अर्थव्यवस्था आणि पर्यावरणाला चालना देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदय व विपणन व्यवस्थेचा आर्थिक अभ्यास”

ग्लोबल वावमांगच्या वाढीसह, पयाषवरिास अनुकू ल वनवड करिे आशि हवामान
बदल रोखिे आवश्यक आहे. इलेक्ट्रि क वाहन (EVs) ही अशीि एक पयाषवरिपूरक वनवड
आहे. पयाषयी, कमी ऊजाष-कें वद्रत पयाषयाोंकडे सोंक्रमि करण्यािा प्रयत्न करत असताना
जागवतक ऑटोमोवटव्ह क्षेत्रात सध्या एक नमुना बदल होत आहे. ई-गवतशीलतेच्या
सोंक्रमिाला गती देण्यासाठी भारताच्या अलीकडील उपायाोंमागील प्राथवमक िालकाोंपैकी
एक म्हिजे तेल आयातीच्या वकमतीत वाढ, वाढते प्रदू र्ि आशि जागवतक हवामान
बदलाशी लढण्यासाठ
ी आ
ोंतरराष्ट्
िीय प्रवतज्ञा. पररिामी, भारतान
े2030 पयांत वकमान 30%
खाजगी मोटारगाड्या ईव्ही म्हिून ठे वण्यािे महत्वाकाोंक्षी लक्ष्य 26 पक्षाोंच्या पररर्देत
(COP26) शशखर पररर्देत पूिष के ले.
ईव्ही क्षेत्रातील भारतािी सद्यक्ट्िती आशि भववष्यातील आकाोंक्षा भारतीय
ऑटोमोबाईल क्षेत्र जागवतक स्तरावर पािव्या क्रमाोंकावर आहे आशि 2030 पयांत वतसऱ्या
क्रमाोंकावर जाण्यािी अपेक्षा आहे. भारत हा जगातील सवाषत मोठा दुिाकी आशि
तीनिाकी वाहनाोंिा उत्पादक, बसिा दुसरा सवाषत मोठा उत्पादक आशि टिॅररसारख्या
वाहनाोंिा सवाषत मोठा उत्पादक आहे.

1. गोोंडवाना ववद्यापीठ, गडविरोलीच्या एम. ए. प्रथम वर्ष सत्र वितीय अथषशास्त्र
अभ्यासक्रमाच्या आोंशशक पुतषतेसाठी प्रस्तुत प्रकल्प गोोंडवाना ववद्यापीठ, गडविरोलीस
सादर करण्यात येत आहे.

प्रकल्प अहवाल
“अर्थव्यवस्था आणि पर्ाथवरिाला चालना देण्यासाठी भारतात
इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक
अभ्यास”
संशोधन कर्ता
कु. जिवनदतस पुरुषोत्तम जिरडकर

मतिादशाक
प्रत. रतहुल एम. लभतने
(अर्थशास्त्र विभाग प्रमुख)
डॉ. आंबेडकर कलत, वतजिज्य व जवज्ञतन महतजवद्यतलय, चंद्रपूर
सत्र २०२३-२०२४

2. डॉ. आंबेडकर कलत, वतजिज्य व जवज्ञतन महतजवद्यतलय, चंद्रपूर
प्रमतिपत्र
प्रमाशित करण्यात येते की, कु. जिवनदतस पुरुषोत्तम जिरडकर, याांनी डॉ.
आोंबेडकर कला, वाशिज्य व ववज्ञान महाववद्यालय, िोंद्रपूर येथून “अर्थव्यवस्था आणि
पर्ाथवरिाला चालना देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व
ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक अभ्यास” या शिर्षका अोंतगषत प्रत. रतहुल एम. लभतने याोंच्या
मागषदिषनाखाली प्रकल्प कायष पूिष के ले आहे.
हा प्रकल्प गोोंडवाना ववद्यावपठ, गडविरोलीच्या सत्र २०२३-२०२४ या कला स्नातक
(प्रथम) पररक्षेिी आोंशिक पूतषता म्हिून सादर करण्यात येत आहे
मी प्रमाशित करतो की उपरोक्त ववर्यावरील हा िोध प्रबोंध पररक्षेसाठी सादर
करण्याच्या योग्यतेिा आहे.

वठकाि :- िोंद्रपूर
दिन ांक :-


प्रतचतया
डॉ. रतिेश दहेितवकर
डॉ. आांबेडकर कला, िाविज्य ि
विज्ञान महाविद्यालय, चांद्रपूर

3. डॉ. आंबेडकर कलत, वतजिज्य व जवज्ञतन महतजवद्यतलय, चंद्रपूर
प्रमतिपत्र
प्रमाशित करण्यात येते की, कु. जिवनदतस पुरुषोत्तम जिरडकर, याांनी डॉ.
आोंबेडकर कला, वाशिज्य व ववज्ञान महाववद्यालय, िोंद्रपूर येथून “अर्थव्यवस्था आणि
पर्ाथवरिाला चालना देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व
ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक अभ्यास” या शिर्षका अोंतगषत प्रत प्रत. रतहुल एम. लभतने
याोंच्या मागषदिषनाखाली प्रकल्प कायष पूिष के ले आहे.
हा प्रकल्प गोोंडवाना ववद्यावपठ, गडविरोलीच्या सत्र २०२३-२०२४ या कला स्नातक
(प्रथम) पररक्षेिी आोंशिक पूतषता म्हिून सादर करण्यात येत आहे
मी प्रमाशित करतो की उपरोक्त ववर्यावरील हा िोध प्रबोंध पररक्षेसाठी सादर
करण्याच्या योग्यतेिा आहे.

वठकाि :- िोंद्रपूर
दिन ांक :-


जवभति प्रमुख
प्रत. रतहुल एम. लभतने
डॉ. आांबेडकर कला, िाविज्य ि
विज्ञान महाविद्यालय, चांद्रपूर

4. डॉ. आंबेडकर कलत, वतजिज्य व जवज्ञतन महतजवद्यतलय, चंद्रपूर
प्रमतिपत्र
प्रमाशित करण्यात येते की, कु. जिवनदतस पुरुषोत्तम जिरडकर, याांनी डॉ.
आोंबेडकर कला, वाशिज्य व ववज्ञान महाववद्यालय, िोंद्रपूर येथून “अर्थव्यवस्था आणि
पर्ाथवरिाला चालना देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व
ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक अभ्यास” या शिर्षका अोंतगषत प्रत. रतहुल एम. लभतने याोंच्या
मागषदिषनाखाली प्रकल्प कायष पूिष के ले आहे.
हा प्रकल्प गोोंडवाना ववद्यावपठ, गडविरोलीच्या सत्र २०२३-२०२४ या वाशिज्य
स्नातक (प्रथम) पररक्षेिी आोंशिक पूतषता म्हिून सादर करण्यात येत आहे
मी प्रमाशित करतो की उपरोक्त ववर्यावरील हा िोध प्रबोंध पररक्षेसाठी सादर
करण्याच्या योग्यतेिा आहे.

वठकाि :- िोंद्रपूर
दिन ांक :-


मतिादशाक
प्रत.रतहुल एम. लभतने
डॉ. आांबेडकर कला, िाविज्य ि
विज्ञान महाविद्यालय, चांद्रपूर

5. डॉ. आंबेडकर कलत, वतजिज्य व जवज्ञतन महतजवद्यतलय, चंद्रपूर
प्रजर्ज्ञतपत्र

प्रमाशित करण्यात येते की मी डॉ. आोंबेडकर कला, वाशिज्य व ववज्ञान
महाववद्यालय, िोंद्रपूर येथून “अर्थव्यवस्था आणि पर्ाथवरिाला चालना देण्यासाठी
भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक
अभ्यास” हा प्रकल्प अहवाल सादर कररत आहोत.
हा प्रकल्प प्रत. रतहुल एम. लभतने याोंच्या मागषदिषनाखाली पुिष के ला आहे. तरी
आम्ही घोवर्त करतो की, प्रस्तूत अहवाल माझा असून अ� कोित्याही ववद्यापीठात हा
प्रबोंध सादर के ला नाही.
वठकाि :- िोंद्रपूर
दिन ांक :-



सांशोधन कर् ा स्व क्षरी,

कु. वििनदास पु�षोत्तम वगरडकर _____________________

6. डॉ. आंबेडकर कला, वाणिज्य व ववज्ञान महाववद्यालर्, चंद्रपूर
ऋिजनदेश
प्रस्तुत प्रकल्प पूिषत्वास नेण्याकररता ज्या महतम व्यक्तीोंिे सहकायष लाभले त्याोंच्या
ऋिातून मुक्त होिे िक्य नाही परोंतु त्याोंनी के ले ल्या उपकारािी जािीव मला पूिषपिे
आहे म्हिून ि�ािारे त्याोंिे ऋि व्यक्त करण्यािे माझे कतषव्य आहे, असे मी समजते.
एम. ए. अथषिास्त्र सत्र दुसरे या अभ्यासक्रमािी पूतषता म्हिून प्रकल्प जो
अभ्यासक्रम ठेवण्यात आलेला आहे. तेव्हा गोोंडवाना ववद्यापीठ, गडविरोली याोंनी हा
अभ्यासक्रम ठेवल्यामुळे मी सदैव त्याोंिी ऋिी आहे. “अर्थव्यवस्था आणि पर्ाथवरिाला
चालना देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV) क्षेत्राचा उदर् व ववपिन
व्यवस्थेचा आवर्थक अभ्यास” या ववर्यावर हा िोध प्रबोंध पूिष करण्यासाठी आम्हाला
परवानगी वदली त्याकररता मी सवषप्रथम मा. प्राचार्थ डॉ. राजेश दहेगावकर डॉ.
आंबेडकर कला, वाणिज्य व ववज्ञान महाववद्यालर्, चंद्रपूर. याोंिे ऋिी व आभारी आहे.
गु� हे आपले ज्ञान ववद्यार्थ्ाांना कोित्याही फळािी अपेक्षा न करता देतो व प्रकल्प
ववर्यासाठी माझ्या आवडीप्रमािे ववर्य वनवडण्यािी अनुमती वदली तसेि त्याोंच्या
मागषदिषनामुळे हे कायष पूिष क� िकले ते मागथदशथक प्रत. रतहुल एम. लभतने याोंनी मला
वेळोवेळी मागषदिषन के लेल्या सहकायष व मागषदिषनाब द्दल मी त्याोंिे सदैव ऋिी आहे.
सावहत्य मदतीशिवाय कोितेही अहवाल सादर होऊ िकत नाही. यासाठी
महाववद्यालयािे ग्रोंथपाल याोंनी वेळोवेळी ग्रोंथातील आवश्यक सावहत्य व पुस्तके
वदल्याबद्दल मी त्याोंिे आभारी आहे.
आयुष्य सवाषत जास्त याोंिा मान आहे त्याोंच्या कठोर पररश्रमामुळे व हावदषक
पाडव्यामुळे माझ्या आयुष्यािा िैक्षशिक प्रवास घडू न आला ते माझे आई वडील याोंिे मी
ज�भर उिी राहील तसेि माझ्या महाववद्यालयातील माझे सवष वमत्र मैवत्रिी ज्याोंनी मला
हा िोध प्रबोंध पूिष करण्यास मदत के ली त्याोंिे मी आभारी आहे.
धन्यवाद !
संशोधक

7. “अर्थव्यवस्था आणि पर्ाथवरिाला चालना
देण्यासाठी भारतात इलेक्ट्रिक वाहन (EV)
क्षेत्राचा उदर् व ववपिन व्यवस्थेचा आवर्थक
अभ्यास”

8. अनुक्रमणिका


अ.क्र. प्रकरि पुष्ट क्र.
१
प्रस्तावना
१-२२
२
सोंशोधन पद्धती
२३-२८

ववर्यािी वनवड
महत्व
उद्दे�
गृवहतके

३
भारतातील इलेक्ट्रिक वाहनािी सोंवक्षप्त मावहती
२९-३४
४
मावहतीचे सांकलन आवि विश्लेषि
३५-४५
५
प्रमुख शोध, वनष्कर्ष, सूिना व शशफारशी
४६-४९

सोंदभषग्रोंथ सूवि
५०

प्रश्नावली
५१-५४

9. “ अर्थव्यवस्था आणि पर्ाथवरिाचा नवीन वमत्र “

10. प्रकरि - १
प्रस्तावना

11. प्रस्तावना

ग्लोबल वावमांगच्या वाढीसह, पयाषवरिास अनुकू ल वनवड करिे आशि हवामान
बदल रोखिे आव�क आहे. इलेक्ट्रिक वाहन (EVs) ही अशीि एक पयाषवरिपूरक वनवड
आहे. पयाषयी, कमी ऊजाष-कें वद्रत पयाषयाोंकडे सोंक्रमि करण्यािा प्रयत्न करत असताना
जागवतक ऑटोमोवटव्ह क्षेत्रात सध्या एक नमुना बदल होत आहे. ई-गवतशीलतेच्या
सोंक्रमिाला गती देण्यासाठी भारताच्या अलीकडील उपायाोंमागील प्राथवमक िालकाोंपैकी
एक म्हिजे तेल आयातीच्या वकमतीत वाढ, वाढते प्रदूर्ि आशि जागवतक हवामान
बदलाशी लढण्यासाठी आोंतरराष्ट्िीय प्रवतज्ञा. पररिामी, भारताने 2030 पयांत वकमान 30%
खाजगी मोटारगाड्या ईव्ही म्हिून ठेवण्यािे महत्वाकाोंक्षी लक्ष्य 26 पक्षाोंच्या पररर्देत
(COP26) शशखर पररर्देत पूिष के ले.
ईव्ही क्षेत्रातील भारतािी सद्यक्ट्िती आशि भववष्यातील आकाोंक्षा भारतीय
ऑटोमोबाईल क्षेत्र जागवतक स्तरावर पािव्या क्रमाोंकावर आहे आशि 2030 पयांत वतसऱ्या
क्रमाोंकावर जाण्यािी अपेक्षा आहे. भारत हा जगातील सवाषत मोठा दुिाकी आशि
तीनिाकी वाहनाोंिा उत्पादक, बसिा दुसरा सवाषत मोठा उत्पादक आशि टिॅररसारख्या
वाहनाोंिा सवाषत मोठा उत्पादक आहे.
१)

12. सध्या, ऑटोमोबाईल उद्योग भारताच्या सकल देशाोंतगषत उत्पादनात (GDP) 7.1%
आशि उत्पादन GDP मध्ये 49% योगदान देतो. यािा अथष देशाच्या अथषव्यविेवर यािा
मोठा पररिाम होतो. हे सूवित करते की, ते टिेंडिे अनुसरि करत असताना, आगामी वर्ाांत
ईव्ही उद्योगासोबत असोंख्य ऑटो ॲक्ट्िलरीज आशि सोंबोंवधत क्षेत्रे वाढतील.
भारतािा ऑटोमोवटव्ह उद्योग सुमारे %222 अब्ज वकमतीिा आहे, तर भारतातील
EV बाजार 2023 पयांत $2 अब्ज आशि 2025 पयांत $7.09 अब्ज इतका असण्यािा अोंदाज
आहे. पुढे, सवष राष्ट्िीय वनयाषतीपैकी 8% वाटा ऑटोमोवटव्ह उद्योगािा आहे. या क्षेत्रािा
एकू ि $31 अब्ज जागवतक सोंशोधन आशि ववकास खिाषपैकी 40% वाटा आहे [सोंशोधन
आशि ववकास (R&D ववोंग)] ऑगस्ट 2022 पयांत भारतीय रस्त्ाोंवर एकू ि 13, 92,265
ईव्ही आहेत (रस्ते वाहतूक आशि महामागष मोंत्रालय, भारतािा डेटा). 2030 पयांत, हे
रस्त्ावरील 45-50 Mn EV ने वाढण्यािी शक्यता आहे.
सध्या, ऑटोमोवटव्ह क्षेत्र सुमारे 37 दशलक्ष लोकाोंना रोजगार देते आशि 2030
पयांत, ते 50 वमशलयन प्रत्यक्ष आशि अप्रत्यक्ष नोकऱ्या वनमाषि करण्यािी आकाोंक्षा बाळगते.
2030 पयांत, EV बाजार 2022 आशि 2030 दरम्यान 49% च्या िक्रवाढ वावर्षक
वाढ दराने (CAGR) वाढू न 10 Mn वावर्षक ववक्रीपयांत पोहोिण्यािा अोंदाज आहे.

२)

13. एवप्रल 2000 ते मािष 2022 दरम्यान, या क्षेत्राने $32.84 अब्ज डॉलरच्या थेट परकीय
गुोंतविुकीतून (FDI) इक्ट्िटी प्रवाह आकवर्षत के ला, वकों वा त्या काळातील सवष FDI च्या
❖ इलेक्ट्रिक वाहन चे वैणिष्ट्ये
१) पयाषवरिीय फायदेेः EV मध्ये हररतगृह वायू उत्सजषन लक्षिीयरीत्या कमी करण्यािी
आशि हवामानातील बदलाोंशी लढण्यािी क्षमता आहे.
• जीवा� इोंधन इोंशजन वाहनाोंच्या ववपरीत, EVs शू� टेलपाइप उत्सजषन वनमाषि करतात.
• EVs काबषन डायऑक्साइड (CO2) आशि वायू प्रदूर्ि, धुके आशि ग्लोबल वावमांगमध्ये
योगदान देिारे इतर प्रदूर्क कमी करण्यास मदत करतात.
• इलेक्ट्रिक वाहने नायटिोजन ऑक्साईड (NOx), पावटषक्युलेट मॅटर (PM) आशि अक्ट्िर
सेंवद्रय सोंयुगे (VOCs) सारख्या हावनकारक प्रदूर्के कमी करण्यास मदत करतात. यािा
सावषजवनक आरोग्यावर थेट सकारात्मक पररिाम होतो, कारि स्व� हवा श्वसन आशि
हृदय व रक्तवावह�ासोंबोंधी रोगाोंिा धोका कमी करते.

२) ऊजाष ववववधता आशि सुरक्षाेः EVs तेल आयातीवरील अवलोंवबत्व कमी क�न ऊजाष
ववववधतेत योगदान देतात.
३)

14. • सौर आशि पवन याोंसारख्या नवीकरिीय साधनाोंसह उजाष स्त्रोताोंच्या वमश्रिाने वीज वग्रड
िालववली जाऊ शकते, EVS वाहतूक स्व� आशि अवधक शाश्वत ऊजाष पयाषयाोंकडे
वळवण्यािी सोंधी देतात. यामुळे तेलाच्या वकमतीतील िढ-उताराोंिी असुरक्षा कमी होते
आशि जीवा� इोंधन आयातीवर अवलोंबून रा�न ऊजाष सुरक्षा वाढते.
३) ताोंवत्रक प्रगती आशि रोजगार वनवमषती: EV िा ववकास आशि अवलोंब के ल्याने बॅटरी
तोंत्रज्ञान, इलेक्ट्रिक डि ाईव्हटिेन आशि िाशजांग पायाभूत सुववधाोंमध्ये ताोंवत्रक प्रगती झाली
आहे.
• या प्रगतीिा के वळ ऑटोमोवटव्ह क्षेत्रालाि फायदा होत नाही तर नवीकरिीय ऊजाष
स्त्रोताोंसाठी ऊजाष सोंियन आशि ग्रीड क्ट्िरता यासारखे व्यापक अनुप्रयोग देखील आहेत.
• इलेक्ट्रिक मोवबशलटीमुळे बॅटरी उत्पादन, अक्षय ऊजाष आशि िाशजांग इन्फ्रास्टिक्चरमध्ये
नोकऱ्या आशि नावव� वनमाषि होते.

४) दीघषकालीन खिष बितेः इलेक्ट्रिक वाहनाोंिा ऑपरेवटोंग खिष कमी असतो, कारि वीज
सामा�तेः गॅसोलीन वकों वा वडझेलपेक्षा स्वस्त असते.

४)

15. • शशवाय, ईव्हीमध्ये कमी हलिारे भाग असतात आशि कमी देखभालीिी आव�कता
असते, पररिामी सक्ट्व्हषशसोंग आशि दु�स्तीिा खिष कालाोंतराने कमी होतो.

५) गदी कमी करिारी शहरेेः इलेक्ट्रिक वाहने शेअडष मोवबशलटी आशि कॉम्पॅर
वडझाइनला प्रोत्साहन देऊन शहराोंिी गदी कमी करण्यास मदत क� शकतात.
• शेअडष मोवबशलटी म्हिजे वाहनाोंिा वापर वैयक्ट्क्तक मालमत्ता म्हिून न करता सेवा म्हिून
होतो. त्यामुळे रस्त्ावरील वाहनाोंिी सोंख्या आशि पावकां गसाठी जागेिी गरज कमी होऊ
शकते.
• कॉम्पॅर वडझाइन म्हिजे लहान आशि हलक्या वाहनाोंिा वापर करिे जे शहरी जागाोंवर
अवधक सहजपिे बसू शकतात. यामुळे गदी आशि उत्सजषन देखील कमी होऊ शकते.
• शहराोंतगषत कमी अोंतरासाठी, वदवसाच्या सहलीसाठी आशि यासारख्या नावव�पूिष
आशि भववष्यातील स्माटष ईव्हीला मोठ्या बॅटरीिी गरज भासिार नाही. म्हिजे ररिाजष
करण्यासाठी कमी वेळ आशि कमी खिष.


५)

16. ❖ ववकास
अलीकडे, युनायटेड वकों गडम (यूके ) ने 2030 पयांत नवीन पेटिोल आशि वडझेल
कारच्या ववक्रीवर बोंदी घालण्यािा वनिषय घेतला आहे. तसेि, त्याच्या ग्रीन अजेंडािा भाग
म्हिून, यूके इलेक्ट्रिक वाहनाोंसाठी (EVs) सक्षम पायाभूत सुववधा िापन करण्यािा प्रयत्न
करत आहे.
एवढ्या मोठ्या हालिालीिा जगभरातील हररत िळवळीवर पररिाम होऊ शकतो.
भारतात, सरकार जीवा� इोंधनावर िालिारी वाहने EVs ने बदलण्यास देखील उत्सुक
आहे. 2017 मध्ये 2030 पयांत 100% इलेक्ट्रिक कारिे महत्त्वाकाोंक्षी लक्ष्य सेट क�न
सु�वात के ली.
तथावप, ऑटोमोवटव्ह उद्योगाच्या ववरोधामुळे आशि नोकरी गमावण्याच्या भीतीमुळे
सरकारला लक्ष्य कमी करण्यास भाग पाडले. अशाप्रकारे, ईव्ही पायाभूत सुववधाोंमध्ये
गुोंतविुकीला सरकारने पावठोंबा वदल्याशशवाय आशि ऑटोमोवटव्ह उद्योग आशि ग्राहकाोंना
पैसे वदल्याशशवाय, गवतशीलता क्षेत्रात पररवतषन आििे कठीि होईल.



६)

17. ❖ भारत सरकारचे सध्याचे धोरि
फे म र्ोजनााः भारत सरकारने वेगवान दत्तक आशि (हायब्रीड आशि) इलेक्ट्रिक
वाहनाोंच्या वनवमषतीिारे गती वनमाषि के ली आहे ज्याोंना प्रोत्साहन वमळते आशि काही
ववभागाोंमध्ये इलेक्ट्रिक वाहने (ईव्ही) स्वीकारिे अवनवायष के ले आहे, ज्यािे उवद्दष्ट् 30%
ईव्ही प्रवेशापयांत पोहोिले आहे. 2030.
• 2030 पयांत ही उवद्दष्ट्े पूिष झाल्यास, ते त्याोंच्या आयुष्यभरात 474 दशलक्ष टन
तेल समतुल्य (Mtoe) आशि 846 दशलक्ष टन वनव्वळ CO2 उत्सजषनािी अोंदाजे बित
वनमाषि करतील.
आवर्कथ प्रोत्साहनाः EV िे उत्पादन आशि वापर आशि िाशजांग इन्फ्रास्टिक्चर - जसे की
आयकर सवलत, सीमा शुल्कातून सूट इ.वे फॉरवडष
EV मध्ये R&D वाढविेेः भारतीय बाजारपेठेला स्वदेशी तोंत्रज्ञानासाठी प्रोत्साहन
आव�क आहे जे भारतासाठी धोरिात्मक आशि आवथषक दोन्ही दृवष्ट्कोनातून अनुकू ल
आहेत.


७)

18. • वकों मती कमी करण्यासाठी िावनक सोंशोधन आशि ववकासामध्ये गुोंतविूक करिे
आव�क असल्याने, िावनक ववद्यापीठे आशि ववद्यमान औद्योवगक कें द्राोंिा फायदा घेिे
अथषपूिष आहे.
• भारताने यूके सारख्या देशाोंसोबत काम के ले पावहजे आशि ईव्ही ववकासासाठी
समन्वय साधला पावहजे.
लोकाोंना सोंवेदनशील बनविेेः जुने वनयम मोडू न काढिे आशि नवीन ग्राहक
वतषन िावपत करिे नेहमीि एक आव्हान असते. अशाप्रकारे, भारतीय बाजारपेठेत अनेक
वमथकाोंिा पदाषफाश करण्यासाठी आशि EV िा प्रिार करण्यासाठी भरपूर सोंवेदनशीलता
आशि शशक्षि आव�क आहे.
व्यवहायष वीजेिी वकों मतेः सध्याच्या ववजेच्या वकमती पाहता, कोळशावर िालिाऱ्या
औक्ट्िक वीज प्रकल्पातून वीजवनवमषती होत असेल तर होम िाशजांग ही समस्या असू शकते.
अशा प्रकारे, इलेक्ट्रिक कारच्या वाढीसाठी सोंपूिषपिे वीज वनवमषतीच्या लैंडस्के पमध्ये बदल
करिे आव�क आहे.


८)

19. ❖ भारतातील EV ववक्रर्
भारतात हायब्रीड आशि इलेक्ट्रिक वाहनाोंिा जलद अवलोंब आशि उत्पादन (FAME
India) करण्यासाठी, सरकारने 1 एवप्रल 2019 पासून पाि वर्ाांसाठी FAME India योजना
सु� के ली आहे, ज्याला एकू ि 10,000 �पयाोंिा अथषसोंकल्पीय सहाय्य आहे. कोटी, टप्पा-
2 सु� झाला आहे. हे इलेक्ट्रिक वाहनाोंच्या खरेदीदाराोंना त्याोंच्या खरेदी वकमतीवर आगाऊ
कपातीच्या स्व�पात आवथषक प्रोत्साहन देते.
ऑटोमोवटव्ह क्षेत्रासाठी प्रॉडक्शन-शलोंक्ड इिेंवटव्ह (PLI) योजनेअोंतगषत, सरकारने
या PLI योजनेला 15 सप्टेंबर 2021 रोजी 25,938 कोटी �पयाोंच्या बजेटसह मोंजुरी वदली
आहे. या PLI योजनेत इलेक्ट्रिक वाहनाोंिाही समावेश आहे. तसेि, सरकारने 12 मे 2021
रोजी Advanced Chemicals Cell (ACC) च्या ववकासासाठी PLI योजनेला मोंजुरी वदली
आहे, ज्यािा अोंदाजपत्रक �. 18,100 कोटी आहे. याशशवाय इलेक्ट्रिक वाहनाोंवरील GST
12% व�न 5% आशि िाशजांग स्टेशनवरील GST देखील 18% व�न 5% करण्यात आला
आहे. रस्ते वाहतूक आशि महामागष मोंत्रालयाने असेही जाहीर के ले आहे की, बॅटरीवर
िालिाऱ्या वाहनाोंना वहरव्या रोंगाच्या लायसि प्लेट्स वदल्या जातील आशि त्यासाठी
परवमट घेण्यािी गरज नाही. यासोबति इलेक्ट्रिक वाहनाोंिा रोड टॅक्स शू�
करण्याबाबतही मावहती देण्यात आली.
९)

20. ❖ Ev ववपिन
इलेक्ट्रिक वाहन माके वटोंगच्या वेगाने ववकशसत होत असलेल्या लँडस्के पमध्ये,
सोंधीोंिा फायदा घेिे आशि आव्हानाोंवर मात करिे हे सवोपरर आहे. बाजारपेठ ववकशसत
होत असताना, ब्रँड आशि एजिीोंना ऑटोमोवटव्ह माके वटोंगिे भववष्य घडवण्यािी अनोखी
सोंधी असते. श्रेिीतील विोंता दूर क�न, वनयमाोंच्या साविध्यात रा�न आशि िाशजांग
इन्फ्रास्टिक्चरच्या ववकासावर भर देऊन, वडशजटल माके वटोंग व्यावसावयक EV जाग�कता
आशि ववक्रीला िालना देऊ शकतात.सोंभाव्य खरेदीदाराोंना शशवक्षत करण्यापासून ते
िावनक प्रवतबद्धता िालववण्यापयांत, यशस्वी इलेक्ट्रिक वाहन (EV) माके वटोंग प्रत्येक
टप्प्यावर अनुकू ल दृवष्ट्कोनािी मागिी करते.

१) ईव्ही माके ट समजून घेिे
ववपिन धोरिाोंमध्ये जाण्यापूवी, तुम्हाला इलेक्ट्रिक वाहन बाजारािी गवतशीलता
समजून घेिे आव�क आहे. पयाषवरिववर्यक विोंता, सरकारी प्रोत्साहने आशि
तोंत्रज्ञानातील प्रगती यामुळे ईव्हीिी मागिी वाढत आहे.

१०)

21. आिखी एक घटक कमी हलिारे भाग आशि सेवायोग्य वस्तूोंमुळे देखभाल
आव�कता कमी के ल्या गेल्या आहेत आशि ते तुम्ही ईव्ही सेवा मोवहमाोंमध्ये पाठवत
असलेल्या सोंदेशाशी ववरोधाभास असल्यािे वदसते, परोंतु ते ववनामूल्य आहे. या धोरिाोंिी
अोंमलबजाविी क�न, तुम्ही EV मालकाोंना त्याोंिी वाहने शक्य वततक्या काळ पीक
क्ट्ितीत िालू ठेवण्यास मदत करत आहात, एकू िि मालकीिा सवाषत कमी खिष - के वळ
देखभालीसाठीि नाही तर दु�स्तीसाठी देखील.
सेवा व्यावसावयक म्हिून, बॅटरी पॅक वकों वा इलेक्ट्रिक डि ाइव्ह मोटर बदलिे वकों वा
ब्रेवकों ग शसस्टम दु�स्त करिे वकती महाग आहे हे तुम्हाला माहीत आहे. परोंतु तुमच्या
ग्राहकाोंकडे तेवढाि ज्ञानािा आधार नाही आशि या मोवहमा अवाजवी विोंता न करता त्याोंना
गती देण्यासाठी आहेत.

२) िैक्षणिक सामग्री: ग्राहक आधार प्रबोधन करिे
एक प्रभावी रिनीती म्हिजे शैक्षशिक सामग्री तयार करिे आशि सामावयक करिे जे
ग्राहकाोंसाठी इलेक्ट्रिक वाहनाोंना अस्पष्ट् करते. वनयवमत ब्लॉग पोस्ट, वेवबनार वकों वा
वकष शॉपमध्ये बॅटरीिी देखभाल, िाशजांग इन्फ्रास्टिक्चर आशि इलेक्ट्रिक वाहन वनवडण्यािे
११)

22. फायदे यासारख्या ववर्याोंिा समावेश असू शकतो. तुम्हाला Midtronics वर अशा
प्रकारिी भरपूर सामग्री वमळेल आशि आम्ही तुम्हाला तेि ववर्य वापरण्यासाठी आशि
तुमच्या प्रेक्षकाोंसाठी तयार करण्यासाठी प्रोत्सावहत करतो.














१२)

23. ❖ EV ववपिनाचे महत्त्व
गेल्या काही वर्ाांमध्ये इोंधनाच्या वाढत्या वकमती आशि पयाषवरिववर्यक विोंतेमुळे,
ऑटोमोबाईल उद्योगाने EVs (इलेक्ट्रिक वाहने) िी परतफे ड पावहली आहे जसे की टेस्लाने
प्रगत तोंत्रज्ञानािा वापर करिाऱ्या उ�-कायषक्षमता असलेल्या ईव्हीसह ऑटोमोबाईल
क्षेत्रासाठी एक अवितीय वित्र रोंगवले आहे.
यामुळे ऑटोमोबाईल क्षेत्रातील व्यत्यय वनमाषि झाला ज्यामुळे प्रबळ ऑटोमोबाईल
ब्रँड त्याोंच्या धोरिािा पुनववषिार क� लागले आशि ववकशसत झाले. पि मोठा प्रश्न असा
आहे की, उद्योग आशि ब्रँड्स ईव्ही दत्तक घेण्याशी सोंबोंवधत ग्राहकाोंच्या समस्याोंिे
वनराकरि करण्यात सक्षम आहेत का?
म्हिून, बॉडषरलेस ऍक्सेसने ववकशसत होिारी वतषिूक, ब्रँड प्राधा�े आशि ईव्ही
मालकाोंच्या वृत्ती आशि धारिाोंवर पररिाम करिारे घटक अनलॉक करण्यासाठी 13
बाजारपेठाोंमध्ये अभ्यास के ला. येथील अोंतदृषष्ट्ी ब्रँड माके टसषसाठी असलेल्या सोंधी आशि
त्याोंच्या ब्रँडसाठी मोठा बाजार वहस्सा वमळववण्यासाठी EV दत्तक घेण्यास कशी मदत क�
शकतात यावर देखील प्रकाश टाकतील.

१३)

24. ❖ EV ववपिन व्यवस्था

1) ववपिनाचा अर्थ :-
माल उत्पादन झाल्यापासून तो घटकाोंच्या हातात पडेपयांत त्यावर होिा-या सवष
प्रकारच्या प्रवक्रयाोंना उद्देशून ववपिन हा श� वापरण्यात येतो.
माल उत्पावदत झाल्यानोंतर तो प्रत्यक्ष ग्राहकाोंना ववकण्यापयांत त्यावर अनेक प्रवक्रया
कराव्या लागतात. उया, मालािे प्रमािीकरि, मुद्रीकरि, बाोंधिी, साठविूक, नहोरात
शत्यादी मा समे प्रवक्रयात दोन बाबी प्रामुख्याने कराष्या लागतात.
पावहनी महिजे खरेदीदाराला काय पावहजे हे ववक्रे त्याला मावहती असिे आव�क
आहे. ववक्रे त्याने ग्राहकाोंिी गरज मावहती क�न घेऊन आपल्या वानुद्राने ती गरज कशी
भागू शके ल है ग्राहकाला पटवून देऊन त्याच्या मनात ती बरतु खरेदी करण्यािहल भावना
वनमाषि के ली पावहले.
दुसरी बाब मागने पहकाला ज्या वठकािी आशि ज्या वेळेिा वस्तु पावहजे असतात
त्याि वठकािी त्या वेळेला ग्राहकाकडे पोहोिल्या के ल्या पावहजे.

१४)

25. उत्पादकापासून ते उपभोक्त्यापयांत वस्तू व सेवाोंिा प्रवाह कायाषक्ट्न्वत व्हावा वासाती
लागिारी व्यावसावयक कायष करिे म्हिजे ववपिन होय.
2) ववपिनाचे महत्व :-
ववपिनािे सवाषत महत्वािे अररष्ट् म्हिते मानती गरजा भागववण्यािी आहे. आपल्या
दैनवदन जीवनात आपि ि�ािा उपयोग करती. शेतकरी हे धा� उत्पि वमळववण्याच्या
दृष्ट्ीने वपकवत असला तरी त्याोंिी मागिी मोठ्या प्रमािात असते. लोकाोंिी गरज
भागववण्यासाठी िा�ािी गरज आहे. व ही गरज भागववण्यात त्यािी खरेदी म्हिजेि
ववपिन होत असते
1) आधुवनक ववपिन पध्दतीिा ववकास करिे
2) ववपिन कायषपध्दती व वतच्या अोंमलबजाविी बाबत मागषदशषन करिे.
3)औद्योवगक माल, शेतीमालािे यशस्वीपिे ववतरि करिे,
4) अक्ट्स्तत्वात असलेल्या ववपिन प्रवक्रयेतील समस्याोंिे ववश्लेर्ि करिे
5) येशरािा आवथषक ववकास पडवून आिी


१५)

26. ❖ ववपिनाचे फार्दे

सवषसाधारितेः ववपिनािे फायदे पुढीलप्रमािे साोंगता येतील,
१) ववलनामुळे वस्तू व सेवाोंच्या उपयोवगता वाढ होते.
२) ववपिनामुळे ग्राहकाोंना नेमक्या गरजा ओळखून वस्तू अगर सेवा याोंिे उत्पादन के ले
जाते.
३) ववश्िनामुळे उत्पादक व अअोंवतम उपभोक्ता याोंिी साखळी जोडली गेल्यामुळे
वववनमयप्रवक्रया सुलभ होते.
४) ववपिनमुळे बाजारपेठेववर्यी सोंपूिष मावहती जमा करण्यािी योंत्रिा अक्ट्स्तत्वात येते. या
मोंत्रिेने गोवा के लेल्या मावहतीिा उत्पादक व्यापारी, ग्राहक या सवाांनाि फायदा होली
५) उत्पादनाच्या साठविूक या कायाषमुळे बाजारपेतेत वस्तूोंिा वर्षभर व वनयवमत पुरवता
होतो.
६) ववपिनातील 'श्रेिीकरि' या कायाषमुळे जाव�क त्या वैशशष्ट्ाोंिी उत्तू वनवडिे सोपे
होते.

१६)

27. ७) ववपिनामुळे दूरवरच्या क्षेत्रात उत्पावदत होिाऱ्या वस्तूोंिे एकत्रीकरि के ले जाते व त्या
ववक्रीयोग्य बनववल्या जातात, कृ वर् वस्तूोंच्या बाबतीत ववपिन कावेध महत्त्वािी भूवमका
बजावतात
८) ववपिनामुळे देशािी अथषव्यविा गवतमान होते,
९) शशरिनामुळे समाजाच्या राहिीमानािा दजाष उोंिाती.
१०) ववपिन हे रोजगार वनवमषतीिे साधन आहे. कारि वववगनािी ववववध कायष पार
पासण्यासाठी मोठ्या प्रमािावर मनुष्मनकायी आव�कता असते,









१७)

28. ❖ भारतातील ववपिन संिोधन :-
भारतात ववपिन सोंशोधनाच्या कायाषला नेमकी के व्हा सु�वात झाली हे अयुकपिे
साोंगता येिार नाही. स्वातोंत्र्योत्तर काळात पोंिवार्ीक योजनाोंिी आखिी करण्यात आली.
या पोंथवार्ीक माखिीम्हठी वनयोजन मोंडळाला ववववध प्रकारच्या आकडेवारीिी आशि
मावहतीिी आव�कता भासली. उद्योगासोंबोंधी वनमीलन करताोंना िरतुिी अपेवक्षत मागिी,
अपेवक्षत उत्पादन इत्यादी मावहतीिी मोंडळाला गरज होती.
बात मोठ्या उद्योगाोंमध्ये ववपिन सोंशोधनािे कायष के ले जाते. तसेि आर आपल्या
देशात सुमारे 25 प्रमुख ववपिन सोंशोधन सोंिा कायष करीत आहेत पूवी आपल्या देशात
स्वतोंत्र्य सोंिा अक्ट्स्तत्वात नहल्या ज्या सोंिा होत्या त्याोंिे स्व�प जावहरात सोंिाच्या
सहाव्यक सोंिािेि होते.
❖ ववपिन संिोधनाचे भववतव्य:-
भारतात उद्योगाच्या क्षेत्रातील स्पथी अवतशय ती होत आहे प्रभाोंडवल पेऊन
आलेल्या ब�राष्ट्िीय कोंप�ा भारतात आपआपले पाय पक्के करीत आहेत. ग्राहकाोंच्या
बावडीवनवडी सातत्याने बदलत आहे. आशि वस्तुच्या वकमती कधी न इतक्या कमी
झालेल्या आहेत.
१८)

29. अशा पररक्ट्ितीत आपले वटकववण्यासाठी प्रत्येक व्यवसायाला ववपिन सोंसोधनािी मदत
सरवीि लागेल. भारतात ववपिन सोंशोधनािा प्रगतीसाठी प्रिोंड वाव आहे हे वरील
कारिाोंमुळेि या व्यवतवनक्तही पुढील कारिे ही ववपिन सोंशोधनाच्या वाढीला पोर्क ठरत
आहेत.
1) खाजगी क्षेत्रातील मालक व्यविापक ही सोंकल्पना जाऊन तेथे व्यावसावयक
व्यविापक ही सोंकल्पना आलेली आहे.
२)आज कमी वकमतीत इनपार बस्तुिी वनवमषती करिे हे व्यवसायातील अक्ट्स्तत्य वटकवून
उपण्यासाठी महत्या आलेली आहे
3) आज अनेक उद्योगाोंना नफा कमी झालेला वदसून येतो तर काही उद्योगाोंना सातत्याने
तोटा होतो आहे.
4) आज भारतात 24 ववपिन सोंशोधन सोंिा अक्ट्स्तत्वात आहेत. यामुळे कोित्याही
उद्योजकाला ववपिन सोंशोधन करण्यासाठी स्वत्याेः स्वतोंत्र ववभाग वनमाषि करण्यािी
कोितही गरज नाही.



१९)

30. ❖ इलेक्ट्रिक वाहन ववपिनातील उणिवा :

उ� प्रारोंवभक वकों मत: इलेक्ट्रिक वाहने खूप महाग आहेत आशि बयाषि
खरेदीदाराोंना ववश्वास आहे की ते पारोंपाररक वाहनाोंइतके स्वस्त नाहीत.
िाशजांग स्टेशन मयाषदा: ज्या लोकाोंना लाोंब पल्ल्यािा प्रवास करायिा आहे त्याोंना त्याोंच्या
प्रवासाच्या मध्यभागी पुरेशी िाशजांग स्टेशि शोधण्यािी विोंता असते, जी नेहमीि
प्रवेशयोग्य नसते.
ररिाशजांगला वेळ लागतो: पारोंपाररक ऑटोमोबाईलच्या ववपरीत, ज्याोंना त्याोंच्या गॅस
टाक्या पुन्हा भरण्यासाठी काही वमवनटे लागतात, इलेक्ट्रिक वाहन िाजष करण्यासाठी बरेि
तास लागतात.
मयाषवदत पयाषय: सध्या, देखावा, शैली वकों वा सानुकू शलत वभिता यानुसार
वनवडण्यासाठी इलेक्ट्रिक कारिे बरेि मॉडेल नाहीत.कमी डि ायक्ट्व्होंग रेंज: इलेक्ट्रिक वाहन
(EV) मधील डि ायक्ट्व्होंग रेंज हे वाहन त्याच्या बॅटरीच्या एका िाजषवर प्रवास क� शकिारे
अोंतर दशषवते. पारोंपाररक वाहनाोंच्या तुलनेत इलेक्ट्रिक वाहनाोंिी डि ायक्ट्व्होंग रेंज कमी
असते.
२०)

31. ❖ ववपिनात भारतात इलेक्ट्रिक वाहन संचालनालपाचे स्थान :-
पारोंपाररक गॅसोलीनवर िालिाऱ्या कारिा स्व� आशि अवधक कायषक्षम पयाषय
म्हिून इलेक्ट्रिक वाहनाोंनी (EVs) अशलकडच्या वर्ाांत लक्षिीय आकर्षि वमळवले आहे.
बॅटरी तोंत्रज्ञानातील प्रगती, िाशजांग इन्फ्रास्टिक्चरिे वाढते नेटवकष आशि ग्राहकाोंिी वाढती
मागिी यामुळे जगभरातील अनेक डि ायव्हसषसाठी EVs हा एक व्यवहायष पयाषय बनला
आहे. गाडी िालवण्यािा आपला वविार बदलल्याने ही वाहने गॅसोलीनऐवजी बॅटरीमध्ये
साठवलेल्या ववजेवर िालतात आशि िाके वफरवण्यासाठी इलेक्ट्रिक मोटसष वापरतात.
ववक्रीच्या बाबतीत भारत हा जागवतक स्तरावर जमषनी आशि जपानच्या पुढे वतसरा
सवाषत मोठा ऑटोमोबाईल बाजार आहे. आता उत्पादक आशि धोरिकत्याांनी मागिीला
हररत पयाषयाोंकडे वळवण्यासाठी सहकायष करण्यािा प्रयत्न के ला आहे. ऑटोमोवटव्ह क्षेत्र
हे भारताच्या अथषव्यविेत मोठे योगदान देिारे आहे, जे त्याच्या GDP मध्ये 7.1 टक्के
योगदान देते आशि लक्षिीय रोजगार देते. आवथषक सवेक्षि 2023 ने भाकीत के ले आहे की
भारताच्या देशाोंतगषत इलेक्ट्रिक वाहनाोंच्या बाजारपेठेत 2030 पयांत 10 दशलक्ष वावर्षक
ववक्रीसह 2022 ते 2030 दरम्यान 49 टक्के िक्रवाढ वावर्षक वाढीिा दर (CAGR) वदसेल.
याव्यवतररक्त, इलेक्ट्रिक वाहन उद्योग सुमारे 50 दशलक्ष थेट वनमाषि करेल असा अोंदाज
आहे. आशि 2030 पयांत अप्रत्यक्ष नोकऱ्या.
२१)

32. भारत सरकारने 2030 पयांत देशातील वाहन ताफ्यािे 30 टक्के ववद्युतीकरि साध्य
करण्यािे उवद्दष्ट् ठेवले आहे आशि ईव्ही उद्योगाच्या वाढीस समथषन देण्यासाठी अनेक
प्रोत्साहने आशि धोरिे सादर के ली आहेत. FY24 कें द्रीय अथषसोंकल्पात इलेक्ट्रिक वाहनाोंिे
उत्पादन, हायडि ोजन इोंधनािा अवलोंब आशि बदलत्या तोंत्रज्ञानािा स्वीकार करण्यासाठी
उद्योगाला मोठी िालना देण्यात आली.
2023-24 कें द्रीय अथषसोंकल्पात, अथषमोंत्री वनमषला सीतारामन याोंनी 2070 पयांत
ऊजाष सोंक्रमि आशि वनव्वळ-शू� लक्ष्य साध्य करण्याच्या उद्देशाने महत्त्वपूिष भाोंडवली
गुोंतविुकीसाठी INR 35,000 कोटीोंिे बजेट वाटप जाहीर के ले. शशवाय, त्याोंनी साोंवगतले
की सरकार बॅटरी शसस्टम एनजी एस.एस. व्यवहायषता अोंतर वनधीिारे 4,000 MWH
क्षमतेसह. इलेक्ट्रिक वाहन उत्पादकाोंसाठी, सरकारने आधीि फास्टर ॲडॉप्प्शन ऑफ
मॅ�ुफॅ क्चररोंग ऑफ इलेक्ट्रिक व्हेइक� स्कीम – II (FAME – II) आशि प्रोडक्शन शलोंक्ड
इिेंवटव्ह स्कीम (PLI) यासारखे उपक्रम सु� के ले आहेत. अथषसोंकल्पाने आपल्या FAME-
II योजनेसाठी INR 51.72 अब्ज (अोंदाजे $631 दशलक्ष) अनुदावनत करण्यासाठी आशि
स्व� ऊजाष वाहनाोंिा अवलोंब करण्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी तरतूद के ली आहे.


२२)

33. प्रकरि – २
संिोधन पद्धती

34. संिोधन पद्धती

➢ संिोधन म्हिजे कार् :-

सोंशोधन म्हिजे कोित्याही ज्ञान शाखेत नवीन तत्वे अथवा तर्थ्े शोधण्यासाठी
आशि जुनी तत्वे अथवा तर्थ्े याोंिे पुनेः पुना परीक्षि करण्यासाठी के लेला विवकत्सवा व
पध्दतशीर अभ्यास होय. अथाषत जु�ा ज्ञानािी पररक्षि, नववन ज्ञान सोंपादन करिे है दोन्ही
पटक त्यात आहेत. है ज्ञान सोंपादन करण्यासाठी जे प्रयत्न के ले जातात यािा समावेश
सोंशोधना मध्ये के ला जातो. सतत नवीन ज्ञान वमळवविे व उपल� ज्ञानात भर घालिे ही
मानवी प्रवृत्तीतूळेि मानवाने वनसगष, पयाषवरि भौवतक व अभौवतक गोष्ट्ी इत्यादीने ज्ञान
वमळववण्यािा सतत प्रयत्न के ला आहे ज्ञान सोंपादन करिे हीन के वळ मानवी प्रवृती नाही
तर ज्ञानाया फक्त सोंग्रह करण्यापेक्षा त्याया व्यावहारीक प्रत्यक्ष जीवनात प्रत्यक्ष
अप्रत्यक्षपिे वापर करण्यािी ही मानवी प्रवृत्ती आहे.
जु�ा वस्तुला पुन्हा वापरण्यात आण्यासाठी के ला आिि प्रकार म्हिजे सोंशोधन
होम, सोंधोधनाला इोंग्रजीन Research इप्रिीत असे म्हटले जाते. Research महिजे पुना
पुन्हा शथ येिे.
२३)

35. ➢ अध्यनाचे क्षेत्र :-
प्रस्तुत ववर्याच्या अध्ययना कररता सोंशोधकाला नागपूर शहरातील आवदत्य टाटा
EV मोटसष च्या ग्राहकाोंिा अभ्यास करण्यात आला. अध्ययन क्षेत्र नागपूर शहरापुरते
मयाषवदत आहे
➢ तथ्य संकलन पध्दती :-
१) प्राथवमक पध्दती २) दुय्यम पध्दती
१) प्रार्वमक पध्दती :-
तव्य सोंकलनासाठी प्रश्नावलीि वापर न करता स्वयोंिशलत मुलाखत अनुसूिी तोंत्राना
वापर के ला जाईल. मुत्यखत अनुसूवन�ा तोंत्राना वापर के ला जाईल. मुलाखत अनुसूवि�ा
तोंत्राना वापर के ला जाईल. मुलाखत अनुसूमीच्या तोंवाना पापर के ला मािजेय अवलोकन
पध्दतीिा सुख्दा उपयोग के ला.
२) दुव्यम पध्दती :-
अध्ययनाच्या दृष्ट्ीने अ� महत्वपूिष मावहती प्राप्त करण्यासाठी दुस्सम पध्दतीिा
सुध्दा उपयोग के ला. या पध्दतीमध्ये शासवक्रय कागदपत्रे, वतषमानपत्रे, पुस्तके , इोंटरनेट व
पूवी झालेले सोंशोधने याोंिा वापर करण्यात आला आहे.
२४)

36. ➢ नमुना वनवड पध्दती :-
ववपिन सोंशोधन है एक शास्त्रीय सोंशोधन आहे. नैसवगषक शहरात ज्या प्रमािे मोंपूिष
वैज्ञावनक दृष्ट्ीकोिातून अध्ययन करण्यात येते त्यािप्रमािे ववपिन शास्वातही
वैज्ञावनकतेन्ाा वापर क�न सोंशोधन के ले जाते. सोंशोधनात अध्यनववर्या सोंदभाषत तर्थ्
सोंकलन करण्यासाठी नमुना वनवडीिा उपयोग के ला जातो. ववपिन शासातील समस्येमे
अध्ययन क्षेत्र अवतशय व्यापक व ववशाल असते. अशा ववशाल अध्ययन क्षेत्रात सोंशोधक
प्रत्येक घटकाशी व व्यक्तीशी सोंपकष साधण्यासाठी खूप दीमष कालावधी लागतो. मावर
उपाय म्हिून सोंशोधक अध्ययन ववर्याशी सोंबोंवधत काही मटकामी व व्यक्तीिी
अध्ययनासाठी नमुना मािून वनवड करतो व अशा नमु�ा कडू न तर्थ् सोंकशलत करती.
याक्ताि नमुना वनवड असे म्हितात नमुना पध्दतीमध्ये समािा प्रवतवनधी महिून लहान
भाग वनवडू न सोंशोधन करण्यात येते. आपल्या दैनवदन जीवनात कळत नकळतपिे आपि
नमुना वनवडी ब�नि काही वनष्कर्ष माोंडीत असतो. शशताव�न भालािी परीक्षा हा नमुना
वनवडीिा प्रकार आहे.




२५)

37. ➢ अध्यर्न ववषर्ाचे महत्व :-
सोंशोधनकत्याषला सोंशीिन कायषकरण्यास पूवी प्रथम आपला ववर्य वनवडावा
लागतो. ववर्य वनवडत्या नोंतर सोंशोधिासाठी कोिकोिती साधन सामुग्री लागेल यािी
वनविती करावी लागते. सोंशोधक हे वाशिज्य शाखेिे ववद्याथी असल्यामुळे त्याोंिा नेहमीन
बाजारपेठा, ववपिन, ग्राहक सेवा या गोष्ट्ीोंशी सोंबोंध येत असतो.
नागपूर हे एक औद्योवगक शहर आहे त्यािबरोबर नागपूर शजल्ह्यात EV व्यवसाय
ही मोठ्या प्रमािात के ला जातो . नागपूर शजल्ह्यात अनेक EV कों प�ा कायषरत आहे .या
सवष EV कों प�ा ववपिनामध्ये मोलािी भूवमका बजावत असतात . त्यामुळे नागपूर
शजल्ह्यातील EV कों प�ाोंिा ववस्तार व ववकास त्याोंच्या उलाढलीच्या माध्यमातून आढावा घेिे
, ग्राहकाोंना वमळिाऱ्या सोयी, सवलती , त्याोंच्या वहताकररता करण्यात आलेले प्रयत्न
त्यािबरोबर व्यापारी व अडते. यािे वहतसोंबोंध व त्याोंना पुरवण्यात येिाऱ्या सोयी, सवलती
तसेि ग्राहक व्यापारी अडते . यािे स्परसपराोंशी असलेले सोंबोंध कसे आहे हे जािून घेिे
आव�क वाटेल म्हिून सोंशोधकाोंनी प्रस्तुत ववर्य सोंशोधनासाठी घेतला आहे .




२६)

38. ➢ संिोधनाचे उद्देि :-

१) भारतातील EV मोटसष बाबत लोकाोंच्या जाग�कतेिा अभ्यास करिे.
२) EV क्षेत्रात ववपिन नीतीिे अध्ययन करिे.
३) भारतातील EV वववक्रवरील पररिामािा अभ्यास करिे.
४) ववपिन आशि ववक्री प्रोत्साहनावर होिाऱ्या पररिामािा अभ्यास करिे.
५) आवदत्य टाटा EV मोटसषच्या ग्राहकाोंच्या एकू ि समाधानकारकतेिा अभ्यास करिे.
६) आवदत्य टाटा EV मोटसषच्या EV ववपिन बाबत ग्राहकाोंिे मत जािून घेिे.





२७)

39. ➢ गृवहतके :-

१) EV मोटसष बाजारात असलेल्या मोटसष पेक्षा अवधक लोकवप्रय आहे.
२) EV कों पनीने अवलोंबलेली माके वटोंग स्टिॅटेजी खूप प्रभावी आहे.
३) प्रॉडक्शन शलोंक्ड इिेंवटव्ह (PLI) योजना, जी इलेक्ट्रिक वाहने आशि घटकाोंच्या
वनवमषतीसाठी प्रोत्साहन देत आहेत.
४) वाहन स्क्रॅ पेज धोरि, जी जुनी वाहने स्क्रॅ प करण्यासाठी आशि नवीन इलेक्ट्रिक
वाहनाोंच्या खरेदीसाठी प्रोत्साहन देत आहेत.
५) गो इलेक्ट्रिक मोवहमेिा उद्देश ईव्ही आशि ईव्ही िाशजांग पायाभूत सुववधाोंच्या
फायद्याोंववर्यी जाग�कता वनमाषि करत आहेत.
६) भारतातील ग्राहक EV ववपिन वनतीबाबत समाधानी आहेत.
7) भारतातील EV कों प�ा ग्राहकाोंना िाोंगल्या सोंधी उपल� क�न देत आहेत.
२८)

40. प्रकरि – ३
भारतातील इलेक्ट्रिक वाहनाची संवक्षप्त
मावहती

41. भारतातील इलेक्ट्रिक वाहनाची संवक्षप्त मावहती
➢ भारत आणि जगामध्ये इलेक्ट्रिक वाहनांचा इवतहास
इलेक्ट्रिक ऑटोमोबाईलच्या ववकासािे श्रेय एकाि व्यक्तीला वकोंवा राष्ट्िाला देिे
कठीि आहे. त्याऐवजी, हे 1800 च्या दशकातील नवकल्पनाोंिे एक क्ट्स्टिोंग होते ज्यामुळे
शेवटी बॅटरीपासून इलेक्ट्रिक मोटरपयांत पवहली इलेक्ट्रिक कार रस्त्ावर आली. बऱ्याि
लोकाोंिा असा ववश्वास आहे की टोयोटा वप्रयसच्या पदापषिाने नवीन युगािी सु�वात के ली.
1997 मध्ये जपानमध्ये सादर करण्यात आली तेव्हा वप्रयस ही पवहली मोठ्या प्रमािात
उत्पावदत के लेली हायब्रीड इलेक्ट्रिक कार होती. 2000 मध्ये पवहल्याोंदा लोकाोंसमोर
आिली गेली तेव्हा हॉलीवूडच्या उ�भ्ूोंमध्ये लोकवप्रयतेमुळे वप्रयसने पटकन प्रशसद्धी
वमळवली. टोयोटाने वप्रयसला उजाष देण्यासाठी वनके ल मेटल हायडि ाइड बॅटरी वापरली.
तेव्हापासून, वप्रयस हे जगातील सवाषवधक ववकले जािारे सोंकररत बनले आहे, मोठ्या
प्रमािात इोंधनाच्या वाढलेल्या वकमती आशि काबषन उत्सजषनािी वाढती विोंता यामुळे
ध�वाद.


२९)

42. तेव्हापासून, वाढत्या वायूच्या वकमती आशि ग्रीनहाऊस गॅस उत्सजषनाबद्दल
सावषजवनक विोंतेमुळे वप्रयसला जगभरातील सोंकररत ववक्री िाटषमध्ये शीर्षिानी नेण्यास
मदत झाली आहे. याव्यवतररक्त, 2006 मध्ये, टेस्ला मोटसष नावाच्या शसशलकॉन व्हॅली
स्टाटषअपने साोंवगतले की ते एका िाजषवर 200 मैलाोंच्या श्रेिीसह उ� श्रेिीतील इलेक्ट्रिक
स्पोट्षस कारिे उत्पादन सु� करेल. टेस्लाच्या घोर्िेला आशि त्यानोंतरच्या यशाला
प्रवतसाद म्हिून अनेक प्रमुख उत्पादकाोंनी स्वतेः च्या इलेक्ट्रिक वाहनाोंच्या ववकासाला गती
वदली आहे. शेवरलेट व्होल्ट आशि वनसान लीफ हे दोन्ही युनायटेड स्टेट्समध्ये 2010 च्या
उत्तराधाषत बाजारात आले. व्होल्ट हे सामा� लोकाोंना ववकले जािारे पवहले प्लग-इन
हायवब्रड आहे. बॅटरी सोंपल्यानोंतर त्याच्या इलेक्ट्रिक मोटरला गॅसोलीन इोंशजनिारे पूरक
के ले जाते, ज्यामुळे डि ायव्हरला लहान प्रवासासाठी एकट्या वीज वापरण्यािा आशि जास्त
अोंतर कव्हर करण्यासाठी गॅसोलीनिा पयाषय वमळतो. दुसरीकडे, LEAF ही एक इलेक्ट्रिक
कार होती, ज्याला कधीकधी बॅटरी-इलेक्ट्रिक वाहन, इलेक्ट्रिक वाहन वकों वा फक्त ईव्ही
म्हिून ओळखले जाते.
2015 नोंतर, भारताने इलेक्ट्रिक वाहन क्राोंतीमध्ये सामील होण्यासाठी गोंभीर प्रगती
के ली. भारतातील ग्राहक आधी इलेक्ट्रिक टू-व्हीलर स्वीकारण्यास आळशी होते, परोंतु
त्यानोंतर हा टिेंड वेगवान झाला आहे आशि आता भारतात जगातील सवाषत मोठा आशि
३०)

43. वेगाने वाढिारा दुिाकी उद्योग आहे. अोंदाजानुसार 2025 पयांत वावर्षक कार ववक्री 26.6
दशलक्ष युवनट्सपयांत पोहोिेल, ज्यामुळे 2030 पयांत प्रिोंड 78 टक्के वाढ होईल, कारि
ऑटोमोबाई� हे भारतातील िावनक वाहतुकीिे सवाषत लोकवप्रय आशि वकफायतशीर
साधन आहेत. एवढ्या मोठ्या बाजारपेठेिी इलेक्ट्रिक जाण्यािी कल्पना आशि क्षमता
रोमाोंिक आहे.
2016-17 मध्ये भारतात सुमारे 500,000 ई-ररक्षा ववकल्या गेल्या. लोकाोंच्या
रोजच्या प्रवासासाठी हे एक मोठे वरदान होते. दोन आशि तीन िाकी वाहने सध्या
भारताच्या ईव्ही क्राोंतीमध्ये आघाडीवर आहेत. पेटिोल आशि वडझेल याोंसारख्या पारोंपाररक
इोंधनाोंच्या वाढत्या वकमतीमुळे, शेवटच्या मैलाच्या वडशलव्हरीमध्ये मावहर असलेले अनेक
व्यवसाय EVs वर क्ट्स्वि करत आहेत. इलेक्ट्रिक वाहन (EV) माके टच्या वाढीिा पररिाम
म्हिून, फ्लीट एग्रीगेटसष आता शेकडो मालवाहतूक फ्लीट्सच्या नेतृत्वाखाली आहेत जे
शेवटच्या मैलाच्या ववतरिासाठी जबाबदार आहेत. ई-बसने अनेक भारतीय राज्ये आशि
शहराोंमध्ये पारोंपाररक बसेसिी जागा घेतली आहे. त्याोंच्या प्रिोंड लोकवप्रयतेमुळे बाजारात
इलेक्ट्रिक ररक्षाोंिे विषस्व होते.


३१)

44. आम्ही BluSmart िा उदय देखील पावहला , एक स्टाटषअप जो बेंगळु� आशि
वदल्ली-NCR मध्ये ऑल-इलेक्ट्रिक वाहन (EV) फ्लीटिी मालकी आशि ऑपरेट करतो.
मोठ्या प्रमािावर अवलोंब क�नही, खिाषत तीव्र वाढ झाल्यामुळे BluSmart िा
एकवत्रत वनव्वळ तोटा वावर्षक 66% वाढू न (YoY) आवथषक वर्ष 2021-22 (FY22)
मध्ये INR 65.5 Cr झाला. मे, 2023 मध्ये, BluSmart ने माशलका A2 राऊों डमध्ये $42
दशलक्ष जमा के ले आशि ऑगस्टपयांत "वदल्ली-NCR" िे मुख्य बाजार फायदेशीर
बनण्यािी आशा व्यक्त के ली. BluSmart नफा वमळवण्यास सक्षम असेल आशि
स्वतेः साठी एक शाश्वत महसूल आधार तयार करेल की नाही हे अद्याप पाहिे बाकी आहे.
➢ सरकारी उपक्रम
भारत सरकार ईव्हीिे विन पाहते आशि 2030 पयांत सवष दुिाकी उत्पादकाोंनी
फक्त ईव्ही बनविे आशि ववक्री करिे सु� करिे अवनवायष के ले आहे. इलेक्ट्रिक वाहनाोंना
(EVs) लक्षिीय िालना वमळाली आहे कारि सरकारने FAME 1 आशि FAME- िी
िापना के ली आहे. II योजना , ज्याोंनी ई-िाशजांग पायाभूत सुववधा सुधारल्या आहेत, ईव्ही
ववक्रीवरील वस्तू आशि सेवा कर (GST) कमी के ला आहे आशि एकू ि �. 10,000 कोटी.
प्रॉडक्शन शलोंक्ड इिेंवटव्ह (PLI) योजना, स्क्रॅ पेज धोरि आशि मेक इन इोंवडया मोवहमेसह
या योजना भारतातील इलेक्ट्रिक वाहन (EV) उद्योगाच्या जलद ववस्तारासाठी पाया
३२)

45. घालतात. देशव्यापी नेटवकष साठी सरकारच्या योजनाोंपूवी अनेक व्यवसायाोंनी िाशजांग
स्टेशन िावपत करण्यास सु�वात के ली आहे. दरम्यान, अनेक कों प�ा लवकरि भारत-
ववशशष्ट् बॅटरी-सेल उत्पादन सु� करत आहेत आशि भारतातील एका सुप्रशसद्ध खाि
कों पनीने गुजरातमध्ये अधषसोंवाहक उत्पादन प्रकल्प उभारण्यासाठी 1,54,000 कोटी
�पयाोंिी गुोंतविूक करण्यासाठी MNC सोबत भागीदारी के ली आहे.
➢ द वे फॉरवडथ
के वळ ईव्ही उत्पादनात वाढ के ल्याने ज्वलनशील इोंधन वाहनाोंच्या बदल्यात ईव्ही
अवधक वाोंछनीय वकों वा व्यवहायष होिार नाही वकों वा त्याोंिा अवलोंब करण्याच्या दरात वाढ
होिार नाही. वाजवी अोंतराने िाशजांग स्टेशििी उपल�ता, जलद िाशजांग तोंत्रज्ञानातील
प्रगती आशि कार िाजष करण्यासाठी आव�क वीज वनमाषि करण्यासाठी अवधक
पयाषवरिास अनुकू ल माध्यमाोंिा ववकास यासारख्या अनेक घटकाोंवर या EVs िी
कायषक्षमता अवलोंबून असते. 2022 च्या अखेरीस, भारतात 2,700 सावषजवनक िाशजांग
स्टेशन आशि 5,500 िाशजांग कनेक्शि उपल� होती. काउोंटरपॉईोंट ररसिषच्या मते, 2025
पयांत देशभरात 10,000 सावषजवनक िाशजांग स्टेशि असतील. 2030 पयांत, देशाला तब्बल
20.5 दशलक्ष िाशजांग स्टेशििी आव�कता असेल, जे इलेक्ट्रिक वाहनाोंच्या ववक्रीत वाढ
झाल्यामुळे एक मोठे उपक्रम आहे.
३३)

46. भारताच्या ववद्युत क्षेत्रािे जलद डीकाबोनायझेशन गृहीत ध�न, देशातील
वाहनाोंच्या ताफ्याला इलेक्ट्रिक मोटसषने बदलल्यास उत्सजषन लक्षिीयरीत्या कमी होईल.
तथावप, योग्यररत्या प्रायोवगक आशि व्यविावपत केल्यास, ववद्युतीकरिाच्या पररिामी
मोठ्या प्रमािात ववतररत ऊजाष स्रोत सोडले जातील ज्यामुळे अवतररक्त सौर आशि पवन
वनवमषती, ग्राहक आशि उपयोवगताोंसाठी कमी खिष आशि इलेक्ट्रिक वाहनाोंिा व्यापक
अवलोंब करण्यास प्रोत्साहन वमळेल. .
या सोंभाव्यतेिी पूिष जािीव करण्यासाठी, आम्हाला िाशजांग पायाभूत सुववधा आशि
वग्रड-रें डली िाशजांगसाठी प्रोत्साहन, ववशेर्त: वदवसा भरपूर सौर उत्पादन शोर्ून
घेण्यासाठी डेटाइम िाशजांगला प्रोत्साहन देण्यासाठी कायदेशीर समथषन आव�क आहे.
ईव्हीमध्ये सोंक्रमि, मग ते बीईव्ही असो वकों वा एिईव्ही, बरेि वदवस झाले आहेत.
बॅटरी उद्योग, किरा पुनवाषपर उद्योग, िाशजांग इन्फ्रास्टिक्चर उद्योग, इलेक्ट्रिक टॅक्सी उद्योग
आशि बरेि काही या पररवतषनािा पररिाम म्हिून वाढताना वदसेल. प्रिावपत कों प�ा
वकों वा नवीन उपक्रमाोंना यापैकी कोित्याही क्षेत्रात ववस्तार करण्यािी मोठी सोंधी आहे.


३४)

47. प्रकरि – ४
मतजहर्ीचे संकलन आजि जवश्लेषि

48. मतजहर्ीचे संकलन आजि जवश्लेषि

ववदभाषत E.V वाहनािे नागपूर, बोंद्रपूर, यवतमाळ, अमरावती, गडववरोली, गोोंवदया,
व�ड, काटोल व विी येथे वडलसष पॉईोंट आहेत. E.V वाहनािे प्रा. वल., िोंद्रपूर ही
ववदभाषतील E.V वाहनािे ८ वडलसष पॉईठपैकी एक अग्रिी वडलर पॉईट आहे. E.V वाहनािे
आहेत.
❖ प्रणसद्ध E.V. वाहने :-
१) Tata Nexon EV
२) मवहोंद्रा XUV400
३) एमजी धूमके तू
४) टाटा वटयागो ईव्ही
५) युदाई कोना इलेक्ट्रिक








३५)

49. १) वय
वय हे मानािी जीवनािा महत्वपुिष घटक आहे.’व्यक्तीच्या ज�ापासुन ते सध्या
क्ट्ितीत असलेला कालावधी म्हिजे वय होयमनुष्याि वय जसजसे वाढते तसतसा प्रत्येक
प्रशन वकों वा समस्येच्या बाबतीत वविार करण्यािा दृष्ट्ीकोन बदलतो’ हा बदल लक्षात
घेण्याकरीता उत्तरदात्याोंिे वयानुसार ववभाजि करिे आव�क आहेत्या कररता हा प्रशन
प्र. स्तुत प्रबोंधात घेण्यात आला.

अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 15 ते 18 वर्ष 30%
2 18 ते 20 वर्ष 05%
3 20 च्या वर 65%
एकू ि 100%

वरील सारिीव�न असे वनदशषनास येते की, एकु ि 60 उत्तरदात्यापैकी 15 ते 18
वर्ष वयोगटातील असिायाष उत्तरदातयाोंिी शेकडा प्रमाि 50.00 टक्के आहेतर., 18 ते 20
वर्े असिायाष उत्तरदात्याोंिी शेकडा प्रमाि 30 टक्के आहे तसेि 20 ते सामोर वर्े
असिायाष उत्तरदात्याोंिी शेकडा प्रमाि हे 20 टक्के आहे.
वरील सरिीव�न एकु ि 60 उत्तरदात्यापैकी 15 ते 18 वर्ष वयोगटातील 50 टक्के
इतकी आहे यािे कारि असे की, युवक वगष असल्यामुळे 15 ते 18 वर्े या वयातील युवक
जास्त प्रमािात आढळून आले.


३६)

50. २) E.V वाहनाच्या िारिाकी वाहनाोंच्या प्रकाराबद्दल जागृकताेः
E.V मोटसष अनेक प्रकारच्या िारिाकी वाहने पुरवत असल्याने ग्राहकाोंमध्ये
कोित्या प्रकारिी िारिाकी लोकवप्रय आहे हे जािून घेिे आवश्यक आहे. त्यामुळे हा
प्रश्न प्रश्नावलीत समाववष्ट् करण्यात आला आहे.
अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 E.V वर्ल्ष 2029 30%
2 टाटा E.V 25%
3 मा�ती सुझुकी 15%
4 होोंडा मोटसष 20%
5 �ोंडाई मोटसष 10%
एकु न 100%

वरील तक्त्याव�न असे वदसून आले आहे की ३० टक्के ग्राहक E.V मोटसष कारला
जास्त पसोंती देतात, २५ टक्के ग्राहक हे टाटा मोटसष पसोंती देतात, १५ टक्के ग्राहक हे
मा�ती सुझुकी पसोंती देतात, २० टक्के ग्राहक होोंडा मोटसष ला पसोंती देतात तर उवषररत
ग्राहक १० टक्के ग्राहक �ोंडईच्या इतर उत्पादनाोंना पसोंती असे वदसतात.
३७)

51. ३) कार खरेदी करण्यािे घटक कोिते?
ग्राहक ववशिष्ट् ब्रँड कारसाठी का जातात हे जािून घेण्यासाठी प्रश्नावलीमध्ये हा
प्रश्न समाववष्ट् के ला आहे.
अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 ब्रँड इमेज 30%
2 लूक्स 25%
3 आरामदायकता/लक्झरी 15%
4 कार िी कायषक्षमता 20%
5 वकों मत 10%
एकु न 100%

वरील तक्त्याव�न असे वदसून आले आहे की E.V कारिा वविार के ला असता,
२५ टक्के ग्राहक हे बॅड इमेजला महत्व देतात, २५ टक्के उत्तरदाते लुक्सला महत्व
देतात, १० टक्के लक्झरीला महत्व देतात, ५ टक्के E.V कारच्या कायषक्षमतेला महत्व
देतात तर उवषरीत १५ टक्के ग्राहक वकों मतीला महत्व देतात. याव�न असे लक्षात येते
की िोंद्रपूर िहरातील जास्तीत जास्त ग्राहक हे E.V कार ववकण्यात येते.
३८)

52. ४) आपि कों पनीिी जावहरात बधीतली आहात कायेः

कोित्याही उत्पादनाच्या ववक्रीमध्ये जावहरात महत्वािी भूवमका बजावते.
त्यामुळे त्याोंनी मा�ती आशि सुोंदाई मोटसषिी जावहरात पावहली आहे का, असा प्रश्न
ग्राहकाोंना वविारण्यात आला होता.

अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 होय 85%
2 नाही 15%
एकू ि 100%

वरील तक्त् याव�न असे वदसून आले आहे की ८५ टक्के लोकाोंनी �ोंडईिी
जावहरात पावहली आहे तर २५ टक्के लोकाोंनी �डईिी जावहरात पावहली नाही. याव�न
असे लक्षात येते की, जास्तीत जास्त ग्राहकाोंनी �ोंडईिी जावहरात बवघतली आहे.

३९)

53. ५) ववक्री प्रोत्साहन धोरिे (SALES PROMOTIONAL STRATEGY)

अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 मोफत सववषशसोंग 25%
2 मोफत दु�स्ती शिवबर 10%
3 सना सुदीला वविेर् ऑफर 35%
4 एक्सिेंज ऑफे र 15%
5 एकु ि 15%
एकु न 100%
वरील सारिीव�न असे लक्षात येते की, २५ टक्के ग्राहक �ोंडाई सक्ट्व्हषसीोंगिी सुववधा
देते असे म्हििारे आहेत, १० टक्के ग्राहक हे �ोंडई तफे मोहफ मोफत दु�स्ती शशबीर
आयोशजत के ले जाते असे म्हििारे आहेत, �ोंडई तफे सिा सुदीला ववशेर् ऑफर वदल्या
जाते असे म्हििारे ३५ टक्के ग्राहक आहेत, �ोंडई तफे एक्सिेंज मेला आयोशजत के ला
जातो असे म्हििारे १५ टक्के ग्राहक आहेत. तर इतर सुववधा कों पनीतफे देण्यात येतात
असे म्हििारे १५ टक्के ग्राहक हे E.V कों पनीिे आहेत.
४०)

54. ६) जावहराती बद्दल मत

जावहरातीबद्दल ग्राहकाोंिे मत जािून घेण्यासाठी हा प्रश्न प्रश्नावलीमध्ये
समाववष्ट् के ला आहे.

अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 उत्कृ ष्ट् 55%
2 िाोंगली 45%
3 वाईट 05%
एकू ि 100%
वरील तक्त् याव�न असे वदसून आले आहे की िोंद्रपूर शहरातील ५६ टक्के ग्राहक
�ोंडई िी जावहरात उत्कृ ष्ट् मानतात, ४५ टक्के ग्राहक गुोंडाईच्या जावहरातीत्य िाोंगली
मानतात, प्रत्येकी ५ टक्के ग्राहकाोंच्या मते �ोंडई या कों पनीच्या जावहराती बाईट
आहेत.याव�न असे स्पष्ट् होते की जास्तीत जास्त ग्राहकाोंच्या मते �डई कों पनीिी
जावहरातही उत्कृ ष्ट् आहे.
४१)

55. ७) फोर व्हीलरच्या बँडबद्दल ग्राकाोंिी जागृकता

आजच्या बाजारपेठेत, अनेक राष्ट्िीय आशि आोंतरराष्ट्िीय अोंऑटोमोबाईल
कों प�ाोंनी िारिाकी वाहनाोंिे अनेक प्रकार आशि प्रकार सादर के ले आहेत.
त्यामुळे िार वाहन खरेदी करण्यापूवी ग्राहकाोंच्या मनात कोिता ब्रैड येतो हे जािून
घेिे आव�क आहे.
अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 E.V मोटसष 50%
2 टाटा मोटसष 25%
3 �ोंडाई मोटसष 13%
4 मा�ती मोटसष 12%
एकू ि 100%
वरील तक्त् याव�न असे वदसून आले की 50 टक्के ग्राहकाोंच्या मते E.V मोटसष हा
पवहला ब्रँड आहे जो त्याोंच्या मनात येतो, 25 टक्के ग्राहकाोंच्या मते टाटा मोटसष हा पवहला
ब्रँड आहे, 13 टक्के ग्राहकाोंच्या मते �ोंडाई मोटसष हा पवहला ब्रँड आहे आशि 12 टक्के
ग्राहकाोंच्या मते ग्राहकाोंिी पवहली पसोंती म्हिून त्याोंच्या मनात मा�ती मोटसष बँड असतात.
४२)

56. ८) E.V. वाहन क्ट्िक-टू-बाय वडशजटल प्लॅटफॉमषबद्दल तुमिे मत काय आहे?

अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 वापरकत्याषसाठी अनुकू ल 70%
2 वापर करण्यासाठी क्ट्िष्ट् 10%
3 वेळखाऊ 20%
एकू ि 100%


वरील तक्त् याव�न असे वदसून आले आहे की ७० टक्के ग्राहकाोंिे मत आहे की
�ोंडई िे क्ट्िक-टू-बाय वडशजटल प्लॅटफॉमष वापरकतृषयासाठी अनुकू ल आहे, १० टक्के
ग्राहक म्हिाले की ते वापरिे क्ट्िष्ट् आहे तर २० टक्के लोक म्हिाले की ते वेळ घेिारे
आहे. त्यामुळे ब�सोंख्य ग्राहकाोंनी साोंवगतले की E.V मोटसषिे क्ट्िक-टू-बाय वडशजटल
प्लॅटफॉमष वापरकत्याषसाठी अनुकू ल आहे.

४३)

57. ९) कु टुोंबािे माशसक उत्पि
व्यक्तीच्या उत्पिाव�न त्यािी जीवन पध्दती लक्षात येते कु टुोंबातील व्यक्ती
वकती. पैसे कमाववतो याव�न त्याोंच्या कें टुोंवबक, आवधक दजाष लक्षात येतो. माशसक
उत्पिाव�न व्यक्तीिे जीवनमान ठरतेउत्तरदात्याोंिे माशसक उत्पि आहे जािुन
घेण्याकरीता प्रस्तुत प्रश्न शोध प्रबोंधात समाववष्ट् के ला.
अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 25 ते 35 हजार 60
2 36 ते 45 हजार 20
3 46 ते 55 हजार 05
56 ते समोर 15
एकु ि 100%
प्रस्तुत सारिी व�न असे वदसुन येते की, 60 टक्के उत्तरदात्याच्या 25 ते 35 हजार
माशसक उत्पि असुन, 20 टक्के उत्तरदाते 36 ते 45 हजार माशसक उत्पि असुन, 5 टक्के
उत्तरदाते 46 ते 55 हजार माशसक उत्पि असुन, 15 टक्के उत्तरदाते हे माशसक उत्पि
असिारे आढळले. वरील सरिी व�ि असे वनष्कर्ष वनघतो की, सवषवधक 60
उत्तरदात्याच्या आहे.
४४)

58. १०)वास्तव्यािे वठकाि
व्यक्ती ज्या वठकािी क्ट्ित राहतो ते म्हिजे वास्तव्यािे वठकाि होय.’
व्यक्तीला आपल्या वास्तव्यािे वठकािाव�न दुसयाों वठकािोों क्ट्ित करता
येतेोरामीि., तालुका, शज�ा हे वास्तव्यािे वठकाि रा� शकते. व्यक्तीच्या
ज�ापासुन ते मृत्युपयांत राहण्यसाठी एका शहर प्रदेश, शजलार, तालुका, ग्रामीि
वठकािािी आव�कता असते.
अ.क्र. पयाषय टाकके वरी
1 ग्रामीि 30%
2 तालुका 05%
3 शज�ा 65%
एकू ि 100%
वरील सारिीव�न असे वनदशषनास येते की, 65.00 टक्के उत्तरदात्यािे वास्तव्यािे
वठकाि हे शज�ा असुन, 30.00 टक्के उत्तदात्यािे वास्तवािे वठकाि हे ग्रावमि असुन
05.00 टक्के उत्तरदाते यािे वास्तव्यािे वठकाि हे तालुका आहे. वरील सारिी व�ि
असा वनष्कर्ष वनघतो की, सवषवधक 65.00 टक्के उत्तरदाते हे शज�यात राहतात.

४५)

59. प्रकरि – ५
प्रमुख िोध, वनष्कषथ, सूचना व णिफारिी

60. प्रमुख शोध :-
१) आमहाला आढळले की भारतातील ग्राहक अत्योंत जाग�क असून िारिाकी
वाहनाोंच्या सेगमेंटमध्ये टाटा EV Nexon हा क्रमाोंक आहे.ग्राहकाोंिी वनवड, पि
तरीही इतर वाहनाोंना खूप टक्कर देत आहे.
२) EV कों पनीिी ववक्री वाढवण्यात जावहरातीिा मोठा वाटा आहे. इलेरिॉवनक मीवडया
तसेि वप्रोंट मीवडयामध्ये जावहराती वाढण्यास मदत होत आहे.
३) पारोंपाररक जावहरातीपिा वडशजटल जावहराती अवधक प्रभावी असे मानिारे
ब�सोंख्य लोक आहेत.
४) भारतातील ब�स�प लोक म्हिाले की, त्याोंना फे सबुक, व्हॉट्सॲप, इन्स्टाग्राम,
इत्यादी मोबाइल, ॲप्सिारे EV मोटसषबद्दल मावहती वमळते.
५) ब�सोंख्य लोक म्हिाले की EV मोटसषने के लेली वडशजटल ववक्री प्रमोिन खूपि
प्रभावी आहे.
४६)

61. ६) भारतातील जास्तीत जास्त ग्राहक EV मोटसषच्या वकमतीबाबत समाधानी आहेत.
७) कों पनीने पुरववलेल्या देखभाल आशि सेवा सुववधाोंबाबत जास्तीत जास्त ग्राहक
समाधानी आहेत.
८) मा�ती, आशि इतर कों प�ा यासारख्या इतर कों प�ाोंच्या ग्राहकाोंच्या तुलनेत EV िे
ग्राहक अवधक समाधानी आहेत.
९) मध्यमवगीय लोकाोंमध्ये सवाषवधक लोकवप्रय EV मोटसष त्या ववभागातील
बाजारपेठेतील आघाडीवर असल्यािे वदसून आले आहे.






४७)

62. वनष्कषथ

भारताने UNFCC COP26 मध्ये 2070 पयांत वनव्वळ िू� गाठण्यािे अत्योंत
महत्त्वाकाोंक्षी लक्ष्य ठेवले आहे. हे उवद्दष्ट् साध्य करण्यासाठी, EVs िी भूवमका महत्त्वािी
आहे. ईव्ही स्वतेः ि िू� टेलपाइप उत्सजषन करतात, परोंतु इलेक्ट्रिक वाहनाोंिा एकू ि
पयाषवरिीय प्रभाव त्याोंना िाजष करण्यासाठी वापरल्या जािाऱ्या ववजेच्या स्त्रोतावर
अवलोंबून असतो. सौर वकों वा पवन याोंसारख्या अक्षय स्रोताोंपासून वीज वनमाषि के ल्यास
पयाषवरिाला जास्तीत जास्त फायदा होतो.
अब्ज लोकसोंख्येच्या देिासाठी इलेक्ट्रिक मोवबवलटीमध्ये मोठ्या प्रमािात सोंक्रमि
कायाषक्ट्न्वत करिे ही सोपी गोष्ट् नाही. अिा प्रकारे, एक मजबूत समान दृष्ट्ी, राज्य धोरिाोंिी
तुलना करण्यासाठी एक वस्तुवनष्ठ रे मवकष आशि सावषजवनक- खाजगी सहकायाषसाठी
व्यासपीठ आवश्यक आहे.






४८)

63. सुचनत व जशफतरशी

१) इलेक्ट्रिक िाहनाच्या उत्पादनाची प्रवतमा एका आकषथक आवि प्रभािी िावहरात
मोवहमेद्वारे िाढिली िािी िेिेक�न ती िास्तीत िास्त लोकसांख्येला कव्हर
करेल. िावहरात वनयवमत असािी आवि मुख्य स्र्ावनक दैवनक, मावसके आवि
होवडिंग्ज, इलेरिॉवनक मीवडया इत्यादीांद्वारे िावहरातीद्वारे शक्य वततक्या विस्तृत
कव्हर के ल्या पावहिेत.

२) EV च्या कां पनीने वतच्या प्रत्येक आउटलेटसाठी लेआउट सुधारले पावहिे. त्याने
देशभरातील आउटलेट्सना एक मानक पायाभूत सांरकना प्रदान के ली पावहिे.
यामध्ये आकषथक आवि प्रवशवित कमथचारी समाविष्ट आहेत िे आनांददायी खरेदी
अनुभिात अनुिावदत होतील.

३) EV कां पनीने उच्च िगाथच्या तसेच ग्रामीि िगाथतील लोकाांच्या उलगडलेल्या
बािारपेठेला त्याच्या दिाथसाठी योग्य अशी निीन उत्पादने सादर क�न टेंप
करण्याचा प्रयत्न के ला पावहिे, यासाठी कां पनीने बािारपेठेतील सध्याची स्पधाथ
आवि तांत्रज्ञान आवि निीन पायाभूत सुविधाांबद्दल अवधक िाग�क असले पावहिे.
विद्यमान उत्पादनामध्ये िोडिे वकां िा अवद्वतीय िैवशष्ट्ाांसह समान ओळीचे निीन
उत्पादन सादर करिे. यासाठी काही गुांतििुकीची आिश्यकता असेल यात शांका
नाही परांतु िर कां पनीला माके ट लीडर बनायचे असेल तर त्याांना बदल वकां िा सांपूिथ
निीन उत्पादनाची ओळख क�न द्यािी लागेल.

४) EV कां पनीने आपल्या ग्राहकाांना सिलत देऊन, मोफत भेटिस्तू देऊन अवधक
प्रचारात्मक धोरिे आखली पावहिेत.
४९)

64. संदभाग्रंथ सूजच

65. संदभा ग्रंथ सुची

१) Website : htpp:// www. Wikipedia.com

२) Elon Musk : Ashlee vance
Tesla space x.
And te quest for
a fantastic future

३) The electric : mark warner. vehicle
Conversion
handbook

४) electric and A.K. BaBu
Hybrid vehicle








५०)

66. प्रश्नतवली

67. प्रश्नतवली

१) भारतातला नांबर 1 EV कोिता आहे ?
अ) टाटा नेक्सन EV ब) टाटा पांच EV
क) टाटा वटयागो EV ड) टेस्ला

२) तुम्हाला EV मोटसथची मावहती आहे का ?
अ) होय ब) नाही

३) भारतात EV कार चावििंग स्टेशन कोि बनित आहे ?
अ) टाटा मोटसथ ब) हांडई मोटसथ
क) फोडथ मोटसथ ड) वकया मोटसथ

४) भारतात वकती EV मॉडेल आहेत ?
अ) 38 ब) 40
क) 50 ड) 45

५१)

68. ५) EV कार बद्दल तुम्हाला कोित्या वडविटल स्त्रोताि�न मावहती वमळाली ?
अ) वडविटल िावहरात. ब) पारांपाररक

६) वडविटल विक्री प्रमोशनद्वारे EV मोटसथच्या खरेदीिर तुमचा प्रभाि पडतो
का ?
अ) नेहमी ब) कधी कधी क) कधीच नाही

७) सगळ्यात िास्त माईलेि देिारी EV कार कोिती आहे ?
अ) kia EV 6 ब) Hyundai
क) tata Nexon ड) Tesla

८) भारतात कोित्या कां पनीने EV लााँच के ली आहे ?
अ) टाटा मोटसथ. ब) मवहांद्रा
क) हांडई. ड) टेस्ला



५२)

69. ९ ) सगळ्यात िास्त EV कार विकिारी कोिती कां पनी आहे ?
अ) टेस्ला. ब) टाटा EV
क) हांडई. ड) फोडथ मोटसथ

१०) EV च्या वकती कां पन्या आहे ?
अ) 223. ब) 250
क) 200 ड) 235

११) EV मध्ये कोिती बॅटरी िापरण्यात येते ?
अ) वलवर्यम आयन बॅटरी ब) टिॅक्शन बॅटरी
क) इलेक्ट्रिक िाहन बॅटरी ड) इतर

१२) भारतात सगळ्यात सस्ती EV कार कोिती आहे ?
अ) एमिी कॉमेट EV. ब) टाटा टीयागो
क) टाटा पांच. ड) इतर


५३)

70. १३) वडविटल िावहरावतचे कोिते घटक तुम्हाला आकवषथत करते ?
अ) नेत्रसुखद प्रदशथन. ब) प्रभािी टॅग लाईन्स
क) ऑफर आवि सिलतीचे प्रदशथन. ड) इतर

१४ ) EV मोटसथच्या वकमती बाबत समाधानी आहात काय ?
अ) होय. ब) नाही

१५) EV कां पनीने पुरिलेल्या सेिाबदल समाधानी आहे ?
अ) होय. ब) नाही










५४)