤u Au.
ðÊ ykËþo «sLkLkËh 2 . 1% Au. suLku çkË÷kíkku «sLkLkËh Ãký fnuðkÞ Au.
ðÊ yk Ëþ o Ëh Lk u «k ó fh ík k t ð»k o 2 0 7 0 sux÷k u Mk { Þ øk k ¤k u ÷k øk þ u.

15. 3
ðr øk he ç k e :
ðr Mk tÃk qýo øk he ç k e :
ðÊ su ÷k ufk u Ãk k uík k Lk e «k Úk r { f sYr h Þ k ík k u Ãk qýo fh e þ fík k t Lk Úk e . ík uðk
÷k ufk uLk wt xfk ðk h e ( %) «{ k ý ynª Lk k UÄ ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ yk «k Úk r { f sYr h Þ k ík k u fu÷uh e Lk k t Ä k uh ý { wsçk Lk k utÄ ðk { k t yk ðu Au.
øk úk { e ý - 2 4 0 0 fu÷uh e «r ík r ËLk
þ nuh e - 2 1 0 0 fu÷uh e «r ík r ËLk
ðÊ ¼k h ík { k t su ÷k ufk u r Lk r ùík fu÷uh e Ä k uh ý «k ó fh e þ fík k t Lk Úk e ,
ík u{ Lk u øk he ç k e hu¾ k Lk e [u Sðík k ÷k ufk u fnuðk Þ Au. ( BPL - Be lo w
Po ve r ty L in e )
ðÊ yLku suyku yk {kLÞ fu÷uhe ÄkuhýÚke ðÄkh u fu÷uhe «kó fh ðk Mkûk{
Au. ík uLku økhe çk e hu¾ k WÃk h Sðíkk ÷k ufku fnuðk Þ Au. ( APL - Ab ove
Po ve r ty L in e )
ðÊ ¼k h ík { k t BPL Lk wt «{ k ý 2 . 1 9 % sux÷wt Au.
ðÊ ykðk MktÃkqýo økheçk ÷kufkuLku 3 fuxuøkhe{kt ðøkeof]ík fhðk{kt ykðu÷kt Au :
(1 ) MÚk k Þ e / sr x÷ øk h e çk ( Ch r o n ic p o o r )
(2 ) yMÚk k Þ e øk h e çk ( T r a n sie t Po o r )
(3 ) su øk h e çk Lk Úk e ík u ( Alwa ys APL ) ( fk Þ { e Ä k uh ýu )
1 ) { k t ík uyk u nt{ uþ k øk h e çk e h u¾ k nuX¤ s SðLk øk wòh u Au.
2 ) { k t ík uyk uLk e øk h e çk e Ãk r h ðŠ ík ík «{ k ý Úk ík wt h nu Au.
3 ) { k t ík uyk u nt{ uþ k øk h e çk e h u¾ k W Ãk h s SðLk øk wòh u Au.
ðr { k Úk k Ëe X øk ýík he :
ðÊ { k Úk k Ëe X øk ýík h e = ðMík e Lk e fw÷ Mk tÏÞ k
ðÊ { k Úk k Ëe X „ýŒh e ™ wt «{ k ý
ðÊ „h e ƒ e ytŒh «{ k ý ( Po ve r ty Ga p Ra tio ) = = 0 .7 0
ðÊ økheçkeLke ŸzkE fu øknLkíkk {kÃkðk {kxu yk MkkiÚke {n¥ðLkwt MkkÄLk Au.
ðr øk he ç k e { k Ãk Lk Lk e Ãk Ør ík y k u NSSO ( Na t io n a l Sa mp le Se rv e y
Org a n iza t io n ) :
ðÊ ( h k »xÙe Þ Mk uBÃk ÷ Mk ðuoûk ý Mk tMÚk k ) îk h k øk h e çk e ík u{ s çk uh k usøk k h e Lk k t
{ k à k L k í k u{ s yÇ Þ k Mk { k x u r ð r ðÄ Ã k Ø r í k y k u î k h k y k tf z k fe Þ
{ k r ník e h sq fh ðk { k t yk ðík e nk uÞ Au.
ðÊ N.S.S.O. { k t yk tfzk yk u yufXk fh ðk { k xu çk u «fk h Lk e Ãk Ør ík yk u
yLk wMk h u Au.
ðÊ N.S .S.O . - y k t fzk þ k † yLk u yk Þ k u sL k y{ ÷ e f h ý ( r ð ¼k øk )
{ tº k k ÷Þ nuX¤ yk «fk h Lk e fk { øk e h e fh u Au.
ðÊ Ëh 5 ð»k uo N.S.S.O yk fk Þ o fh u Au.
(1 ) ( Un ifo r m Re ca ll Pe r io d ) - ( U.R.P.)
yk ÃkØrík nuX¤ yuf Mkðuo nkÚk Ähðk{kt ykðu Au. su{kt, NSSO ¾kãkÒk
ðMíkwyku su yr Äfík{ heíku ðÃk hkþ {kt ÷uðk íke nk uÞ íkuLke {k rníke {u¤ðe
Au yLk u r çk ÷fw÷ ík uðe s h e ík u ¾ k ã k Ò k r Mk ðk Þ Lk e yr Ä fík { ðÃk h k ík e
h k u® sËe ðMík wyku ( fÃkzk t, [tÃk ÷, Ëðk yk u ) ðøk uhuLk e { k rník e { u¤ðe ík uLkk t
Ãk h Úk e Lk ¬e fh u Au fu Ô Þ Â õ ík øk h e çk Au fu Lk Úk e .
(2 ) M ixe d Re ca ll Pe r io d ( M .R.P.)
yk Ãk Ør ík nuX¤ N.S.S.O. îk h k yuf Mk ðuo nk Úk Ä h ðk { k t yk ðu Au.
su{ k t, yufÄ k h e yr Ä fík { Lk ðÃk h k ík e ðMík wyk u - suðe fu, fÃk zk t,
[tÃk÷ xfk W ðMík wyku, íkçk eçke Mk økðzku, rþ ûký AuÕ ÷kt 3 65 rËðMkku{kt
fux÷e ðÃk h k þ { k t yk ðe Au ík uLk e øk ýík h e Úk k Þ Au. ík u{ s yr Ä fík {
ð Ã k h k í k e ð M í k w y k u ( F r e q u e n t I te m s ) A u Õ ÷ k 3 0 r Ë ð M k { k t f u x ÷ e
ðÃk h k þ { k t yk ðe Au ík uLk e øk ýík h e Úk k Þ Au.
ðÊ Lk k UÄ : N.S.S .O. yk çk t Lk u à k Ør í k yk uL k k u W Ãk Þ k uøk fh u Au. à k h tí k w,
ík ksuíkh {k t M RP Lkk t çkË÷u URP Ãkh ðÄ kh u WÃk Þk uøk {k t ÷uðk{ kt yk ðe
h ne Au.
ðr øk he ç k e r Lk ðk hý { k xu r ðr ðÄ Mk r { r ík y k u :
(1 ) ÷k fzk ðk ÷k Mk r { r ík :
ðÊ yk Þ k usLk Ãk t[ îk h k 1 9 8 9 { k t h [Lk k Úk E .
ðÊ 1 9 9 3 { k t Mk k i«Úk { ynuðk ÷ h sq Úk Þ k u.
ðÊ nk ÷{ k t Ãk ý W Ãk Þ k uøk { k t ÷uðk ík k u fu÷uh e ðÃk h k þ Lk k u Mk t˼o yk Mk r { r ík
îk h k yk Ãk ðk { k t yk ðu÷k u Au.
(2 ) Mk whuþ ík Uzw÷fh Mk r { r ík :
ðÊ yk Þ k usLk Ãk t[ îk h k { k [o 2 0 0 9 { k t h [Lk k Úk E .
ðÊ Mk k i«Úk { ynuðk ÷ r zMk uBçk h , 2 0 0 9 { k t h sq Úk Þ k u.
ðÊ yk Mk r { r ík yu øk h e çk e Lk e Ô Þ k ÏÞ k ( Ãk r h ¼k »k k ) ðÄ k h u r ðMík ]ík yÚk o{ k t
h sq fh e Au :
øk h e çk e = fu÷uh e + yk h k uøÞ + r þ ûk ý + Ãk k u»k k f ( fÃk zk t )
¼k h ík Lk e yuftËh u Mk h uh k þ øk h e çk e = 2 1 . 9 2 %
ðÊ Lk k UÄ : Mk wh uþ ík utzq÷fh Mk r { r ík Lk k t ynuðk ÷k uLk k t yÇÞ k Mk { k xu ð»k o
2 01 2 { kt Lk ðe Mkr { rík Lk e h [Lkk fh ðk{ k t ykðe , su htøkhksLk Mk r{ rík
íkh e fu yku¤¾k E . yk Mk r {r íkyu ík uLk k u Mk ki«Úk { ynuðk ÷ ð»k o 2 01 4 {k t
«fk r þ ík fÞ k uo.
ðÊ h tøk h k sLk Mk r { r ík Lk k t yÇÞ k Mk { wsçk ,
ðÊ ð»k o - 2 0 0 9 - ’ 1 0 Lk k t ¼k ð { wsçk 3 8 . 2 % ÷k ufk u øk h e çk e h u¾ k Lk e [u
Sðe h Ìk k t Au yLk u ík u{ Lk k t s ð»k o 2 0 1 1 - ’ 1 2 Lk k t ¼k ð { wsçk 2 9 . 5 %
÷k ufk u øk h e çk e h u¾ k nuX¤ Sðe h Ìk k t Au. yux÷u fu, øk h e çk e Lk wt «{ k ý
h tøk h k sLk Mk r { r ík Lk k t ynuðk ÷ { wsçk ½xík wt sýk Þ Au.
ðÊ Lk k UÄ : nk ÷{ k t ¼k h ík Mk h fk h ¼k h ík { k t øk h e çk e Lk wt «{ k ý òýðk
Mk wh uþ ík Uzw÷fh Mk r { r ík Lk k ynuðk ÷k uLk u s yk Ä k h ¼qík øk ýu Au.
ðr y LÞ Mk r { r ík y k u :
(1 ) y uLk . Mk e . Mk õMk uLk k Mk r { r ík :
ðÊ økúk{ eý r ðfk Mk { tº kk ÷Þ îk hk ð»k o 2 00 9 { kt økúk{ eý r ðMíkk hk uLkk t BPL
fwxwtçk k uLk u òýðk { k xu yk Mk r { r ík Lk e h [Lk k fh ðk { k t yk ðe ník e .
ðÊ yk Mk r{r íkLkk t ynuðk÷ {wsçk økúk{ eý rðMíkk hkuLke fw÷ ðMíkeLkkt 50 %
÷k ufk u øk h e çk Au.
(2 ) y uMk . y k h. nþ e { Mk r { r ík :
ðÊ øk ]n { tº k k ÷Þ îk h k yLk u þ nuh e økh e çk e r Lk ðk h ý { k xu yk Mk r{ r ík Lk e
h [Lk k fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ þ nuh e r ðMík k h { k t h nuík k BPL fwxwtçk k uLk u yk u¤¾ ðk { k xu yk Mk r { r ík
h [ðk { k t yk ðe Au.

16. 4
ðÊ Lk k UÄ : ¼k h ík { k t Mðík tº k ík k Ãk Ae BPL fwxwtçk k uLk k u yÇÞ k Mk fh ðk { k xu
Mk k i«Úk { E .Mk . 1 9 4 7 { k t ðk Þ . fu. y ÷½ Mk r { r ík Lk e h [Lk k fh ðk { k t
yk ð e ní k e .
ðr r ð ï ç k U f
ðr ¼k h ík { k t Mk tà k qýo ø k he ç k e Lk k t Mk tË ¼o{ k t r ðïç k Ufu y nuðk ÷ «fk r þ ík
fÞ k uo Au ík u { wsç k ,
ðÊ r ðïçk UfLk k t ynuðk ÷ «{ k ýu òu ík { u «r ík r ËLk 1 .9 0 $ fh ík k t yk uAe
yk ðf Ä h k ðík k t nk u, ík k u ík uLk u øk h e çk fne þ fk Þ .
ðÊ òu ík { u «r ík r ËLk 1 .9 0 $ fh ík k t yk uAe yk ðf Ä h k ðík k t nk u, ík k u ík uLk u
yíÞ tík fu yr ík øk h e çk fnuðk Þ Au.
ðÊ r ðï øk h e çk e h u¾ k - 1 .9 0 $ øk ýk Þ Au.
ðÊ ð Õ z o ç k U f L k w t W à k Þ w o õ í k í k k h ý P P P - P u r c h a s i n g P o w e r P a r i t y
Mk { ík w r ÷ík ¾ h e Ëþ  õ ík Lk u yk Ä k h u ík k h ðu÷ wt Au.
ðÊ r ð ïç k U fL k k t yn uð k ÷ { w sç k ¼k h í k { k t 1 2 . 4 % ðM ík e øk h e çk e h u¾ k
Lk e [u Sðu Au.
ðÊ r ð ï ç k U f à k r h ð Š í k í k r { © M k { Þ ø k k ¤ k u ( M o d i f i e d M i x e d R e c a l l
Pe r io d ) - M M RP Lk k u W Ãk Þ k uøk fh u Au.
ðÊ M .M . R .P . = 7 r Ë ð M k = ¾ k ã ð M í k w y k u y Ú k ð k M k í k í k ð à k h k í k e
ð M í k w y k u
( 3 6 5 r Ëð Mk ) 1 ð» k o = ¾ k ã r M k ð k Þ Lk e ð Mí k w yk u y Úk ðk õ Þ k h u f
ð Ãk h k í k e ð M ík w yk u
ðÊ N.S.S.O. øk h e çk e { k Ãk Lk Lk k t yÇÞ k Mk { k xu M .M .R.P. Lk u s æÞ k Lk { k t
÷E Lk u øk ýík h e fh u Au.
ðr M k k Ãk u ûk ø k he ç k e
ðÊ òu A yu B Lk e Mk h ¾ k { ýe { k t Ä Lk ðk Lk nk uÞ , ík k u B yu Mk tÃk qýo øk h e çk
Lk Úk e , Ãk h tík w A Lk e Mk h ¾ k { ýe { k t B øk h e çk Au ík uðwt fne þ fk Þ , ík uLk u
Mk k Ãk uûk øk h e çk e fnuðk Þ Au.
ðÊ yk Mk kÃk uûk øk h e çk e Lk k t ÏÞ k ÷Lk e { ËËÚk e ¼k h ík { k t ðíko{ k Lk { k t «ðík oík e
yk Š Úk f yMk { k Lk ík k Lk u yk Ãk ýu òýe þ fe yu Ae yu.
ðr ÷k uuhuLMk hu¾ k :
ðÊ òu ÷k uuh uLMk h u¾ k
ðr Gin i Co -e f ficien t :
ðÊ su nt{ uþ k 0 Úk e 1 Lk e ðå[u s nk uÞ Au.
0 - Ãk qýo Mk { k Lk ík k
1 - Ãk qýo yMk { k Lk ík k
ðr øk e Lk e ELzuûk :
= øk e Lk e fk u - yur Vr þ Þ Lx x 1 0 0
ßÞ k t, 0 = Mk tÃk qýo Mk { k Lk ík k
1 0 0 = Mk tÃk qýo yMk { k Lk ík k
ðr ç k uhk usøk k he :
ðÊ «ðík o{ k Lk ðuík Lk Ëh u su Ô Þ Â õ ík Lk e fk { fh ðk Lk e R åAk ; þ  õ ík yLk u
ík iÞ khe ºk ýuÞ nkuÞ yLku íkuLku þk uÄðk Aík kt fk{ Lk { ¤u, íÞkh u íku ÔÞ Âõ ík
çk uh k usøk k h Au ík u{ fnuðk Þ yLk u ík uðe  MÚk r ík Lk u çk uh k usøk k h e fnuðk Þ .
ðr ç k uhk usøk k he Lk k t «fk hk u :
(1 ) { k ¤¾ k øk ík ç k uhk usøk k he ( St ru c t u ra l Un e mp lo y me n t ) :
ðÊ xufr Lkf÷ Vuh VkhkuLku fkhýu Ô ÞÂõíkLku su çkuhkusøkkh eLkku Mk k{Lkku fhðku
Ãk zu ík u çk uh k usøk k h e Lk u { k ¤¾ k øk ík çk uh k usøk k h e fnuðk Þ Au.
ðÊ yk «fk h Lk e çk uh k usøk k h e Lk k t Mk { Þ øk k ¤k { k t Ô Þ Â õ í k xufLk k u÷k uSf÷
Vuh Vk h { wsçk Lk ðk fk iþ Õ Þ k u þ e ¾ ðk Lk wt yLk u fu¤ððk Lk wt fk Þ o fh e
Mk { k s{ k t Vh e Úk e h k usøk k h e Mk soLk { u¤ðu Au.
ðÊ yux÷u fne þ fk Þ fu, { k º k yk «fk h Lk e çk uh k usøk k h e yu h k »xÙ { k xu
Mk k h e çk uh k usøk k h e Au.
(2 ) ½ »k oýsLÞ ç k uhk usøk k he ( F ric t io n a l Un e mp lo y me n t ) :
ðÊ ßÞkhu ÔÞÂõík ÃkkuíkkLkk yuf fkÞo / fkÞoMÚk¤Úke çkeS søÞkyu fkÞo /
fkÞ oMÚk ¤ çk Ë÷k Þ, ík ux÷k Mk {Þ {k xu su çk uh k usøkk h e yLk w¼ðu ík uLk u
½»koýsLÞ çkuhkusøkkhe fnuðkÞ Au.
ðÊ fk iþ Õ Þ fu yk ðzík { k t fk uE «fk h Lk k u ðÄ k h k u Úk ík k u Lk Úk e .
(3) AqÃke çkuhkusøkkhe / yÄoçkuhkusøkkhe / «åAÒk çkuhkusøkkhe (Disguised /
Hidde n / Late nt) :
ðÊ su Ô Þ Â õ ík Ëu¾ e ík e h e ík u fk { { k t h k ufk Þ u÷ nk uÞ , Ãk h tík w ík uLk u fk { Ãk h
hk¾ðk{kt yk ðu fu fk{ Ãkh Úke ¾Mk uze ÷uðk{kt yk ðu íkuLkkÚke WíÃkkËLk{kt
fk uE ( ðÄ k h k u fu ½xk zk u ) Vuh Vk h Lk k UÄ k Þ Lk nª íÞ k h u ík uðe Ô Þ Â õ ík Lk u
AqÃk e çk uh k usøk k h e fu «åAÒ k çk uh k usøk k h fnuðk Þ Au.
ðÊ yk ðe Ô Þ Â õ ík Lk e Mk e { k tík W íÃk k Ëfík k 0 ( þ qLÞ ) nk uÞ Au.
(4 ) { k uMk { e ç k uhk usøk k he ( Se a s o n a l Un e mp lo y me n t ) :
{ Þ k or Ë ík M k { Þ øk k ¤ k Lk e y k çk uh k us øk k h e { k t y uð w t nk uÞ Au f u
Ô Þ Â õ ík Ãk k Mk u yk ¾ k ð»k o{ k tÚk e y{ wf [k u¬Mk Mk { Þ øk k ¤k Ëh r { Þ k Lk
Ô Þ Â õ ík Ãk k Mk u fk { nk uÞ , Ãk h tík w fux÷k f r Lk r ùík Mk { Þ Ô Þ Â õ ík fk {
ðøk h Lk e Ãk r h  MÚk r ík yLk w¼ðu Au. íÞ k h u ík uðe çk uh k usøk k h e Lk u { k uMk { e
çk uh k usøk k h e fnu Au.
ðÊ ¼k h ík{ k t f]r »k ûk uº k { k uMk{ e ík u{ s AqÃk e çk uh kusøk k h e yLk w¼ðe h Ìk wt Au.
(5 ) [¢ e Þ ç k uhk usøk k he ( Cy c lic Un e mp lo y me n t ) :
ðÊ ík uS yLk u { t Ëe Lk k t ð÷ýk uLk u fk h ýu Ú k Œk t Vuh Vk h k uLk u ÷e Ä u yÚk oík tº k { k t
WËT¼ðíke xqtfk økk¤kLke yk çkuhkusøkkheLku [¢eÞ çkuhkusøkkhe fnu Au.
ðr ç k uhk usøk k he { k Ãk Lk Lk e Ãk Ør ík y k u :
ðÊ N.S .S.O . ç k uh k us øk k h e Lk k t M k tË ¼o { k t yÇ Þ k M k f h e Mk ðuo ( yn uð k ÷ )
çk nk h Ãk k zðk Lk wt fk { fh u Au.
ðÊ E .Mk . 1 9 7 2 - ’ 7 3 Lk k t ð»k o{ k t ¼k øk ðík Mk r { r ík îk h k r ðr ðÄ Ãk Ør ík yk u
yk Ãk ðk { k t yk ðe Au :
ðÊ NSSO º k ý ( 3 ) Ãk Ør ík îk h k çk uh k usøk k h e Lk wt { k Ãk Lk fh u Au.
(1 ) ( Us u a l Prin c ip le s a n d Su b s id a ry St a t u s )
3 6 5 r ËðMk { k tÚk e fk uE yuf Ô Þ Â õ ík 1 8 2 fu ík uÚk e ðÄ w r ËðMk
h k usøk k h e { u¤ðu, ík k u ík uLk u h k usøk k h e { ¤e Au, ík u{ fnuðk Þ .
(2 ) [ k ÷ w M k k ó k r n f ( ç k u h k u s ø k k h e ) L k w t Ä k u h ý ( C u r r e n t l y W e e k l y
Sta t u s) :
yk ¾k Mk ókn ( yXðk r zÞ k ) Ëhr { Þ k Lk Ô Þ Âõ ík Lku 1 f÷k f Ãk qh ík wt
Ãk ý òu fk Þ o ( fk { ) { ¤u, ík k u ík uLk u h k usøk k h e { ¤e Au ík uðwt fnuðk Þ .
(3 ) [k ÷w Ëir Lk f ( ç k uhk usøk k he ) Lk wt Ä k uhý ( Cu rre n t Da ily St a t u s ) :
fk uE yuf Ô Þ Â õ ík yk ¾ k yXðk r zÞ k Ëh r { Þ k Lk þ k uÄ ðk Aík k t
ík u yXðk r zÞ k { k t fk uE yuf r ËðMk Ãk qh ík wt Ãk ý fk { Lk { ¤u íÞ k h u ík u
Ô Þ Â õ ík çk uh k usøk k h fnuðk Þ .
ðr ðr ðr

17. 1
ðr nr hÞ k ¤e ¢ k tr ík :
ðÊ ð»k o 1 9 6 5 - ’ 6 6 { k t «k h t¼ Úk Þ k u.
ðÊ H . Y . V . Progr amme íkhefu ðÄw WÃks Ähkðíkk rçkÞkhýkuLkku fkÞo¢{
ðÊ su rVr÷ÃkkELMk yLku {uÂõMkfkuLkkt {kuzu÷ ÃkhÚke ÏÞk÷ ÷uðk{kt ykÔÞku Au.
ðÊ ¼k h ík { k t H . Y . V . yu{ . yuMk . Mðk r { Lk k Úk Lk îk h k þ Y Úk E , Ãk h tík w
ík uLk k u r ðfk Mk zk u. Lk k u{ oLk çk k h ÷k ìøk îk h k Úk Þ k u ník k u.
ðr { wÏÞ nuík wy k u :
ðÊ yÒ k Lk e ík tøk e Lk wt r Lk Þ { Lk yLk u Mk t[k ÷Lk .
ðÊ yLk k s W íÃk k ËLk { k t Mðr Lk ¼oh h e ík u r ðfk Mk
ðÊ f]r »k { k t yk Ä wr Lk fe fh ý
ðÊ f]r »k - W ã k uøk Lk k nMík ûk uÃk îk h k yk Š Úk f r ðfk Mk Lk u ðuøk yk Ãk ðk u.
ðr ÷ûÞ k tfk u :
ðÊ Ãk tòçk , nr h Þ k ýk ík u{ s Ãk r ù{ W ¥k h «Ëuþ .
ðÊ {wÏÞíðu ½ôLkk Ãkkf Ãkh ðir ðæÞ yLku ðÄw økwýð¥k kÞwõ ík W íÃkk ËLkwt ÷ûÞ.
ðr Mk ur LÿÞ ( Org a n ic ) ¾ uík e ( F a rmin g ) :
ðÊ yk «fkhLke ¾uíke{kt hkMkkÞrýf ¾kíkh fu fkuE Ãký «fkhLkkt hMkkÞý
( fur { fÕ Mk ) Lk k u W Ãk Þ k uøk Úk ík k u Lk Úk e .
ðÊ yk «fk h Lk e ¾ uík e { k t xÙuõ xMk o ík u{ s yLÞ Ãk h tÃk h k øk ík †k uík k uLk k u ¾ uík e
{ k xu W Ãk Þ k uøk Úk k Þ Au.
ðÊ ¼k h ík Mk h fk h u ‘Ãk h tÃk h k øk ík f]r »k r ðfk Mk Þ k usLk k ’ Mk ur Lÿ Þ ( sir ðf )
¾ uík e Lk u «k uíMk k nLk yk Ãk ðk { k xu y{ ÷{ k t { qfe Au. su{ k t ík u{ ýu ‘ð{ e o’
sir ðf ¾ k ík h Lk k t ðÃk h k þ Lk u «k uíMk k nLk yk ÃÞ wt Au.
ðÊ rMkr¬{ yu ¼khíkLkwt Mkki«Úk{ ‘MkurLÿÞ hkßÞ’ (Organic State) çkLÞwt Au.
ðr ® Mk [k ELk k t «fk hk u :
" ¼k h ík { k t ® Mk [k E { wÏÞ 3 h e ík u Úk k Þ Au :
( 1 ) Lk nuh îk h k ( Ca n a l) W ¥k h { k t
( 2 ) xk tfe yk u îk h k ( T a n k)
( 3 ) Ãk k ík k ¤fqðk îk h k ( T u b e we ll)
(1 ) Lk nuhk u îk hk :
ðÊ ðir Ëf Þ wøk { k t ík u{ s «k [e Lk Mk { Þ { k t ¼k h ík { k t yk Ãk Ør ík îk h k s
® Mk [k E Úk ík e ník e .
ðÊ W ¥k h Lk k t { uËk Lk k u suðk t Mk h ¤ r ðMík k h k u{ k t ¾ qçk s Mk nu÷k E Úk e Lk nuh k u
çk k tÄ ðk { k t yk ðík e ník e .
(2 ) xk tfk y k u îk hk :
ðÊ Ër ûk ý ¼k h ík { k t yk { wsçk Lk e ® Mk [k E òuðk { ¤u Au.
(3 ) Ãk k ík k ¤fqðk y k u îk hk :
ðÊ ßÞ k h u s{ e Lk Lk e ytËh Úk e yux÷u s{ e Lk { k t ytËh Lk e ík h V Ÿzk ¾ k zk
¾ k u Ë e í k u { k t Ú k e à k k ý e { u ¤ ð ð k L k e ( ¼ q ø k ¼ o s ¤ ) { u ¤ ð ð k L k e - ç k k u h
çkLkkððkLke ÃkØríkLku Ãkkíkk¤fqðk îkhk ®Mk[k ELke ÃkØr ík fne þfkÞ.
ðr ® Mk [k E Ãk Ør ík :
¢{ «fk h 1 9 5 0 - ’ 5 1 2 0 0 9 - ’ 1 0 ðík o{ k Lk  MÚk r ík
(1 ) fuLk k ÷ îk h k 4 0 % 3 0 % ½xk zk u
(2 ) xk tfk îk h k 1 5 % Úk e 1 7 % 4 % ½xk zk u
(3 ) Ãk k ík k ¤fqðk îk h k 3 0 % 6 0 % ðÄ kh k u
ðÊ h k s MÚ k k L k L k k t M k k i «Ú k { ðk h y t íÞ k u Ë Þ yL ™ Þ k u s Lk k ( A AY ) þ Y
fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ su{ k t øk h e çk e h u¾ k W Ãk h Sðík k Sðík k ( APL ) fwxwtçk k u { k xu 1 5 kg /
{ r nLk k u { wsçk yL™ Lk e Þ k usLk k h k ¾ ðk { k t yk ðe Au.
ðÊ yk Þ kusLkk Lk kt «kh tr ¼f íkçk¬k{ kt 1 fhk uz ðMíke ( ÷k ufku ) Lk ku Mk{ kðuþ
fh ðk { k t yk Ô Þ k u Au.
ðÊ ð»k o sqLk , 2 0 0 3 { k t 5 0 ÷k ¾ , yk uøk Mx, 2 0 0 4 { k t 5 0 ÷k ¾ ... yLk u
yk ðe h e ík u ¢{ þ : W { uh k ík e ðMík e Lk u øk ýík k t AAY ( ytíÞ k uËÞ yL™
Þ k usLk k ) nuX¤ 2 fh k uz fwxwtçk k uLk u yk ðh e ÷uðk Þ k Au.
ðr [k u¾ k ( Ric e ) :
ðÊ Mk k iÚk e { k uxk u Ãk k f MÚk k Þ e ¾ k uh k f
ðÊ Mk { øk ú Ëwr Lk Þ k { k t Mk k iÚk e ðÄ w W íÃk k ËLk ¼k h ík { k t - ¼k h ík { k t Ãk ý Mk k iÚk e
ðÄ w W íÃk k r Ëík Ãk k f ( yLk k s ) yux÷u [k u¾ k .
ðÊ 2 1
0
Úk e 2 5
0
Mk u. ík k Ãk { k Lk .
ðÊ nqtVk¤wt ðkíkkðhý, ÃkkýeMktøkúknf Ãkkf, fktÃkðk¤e fk¤e {kxeðk¤e s{eLk.
ðÊ ðÄ w Ãk k ýe Ä h k ðík k t r ðMík k h k u{ k t [k u¾ k Lk k u Ãk k f Úk k Þ Au. ( Ãk qh Ãk Ør ík
yÃk Lk k ðk Þ Au. )
ðÊ nr h Þ k ¤e ¢k tr ík ½ô{ k t Úk ðk Lk u ÷ e Ä u ½ôLk e Mk h ¾ k { ýe y u [k u¾ k Lk e
W íÃk k Ëfík k Lk e [e h nu Au.
ðr ½ ô ( Wh e a t ) :
ðÊ h r ð Ãk k f Au, Ãk k ýe Mk tøk úk nf Ãk k f Lk Úk e .
¼ k h í k e Þ y Ú k o Ô Þ ð M Ú k k P a r t - 4
HO : r€ xeo ntW ‚ , ƒtuh „ z tR…† ‡ ntu€ † e ts w{tk, ‚ uˆ‚ R‰Lz Št ‚ t{u, RLf{xu‹t [th h Mƒt, y tŒ{ h tuz , y {tŽt.
{ r „ † ‡ h h t u z t ‚ w h ƒ Ž € ‚ t z ‡t u h t Ž ˆ € r Ž ‘ t † ‡h ‡ t k e † ‡ h { n u ‚ t „ t ’ t € † ’ w h … n { ƒ † ‡h h t s f t u x t Ž † ‡ h
Bra nc he s
‡w sh tƒ “n uh ‚u Žt yt Št u‡ (GPSC) ytŠtu rsƒ ‡wsht ƒ Žne Žxe ‚uŽt Ž‡o 1 / {w €f e ‚uŽt Ž‡o 1-2 ’h e‹tt

18. 2
ðÊ 1 7
0
Úk e 2 0
0
Mk u. ík k Ãk { k Lk .
ðÊ ðuMxLk o r zMxoçk LMk ( Weste rn Distu r ba n ces) ½ôLk k Ãk kfLk u Ãk kfðk {k t
Mk nk Þ YÃk çk Lk u Au.
ðr swðk h ( Sa rg h u m) :
ðÊ ½ô yLk u [k u¾ k Ãk Ae Lk k u º k e òu Mk k iÚk e yøk íÞ Lk k u Ãk k f.
ðÊ h r ð yLk u ¾ h e V Ãk k f Au.
ðÊ yk uAk ðh Mk k Ëe r ðMík k h { k xu Þ k uøÞ .
ðÊ { qze h k ufk ý yLk u Ãk k ýe - çk tLk u ¾ qçk yk uAk «{ k ý{ k t sYh e çk Lk u Au.
ðÊ 3 0 Mk u{ e . sux÷k u ðh Mk k Ë.
ðÊ h k ßÞ k u - { nk h k »xÙ, { æÞ «Ëuþ , fýk oxf, yk tÄ ú «Ëuþ .
ðr fXk u¤ ( Pu ls e s ) :
ðÊ su «k uxe Lk Lk k t ( þ k fk nk h e ) ¾ qçk s { k uxk yLk u { n¥ðLk k t †k uík k u Au.
¢{ Ãk k f r ðMík k h
(1 ) { øk Ãk qðe oÞ ¼k h ík e Þ Ër h Þ k r fLk k h k u
(2 ) yzË W ¥k h ¼k h ík , { æÞ «Ëuþ
(3 ) yzË ( fk ¤e Ëk ¤ ) Ër ûk ý ¼k h ík
(4 ) [ýk ( h r ð Ãk k f ) { n¥k { Ãk tòçk
ðr ¼k hík { k t f]r »k fe Þ { k uMk { ( Ag ric u lt u ra l Se a s o n in In d ia ) :
¾ he V Ãk k f hr ð Ãk k f ò Þ Ë Ãk k f
ðÊ ð»k k oÉík w r þ Þ k ¤k u W Lk k ¤k u
ðÊ h r ð Ãk k f r Mk ðk Þ Lk k t ½ô, [ýk , þ k f¼k S yLk u
ík { k { [k u¾ k , þ uh ze , ðxk ýk , y¤Mk e , V¤ V¤k r Ë
çk k sh e , swðk h .... Mk h Mk ð
ðr fÃk k Mk ( Co t t o n ) :
ðÊ Mk qfk u Ãk k f
ðÊ Mk k { k LÞ ðh Mk k ËLk e yr Lk ðk Þ oík k
ðÊ AkuzLkkt WÃkhLkkt ¼køkkuLku Mk{ÞMkh yLku «{kýMkh Ãkkýe {¤ðwt òuEyu.
ðÊ fk¤e { kxe- fk hýfu, fk¤e { kxe yu Ãkk ýe Mk tøk únkf Au, su fÃkk MkLkk t
Ak uzLk k t { q¤Lk u ¼usÞ wõ ík h k ¾ e þ fu Au.
ðÊ A¥k e Mk øk Z ík u{ s Auzk ðk ¤k u Ër ûk ý «Ëuþ r Mk ðk Þ çk Ä k t s h k ßÞ k u{ k t
fÃk k Mk Qøk u Au.
ðÊ ík u yuf h k ufr zÞ k u Ãk k f Au. ( Ca sh Cr o p )
ðr þ uhze ( Su g e rc a n e ) :
ðÊ Ãk k ýe Mk tøk úk nf yuf Ãk k f Au.
ðÊ ík u ¼k h ík Lk k t 2 ¼k øk { k t W íÃk k r Ëík Úk k Þ Au.
( i) W ¥k h { k t
( ii) Ër ûk ý{ k t
Sub - trop ica l T ro p ica l
(1 ) W ¥k h «Ëuþ , øk wsh k ík , fýk oxf, yk tÄ ú «Ëuþ ,
{ nk h k »xÙ, r çk nk h ðøk uh u. ík r { ÷Lk k zw... ðøk uh u.
(2 ) ¾ k tzLk k t fk h ¾ k Lk k ¾ k tzLk k t fk h ¾ k Lk k yk u
r þ Þ k ¤k { k t çk tÄ h nu Au. çk k h u{ k Mk [k ÷w h nu Au.
fk h ý fu, ík uLk u [k u{ k Mk Úk e
r þ Þ k ¤k { k t s W íÃk k ËLk
{ u¤ððwt þ õ Þ çk Lk u Au.
(3 ) ¾ k tzLk wt «{ k ý ðÄ w nk uÞ Au.
ðr ík u÷e r ç k Þ k t ( Oil- s e e d s ) :
ðÊ { øk V¤e , Mk qÞ o{ w¾ e , Mk k uÞ k ík u÷, Mk h Mk ð, ík k ze Lk k u h Mk ... ðøk uh u.
ík u÷er ç k Þ k t ík u÷Lk wt «{ k ý hkß Þ
(1 ) { øk V¤e 4 0 - 5 0 % øk wsh k ík , yk tÄ ú «Ëuþ ,
ík k r { ÷Lk k zw
(2 ) ík ÷ 4 5 - 5 0 % øk wsh k ík - Mk k iÚk e { k uxwt
W íÃk k Ëf
(3 ) Mk h Mk ð ( Mk h r Mk Þ wt ) 2 5 - 4 5 % W ¥k h «Ëuþ , h k sMÚk k Lk ,
Ãk tòçk - Mk k iÚk e { k uxwt W íÃk k Ëf
(4 ) yuh tzk Lk k çk e 5 0 % øk wsh k ík - 2 / 3 , yk tÄ ú «Ëuþ
( r Ëður ÷Þ k )
(5 ) fÃk k Mk 4 0 - 4 5 % øk wsh k ík , { nk h k »xÙ
(6 ) y¤M k e 3 5 - 4 5 % U . P . , M . P ., r çk nk h
(7 ) Mk qÞo{ w¾ e 3 0 - 4 0 % fýk oxf, ík k r { ÷Lk k zw,
yk tÄ ú «Ëuþ
ðr [k ( T e a ) :
ðÊ ðÄ k h u «{ k ý{ k t ðh Mk k ËLk e yr Lk ðk Þ oík k .
ðÊ 2 0 0 cm fu ík uÚk e ðÄ w ðh Mk k Ë
ðÊ [k Lk k t Ak uzLk k t { q¤ Ãk k ýe Mk tøk ún fh e þ fík k Lk Úk e , Ãk k ýe ðÄ w òuE yu
Au, Ãk h tík w òu Mk tøk ún Úk k Þ , ík k u [k Lk k Ak uz çk h k çk h r ðfk Mk Ãk k { ík k t
L k Ú k e . y k Ú k e , { k u x u ¼ k ø k u [ k L k k t A k u z ™ e ÷ r „ r h s u ð k t à k ð o í k k u f u
r n{ k ÷Þ Lk k t Zk u¤k ðk u Ãk h Qøk ík k òuðk { ¤u Au.

19. 3
ðr þ ý ( J u t e ) :
ðÊ ðÄ w ¼usÞ wõ ík r ðMík k h
ðÊ Ãk k ýe
ðÊ Ã k h t Ãk h k ø k í k h e í k u þ ý à k r ù { çk t ø k k ¤ ð Ä w W í à k k ËL k Ä h k ð u A u ( n w ø k ÷ e
çkurÍLk ) Ãkhtíkw ðíko{kLk Mk{Þu íkuLku økkuËkðhe çkurÍLk{kt ¾Mkuzðk{kt ykÔÞwt Au.
ðr ík uò Lk k ( Sp ic e s ) :
ðÊ Ã k r ù { ½ k x L k k t Z k u ¤ k ð Þ w õ í k « Ë u þ k u r ð r ð Ä « f k h L k k t í k u ò L k k { k x u
yLk wfq¤ ðk ík k ðh ý yLk u yk çk k unðk Ä h k ðu Au.
hk ßÞ k u ík uò Lk k
(1 ) yk Mk k { E ÷k Þ [e
(2 ) h k sMÚk k Lk { h[wt
(3 ) yk tÄ ú «Ëuþ n¤Ëh
(4 ) fuh ÷ / fýk oxf çk k fe Lk k t ík { k { «fk h Lk k t ík uòLk k
ðr ç k k she ( M ille t ) :
ðÊ 4 0 - 5 0 Mk u{ e . ðh Mk k Ë.
ðÊ nqtVk ¤wt ðk ík k ðh ý, n¤ðk ðh Mk k Ë Ãk Ae òuh Ëk h Mk qÞ o«fk þ ( ík zfk u )
nk uðk u sYh e .
ðÊ h k ßÞ k u { nk h k »xÙ, øk wsh k ík , { æÞ «Ëuþ
ðr hk øk e ( Ra g i) :
ðÊ Mk qfk «Ëuþ k u
ðÊ 2 0
o
Úk e 3 0
o
Mk u. ík k Ãk { k Lk .
ðÊ ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw 50 % Úke ðÄw hkøkeLkwt WíÃkkËLk fýkoxf{kt ÚkkÞ Au.
ðÊ ík u r Mk ðk Þ { nk h k »xÙ, W ¥k h k ¾ tz ík u{ s ík k r { ÷Lk k zw Ãk ý h k øk e W íÃk L™
fh Lk k h k h k ßÞ k u Au.
ðr ({ qze ç k ò h) fur Ãk x÷ { k fuox - SEBI
(Lk k ýk t ç k ò h) { Lk e { k fuox - RBI
Mk u LMk r ðxe E Lzuûk = BSE = Mk uLMk uûk ( 3 0 )
NSE = r Lk ^xe ( 5 0 )
ðr r ðËuþ e { qze hk ufk ý ( F o re ig n In v e s t me n t ) :
ðr F DI :
ðÊ yk Ãk ýk h k »xÙLk k t çk òh { k t r ðËuþ e h k »xÙk u - su h k ufk ý fh u, yLk u ík u
h k ufk ýLk e Mk k Úk u r ðËuþ Lk e xufLk k u÷k uS, Mk t[k ÷Lk , r ðËuþ e { qze ÷k ðu -
ík uLk u «íÞ ûk r ðËuþ e { qze h k ufk ý fnuðk Þ .
ðÊ F DI yu r ðËuþ e { qze h k ufk ý{ k tLk k u W ¥k { «fk h Au.
ðÊ ßÞ kt {qze hkufký fhðk{k t ykðu Au, ík u Þ s{kLk h k»xÙ Mk kÚk u Mkw{u¤¼Þ ko
Mk k ík íÞ Þ wõ ík Mk tçk tÄ k u Ä h k ðu Au.
ðÊ ¼k h ík { k t r ðËuþ e Lk e r ík { k t ytík r h Þ k ¤ ( yk tík r h f ) ¼k øk Lk u { Þ k or Ëík
ç k L k k ðu Au . yu x÷ u f u, h k »x ÙL k k t h k u fk ý fk h k u îk h k y{ wf r L k r ùí k
( xfk ð k h e ) «{ k ý yLk u r ðËu þ e h k u fk ýfk h k u îk h k y{ w f r Lk r ùík
{ qze h k ufk ý fh ðk { k t yk ðu Au, ßÞ k t r ðËuþ e { qze h k ufk ýfk h k uLk u ðÄ w
{ n¥ð yk Ãk ðk { k t yk ðu Au.
ðr ¼k hík { k t { wÏÞ 2 he ík u F DI Lk u Mk t{ r ík y k Ãk ðk { k t y k ðu÷e Au.
( 1 ) MðÞ tMk t[k r ÷ík ( Au to m a tic) { k øk o ( r o u te )
( 2 ) { tsqh e «k ÃÞ ( Ap p r o va l) { k øk o ( r o u te )
(1 ) MðÞ tMk t[k r ÷ík { k øk o :
y k { k ø k o n u X ¤ ò u r ð Ë u þ e h k u f ý f k h r L k Þ í k M k t { r í k Ë þ o f
Ãk h ðk Lk k «k ÃÞ Mk { Þ øk k ¤k { k t òu h k u fk ý fh u í k k u ík uLk u M k h f k h L k e
Ãk h ðk Lk øk e ÷uðe Ãk zík e Lk Úk e . Võ ík ík uýu { qze h k ufk ýLk k t 3 0 r ËðMk Lk e
ytËh R . B . I . Lk u òý s fh ðk Lk e h nu Au.
(2 ) { tsqhe «k ÃÞ { k øk o :
òu r ðËuþ e { qze h k ufk ýfk h yk Ãk u÷ Ãk h ðk Lk øk e Þ wõ ík Mk { Þ øk k ¤k
fh ík k t ðÄ w Mk { Þ { k xu { qze h k ufk ý fh u ík k u ík uýu yk Š Úk f çk k çk ík k uLk e
fur çk Lk ux fr { r xLk e Lk ðuMk h Úk e { tsqh e ÷uðe Ãk zu Au. yøk k W Lk e ÷e Ä u÷e
ÃkhðkLkøke [FTPB - For eign In vestment Promotion Boa rd] rðËuþe
{ qze h k ufk ý «k uíMk k nf çk k uzoLk e nk uÞ Au.
ðr F PI ( F o re ig n Po rt f o lio In v e s t me n t ) r ðËuþ e { qze hk ufk ý ¾ k ík wt :
" FII
ðÊ yk h k ufk ý r ðËuþ e yk u îk h k fh ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ su{ fu, «k ur ðzLx Vtz, ðe { k ftÃk Lk e yk u, Þ wr Lk ðŠ Mk xe Vtz... ðøk uh u.
ðÊ yk ðe Mk tMÚk k yk u Ãk k Mk u ÷k tçk k øk k ¤k Lk wt ( { k xu ) yk Ëþ o ¼tzk u¤ nk uÞ Au.
¢{ ûkuº k CAP ( %)
(1 ) Mk th ûk ý 1 0 0 %
(2 ) Ëqh Mk t[k h 1 0 0 %
(3 ) [k W Auh 1 0 0 %
(4 ) r { ÷fík Ãk wLk :r Lk { k oý ftÃk Lk e 1 0 0 %
(5 ) Ãk uxÙk ur ÷Þ { yLk u fwËh ík e ðk Þ w 4 9 %
(6 ) ðMík w r ðr Lk { Þ 4 9 %
(7 ) Mxk uf yuû[uLs 4 9 %
(8 ) ® Mk øk ÷ çk úk Lz ( Aqxf ) ( çk k xk ) 1 0 0 %
(9 ) { Â Õ x çk úk Lz ( Awxfk ( r çk øk çk Ík h ) 5 1 %
( 10 ) ðe { kûk uº k 4 9 %
( 11 ) ¾ k Lk øk e ûk uº k Lk e çk Ufk u 7 4 %
( 12 ) ònuh ûk uº k Lk e çk Ufk u 2 0 %

20. 4
ðÊ ík uyk u { qze h k ufk ý fh ðk { k xu çk òh Lk e þ k uÄ { k t s nk uÞ Au.
ðÊ ¼ k h í k e Þ ( M x k u f ) ð M í k w f u à k w h ð X k ç k ò h { k t y k ð k « f k h L k k t
{ qze h k ufk ýLk u F II fnuðk Þ Au.
ðÊ í k u L k u € F i g h t b y R i g h t M o n e y f u € H o t M o n e y í k h e f u à k ý
yk u¤¾ ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ F II yu Ãk k uík k Lk e Lk k UÄ ýe Mk uçk e ( SEBI) { k t fh k ððe sYh e nk uÞ Au.
ðr øk wýð¥kk Þwõík rðËuþ e hkufkýfkhk u ( Qu alif ie d Fo re ign Inv es to rs )
( Q . F . I . ) :
ðÊ su h k »xÙ F AT F ( F in a n ica l Actio n T a sk F o r ce ) Lk wt Mk ÇÞ nk uÞ ík uLk k t
h k ufk ýfk h k u s ynª h k ufk ý fh e þ fu Au.
ðÊ yk ÷k ufk uLk u Ãk ý SEBI { k t Lk k UÄ ýe fh k ððe sYh e nk uÞ Au.
" F AT F - 36 h k»xÙkuLk wt sqÚk ( Mk{ qn ) Au. suLk wt ðzwt {Úkf Ãkurh Mk {k t yk ðu÷wt
Au. yk Mk tMÚk k yk ík tfðk Ë{ k t Lk k ýk tfh k ufk ý yLk u Lk k ýk tfÄ k uðk ýLk k u
r ðh k uÄ fh u Au.
ðr He d g e F u n d s
yk yuf yuðk «fk h Lk wt h k ufk ý Au fu ßÞ k t fk uE Ãk ý «fk h Lk k t
rLkÞtº ký ðøkh hkufkýfkh ¼khík eÞ Mxkuf ( Ãkwh ðXk ) çk òh{kt hkufký
fh e þ fu Au.
ðÊ Ãk h tík w yk ðk h k ufk ýfk h k u Ãk k uík k Lk wt ¼tzk u¤ SEBI Mk k Úk u Lk k UÄ ýe Úk Þ u÷
( h r sMxzo Úk Þ u÷ ) r ðËuþ e ftÃk Lk e Lk u yk Ãk u Au yLk u yk h e ík u h k ufk ý
fh u Au, Ãk h tík w fh ¼k h { k tÚk e { w õ ík { u¤ðu Au.
ðr Pa rt ic ip a t o ry No t e
ðÊ
ðr T a x He a v e n
yk yuðwt h k »xÙ Au fu suLk k { k t Lk e [u { wsçk Lk e 2 ÷k Þ fk ík nk uÞ :
ðÊ íku{k t fkuE «fk hLk ku fh nkuík k u Lk Úke yÚkðk ¾qçk s ( ÷½wŒ{ ) LÞqLk ík {
nk uÞ Au.
ðÊ ík u{ k t fh ( { k ¤¾ k Lk k t ) Lk k t Mk t˼o{ k t fk uE Ãk ý «fk h Lk e { k r ník e yLÞ
fk uE h k »xÙk uLk u
ðÊ suðk t fu, { k uh ur þ Þ Mk ,  MðíÍ÷uoLz, çk { wozk ... ðøk uh u... 8 3 Ëuþ k u.
ðr D T A A ( D o u b le T a x A v o id a n c e A g re e me n t ) ç k u ð z k f h Ú k e
ç k [ðk { k xuLk k u fhk h :
ðÊ y k f h k h y u ð k t ç k u h k » x Ù k u L k e ð å [ u Ú k k Þ A u , ß Þ k t A Ë u þ L k k u
{ qze h k ufk ýfk h B Ëuþ { k t h k ufk ý fh u Au, ík u{ s B Ëuþ { k t s Lk Vk u
{ u¤ðu Au. íÞ k h çk k Ë ík uýu B Ëuþ { k t s fh [qfððk u Ãk zu Au. Ãk h tík w,
yk s fh Lk e yk ðf Vh e Úk e , B Ëuþ Lk e fh Lk e yk ðf A Ëuþ { k t s
h k ufk ý { k xu «uh k Þ Au. yk Mk { Þ u A Ëuþ Lk k t h k ufk ýfk h Lk u fk uE Ãk ý
«fk h Lk k u fh [qfððk u Ãk zík k u Lk Úk e .
ðr Ro u n d T rip p in g o r T re a t y Sh o p p in g
ðÊ çku h k»xÙk uyu DT AA fh u÷ku nkuÞ , yLku ík u Ãk Ae h kufkh ýfkh , A Ëuþ {k t
h k ufk ý fh u.
ðÊ ík u ¼k h ík { k tÚk e s çk Ä k u Lk Vk u «k ó fh u Au, Ãk h tík w B ( Ëuþ ) h k »xÙ{ k t
Ëþ k oðu Au. su{ fu, B yu ta x h e a ve n Au yLk u fh ¼h ðk { k tÚk e çk [e
òÞ Au / fh Lk e yðøk ýLk k fh u Au.
ðÊ Ãk iMk k Lk k t Ä k uðk ýLke Úk ík e ðk h tðk h Lk e yk ½xLk k Lk u Ro u nd T r ip p in g o r
T r e a ty Sh o p p in g fnuðk Þ Au.
ðÊ Ãk iMk k Lk k t Ä k uðk ý { k xu yÚk oík tº k { k t yk Ãk ýe Ãk k Mk u 2 r ð¼k øk k u Au :
( 1 ) T a x Eva sio n ( fh { k tÚk e Axfe sðwt )
( 2 ) T a x Avo id a n ce ( fh ¼h ðk { k tÚk e çk [e sðwt / Ëqh Úk E sðwt )
T a x Ev a s io n T a x Av o id a n c e
(1 ) E h k Ëk Ãk qðof s{ k ‘h k W Lz r xÙr Ãk tøk ’ suðe
Úk Þ u÷ [qfððk u fk Þ Ëk fe Þ Axfçk k h e
Ãk zík k u fh Lk [qfððk u. ðzu fh ¼h ðk { k tÚk e
{ w õ ík { u¤ððe .
(2 ) ynª fh Lk ¼h k u ík u ynª yuf { qtÍðý¼h e
Ëtz fu Mk òÃk k º k çk Lk u Au.  MÚk r ík W ËT¼ðu Au.
Lk k UÄ : Ãk iMk k Lk k t Ä k uðk ýLk e yk «r ¢Þ k Mk k { u, ta x- h e a ve n Mk k { u G- 2 0
yk tíkh hk »xÙeÞ Mík hu «r ¢Þ k nkÚk Äh u Au. suLku BEPS (Base Er osio n
a n d Pr o fit Sh iftin g ) fnu Au.
ðr y k iã k ur øk f Lk e r ík :
" 1 9 4 8 Lk e y k iã k ur øk f Lk e r ík :
ðÊ ykiãkurøkf ( Wãkuøk ) {tºke yuMk. Ãke. {w¾So îkhk fhðk{kt ykðu÷e ònuhkík.
ðÊ ¼k h ík { k t r { © yÚk oík tº k Lk k u Ãk k Þ k u Lk k tÏÞ k u.
ðÊ yk Lkerík nuX¤ ¾qçk fzf rLkÞtºkýku MkkÚku rðËuþe {qzehkufkýLku Mkt{rík
yk Ãk ðk { k t yk ðe .
" 1 9 5 6 Lk e y k iã k ur øk f Lk e r ík :
ðÊ yk Lk e r ík Lk u ‘¼k hík Lk wt y k Š Úk f ç k tÄ k hý’Lk e Lk e r ík ík h e fu ð»k o 1 9 9 1
Mk wÄ e yk u¤¾ ðk { k t yk ðík e ník e .
ðÊ yk LkeríkLkku {wÏÞ nuíkw Mk{ksðkËe ÃkØrík îkhk ykŠÚkf ð]rØLkku níkku.
Lk k UÄ : yk Lk e r ík yLk u nuík w Ãk k A¤Lk wt fk h ý - yðk ze { k t ð»k o 1 9 5 1 { k t
¼ h k Þ u ÷ wt fk Uø k úu M k yr Ä ðu þ Lk n í k w t . su { k t Mk { k s ðk Ë e Ãk Ø r í k î k h k
yk Š Úk f r ðfk Mk Lk k u Xh k ð Ãk Mk k h fh ðk { k t yk Ô Þ k u ník k u.
ðÊ su { wsçk ( Wã kuøk ku ) Lku 3 fuxuøkhe {k t rð¼kr sík fhðk{k t yk ÔÞk ník k :
Sch e d u le ( r þ zâ q÷ ) A 1 7 ûk uº k k uLk u ònuh ûk uº k
Ãk r h r þ ü { k xu yLk k { ík h k ¾ ðk { k t
yk Ô Þ k ník k t.
Sch e d u le ( r þ zâ q÷ ) B 1 2 ûk uº k Lk u r { © ûk uº k
Ãk r h r þ ü { k xu yLk k { ík h k ¾ ðk { k t
yk Ô Þ k t ník k t.
Sch e d u le ( r þ zâ q÷ ) C çk k fe Lk k t ík { k { ûk uº k k u ¾ k Lk øk e
Ãk r h r þ ü ûk uº k Lk k t çk Lk e òÞ Au.
ðr ç k u { wÏÞ fk Þ Ëk y k u y k Mk { Þ Ëhr { Þ k Lk Ãk Mk k h fhðk { k t y k Ô Þ k
ník k : ( 1 9 5 6 - 1 9 9 1 )
(1 ) yk iã k ur øk f r ðfk Mk yLk u r Lk Þ tº k ý Ä k h k u, 1 9 5 1
ðÊ y k f k Þ Ë k u f k u E à k ý Ä t Ä k u þ Y f h í k k t à k n u ÷ k t ¾ k L k ø k e û k u º k { k x u
( ÷k Þ Mk LMk ) Ãk h ðk Lk k u { u¤ððk { k xuLk k u ník k u.
(2 ) M RT P - M o n o p o listic Re str ictive T r a d e Pr a ctice s Act, 1 9 6 9
ðÊ E òh k Þ wõ ík çk òh fu nh e Vk E Lk k t r ðfk Mk Lk u h k ufk ðk { k xuLk k u fk Þ Ëk u.
ðÊ fk uE Ãk ý Ä tÄ k Úk e o fu ðuÃk k h e yuf{ òu ík uLk wt W íÃk k ËLk ðÄ k h ðk E åAu
yÚk ðk ík k u ík uLk ku Ä tÄ k u r ðMík k hðk EåAu ík k u ík uýu Vh r sÞ k íkÃk ýu M RT P
çk k uzoLk e { tsqh e { u¤ððk Lk e h nu Au.
L k k U Ä : y k f k Þ Ë k u ð » k o 2 0 0 2 Ú k e ç k Ë ÷ k E L k u n ð u í k u L k w t M Ú k k L k C C A -
Competition Commission Act ( nheVkE ykÞkuøk fkÞËku ) yu ÷eÄwt Au.
ðr y k iã k ur øk f Lk e r ík , 1 9 7 7 :
ðÊ { wÏÞ nuík w yk Lk er íkLk ku Wã k uøk kuLku rðfur Lÿík fh ðk Lkk u níkk u yLku Lk k Lk k
Ãk k Þ k Ãk h Lk k t W ã k uøk k u yLk u fwr xh W ã k uøk k uLk u «k uíMk k nLk k u yk Ãk e yk øk ¤
ðÄ k h ðk Lk k u ( r ðfk Mk fh k ððk Lk k u ) ník k u.
ðr 1 9 8 0 Lk e y k iã k ur øk f Lk e r ík :
ðÊ yk Lk e r ík Mk tÃk qýoÃk ýu { n¥ð Ä h k ðík e Lk ník e .

21. 5
ðr 1 9 9 1 Lk e y k iã k ur øk f Lk e r ík :
ðÊ 2 4 sw÷k E , 1 9 9 1
ðÊ W Ëk h e fh ý, ¾ k Lk øk e fh ý yLk u ðir ïfe fh ýLk e Lk e r ík
ðr { wÏÞ Ãk r hç k ¤k u :
(1 ) y Lk k { ík k uLk u Ëqh ¾ Mk uzðk ( De - re s e rv a t io n ) :
ðÊ íku {wsçk 18 ûkuºkkuLku yLkk{ík ûkuºk íkhefu hkÏÞkt níkkt, íku rçkLkyLkk{ík
Úk E øk Þ k . Võ ík 3 ûk uº k s yLk k { ík h k ¾ ðk { k t yk Ô Þ k ník k .
( 1 ) ¾ Lk e òu yLk u yýwþ Â õ ík
( 2 ) Mk th ûk ý
( 3 ) h u÷ðu
nðu Võ ík ònuh ûk uº k { k t 2 s ûk uº k Lk u yLk k { ík h k ¾ ðk { k t yk Ô Þ k Au.
(2 ) Ãk hðk Lk k Lk k ç k qËe ( De - lic e n s in g ) :
ðÊ Lk e [uLk k t 6 ûk uºk r Mk ðk Þ fk uE Ãk ý Wã k uøk { k t ¾ k Lk øk e {qze h k ufk ý fh ðwt
nk uÞ ík k u Ãk h ðk Lk k ðøk h fh e þ fk Þ Au.
ðÊ 6 ûk uº k k u{ k t,
( 1 ) r Mk øk k h ux
( 2 ) r Lk MÞ tËLk yLk u yk Õ fk unk u÷
( 3 ) òu¾ { e h Mk k Þ ýk u
( 4 ) yk iã k ur øk f r ðMVk uxfk u
( 5 ) E ÷uõ xÙk ur Lk f nðk E MÃk uMk yLk u h ûk ýk í{ f Mk k Ä Lk k u
( 6 ) Ëðk yk uLk k t W Ãk Þ k uøk yLk u ðu[k ý Mk tçk tr Ä ík ûk uº k
òu fu nðu, ( 6 ) Lk u h Ë fh e Ëe Ä u÷ Au.
(3 ) r ðËuþ e { qze h k ufk ýLk u MðÞ tMk t[k r ÷ík { k øk o îk h k Mk t{ r ík ( Ãk h ðk Lk øk e )
yk Ãk ðk { k t yk ðe ník e .
(4 ) ßÞ k h u r ðËuþ e { qze h k ufk ý { tsqh e «k ÃÞ { k øk o îk h k fh ðk { k t yk ðu íÞ k h u
F IPB Lk e Mk t{ r ík ÷uðe yr Lk ðk Þ o ník e su Sin g le Win d o w Cle a r a n ce
h nuík wt.
(5 ) yk iã k ur øk f MÚk ¤ Ãk Mk tËøk e Lk e r ík :
ðÊ yk iã kurøkf Ãkh ðk Lk k {k ºk ík uykuLk u s sYhe çkLk u Au, su þ nuhLke ðMíke
1 0 ÷k ¾ fu ík uÚk e ðÄ w nk uÞ .
(6 ) M RT P Lk u h Ë fh e Ëuðk { k t yk Ô Þ k u ník k u.
(7 ) B I F R - B o a r d f o r I n d u s t r i a l a n d F i n a n c i a l R e c o n s t r u c t i o n
yk iã k ur øk f yLk u Lk k ýk fe Þ Ãk wLk :r Lk { k oý { k xuLk wt çk k uzo
ðÊ su{kt ònuh ûkuºkLkkt su yuf{ku {ktËk fu ¾kux fhíkkt sýkÞ íkku íkuLku çktÄ
fhkðe Ëuðk{kt ykðu Au yÚkðk íkku ÃkwLk:WíÚkkLk {kxu sýkððk{kt ykðu Au.
ðÊ yk yuf ¾ k Lk øk e fh ý yLk u r ð{ qze fh ýLk e Lk e r ík Au.
ðr ò nuhûk uº k :
ðÊ ònuh ûkuº k Lk u ðÄ w {n¥ð çk eS Ãkt[ð»k e oÞ Þ k usLkk Úk e yk Ãk ðk {k t yk Ô Þ wt.
ðÊ ònuh ûk uº k { k t Mk wÄ k h k yk u
ðÊ BIF R Lk e MÚk k Ãk Lk k fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ økkuÕzLk nuLz þuf’ Golden Hand Shake Mkwðýo nMíkr{÷Lk - ÞkusLkk
ð»k o 1 9 8 8 { k t þ Y fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ MðiÂåAf r Lkð]r ¥k Þk usLk k V . R . S . [Volu nta ry Re tir em en t Sche me ]
Ëk ¾ ÷ fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ ð»k o 19 87 {k t ©e yswoLk MkuLk øk wók Mkr {r ík yu fh u÷ ¼÷k {ýk u yLkwMk kh
ònuh ûk uº k Lk k t yuf{ k uLk u Mðk Þ ¥k çk Lk k ððk Mk { sqík e Lk k t fh k h k u - MOU
- M e m o r a n d u m o f Un d e r sta n d in g fh ðk { k t yk Ô Þ k ník k .
Lk k UÄ : M OU yu fk uE çk tÄ ™ Ä h k ðík k t Lk Úk e .
ðr { nk híLk :
ðÊ ð»k o 2 0 1 0 , 1 9 { u
ðÊ { nk h íLk Lk k u Ëh ßòu nt{ uþ k t ònuh ûk uº k e Þ yuf{ k uLk u s { ¤u Au, Lk nª
fu ¾ k Lk øk e ûk uº k e Þ yuf{ k uLk u.
ðr { nk híLk { k xuLk k t { k Ãk Ëtzk u ( Ä k uhýk u ) :
ðÊ ‘Lk ðh íLk ’ Lk k u Ëh ßòu { ¤u÷k u nk uðk u òuE yu.
ðÊ Mxk uf yuû[uLsLk e Þ k Ëe { k t Mk { k r ðü ûk uº k nk uðwt òuE yu.
ðÊ AuÕ ÷k t 3 ð»k oLk wt ytËk r sík Mk h uh k þ 2 5 fh k uz ` Lk wt xLk oyk uðh nk uðwt
òuE yu.
ðÊ AuÕ÷kt 3 ð»koLke Mkhuhkþ [kuϾe Ãk uËkþ ` 15 , 00 0 fhkuz nkuðe òuEyu.
ðÊ fh ðuh k ¼Þ k o çk k Ë AuÕ ÷k 3 ð»k oLk k u Mk h uh k þ [k uϾ k u Lk Vk u ` 5 , 0 0 0
fh k uz nk uðk u òuE yu.
ðÊ Mk e { k r [nT™ YÃk r ðïLk u h sq fh u Au.
" Vk Þ Ëk y k u :
ðÊ çk k uzo yk uV r zh uõ xMk o ftÃk Lk e fu yuf{ Lk k t [k uϾ e Ãk uËk þ Lk k t 1 5 % Mk wÄ e Lk wt
{qzehkufký fkuE Ãký «kusuõx{kt fhðk {kxu {wõík çkLku Au. fkuE ÞkusLkk{kt
{ n¥k { Mk tÃk qýo Vk Þ Ëk u ` 5 , 0 0 0 fh k uz Mk wÄ e { Þ k or Ëík çk Lk e òÞ Au.
" ‘{ nk híLk ’Lk e Þ k Ëe :
( 1 ) ONGC ( 2 ) IOCL
( 3 ) SAIL ( 4 ) NT PC
( 5 ) CT L ( 6 ) BHEL
( 7 ) GAIL
ðr Lk ðhíLk :
ðÊ ð»k o 1 9 9 7
" { k Ãk Ëtzk u fu Ä k uhýk u :
ðÊ Ãk h e ûk k { k t Ãk wAk ík wt Lk Úk e .
ðÊ fw÷ 1 7 Lk ðh íLk k u Au.
ðÊ AuÕ ÷wt ‘Lk ðh íLk ’ yuf{ CCIL - Co n ta in e r Co - o p e r a tio n o f In d ia
L im ite d ník wt.
" Vk Þ Ëk y k u :
ðÊ M k h f k h L k e à k h ð k L k ø k e ÷ e Ä k r ð L k k ò n u h û k u º k L k k t y u f { k u [ k u Ï ¾ e
à k u Ë k þ L k k t 1 5 % f u { n ¥ k { ` 1 0 0 f h k u z M k w Ä e L k k t « k u s u õ x { k x u
{ qze h k ufk ý fh e þ fu Au.
ðÊ òu fu, Mk{økúíkÞk heíku ( yuftËhu ) çkÄkt s «kusuõx {kxu MktÞwõík heíku fkuE
ftÃkLkeLke [kuϾe ÃkuËkþLkkt 30 % sux÷wt {qzehkufký ÞkuøÞ økýkÞ Au.
ðr r { r Lk híLk :
[A] r { r Lk híLk fuxuøk he 1 :
" { k Ãk Ëtzk u :
ðÊ AuÕ ÷k 3 ð»k k uo{ k t Lk Vk u Úk Þ u÷k u nk uðk u òuE yu.
ðÊ AuÕ ÷k 3 ð»k k uo{ k tÚk e fk uE 1 ð»k o{ k t ` 3 0 fh k uzLk k u Lk Vk u Úk Þ u÷k u nk uðk u
òuE yu.
" Vk Þ Ëk y k u :
ðÊ ` 5 0 0 fh k uz yÚk ðk 5 0 % [k uϾ e Ãk uËk þ { qÕ Þ fu çk u{ k tÚk e su 5 0 0
fhkuzÚke ( Y. ) ykuAwt nkuÞ, íku MkhfkhLke Mkt{rík ÷eÄk rðLkk {qzehkufký
fh e þ fu.
[B] r { r Lk híLk fuxuøk he 2 :
ðÊ ` 3 00 fhk uz yÚk ðk 5 0% [kuϾ e ÃkuËkþ {qÕÞ çk u{ ktÚke su ykuAwt nkuÞ,
ík u Mk h fk h Lk e Mk t{ r ík ÷e Ä k r ðLk k { qze h k ufk ý fh e þ fu.
ðr r ð{ qzefhý yLku ¾k Lk øk efhý ðå[u [[koLk k t {wÆk (Disinv e st men t
& Priv a t iza t io n Dib a t e ) :
ðÊ fk uE Ãk ý «fk h Lk wt ðu[k ý 4 9 % Mk wÄ e Lk wt òu ònuh ûk uº k Lk k t yuf{ îk h k
fh ðk { k t yk ðu, ík k u íkuLk u ònuh Mk k nMk r Lk øk{ Lk e {k r ÷fe r ð{ qzefh ý
fnuðk Þ .

22. 6
ðÊ fkuE Ãk ý «fkh Lkwt ðu[k ý 51 % sux÷wt ònuh ûkuºk Lk kt yuf{Lke { kr ÷fe
îk h k fh ðk { k t yk ðu ík k u ík uLk u ¾ k Lk øk e fh ý fnuðk Þ .
ðÊ ¾ k Lk øk e fh ýLk u ‘r { ÷fík Lk wt Ô Þ qnk í{ f ðu[k ý’ Ãk ý fnuðk { k t yk ðu Au.
ðr Ô Þ qnk í{ f hk ufk ýfk hk u ( St ra t e g ic In v e s t o rs ) :
ðÊ ßÞkhu fkuE Ãký ÔÞÂõík ¾kLkøke fu ònuhûkuºkLke ftÃkLke{kt 26% fu íkuÚke
ðÄw rnMMkku Ähkðu íÞkhu íkuLku ÔÞqnkí{f hkufkýfkh fnuðkÞ Au.
ðÊ yk 2 6 % fu ík uÚk e ðÄ w r nMMk k Lk u ‘Mk wðýo r nMMk k u’ fu ‘Mk wðýo h k ufk ý’
( Go ld e n Sh a r e s) fnuðk Þ Au.
ßÞ k t, DIPAM = D e p a r t m e n t o f I n v e s t m e n t o f P u b l i c A s s e t
M an a ge m en t
yÚk k oík T ÷k ufk uLk e r { ÷fík Lk k t Mk t[k ÷Lk { k xuLk k u { qze h k ufk ý r ð¼k øk .
ðr hk »xÙe Þ { qze hk ufk ý ¼tzk u¤ ( Na t io n a l In v e s t me n t F u n d ) :
ðÊ ð»k o 2 0 0 5 { k t MÚk k Ãk Lk k
ðÊ r ð{ qze fh ý { k xuLk wt yuðwt ¼tzk u¤ Au fu su N . I . F . { k t Vh ík wt h nu Au
( Ãk r h ðŠ ík ík Úk k Þ Au ) .
ðÊ N I F L k u ¼ k h í k L k k t M k t r [ í k r L k r Ä L k e ç k n k h ø k ý ð k { k t y k ð u A u .
( Co n so lid a te d F u n d )
ðÊ yk ¼tzk u¤ Ô Þ ðMk k Þ fk h k u îk h k ðk Ãk h ðk { k t yk ðu Au. ík u{ k t õ Þ k h uÞ
½xk zku fh ðk{kt ykðíkk u LkÚke. ík u ¼tzk u¤ îkh k sux÷wt f{ kÞ Au íku{ktÚke
7 5 % r þ ûk ý, yk h k uøÞ , h k usøk k h e ... ðøk uh u suðk t Mk k { k r sf ûk uº k { k t
ðkÃkhðk{kt ykðu Au. ßÞkhu, çkkfeLkkt 25% LkVk÷ûke yLku ð¤íkh÷ûke
ònuh ûk uº k Lk k t yuf{ k u { k xu ðk Ãk h ðk { k t yk ðu Au.
ðr ¼tzk u¤ Ô Þ ðMÚk k Ãk f ( Mk t[k ÷f ) ( F u n d M a n a g e rs ) :
( 1 ) SBI ¼tzk u¤ Mk t[k ÷Lk ftÃk Lk e r ð.
( 2 ) UT I r { ÷fík Mk t[k ÷Lk ftÃk Lk e r ÷.
( 3 ) L IC r { ÷fík Mk t[k ÷Lk ftÃk Lk e r ÷. ( Asse t)
ðr Ex c h a n g e T ra d e d F u n d ( ET F ) ( ðuÃk k h r ðr Lk { Þ ¼tzk u¤ ) :
ðÊ ònuh ûk uº k Mk k Úk u Mk h fk h Lk k u Ãk ý r nMMk k u nk uÞ yLk u çk u Mk tÞ wõ ík h e ík u
yuf yuf{ çk Lk k ðe ðu[k ý fh e su ¼tzk u¤ { u¤ðu íÞ k h u ík u ¼tzk u¤
ðuÃk k h r ðr Lk { Þ ¼tzk u¤ çk Lk u Au.
ðÊ ¼k h ík Mk h fk h u ð»k o 2 0 0 8 { k t ET F { k t { qze h k ufk ý fh u÷wt Au. nðu,
ðík o{ k Lk Mk h fk h Ãk ý yk ytøk u r ð[k h e h ne Au.
ðÊ r ðï{ k t Mk k i«Úk { ðk h E . T . F . U . S . A . îk h k þ Y fh ðk { k t yk Ô Þ wt.
ðÊ su{kt rîíkeÞ çkòh{kt ¾heË-ðu[kýLke «r¢Þk nkÚk Ähðk{kt ykðu Au.
ðr SEZ ( Sp e c ia l Ec o n o mic Z o n e ) r ðþ u»k y k Š Úk f r ðMík k h :
ðÊ SEZ Lk k u r ð[k h r ðï Mk { ûk [e Lk yu yk ÃÞ k u Au.
ðÊ r ðïLk k u Mk k iÚk e { k uxk u SEZ [e Lk { k t €Sh e n ze n yk ðu÷k u Au, Ãk h tík w,
r ðï{ k t Mk k iÚk e ðÄ w SEZ y{ ur h fk { k t yk ðu÷k t Au.
ðr SEZ Lk k t { wÏÞ ÷ûk ýk u :
ðÊ r Lk fk Mk Lk u «k uíMk k nLk
ðÊ ðir ïf Mík h Lk wt yk tík h { k ¤¾ wt
ðÊ r ðËuþ e { qze h k ufk ýLk u «k uíMk k nLk
ðr EPZ - [ Ex p o rt Pro c e s s in g Z o n e ] ( r Lk fk Mk «r ¢ Þ f r ðMík k h ) :
ðÊ ð»k o 1 9 6 5 { k t ¼k h ík Mk h fk h îk h k yk Þ k usLk k y Mík íð{ k t yk ðe .
su{ k t, ík uyk u 8 EPZ Lk e ònuh k ík fh e :
( 1 ) ftz÷k ( 2 ) Mk wh ík
( 3 ) Mk k tík k ¢wÍ ( 4 ) [uL™ k E
( 5 ) fk u[e Lk ( 6 ) r ðþ k ¾ k Ãk èLk { T
( 7 ) Lk k uE zk ( r ËÕ ne ) ( 8 ) Vk uE ík k ( Ãk .çk tøk k ¤ )
ðÊ yk EPZ Lke Lke rík fu Þk usLk k rLk»V¤ síkk t ð»ko 2 00 0 { kt íkuLkk t MÚk kLku
SEZ Lk e Lk e r ík Ëk ¾ ÷ fh ðk { k t yk ðe .
ðÊ ¼k h ík Mk h fk h u SEZ , Act 2 0 0 5 Lk k t ð»k o{ k t Ãk Mk k h fÞ k uo, su { wsçk
1 0 Vuçk úwyk h e , 2 0 0 6 Úk e SEZ Lk k u y{ ÷ þ Y Úk Þ k u ( «k h t¼ Úk Þ k u )
ðr SEZ = Sp e cia l Eco n o m ic Z o n e r ðþ u»k ( ¾ k Mk ) yk Š Úk f r ðMík k h
ðr SEZ y uõx, 2 0 0 5 nuX¤Lk e ò uøk ðk Ey k u :
1) fk uE [k u¬Mk ûk uº k yuf fh ík k t ðÄ k h u
{ k xu nk uÞ Au. ûk uº k k u { k xu nk uÞ Au.
su{ fu, IIT SEZ , Ch e m ica l
SEZ , Ph a r m a SEZ ...
2) ÷½wŒ{ 1 0 0 nuõ xh ÷½wŒ{ 1 0 0 0 nuõ xh
s{ e Lk Lk e yr Lk ðk Þ oík k s{ e Lk Lk e yr Lk ðk Þ oík k
3 ) ¼k h ík yuf ûk uº k e Þ fu [k u¬Mk ûk uº k Lk k t s SEZ Ä h k ðu Au.
(2 ) h k ßÞ Mík h u yLk u fuLÿ Mík h u Mk t{ r ík { k xu
(3 ) su [esðMíkwykuLkku fk[ku {k÷ ykÞkík fhðkLkku nkuÞ íkuLke Ãkh ykÞkík
s f k í k ÷ k ø k w à k k z ð k { k t y k ð í k e L k Ú k e - ò u í k u f k [ k { k ÷ { k t Ú k e
[e sðMík wLk wt W íÃk k ËLk fh e ík uLk e r Lk fk Mk fh ðk { k t yk ðu ík k u.
(4 ) y k ðf ðuhk u ( «íÞ ûk ðuhk ) Lk e ò uøk ðk Ey k u :
ðÊ Ãk nu÷k t 5 ð»k o - fk uE yk ðf ðuh k u Lk nª .
ðÊ çk e ò 5 ð»k o - Lk Vk Ãk h 5 0 % yk ðf ðuh k u
ðÊ º k e ò 5 ð»k o - 5 0 % yk ðf ðuh k u yuðk Lk Vk Ãk h fu su Lk Vk { k tÚk e
Vh e Úk e { qze h k ufk ý ( Re in ve st) fh ðk { k t yk ðu.
(5 ) ÷½wŒ{ ðifÂ Õ Ãk f Ëh ( M in im u m Alte r n a tive T a x - M AT ) 1 8 . 5 %
Lk k tËh u ÷k øk w Ãk zðk u òuE yu.
(6 ) 1 00 % rðËuþe { qzeh kufký MðÞ tMkt[k r÷ík {k øk o îk hk Úk ðwt òuEyu ík uðe
ònuh k ík fh u Au.
su Ëþ k oðu Au fu SEZ yu r ðËuþ e { qze h k ufk ýLk u «k uíMk k nLk yk Ãk ðk Lk wt yuf
Ãk r h çk ¤ Au.
(7) íkuykuLku Mkuðk fh (Service Tax) {ktÚke MktÃkqýo çkkË {¤u Au / {wÂõík {¤u Au.
(8 ) í k u y k u à k Þ k o ð h ý e Þ y M k h L k k t { q Õ Þ k t f L k Ú k e { w õ í k n k u Þ A u .
( En vir o n m e n ta l Im p a ct Asse sm e n t)
(9 ) SE Z L k u { sq h r ð ðk Ë Ä k h k u ( L a b o u r Di sp u te s A ct ) Úk e y ÷ø k
h k ¾ ðk { k t yk ðu÷ Au.

23. 7
( 10 ) WÃkÞwoõík ík{k{ ÷k¼ku fu «k uíMkknLkku fkuE Ãký ÃkuZe / Wãkuøk / yuf{Lku
íÞ k h u «k ó Úk E þ fu Au fu ßÞ k h u ík u Ãk uZe , W ã k uøk fu yuf{ 5 ð»k oLk e
ytËh [k uϾ e r ðËuþ e [÷ýe yk ðf fu f{ k ýe fh u.
ðr Lk k Lk k Ãk k Þ k Lk k t Wã k uøk k u :
" { uLÞ wVuõ[® høk ( ç k Lk k ðx fu WíÃk k ËLk ) :
òu Ã÷k Lx fu { þ e Lk h e ( îk h k ) { k xu sux÷wt { qze h k ufk ý fh ðk { k t
y k ð u, í k u { qz e h k uf k ý Lk u W í à k k ËL k L k k t r ð r ðÄ û k u º k k u { w sç k ðø k e of ]í k
fh ðk { k t yk ðu ík u h e ík u ík u ûk uº k { k t W íÃk k ËLk Úk k Þ Au.
" W íÃk k ËLk ûk uº k { k t,
ðÊ ÷½w W ã k uøk k u ( M icr o ) ` 2 5 ÷k ¾ Úk e ðÄ w
{ qze h k ufk ýLk e Aqx Lk Úk e .
ðÊ Lk k Lk k Ãk k Þ k Ãk h Lk k t W ã k uøk k u
( Sm a ll Sca le ) ` 2 5 ÷k ¾ Úk e ` 5 fh k uz
ðÊ { æÞ { fûk k Lk k t W ã k uøk k u ` 5 Úk e 1 0 fh k uz
" Mk uðk ûk uº k{ k t,
Mk uðk ûk uº k { k t W íÃk k ËLk Lk k t Mk k Ä Lk k u { k xu fh k Þ u÷ { qze h k ufk ýLk u ÷ûk { k t
÷E Lk u W ã k uøk k uLk u ðøk e of]ík fh ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ ÷½w W ã k uøk k u ` 1 0 ÷k ¾ Mk wÄ e Lk wt { qze h k ufk ý
ðÊ Lk k Lk k Ãk k Þ k Ãk h Lk k t W ã k uøk k u ` 1 0 ÷k ¾ Úk e ` 2 fh k uz
ðÊ { æÞ { fûk k Lk k t W ã k uøk k u ` 2 fh k uzÚk e ` 5 fh k uz
ðr Co mp e t it io n Ac t , 2 0 0 2 ( nhe Vk ELk k u fk Þ Ëk u, 2 0 0 2 ) :
ðÊ suLk k t MÚk k Lk u ð»k o 2 0 0 2 { k t M RT P yuõ x yk Ô Þ k u Au.
ðÊ su yuMk. ðe. yuMk. hk½ðLk Mkr{rík îkhk ½zðk{kt ykðu÷ku fkÞËku Au.
ðÊ suLkkt îkhk CCI - Competition Commission of India ( ¼khíkeÞ nheVkE
ykÞkuøk ) Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au, íkuLkkt fkÞkuo Lke[u {wsçk Au :
(1 ) nh e Vk E Lk u «k uíMk k nLk yk Ãk u Au.
(2 ) Mík h «{ k ýu ûk uº k r ðMík k h Vk ¤ððk { k xu sðk çk Ëk h çk Lk u Au.
(3 ) fkuE Ãký çku fu íkuÚke ðÄw ÃkuZe, ftÃkLkeLkkt rð÷eLkefhý, òuzký, r{©ý
{ k xu yøk k W Úk e CCI Lk e Mk t{ r ík Vh r sÞ k ík Ãk ýu ÷uðe Ãk zu Au.
W Ëk . ík k suík h { k t Úk Þ u÷wt ðk uzk Vk uLk - yk E r zÞ k Lk wt òuzk ý
(4 ) ík u Ca r te liza tio n yxfk ðu Au, h k ufu Au.
ðr s{ e Lk Mk wÄ k hk y k u :
" Mðík tº k ík k Ãk nu÷k t,
(1 ) s{ e Lk Ëk he «Úk k :
ðÊ yk «Úkk{kt økk{Lkku {wÏÞ s{eLkËkh Mkhfkh ðíke rLk{ýqf Ãkk{u yLku íkuLku
çkkfeLkkt ¾uzqíkku fu LkkLkk s{eLkËkhku ÃkkMkuÚke s{eLk {nuMkq÷ W½hkððkLke
Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðu, su íkuýu Mkhfkh{kt s{k fhkððkLke hnu.
(2 ) { nk ÷ðk he «Úk k :
ðÊ yk «Úk k { k t s{ e Lk { nuMk q÷ øk k { Lk k t ðzk Mk h Ãk t[ îk h k W ½h k ððk { k t
yk ðík wt ník wt.
(3 ) hiÞ ík ðk he «Úk k :
ðÊ yk «Úkk{kt Mkhfkhu «íÞûk heíku ¾uzqík ÃkkMkuÚke s {nuMkq÷ W½hkððkLkwt níkwt.
" Mðík tº ík k Mk { Þ u,
s{ e Lk Lk e { k r ÷fe
ðr s{ e Lk Mk wÄ k hk Lk k t nuík wy k u :
(1 ) { æÞ MÚk e yk uLk e Lk k çk qËe
(2 ) s{ e Lk xk u[ { Þ k oËk
(3 ) s{ e Lk Lk wt Mk wáZe fh ý
(4 ) Mk nfk h e ¾ uík e Lk u «k uíMk k nLk
(5 ) r Lk Þ r { ík Ä k uh ýu Mk wÔ Þ ð MÚk ík h e ík u ¼k zk Ãk èu s{ e Lk yk Ãk ðe .
ðr s{ e Lk Mk wÄ k hk Lk e r Lk »V¤ík k y k u :
(1 ) h k sfk h ýe yk u yLk u { k uxk s{ e Lk Ëk h k u ðå[uLk e Mk k tXøk k tX.
(2 ) Mði åAf s{ e Lk Mk k UÃk ýe Lk fh ðk { k xu s{ e Lk Ëk h k u ( s{ e Lk Ëk h e «Úk k )
íku{Lke s{eLk íku{Lkkt ðkhMk, MktíkkLk fu fkixwtrçkf MkÇÞkuLkk Lkk{ u hrsMxh
fh e { k uxk «{ k ý{ k t çk uLk k { e s{ e Lk Lk k t { k r ÷f çk Lk e çk uMk u Au.
(3 ) ¾uzqíkku ðå[uLkkt ÃkkhMÃkrhf rðïkMk{kt y¼kðu MkwáZefhý{kt rLk»V¤íkk
{ ¤e Au.
(4 ) h k sfe Þ Ë¾ ÷øk e h e Lk u fk h ýu Mk nfk h e ¾ uík e r Lk »V¤ øk E Au.
(5 ) ßÞ k t s{ e Lk Mk wÄ k h k yufË{ Mk tÃk qýo h e ík u Mk V¤ øk Þ k Au íÞ k t ík uyk uLk u
Ãk k uík k Lk wt W å[ MÚk k Lk Ëu¾ k Þ Au.
ðÊ Ãk r ù{ çk tøk k ¤ - ‘yk uÃk h uþ Lk çk tøk k ’
ðÊ f u h ¤ { k t [ q t x u ÷ e ( f B Þ q r L k M x ) M k k B Þ ð k Ë e M k h f k h E . M k . 1 9 5 7 { k t
y Mík íð{ k t yk ðe .
ðr ¼qËk Lk [¤ð¤ :
ðÊ «k h t¼ - 1 8 yur «÷, 1 9 5 1
ðÊ yk [k Þ o r ðLk k uçk k ¼k ðu - «ýuík k
ðÊ ík u÷t øk ýk Lk k t øk k { zk Lk u Ãk k u[{ Ãk Õ ÷e Lk k { yk Ãk ðk { k t yk Ô Þ wt.
ðÊ ¼qËk Lk [¤ð¤Lk u 6 r çk r ÷Þ Lk zk u÷h Lk e ‘s{ e Lk ( Ëk Lk ) ¼ux [¤ð¤’
ík h e fu Ãk ý yk u¤¾ ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ su{ ýu Mk k i«Úk { Ãk k uík k Lk e s{ e Lk Ëk Lk Ãk uxu yk Ãk e ík u{ Lk wt Lk k { - © e ðuË
h k { [tÿ h uœe
ðÊ ÷tfk Lk k t h k ò - r øk r h ðh Lk k h k Þ ý ® Mk ½ - ík uyk uyu Ãk k uík k Lk e Mk k iÚk e
ðÄ w s{ e Lk yk [¤ð¤ { k xu Ëk Lk { k t yk Ãk e ník e .
«k us uõx fk Þ k o Lðík hk ß Þ
( yð÷k ufLk k u îk h k )
(1 ) ¿k k Lk Ëqík { æÞ «Ëuþ Mk h fk h
(2 ) I - r fMk k Lk yk tÄ ú «Ëuþ
(3 ) ¼qr { ( BHOOM I) fýk oxf
( s{ e Lk Lk k fBÃÞ qxh k E Íz
h ufzo { k xu )
(4 ) fk zo - CARD - Co m p u te r yk tÄ ú «Ëuþ
Aid e d o n lin e Re g istr a tio n
De p a r tm e n t s{ e Lk
Mk wÄ k h k yk u { k xu
(5 ) Mk ]r ü - þ k uÄ ¾ k u¤k u { k xu ¿k k Lk øk wsh k ík
( Lk k u÷us ) Lk wt ò¤wt ( Ne two r k)
yux÷u fu, Mk tþ k uÄ Lk yLk u
Mk soLk { k xuLk e Mk tMÚk k
(6 ) ‘yuøk úk u…e ze yk ’ - ¾ uzqík k uLk k O IIT - fk Lk Ãk wh , IIT - çk k uBçk u,
yk tík r h f r ¢Þ k Ô Þ ðnk h k u { k xu IIT - fuh ¤ îk h k
(7 ) e - Cho u p a l IT C ( In d ia n T a b a cco
Co m p a n y) ¾ k Lk øk e
Ä k uh ýu [k ÷ík e
(8 ) e - m ojin i
yuf yuðk «fk h Lk wt Mk k u^xðuh ík iÞ k h fh ðk { k t yk Ô Þ wt Au, su s{ e Lk
yLk u þ nuh e Mk ðuoûk ý yr Ä fk h e Lk u yk Ãk ðk { k t yk ðu÷ Au.
(9 ) Ag ma r k-Ne t f]r »k { tº k k ÷Þ îk h k [k ÷ík wt
yk uLk ÷k E Lk f]r »k çk òh
( 10 ) ¾ uík e { k xuLk k u h k »xÙe Þ 1 1 { e Ãk t[ð»k e oÞ Þ k usLk k { k t
e - g o ve r n a n ce Ã÷k Lk ònuh Úk Þ k u.
( 11 ) øk úk { Mk tÃk fo { æÞ «Ëuþ Mk h fk h îk h k
f]r »k ûk uº k u ICT

24. 8
ðr ¾ uzqík k u :
ðr APM C :
ðÊ ¾ uzqík Ãk k uík k Lk wt W íÃk k ËLk Mk e Ä w «íÞ ûk h e ík u ðu[k ý fh e þ fík k u Lk Úk e ,
Ãk k uík k Lk k t W íÃk k ËLk Lk u ík uýu APM C Ãk k Mk u ÷k ððwt s Ãk zu Au.
ðÊ yk ðwt 2 r Mk Øk tík k uLk u fk h ýu Úk k Þ Au :
(1 ) ¾ uzqík k uLk wt ¾ uík h îk h k ðu[k ýÚk e Úk ík wt þ k u»k ý yxfk ððk .
(2) APM C {kt Úkíke nhkSLku fkhýu ¾uzqíkkuLku ðÄw Mkkhk ¼kðku {¤e þfu Au.
LkkUÄ : APM C nt{uþkt hkßÞ Mkhfkh îkhk çkLkkððk{kt ykðu Au, Mkt[kr÷ík
nk uÞ Au.
ðr APM C Lk e { w~fu÷e y k u :
(1 ) Ëh uf APM C { k t Ëh uf ¾ uzqík Ãk k Mk u ðuÃk k h fh ðk { kxu y÷øk Ãkh ðk Lk k
( ÷k Þ Mk LMk ) nk uðwt sYh e Au.
(2 ) Ëh uf APM C Ãk k uík k Lk k t fr { þ Lk Lk k t y÷øk - y÷øk [k so ( yr Ä { qÕ Þ )
ðMk q÷ fh u Au.
(3) ¼kzqík ÃkkMku fkuE ÃkiMkk çkkfe Lk hnuðkÚke f]r»k rðfkMk þõÞ çkLkíkku LkÚke.
(4) s{eLkLkwt ¾tzrð¼ksLk yLku WÃkrð¼ksLk
yux÷u s, s{eLk MkwÄkhkykuLke yrLkðkÞoíkk Au íkuðtw fne þfkÞ.
ðr APM C Ac t Lk e fux÷e f ò uøk ðk Ey k u :
ðÊ fh k h e ¾ uík e Lk u Mk øk ðzÞ wõ ík çk Lk k ðu Au.
ðÊ Lk k þ ðtík ðMík wyk u { k xu y÷øk r ðþ u»k çk òh nk uÞ Au.
ðÊ ¾ uzqík k u yLk u ¾ k Lk øk e Ô Þ Â õ ík yk u Ãk k uík k Lk wt çk òh Ãk k uík k Lk e h e ík u çk Lk k ðe
þ fu Au.
ðÊ yk ¾ k h k ßÞ Lk k t Ëh uf APM C { k xu yuf s ÷k Þ Mk LMk ( Ãk h ðk Lk k ) Lk e
Lk e r ík ÷k øk w Ãk zu Au.
ðÊ APM C Lke ykðf yktíkh{k¤¾kLkk rðfkMk {kxu ðkÃkhðk{kt ykðu Au.
ðÊ M o d e l APM C Act { k º k 1 6 h k ßÞ k uyu s Ãk Mk k h fÞ k uo Au.
ðr E - NA M ( El e c t ro n i c N a t i o n a l Ag r i c u l t u r e M a r k e t ( h k » x Ù e Þ
ðe ò ýw f]r »k ç k ò h ) :
ðÊ ð»k o 2 0 1 5 Lk k t ytËk sÃk º k { k t h k ßÞ Mk h fk h k u yLk u Lk e r ík yk Þ k uøk Lk e
{ËË ÷ELk u çkÄ e s {tz¤eyk uLku E÷uõxÙkurLkf÷ òuzkýÚk e yuf çkLk kðe
h k »xÙe Þ yuf{ çk òh çk Lkk ððk Lk e øk k uXðýe fu Ãk Ør ík yux÷u h k»xÙe Þ
r ðòýw f]r »k çk òh . yux÷u fu, E- NAM .
ðr ¼k hík e Þ ¾ k ã r Lk øk { ( F o o d Co rp o ra t io n o f In d ia - F CI) :
ðÊ MÚk k Ãk Lk k ð»k o - 1 9 6 6
(1 ) M SP yu CACP îk h k ònuh fh ðk { k t yk ðu Au.
ðÊ yk yuf yuðe ® f{ ík Au ßÞ k t F CI { k t ¾ uzqík u yk Ãk u÷ W íÃk k ËLk fuLÿ
Mk h fk h fk uE Ãk ý ® f{ ík u ¾ h e Ëðk ík iÞ k h Úk E òÞ Au.
ðÊ yk ® f{ík Lk e CACP îk h k ¼÷k { ý fh ðk { k t ykðu Au íku{ s CCEA
- Ca b in e t Co m m itte e o n Eco n o m ic Affa ir s - yk Š Úk f ( «ð]r ¥k )
çk k çk ík k uLk e fur çk Lk ux Mk r { r ík îk h k { tsqh fh ðk { k t yk ðu Au.
(2 ) «k ÃÞ ® f{ ík k u ( «k r ó ® f{ ík ) ( Pr o cu r e m e n t Pr ice ) :
ðÊ yk yuðe ® f{ ík Au, ßÞ k t F . C . I . Mk e Ä uMk e Ä k ¾ uzqík Ãk k Mk uÚk e r Lk r ùík
¼k ðu W íÃk k r Ëík sÚÚk k u ÷u Au ( ¾ h e Ëu Au ) , su nt{ uþ k t M SP ÷½wŒ{
fk Þ Ëk fe Þ ¼k ð fh ík k t ðÄ k h u s nk uÞ Au.
(3 ) fuLÿ e fh ýLk e { w~ fu÷e W ËT¼ðu Au.
L k k U Ä : yk y k Þ k u øk AP M C îk h k ¾ u í k e ð k ze W í Ã k L™ ç k ò h Mk r { r í k
( Ag r icu ltu r al Pr o du ctive M a rke t Com m itte e) f{ kýe fh u Au yLk u
APM C îk h k s f{ k Þ u÷ ¼tzk u¤ ðk Ãk h ðk { k t yk ðu Au, su ík u ík uLk e
{ k ¤¾ k øk ík Mkwr ðÄ k yk u Mk wÄ k h ðk { k xu ðk Ãk h u Au. òu fu, nsw ½ýwt { k uxwt
¼tzk u¤ ðýðÃk h k Þ u÷wt Ãk zu÷wt sýk Þ Au.
y k { w ~ f u ÷ e L k k t r L k ð k h ý { k x u f u L ÿ M k h f k h u { k uz u ÷ A P M C
( yuõ x ) fk Þ Ëk u, 2 0 0 3 yk Ãk u÷ Au.
ðr fuLÿe Þ [÷ýe f]ík ® f{ ík ( Ce n t ra l Is s u e Pric e ) :
ðÊ yk yuf yuðe ® f{ ík Au, ßÞ k t PDS Ãk Ør ík îk hk yLk ks yk Ãk ðk { k t
yk ðu Au.
ðÊ [e sðMík wLk e ( «k r ó ) «k ÃÞ ® f{ ík nt{ uþ k t fuLÿ e Þ [÷ýe f]ík ® f{ ík
ðÄ k h u ( yr Ä fík { ) nk uÞ Au.
PP - CIP = Su b sid y
«k ÃŒ r ft{ Œ = fuLÿ e Þ [÷ýe f]ík ® f{ ík = h k ník k u
Mk çk r Mk ze ( h k ník k u ) nt{ uþ k t F o o d Co r p o r a tio n o f In d ia Lk u yk Ãk u÷
nk uÞ Au.
( ¼k h ík e Þ ¾ k ã r Lk øk { - F CI)
ðr ík ÚÞ k u :
ðÊ ¼k h ík { k t ð»k o 1 9 6 6 - ’ 6 7 { k t M SP Lk k u «k h t¼ Úk Þ k u.
ðÊ ðk sçk e yLk u ÷k ¼«Ë ¼k ð ( F a ir a n d Re m u n e r a tive Price - F RP
- þ uh ze { k xu ònuh fh ðk { k t yk ðu÷ Au.
ðÊ yøkkW Mkhfkhu ¾ktz {kxu ð»ko 200 9 {kt ÷½Œ{ fkÞËkfeÞ ¼kð hkÏÞku
ník k u, su nðu ( M in im u m Sta tu to r y Pr ice ) { k t Ãk r h ðŠ ík ík Úk Þ u÷ Au.
Lk k UÄ : M SP yLk u F RP çk tLk u CACP îk h k ònuh fh ðk { k t yk ðu Au.
C A C P - C o m m i s s i o n f o r A g r i c u l t u r a l C o s t a n d P r i c e
( f]r »k fe Þ Ãk zík h yLk u ðu[k ý ® f{ ík { k xuLk wt yk Þ k uøk )
ðÊ y k ð ~ Þ f [ e s ð M í k w y k u L k k u Ä k h k u ( f k Þ Ë k u ) , 1 9 5 5 n u X ¤ , þ u h z e
«ríkçktrÄík ykuzoh, 1966 {wsçk þuhzeLkkt ¼kðku ònuh fhðk{kt ykðu Au.
ðÊ M S P - M i n i m u m St a tu to r y Pr i ce - ÷ ½w Œ{ f k Þ Ëk fe Þ ¼k ð yu
÷øk¼øk 25 - yLkks, V¤ yLku þkf¼kSLkkt ðirðæÞLku ykðhe ÷u Au.
ðr rðfurLÿŒ «kró ÞkusLkk (Dece ntralize d Procure ment Sch eme) :
ðÊ ð»k o 1 9 9 7 { k t fuL ÿ Mk h fk h u Lk ðw t Mk k nMk þ Y fÞ wO su DPS ík h e fu
yk u¤¾ k Þ Au.
ðÊ suLkkt nuX¤, fuLÿ MkhfkhLke fux÷ef sðkçkËkheyku çkLku Au - su{ fu,
«kró, Mktøkún, ÃkrhðnLk ðøkuhu hkßÞ{kt rðfurLÿík fhðk{kt ykÔÞk níkkt.
ðÊ yk tÄ ú «Ëuþ yu PDS Lk k u y{ ÷ fh Lk k h Mk k i«Úk { h k ßÞ ník wt.
ðr PDS :
ðÊ sqLk , 1 9 4 7 { k t MÚk k Ãk Lk k
ðÊ fuLÿ Mk h fk h yLk u h k ßÞ Mk h fk h Lk e Mk tÞ wõ ík sðk çk Ëk h e .
ðÊ fuLÿ Mk h fk h = «k r ó, Mk tøk ún, Ãk r h ðnLk , Vk ¤ðýe
h k ßÞ Mk h fk h = ðnU[ýe .
ðÊ PDS nuX¤ 4 . 9 9 ÷k ¾ ðk sçk e ¼k ðLk e Ëwfk Lk k u yk ðu÷e Au. ( ð»k o 1 9 4 7 )
ðÊ ð»k o 1 9 9 2 { k t PDS Lk u Lk ðuMk h Úk e Ãk wLk : þ k uÄ ðk { k t yk Ô Þ k u, yLk u ík u
‘yk Ãk ýk PDS ík h e fu yk u¤¾ k Þ k u.
ðÊ 1 9 9 7 { k t ík u nk ÷Lk k t T PDS ík h e fu Ãk r h ðŠ ík ík Úk Þ k u.
ðÊ T PDS BPL yLk u APL fwxwtçk k u { k xuLk k ( ¼k ð ) ® f{ ík Lk k t { k ¤¾ k { k t -
2 y÷øk - y÷øk Mík h Ãk h fk { fh u Au.
yk BPL fuxuøkh e ð»k o 20 00 {kt ‘ytíÞkuËÞ yL™ Þk usLk k’ nuX¤
yk ðh e ÷uðk { k t yk ðu÷ Au. ßÞ k t, ík uyk uLk u 3 ` «r ík 1 kg Lk k t ¼k ð
{ wsçk [k u¾ k yLk u 2 ` «r ík 1 kg Lk k t ¼k ð { wsçk ½ô - yu{ fw÷
3 5 kg yLk k s ( «k ó ) Vk ¤ððk { k t yk ðu Au.
ðr ðr ðr

25. 1
ðr yktí kh{ k¤ ¾wt (In fra s tru c tu re )
ðr xà kk÷M kuðk :
ðÊ ð íko{ kLk{ kt su xà kk÷ à kØrík [k÷e hne Au íkuLkku «kht¼ 1 ykuõ xkuç kh,
1 9 5 4 { k t Ú k Þ k u n í k k u . ¼ k h í k r ð ï { k t M k k i Ú k e { k u x e x à k k ÷ à k Ø r í k
ÔÞð MÚkkûkuºk Ähkð u Au.
ðÊ Mkk{ kL Þ heíku f kuE rL krùík 1 à kkuMx ykurVMk 2 1 . 8 5 rf { e.L kku rð Míkkh
yL ku 7 , 1 8 8 sux÷e ð MíkeL ku ykð he ÷u Au.
ðÊ f w÷ à kkuMx ykurVMk - 1 , 5 4 , 9 3 9
ø kúkB Þ Ã kkuMx ykurVMk - 8 9 . 8 6 %
þnuhe à kkuMx ykurVMk - 1 0 . 1 4 %
ðr { L ke ykuz oh M kuðk :
ðÊ ð »ko 1 8 8 0 { kt þY ykík ÚkE . { n¥k{ ` 5 , 0 0 0 MkwÄeL kku { L keykuz oh
ÚkE þf u.
ðÊ Ã kkuMx÷ Sð L k ( ykÞw»Þ ) ð e{ ku : ð »ko 1 8 8 4
ðÊ Mà kez à kkuMx : ð »ko 1 9 8 6
ðÊ Ã k kuMx ÷ yu hku :- ð »ko 2 0 0 8 { kt à kku Mx rð ¼ kø kL kwt f B à Þq xhkE Íuþ L k
f hð k{ kt ykÔÞwt.
ðr Lke[u ykÃku÷e ÞkusLkkyku xÃkk÷ûkuºk îkhk y{÷{kt {qfðk{kt ykðe Au :
(1 ) MG-NAREGA ( L khuø kk )
(2 ) IGNOAPS (In d i ra Ga n d hi Na ti o n a l Old Ag e Pe n s i o n Sc h e me )
- E ÂL Ë hk ø kktÄe hk»xÙeÞ ð ]Ø Ã kuL þL k ÞkusL kk
(3 ) IG NW P S ( In d i ra Ga n d h i Na ti o n a l W i d o w Pe n s i o n Sc h e m e )
E ÂL Ë hk ø kktÄe hk»xÙeÞ rð Äð k à kuL þL k ÞkusL kk
(4 ) IGNDPS (In d i ra Ga n d h i Na ti o n a l Di s a b i l i ty Pe n s i o n Sc h e me )
E ÂL Ë hk ø kktÄe hk»xÙeÞ rð f ÷ktø k à kuL þL k ÞkusL kk
(5 ) IGMSY (In di ra Gan d h i Ma tru tv a Sa h y og Yo j an a ) E ÂL Ë hk ø kktÄe
{ k™ ]íð MknÞkuø k ÞkusL kk
ðr Ë qhM kt[ kh ( xur÷f kuB ÞwrL kf uþ L k ) :
ðÊ Mkki«Úk{ «kÞkurøkf Äkuhýu f÷f¥kkÚke zkÞ{tzÚke nkçkoh ðå[u xur÷økúkV
f hð k{ kt ykÔÞku níkku.
ðÊ íÞkhç kkË ð »ko 1 88 4 , { k[o {rnL kkÚke ykÞkursík ÔÞðMÚkkL kkt ¼ kø kY Ãku
ykøkúkÚke f÷f¥kk ð å[u xur÷økúkV f hðk{ kt ykÔÞku níkku yLku Mk¥kkð kh
xur÷ø kúkVL ke þY ykík ÚkE .
ðr M ðÞtM kt[ kr÷í k xur÷V kuL k yuû[ uL s :
ðÊ Mkki«Úk{ Mð ÞtMkt[kr÷ík xur÷VkuL k yuû[uL s ð »ko 1 9 1 3 { kt rþ{ ÷kÚke
þY f hð k{ kt ykÔÞwt.
ðÊ Ë qhMkt[kh ûkuºk{ kt ¼ khík rîíkeÞ MÚkkL k Ähkð u Au.
ðÊ ¼ khíkL ke xur÷íkeð úíkk ( ½L kíkk ) 8 0 % Au.
ðr hk»xÙeÞ Ë qhM kt[ kh L kerí k, 2 0 1 2 :
(1 ) ð »ko 2 0 1 2 Úke 2 0 1 7 Ã kkt[ ð »koL kkt Mk{Þø kk¤ k{ kt ø kúk{ eý xur÷½Lkíkk{ kt
7 0 % sux÷ku ð Äkhku f hð ku yL ku ð »ko 2 0 2 0 MkwÄe{ kt 1 0 0 % ð Äkhku
f hð ku íkuð wt L k¬e f hð k{ kt ykÔÞwt Au.
(2 ) ð»ko 201 7 MkwÄe{kt 17 5 r{r÷ÞLk (1 r{r÷ÞLk = 10 , 00 , 000 ) çkúkuzçkuLz
òuz ký yLku 60 0 rçkr÷ÞLk çkúkuzç kuLz òuzký ð»ko 202 0 MkwÄe{kt ÷½w¥k{
2 mb p s L ke z kW L k÷kuz Mà kez Úke ykà kð k™ ku ÷ûÞktf Au.
ðÊ On demand yux÷u fu òu økúknf îkhk MkwrðÄk {ktøkðk{kt ykðu íkku 100
mbps MkwÄeLke Wå[ík{ ÍzÃk ykÃke þfkÞ íkuðku ÷ûÞ hk¾ðk{kt ykÔÞku Au.
ðr hk»xÙeÞ ykuÂÃ xf ÷ V kEçkh f kÞoûkuºk :
ðÊ ç kúkuz ç kuL z ò uz ký 2 . 5 ÷k¾ ø kúk{ à kt[kÞíkkuL ku ykà kð k.
ðÊ yk «ku suõ xL k u y{ ÷e ç kL k ð k, ¼ kh ík Mkh f khu ‘ ¼ khík ç k úku z ç ku L z
Lkuxðfo r÷.’ Lkk{Lkwt ¾kMk nuíkwfeÞ ðknLk (Spe cial Purpose Veh icle
- SPV) ç kL kkÔÞwwt Au.
ðr Un ive rs a l Se rv ic e Ob lig atio n Fu n d ( M kkðorºkf M kuðk sðkçkË khe
¼ tz ku¤ ) :
ðÊ su ÷kuf ku Ë qhLkkt ytíkrhÞk¤ økúkBÞ rð Míkkhku{ kt ð Mkðkx f hu Au íkuykuLku
{ q¤ ¼ qík ( xur÷f ku{ ) Ë qhMkt[kh Mkuð k Mkh¤ íkkÚke { ¤ e hnu íku { kxu yk
¼ tz ku¤ ð kà khð k{ kt ykð u Au.
ðr ¼ khí keÞ Ë qhM kt[ kh rL kÞtºkf M k¥kk :
ðÊ T R A I - T e l e c o m e R e g u l a t o r y A u t h o r i t y o f I n d i a ( ¼ k h í k e Þ
Ë qhMkt[kh rL kÞtºkf yrÄf kh )
ðÊ TRAI yuõx, 1997 nuX¤ MÚkkÃkðk{kt ykðu÷ yuf fkÞËkfeÞ yuf{ Au.
ðÊ TDSAT - Te lec ome Di spu te Settl eme nt and Ap pel late Tri bun al
( Ë qhMkt[kh rð ð kË Mk{ kÄkL k yL ku à kwL kŠð [kh yrÄf hý ( à kt[ )) L ke
MÚkkà kL kk ð »ko 2 0 0 0 { kt f hð k{ kt ykð e. íkuL kwt f k{ Ë qhMkt[khûkuºk { kxu
ykð u÷e VrhÞkË kuL kwt rL kð khý f hð kL kwt Au.
ðr { u½hs :
¼ k hí k Mkh f k hL kk u y k «k usu õ x h k» xÙe Þ Mí khu { u½ f B Ã Þ qr xt ø k
nheVkE L kwt ð kíkkð hý Q ¼ wt f hð k { kxuL kku Au. ( f kuB Ã Þwrxtø k f kÞo¢{ ,
z uxkç kuÍ Au. )
ðr hk»xÙeÞ ¿kkL k f kÞoûkuºk (Na tio n a l Kn o wle d g e Ne two rk ) :
ðÊ ¼ khík Mkhf khu ð »ko 2 0 1 0 { kt yk¾k ¼ khíkL kkt ¿kkL kð Äof f uL ÿkuL ku
( MktMÚkkykuL ku ) { n¥k{ Íz à ke z uxk (Hi g h Sp e e d Da ta ) îkhk ò uz ð k
{ kxu yk «kusuõ x þY f Þkuo Au.
ðÊ yk «kusuõ xL kku y{ ÷ hk»xÙeÞ { krníke f uL ÿ (Na ti o n a l In fo rma ti c
Ce n tre ) îkhk f hð k{ kt ykð u Au. yk f uL ÿ ð »ko 1 9 7 6 { kt MÚkkà kð k{ kt
ykÔÞwt Au, su MkhfkhLkkt E-økðLkoLMkLkkt yktíkh{k¤¾kLkkt rðfkMk yLku
Mkt[k÷L kL ke Ë u¾hu¾ hk¾ð kL kwt { wÏÞ f kÞo f hu Au.
¼ k h í k e Þ y Ú k o Ô Þ ð M Ú k k P a r t - 5
HO : r€ xeo ntW‚, ƒtu h„ ztR …† ‡ ntu € † e tsw { tk , ‚u ˆ‚ R ‰L zŠt ‚t{ u , R L f{ xu ‹t [th hM ƒt, ytŒ { htu z, y{ tŽt.
{ r „ † ‡ h h t u z t ‚ w h ƒ Ž € ‚ t z ‡ t u h t Ž ˆ € r Ž ‘ t † ‡ h ‡ t k e † ‡ h { n u ‚ t „ t ’ t € † ’ w h … n { ƒ † ‡ h h t s f t u x t Ž † ‡ h
Branch es
‡wshtƒ “nuh ‚uŽt ytŠtu‡ (GP S C) ytŠtursƒ ‡ws htƒ ŽneŽxe ‚uŽt Ž‡o 1 / {w€ fe ‚uŽt Ž‡o 1 -2 ’h e‹tt

26. 2
ðr rz rsx÷ EÂL z Þk :
(1 ) ç kúkuz ç kuL z Äkuhe{ kø kkuo ( nkE - ð u )
(2 ) { kuç kkE ÷ ò uz kýL kku Mk{ ø kúíkÞk ( ð irïf Míkhu ) W Ã kÞkuø k
(3 ) ðMíke (Pub li c) E LxhLkux ð Ãkhkþ fkÞo¢{ (Pub li c In te rn et Acc es s
Pro g r a mme )
(4 ) E - ø kð L koL Mk{ kt MkwÄkhk
(5 ) E - ¢ktrík ( ð eò ýw { kæÞ{ ku îkhk ò nuh Mkuð kyku )
(6 ) ç kÄkt s { kxu { krníke
(7 ) ð eò ýw ( { kæÞ{ ku ) L kwt W íà kkË L k
(8 ) IT ( E L V{ uoþL k xuf L kku÷kuS ) { kt L kkuf heL ke íkf kuL kwt MksoL k
(9 ) Ea rl y Ha rv e s t Pro g ra mme
f kuE f k{ f u f kÞoL ke L kkUÄ íku f kÞoL ke þY ykíkÚke s f kø k¤ { kt
L kkUÄð kL ku ç kË ÷u E-b a s i s { kæÞ{ ku{ kt s Mktø kún f he ç kÄwt s E-b a s i s
à kØrík à kqýo f hð wt.
ðr I n . C e r t ( I n . C . E . R . T . ) ( I n d i a n C o m p u t e r E m e r g e n c y
Re s p o n s e T e a m )
¼ khíkeÞ f B Ã Þqxh íkíf k÷ «ríkr¢Þk sqÚk :-
ðÊ IT y u õ x , 2 0 0 0 n u X ¤ M k h f k he f k Þ o û k u º k ( G o v t . Ne t w o rk ) L k u
Mk÷k{ ík ç kL kkð ð k { kxuL kwt yk hk»xÙeÞ sqÚk Au.
ðr økúk{ eý - þ nuhe yktí kh{ k¤ ¾kf eÞ f kÞo¢{ ku :
(1 ) MG-NAREGA :
ðÊ Mkà xuB ç kh, 2 0 0 5 { kt yk ytø kuL kwt rç k÷ à kMkkh ÚkÞwt níkwt, à khtíkw íkuL kku
y{ ÷ 2 Vuç kúwykhe, 2 0 0 6 Úke ÚkÞku.
ðÊ {q¤¼qíkT heíku NAREGA - 2 ykuõxkuçkh, 20 09 Úke MG-NAREGA {kt
Y Ã kktíkrhík ÚkE .
" òuøkðkE (Pro v is io n s ) :
ðÊ Ã k w g ð Þ L k k t ø k ú k { e ý ÷ k u f k u L k u 1 0 0 r Ë ð M k - 1 ð » k o Ë h r { Þ k L k
ç kktnuÄheÞwõ ík hkusø kkhe ykà kð e.
ðÊ { rn÷k { kxu 3 3 % yL kk{ ík ÷kø kw à kz u.
ðÊ òu fkuE ÔÞÂõík NAREGA ykurVMk{kt LkkUÄýe fhkðu ÃkkuíkkLkk Lkk{Úke,
íkku yu ÔÞÂõíkLku fkuE Ãký ¼kuøku VhrsÞkík heíku 15 rËðMk{kt hkusøkkhe
ykÃkðe s Ãkzu. Lknªíkh íku rLkrùík [wfðýeLke yzÄe hf{ ( ðuíkLk ) Lkku
nf Ë kh ç kL ku Au.
ðÊ ‘ ÷½wŒ { ð uíkL k’ - Mi n i mu m W a g e s L kkt Äkuhýu yk ð uíkL k L k¬e
Úkíkwt nkuÞ Au, su y÷ø k- y÷ø k hkßÞku{ kt y÷ø k- y÷ø k nkuÞ Au.
ðÊ ‘ Mktà kqýo ø kúk{ eý hkusø kkh ÞkusL kk’ - SGRY Mkà xuB ç kh, 2 0 0 1 íku{ s
‘ f k{ L kkt ç kË ÷k{ kt yL kksL ke hk»xÙeÞ ÞkusL kk’ L kð uB ç kh, 2 0 0 4
yk ç ktL ku ÞkusL kkyku NAREGA nuX¤ ykð he ÷uð k{ kt ykð e
Au, Mk{ krð ü f he Ë uð k{ kt ykð e Au.
(2 ) «ÄkL k{ tºke økúk{ M kz f ÞkusL kk : ( ð»ko 2 0 0 0 )
ðÊ yk ÞkusL kk ytíkø koík, 5 0 0 Úke ykuAe ð Míke Ähkð íkkt Mktà kf o rð nkuýk
rðMíkkhkuLku rsÕ÷kLkkt {wÏÞ {Úkf MkkÚku òuzký ykÃkðwt. íku{s Zku¤kðÞwõík
rð Míkkhku f u su{ kt 2 5 0 Úke ykuAe ð Míke nkuÞ íkuð k rð MíkkhkuL ku rsÕ÷kL kkt
{ wÏÞ { Úkf MkkÚku ò uz ký ykà kð wt íkuð e ÞkusL kk Au.
(3 ) EÂL Ë hk ykðkM k ÞkusL kk : (1 9 8 5 - ’ 8 6 )
ðÊ ø kúkB Þ rð Míkkhku{ kt ø kheç kehu¾k L ke[u Sð íkk ÷kuf kuL ku ø k]nrL k{ koý { kxu
L kkýkf eÞ MkkÄL kkuL ke MknkÞ Ã kqhe à kkz ð e.
(4 ) M ktM kË ykË þ o økúk{ ÞkusL kk : ( ð»ko 2 0 1 4 )
ðÊ { k[o, 2 0 1 9 MkwÄe{ kt Ë huf MktMkË MkÇ Þyu 3 ø kk{ z ktykuL ku Ë ¥kf ÷uð k
íkuL kku W Æuþ Au.
(5 ) hkSð økktÄe hk»xÙeÞ Ã kuÞs¤ r{ þ L k : ( ð»ko 1 9 9 1 )
(6 ) I n t e g r a te d W a t e r s h e d M a n a g e m e n t P ro g ra m me ( M k w M k t f r ÷ í k
s¤ rð ¼ ksf ( Ã kkýeZk¤ ) rL kÞ{ L k f kÞo¢{ ) ( ð »ko 2 0 0 9 - 1 0 )
(7 ) ~Þk{ «M kkË { w¾So (hwçkoL k) r{ þ L k : ( ð»ko 2 0 1 5 )
ðÊ yk r{þLk nuX¤ 3 ð»koLkkt Mk{Þøkk¤k{kt 300 sux÷kt økúk{eý rðMíkkhku
à kMktË f hð k{ kt ykð þu.
ðÊ 2 5 , 0 0 0 Úke 5 0 , 0 0 0 L ke ð Míke Ähkð íkkt { uË kL ke, rð Míkkhku, 5 , 0 0 0 Úke
1 5 , 0 0 0 L ke ð Míke Ähkð íkk hý, Ã kð oíkeÞ yL ku ykrË ð kMke rð MíkkhkuL ku
hwç koL k ÞkusL kk nuX¤ ykð he ÷uð k{ kt ykð þu.
(8 ) M ðåA ¼ khí k yr¼ ÞkL k :
ðÊ 2 ykuõxkuçkh, 20 19 MkwÄe{kt MktÃkqýo ¼khíkL ku ¾wÕ÷k{ kt {¤ -{qºk íÞkøk
r¢ÞkÚke { wõ ík ç kL kkð ð k 2 ykuõ xkuç kh, 2 0 1 4 { kt { qf ð k{ kt ykð u÷e
yk ÞkusL kk Au.
(9 ) sðknh÷k÷ L knuhw hk»xÙeÞ þ nuhe L kðeL kef hý r{ þ L k :
(1 0 ) y{ ]í k - AMRUT
( þnuhe fkÞkfÕÃk yLku YÃkktíkhý {kxuLke yx÷ ÞkusLkk ) Atal Mission
F o r Re j u v e n a ti o n a n d Urb a n T ra n s fo rma ti o n
ðÊ yk ÞkusL kk{ kt þnuhe ð ]rØ yL ku ð Äw Mkkhk Mkð kOø ke rð f kMkL kku nuíkw
ykð he ÷uð kÞku Au.
(1 1 ) M { kxo rM kxe :
ðÊ 1 0 0 M{ kxo rMkxe
ðÊ Mkk{ kL Þ þnuh + xuf L kku÷kuS = M{ kxo rMkxe
ðÊ Mkki«Úk{ M{ kxo rMkxe - rø k^x rMkxe (GIF T CIT Y) Au, ò u f u íkuL kku
1 0 0 M{ kxo rMkxe{ kt Mk{ kð uþ f hð k{ kt ykÔÞku L kÚke.
ðÊ GIF T - Gu j a ra t In te rn a ti o n a l F i n a n c e T e c h
ðÊ ø k wsh kík 6 M { kx o r Mk xe Ähk ð u Au : y { Ë kð k Ë , ð z k uË h k, Mk whí k,
hksf kux, ò { L kø kh, ¼ kð L kø kh
ðr ðknL kÔÞðnkh :
ðr hu÷ðu :
ðÊ M kk i« Úk { hu ÷ð uL kk u E . Mk . 1 8 5 3 { kt { wt ç k E - Úk ký kt ð å[ u 3 4 rf { e .L kk t
ytíkhÚke «kht¼ ÚkÞku.
ðÊ Mkki«Úk{ à kuMkuL sh xÙuL k 1 5 ykuø kMx, 1 8 5 4 { kt nkð hkÚke nwø k÷e ð å[u
Ë kuz kð ð k{ kt ykð e.
ðÊ ¼ khíkeÞ hu÷ð u ( f kÞoûkuºk ) yu yurþÞk{ kt «Úk{ MÚkkL ku yL ku rð ï{ kt
[kuÚkk MÚkkL ku rð þk¤ íkk Ähkð u Au.
ðr hu÷ðu Í kuL k yL ku ðz wt { Úkf :
(1 4 ) No rth - Ea s t F ro n ti e r Ra i l wa y - { k÷uø kktð ( „wð knkxe )

27. 3
(1 5 ) Ea s t Co a s t Ra i l wa y - ¼ wð L kuïh
(1 6 ) So u th - Ea s t Ce n tra l Ra i l wa y - rð ÷kMkà kwh ( A¥keMkø kZ )
(1 7 ) Ko n k a n Ra i l wa y - Ã kýS ( ø kkuð k )
ðÊ huÕð u ÍkuL kL kkt ð z wt { Úkf Úke Q à kz íke xÙuL kkuL ku huÕð u ÍkuL kL kkt ð z wt { Úkf
à kh à khík ykð íke xÙuL kkuL ku f nuð kÞ Au.
ðÊ 2 0 + 1 + 5 = 2 6 sux÷e S.B.I. L ke þk¾kyku 1 yur«÷, 2 0 1 7 L kkt
hkus { wÏÞ (Ma i n ) S.B.I. { kt rð ÷eL k ÚkE ø kE .
ðÊ yux÷u f u, nð u ò nuh ûkuºk f w÷ 2 2 ç kUf ku Ähkð u Au. ( hk»xÙeÞf ]ík )
ðr hM í kkyku ( { køkkuo ) yL ku Äkuhe{ køkkuo (Ro a d s a n d Hig h wa y s ) :
ðr h k » x Ù e Þ Ä k u h e { k ø k o r ð f k M k « k u s u õ x ( N a t i o n a l H i g h w a y
De v e lo p m e n t Pro je c t) :
yk «kusuõx ð »ko 2 00 0 MkwÄe ‘ ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ Äkuhe{køko Mk¥kk’
îkhk (Na ti o n a l Hi g h wa y Au th o ri ty o f In d i a ) y{ ÷{ kt { qf ð k{ kt
ykð e níke, suL ke MÚkkà kL kk ð »ko 1 9 9 5 { kt ÚkE níke.
ðr NHDP L kkt { wÆk ( ÞkusL kk ) :
[A] Mkwð ýo [íkw¼ wos (Go l d e n Qu a d ri l a te ra l ) :
4 { n k L k ø k h k u ( { u x Ù k u à k k u r ÷ x L k r M k x e ) r Ë Õ n e , { w t ç k E [ u L ™ k E y L k u
f ku÷f kŒ kL ku ò uz íkkt Äkuhe{ kø kkuo Au.
[B] W ¥kh- Ë rûký yL ku à kqð o- à krù{ f kurhz kuh ( à kÚk ) :
(i ) ©eL kø khÚke f L Þkf w{ khe ( W ¥kh- Ë rûký )
(i i ) rMkÕ[hÚke à kkuhç ktË h ( à kqð o- à krù{ )
[C] ¼ k híkL kkt { n¥ ð L kk t ç ktË h kuL k u h k»xÙ eÞ Ä kuh e{ kø kkuo Mk kÚku hM íkky kuL k kt
ò uz kýÚke Mkktf ¤ ð k. su nð u ‘ Mkkø kh{ k¤ k «kusuõ x’ { kt Mk{ krð ü Au.
[D] yL Þ hk»xÙeÞ Äkuhe{ kø kkuo ÷tç kkð ð k.
[E] MkhnË e { kø kkuo Mktø kXL k (Bo rd e r Ro a d Org a n i z a ti o n ) (BRO) yk
Mktø kXLk îkhk ARMY ( yk{eo ) yLku yuÂõÍõÞqrxð VkuMko îkhk MktÞwõík
heíku MkhnË e { kø kkuo ç kL kkð ð k{ kt ykð u Au. suL ke { u, 1 9 6 0 { kt MÚkkà kL kk
ÚkE níke. Mkthûký { tºkk÷ÞL ke L ke[u yk Mktø kXL k f kÞohík Au.
ðr { køkkuoL kkt «f khku :
(1 ) hk»xÙeÞ Äkuhe{ køkkuo : ç ku hkßÞkuL ke hksÄkL ke ( Ã kkxL kø kh ) L ku ò uz íkku
{ kø ko Au, suL ku ÷e÷k htø kÚke Ë þkoð ð k{ kt ykð u Au. suL ke sð kç kË khe
f uL ÿ Mkhf khL ke nkuÞ Au.
(2 ) hkßÞ Äkuhe{ køko : yk { kø kkuoL kkt rL k{ koý yL ku ò ¤ ð ýeL kkt ¾[oL ke
sðkç kË khe su- íku hkßÞ Mkhf kh rLk¼ kðu Au. íku hkßÞL kkt à kkxL køkhLku
rsÕ÷kL kkt { wÏÞ {Úkf ku íkÚkk { n¥ð L kkt yLÞ þnuhkuLku Mkktf ¤u Au. íkuL ku
à ke¤ k htø kÚke Ë þkoð ð k{ kt ykð u Au.
(3 ) rsÕ÷k { køko : íku rsÕ÷kL kkt { wÏÞ { Úkf L ku yL Þ þnuhku yL ku { kuxk
ø kk{ MkkÚku ò uz u Au. yk { kø koL kwt rL k{ koý yL ku ò ¤ ð ýe su- íku rsÕ÷k
à kt[kÞíkku f hu Au.
ðr Sh ip p in g ( ðnký ðxwt ) :
ðÊ ¼ khík{ kt 9 0 % { k÷Mkk{ kL k yL ku { qÕÞL ke heíku 7 0 % { k÷Mkk{ kL kL ke
nuhVuh rþrà ktø k - ð nkýð xk îkhk ÚkkÞ Au.
ðÊ ¼khík 7516.76 km. ÷ktçkku ËrhÞkrfLkkhku Ähkðu Au. yk ËrhÞkrfLkkhu
1 3 {wÏÞ f u { kuxk ç ktË hku yL ku 2 0 0 sux÷kt L kkL kkt yL ku { æÞ{ f ûkkL kkt
ç kË hku ykð u÷kt Au.
(1 ) f ÷f ¥kk ç ktË h ( Ã krù{ ç ktø kk¤ ) : ¼ kíkhL kwt L kË erf L kkhkL kwt MkkiÚke { kuxwt
ç ktË h Au.
(2 ) nÂÕË Þk ç ktË h ( Ã krù{ ç ktø kk¤ ) : f ÷f ¥kk ç ktË hL kku s yuf ¼ kø k Au.
(3 ) Ãkkhkîeà k ( ykurhMMkk ) : { nkLkËe yLku çktø kk¤L ke ¾kz eL kk Mktøk{MÚkkL ku
ykð u÷wt ç ktË h Au.
(4 ) f ku[eL k ( f uh¤ )
(5 ) L Þq { Uø ÷kuh ( f ýkoxf )
(6 ) { wtç kE ( { nkhk»xÙ )
(7 ) [uL ™ kE ( { ÿkMk )
(8 ) L nkð k þuð k ( { wtç kE ) : íku { wtç kE ç ktË hL kku s yuf ¼ kø k Au.
(9 ) f t z ÷ k : f h k [ e ç k t Ë h î k h k Ú k í k k L k w f ‚ k L k f u ¾ k u x L k u ¼ h à k k E
( økwshkík ) fhðk {kxu, íkuLke Mkk{u ð¤íkh «kó fhðk {kxu çkLkkððk{kt
ykð u÷wt Au. E .Mk. 1 9 5 0 { kt f ]rºk{ heíku ç kL kkð ð k{ kt ykð u÷wt ( Q ¼ wt
f hkÞu÷wt ) ¼ híke Mk{ ÞL kwt ç ktË h yux÷u f tz ÷k.
ðÊ ( ¼ híke Mk{ ÞL kwt ç ktË h ) - yÚkkoíkT ßÞkhu Ë rhÞk{ kt ¼ híke ykð u íku
Mk{ Þu Ë hð kò ç ktÄ f he à kkýe™ ku Mktø kún ÚkkÞ Au yL ku íku Mk{ Þu yk
ç ktË hL kku W Ã kÞkuø k f hð k{ kt ykð u Au.
(1 0 ) rð þk¾kà kèL k{ ( yktÄú «Ë uþ )
(1 1 ) íkqíkef kurhL k ( íkkr{ ÷L kkz w )
(1 2 ) yuL ™ kuh ( yktÄú «Ë uþ )
(1 3 ) Ã kkuxo ç ÷uh ( ytË { kL k- rL kf kuç kkh )
ðÊ f w÷ 1 3 { wÏÞ ç ktË hku{ ktÚke à krù{ { kt 5 , à kqð o{ kt 7 yL ku 1 ytË { kL k-
rL kf kuç kkh xkà kw à kh ykð u÷k Au.
ðÊ rþrà ktø k f kuà kkuohuþL k ykuV E ÂL z Þk (1 96 1 ) - su ‘ L kð híL k’ L kku Ë hßò u
Ähkð u Au.
ðr hk»xÙeÞ s¤ { køkkuo (Na tio n a l W a te rwa y s ) :
N.W .W. 1 : y÷knkç kkË Úke nÂÕË Þk - øktøkk, ¼ kø kehÚke, nwø k÷e L kËeíktºk{kt
N.W .W . 2 : MkkrË ÞkÚke Ë wç kkhe : ç kúñ à kwºk L kË e à kh
N.W.W. 3 : fkuèkÃkwh{ fku÷{ rðMíkkh : [tBÃkfkhk, Wãkuøk{tz¤ fuLkk÷ Ãkh
N.W .W . 4 : f kz eL kkz kÚke à kkUrz [uhe - ø kkuË kð he yL ku f ]»ýk L kË e à kh
N.W .W . 5 : íkk¾uhÚke Ä{ khk - ç kúñ kýe L kË e à kh
ðÊ L kkUÄ : íkksuíkh{kt hk»xÙeÞ s¤ { køko Äkhku (Nati o na l W ate rway s Ac t,
2 0 1 6 ) ytíkø koík L kð k 1 0 6 yux÷u f u N.W .W . 6 to N.W .W . 1 1 1 L kð kt
ç kL kkð ð k{ kt ( ½kur»kík f hð k{ kt ) ykÔÞk Au. íkuL kwt ç kktÄf k{ [k÷w Au.
ðr yuhà kkuxo ykuÚkkurhxe ykuV EÂL z Þk :
ðÊ í k u n ð k E à k r h ð n L k L k w t M k t [ k ÷ L k f h u A u . s u { k t h k » x Ù e Þ y L k u
yktíkhhk»xÙeÞ nð kE { Úkf kuL kku Mk{ kð uþ ÚkkÞ Au.
ðÊ íku 1 1 5 nð kE { Úkf ku (2 3 rMkrð ÷ yuL f ÷uð Mkrník ) L kwt Mkt[k÷L k f hu Au.
ðÊ rMkrð ÷ yuL f÷uð yux÷u fkuE à ký E{soL Mke ( íkífk÷ ) W íkhký-[Zký
{ kxu ð Ã khkíkwt nð kE { Úkf .
ðr økúeL krV Õz yuhà kkuxo : su nð kE { Úkf ç kL kkð ð k{ kt ykÔÞwt íku.
ðÊ Ë k.ík. ç kUø k÷whw yktíkhhk»xÙeÞ nð kE { Úkf ( f uB à kuø kkiz k - Ë uð uL kknÕ÷e )
ðÊ ç kú kW L k rV Õf nð kE { Ú kf : su n ð k E { Úk f yø kk W Ú ke f kÞ oh ík n ku Þ
y  M í k í ð { k t n k u Þ y L k u í k u L k u V h e Ú k e L k ð w t ç k k t Ä ð k { k t y k ð u f u í k u { k t
ÃkwLk:rLk{koý fu VuhVkh fhðk{kt ykðu íkku íku çkúkWLkrVÕz nðkE{Úkf Au.
ðÊ hkSð ø kktÄe hk»xÙeÞ nð kE { Úkf ( þu{ Mkkç kkË , niÿkç kkË , íku÷tø kkýk )
ðÊ y u h E  L z Þ k : 2 6 y k u ø k M x , 2 0 0 7 L k k t h k u s y u h E  L z Þ k y L k u
E ÂL z ÞL k yuh÷kE L Mk - ç ktL kuL kwt rð ÷eL kef hý ÚkE ‘ yuh E ÂL z Þk’ s
yuf { kºk f tà kL ke ç kL ke hne.
" à kðL kntM k nur÷f kuà xh r÷. :
ðÊ ð »ko 1 9 8 5 { kt «kht¼ .

28. 4
ðÊ Ë wø ko{ à knkz e rð Míkkhku{ kt ONGC L ku ( íku÷ûkuºkkuL ku ) nð kE Mkuð k ykà ku Au.
ðÊ íku ‘ r{ rL khíL k’ L kku Ë hßò u Ähkð u Au.
ðÊ íkuLke [kxoh ^÷kExku Ãký «ðkMkLk ûkuºkLku ðuøk ykÃkðk {kxu [÷kð ðk{kt
ykð u Au.
ðr hk»xÙeÞ økúeL k ( nrhÞk¤ k ) Äkuhe{ køko L kerí k :
ðÊ ç kÄkt s Äkuhe{ køkkuoL kkt «kusuõ xL ke fw÷ ¾[o ®f{ íkL kkt 1% sux÷wt ykŠÚkf
[÷ý Äkuhe{køkoLke ykswçkksw nrhÞk¤k rðMíkkhLkkt rðfkMk {kxu hk¾eLku
ð kà khð k{ kt ykð u Au. ykð k rð MíkkhkuL ke ò ¤ ð ýe yL ku Ë u¾hu¾L kwt f k{
E Mkhku, ¼ wð L k yL ku ø kø kL k - suð kt W Ã kø kún íktºkÔÞð MÚkk f hu Au.
ðr s¤ †kuí kku :
à kkýe yu hkßÞL kku «&™ ç kL ke hnu Au.
(1 ) hk»xÙeÞ s¤ †kuí k M kr{ rí k :
ðÊ ð z k «ÄkL kL kkt L kuík]íð nuX¤ ð »ko 1 9 8 3 { kt ÚkÞu÷e MÚkkà kL kk.
(2 ) A c c e l e r a t e d I r r i g a t i o n B e n e f i t s P r o g r a m m e ( ø k r í k ð Ä o f
®M k[ kE ÷k¼ f kÞo¢{ ) :
ðÊ L kkL kk, { kuxk f u { æÞ{ fûkkL kkt ®Mk[kE Mkø kð z Lkkt «kusuõ xLku Mk{ÞMkh,
ÍzÃke, ÞkuøÞ heíku Ãkqýo fhðk hkßÞkuLku MknkÞYÃk çkLkðk ÷kuLk ykÃkðkLkwt
f kÞo f híkku ð »ko 1 9 9 6 - ’ 9 7 { kt þY f hð k{ kt ykð u÷ku f kÞo¢{ .
(3 ) f uL ÿ eÞ s¤ ykÞkuøk (Ce n tra l W a te r Co m m is s io n ) :
ðÊ ¼qr{økík MkÃkkxe ÃkhLkkt s¤†kuíkkuLkwt MktþkuÄLk, ò¤ðýe yLku Mkt[k÷Lk
{ kxu ð »ko 1 9 4 5 { kt MÚkà kkÞu÷wt ykÞkuø k.
(4 ) f uL ÿ eÞ ¼ qr{ økí k s¤ çkkuz o (1 9 7 0 ) :
ðÊ su ¼qr{økík s¤Lke çkkçkík swyu Au. òu fu, r{rnh þkn Mkr{rík yuðe
¼÷k{ý fhu Au fu, fuLÿeÞ s¤ ykÞkuøk yLku fuLÿeÞ ¼qr{økík s¤ çkkuzo
çktLkuLku Ëqh fhe yuf Lkðwt MktÞwõík heíku fkÞo fhíkwt yufef]ík fuLÿeÞ s¤
ykÞkuøk Unified Central Water Commission çkLkkððk{kt ykðu.
ðr ðr ðr