Fundamentals of Leadership, types and examples.pptx

Definition and explanation of types with examples

1. "नेतृत्व म्हणजे काय ? नेतृत्व म्हणजे व्यक्ती किंवा गटांना समान ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रभावित करणे, प्रेरित करणे आणि मार्गदर्शन करण्याची प्रक्रिया होय. यामध्ये दृष्टीकोन निश्चित करणे, निर्णय घेणे, संवाद साधणे आणि सहकार्य वाढविणे यांचा समावेश असतो, तसेच बदलत्या परिस्थितीशी जुळवून घेणे हे देखील महत्त्वाचे असते. उदाहरण: रतन टाटा:  टाटा गटच्या कर्मचाऱ्यांना नैतिकतेसह काम करण्यास प्रेरित केले. धीरुभाई अंबानी : गुंतवणूकदार आकर्षित केले

2. नेतृत्वाचे मुख्य घटक ( Key Elements of Leadership)

3. 1. प्रभाव ( Influence) अनुयायांवर सकारात्मक प्रभाव टाकण्याची क्षमता. उदाहरण: धीरुभाई अंबानी यांनी गुंतवणूकदारांना रिलायन्सच्या दृष्टीवर विश्वास ठेवण्यास प्रभावित केले. 2. प्रेरणा ( Motivation) संघाला ध्येयासाठी कार्यरत राहण्यास उत्तेजन देणे. उदाहरण: सचिन तेंडुलकर यांनी क्रिकेटमध्ये तरुणांना प्रेरणा दिली. 3. दृष्टी ( Vision) भविष्यातील उद्दिष्ट स्पष्टपणे रेखाटणे. उदाहरण: डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांची "विकसित भारत" ची संकल्पना.

4. 4. संवाद ( Communication) कल्पना स्पष्टपणे पोहोचविणे. उदाहरण: नरेंद्र मोदी यांचे "मन की बात" कार्यक्रम. 5. सहकार्य ( Collaboration) संघभावना वाढविणे. उदाहरण: विनीत नायर ( HCL) यांची " Employees First" धोरण. 6. अनुकूलन ( Adaptability) बदलत्या परिस्थितीशी जुळवून घेणे. उदाहरण: राहुल बजाज यांनी बजाज ऑटोचे स्कूटरवरून बाइक्सकडे रूपांतर केले. 7. जबाबदारी ( Accountability) निर्णयांसाठी उत्तरदायित्व स्वीकारणे. उदाहरण: रतन टाटा यांनी नॅनो प्रकल्पाच्या अपयशाची जबाबदारी घेतली.

5. नेतृत्वाचे सिद्धांत (Leadership Theories) 1. गुणधर्म सिद्धांत ("जन्मजात नेते") Trait Theory मुख्य कल्पना:  नेतृत्व हे जन्मजात गुणधर्मांवर अवलंबून असते. महत्त्वाचे संशोधक:  स्टॉगडिल (१९४८), किर्कपॅट्रिक आणि लॉक (१९९१) भारतीय उदाहरणे: धीरुभाई अंबानी (रिलायन्स):  धोके घेण्याची क्षमता, प्रभावी संवाद इंदिरा गांधी:  १९७१ च्या युद्धातील चिकाटी मर्यादा:  परिस्थितीचा विचार नाही; सर्व गुणधर्म यशस्वी नेतृत्व देत नाहीत.

6. 2. वर्तन सिद्धांत ("बनवलेले नेते") Behavioral Theory   मुख्य कल्पना: नेतृत्व हे शिकण्यायोग्य वर्तन आहे. महत्त्वाचे अभ्यास: ओहायो स्टेट स्टडीज (१९५०): कन्सिडरेशन (कर्मचाऱ्यांवर लक्ष) vs इनिशिएटिंग स्ट्रक्चर (कार्यांवर लक्ष) युनिव्हर्सिटी ऑफ मिशिगन स्टडीज: कर्मचारी-केंद्रित vs उत्पादन-केंद्रित भारतीय उदाहरणे: नारायण मूर्ती (इन्फोसिस): गुणवत्तेवर आधारित संस्कृती विनीत नायर ( HCL): " कर्मचारी प्रथम" तत्त्व

7. 3. संदर्भ सिद्धांत ("परिस्थितीनुसार बदल") Contingency/Situational Theory   मुख्य कल्पना:  परिस्थितीनुसार नेतृत्वशैली बदलते. A. फिडलरचा संदर्भ सिद्धांत (१९६७) नेत्याची शैली (कार्य-केंद्रित vs संबंध-केंद्रित) परिस्थितीशी जुळवा. भारतीय उदाहरण: उच्च नियंत्रण परिस्थिती:  उदय कोटक (कोटक बँक) संकटकाळात कमी नियंत्रण परिस्थिती:  आनंद महिंद्रा नवीन कल्पनांना प्रोत्साहन B. पाथ-गोल सिद्धांत (हाऊस, १९७१) नेते ध्येय साध्य करण्यासाठी मार्ग दाखवतात: दिशात्मक:  स्पष्ट सूचना (उदा., भारतीय सैन्याधिकारी) सहाय्यक:  कर्मचाऱ्यांची काळजी (उदा., टाटा गट) सहभागी:  सहकार्याने निर्णय (उदा., नंदन निलेकणी - UIDAI)

8. 4. परिवर्तनकारी नेतृत्व ("प्रेरणादायी बदल") Transformational Theory मुख्य कल्पना:  नेते अनुयायांना सामान्यापेक्षा अधिक करण्यास प्रवृत्त करतात (बास, १९८५). ४ घटक (" Four I's"): आदर्श प्रभाव:  नैतिकता (उदा., अझीम प्रेमजी) प्रेरणा:  ध्येय स्पष्ट करणे (उदा., मोदी - "मेक इन इंडिया") बौद्धिक उत्तेजन:  नाविन्यता (उदा., किरण मजूमदार-शॉ) वैयक्तिक लक्ष:  मार्गदर्शन (उदा., रतन टाटा - स्टार्टअप्सना पाठबळ) भारतीय उदाहरण: रतन टाटा:  टाटा गटचे जागतिकीकरण

9. 5. सेवा नेतृत्व ("प्रथम सेवा") Servant Leadership मुख्य कल्पना:  नेते प्रथम अनुयायांना सेवा देतात (ग्रीनलीफ, १९७७). भारतीय उदाहरणे: अझीम प्रेमजी (विप्रो):  शिक्षणासाठी $२१ अब्ज दान सुधा मूर्ती (इन्फोसिस फाउंडेशन):  समाजकार्य

10. II. नेतृत्व शैली (व्यवहारातील पद्धती)

11. 1. निरंकुश नेतृत्व वैशिष्ट्ये:  निर्णय एकट्याचे, इतरांचा सहभाग कमी योग्य वेळ:  आणीबाणी, कठोर अनुपालन आवश्यक भारतीय उदाहरणे: विजय माल्या (किंगफिशर):  अति नियंत्रणामुळे अपयश यशस्वी उदाहरण:   ISRO चंद्रयान मिशनमध्ये

12. 2. लोकशाही/सहभागी नेतृत्व वैशिष्ट्ये: सहकार्याने निर्णय योग्य वेळ: नाविन्यतेची गरज असलेल्या संघटना भारतीय उदाहरणे: एन.आर. नारायण मूर्ती (इन्फोसिस): "सपाट संरचना" शांतनु नारायण (अॅडोब): खुली संवाद पद्धत

13. 3. ल aissez -Faire ( मुक्त) नेतृत्व वैशिष्ट्ये:  कर्मचाऱ्यांना पूर्ण स्वातंत्र्य योग्य वेळ:  कल्पकता आवश्यक असलेल्या क्षेत्रांत भारतीय उदाहरणे: फ्लिपकार्टची सुरुवातीची संस्कृती धोका:  बायजूसचे नंतरचे संकट

14. 4. व्यवहारात्मक नेतृत्व वैशिष्ट्ये:  बक्षीस/शिक्षा प्रणाली योग्य वेळ:  विक्री-केंद्रित संघटना भारतीय उदाहरणे: HDFC बँक:  कामगिरीवर आधारित बोनस भारतीय सैन्य:  शिस्त

15. 5. करिश्माई नेतृत्व वैशिष्ट्ये:  व्यक्तिगत आकर्षण, भावनिक जोड धोके:  नेत्यावर अति अवलंबन भारतीय उदाहरणे: यशस्वी:  धीरुभाई अंबानी - गुंतवणूकदार आकर्षित केले अयशस्वी:  सुब्रता रॉय (सहारा) - पंथासारखे अनुयायी

16. III. आधुनिक नेतृत्व प्रकार (२१व्या शतकातील) 1. प्रामाणिक नेतृत्व मुख्य कल्पना:  स्व-जागरूकता, पारदर्शकता भारतीय उदाहरण:   सत्य नादेला (मायक्रोसॉफ्ट)  - सहानुभूती आणि वाढ 2. अनुकूली नेतृत्व मुख्य कल्पना:  बदलांना सामोरे जाणे भारतीय उदाहरण:   राहुल बजाज  - स्कूटरवरून मोटारसायकलींकडे 3. डिजिटल नेतृत्व मुख्य कल्पना:  तंत्रज्ञान-चालित संघटना भारतीय उदाहरण:   पियुष गुप्ता ( DBS बँक इंडिया):  डिजिटल बदल

17. IV. भारतीय नेतृत्वाची उदाहरणे नेते संस्था नेतृत्व प्रकार महत्त्वाचे धडे रतन टाटा टाटा गट परिवर्तनकारी + सेवा दीर्घकालीन दृष्टी + नैतिकता किरण मजूमदार-शॉ बायोकॉन परिवर्तनकारी व्यवसाय मॉडेल बदल नरेंद्र मोदी सरकार करिश्माई + दिशात्मक जनसंवाद फाल्गुनी नायर नायका उद्योजक + अनुकूली नवीन बाजारात वाढ IV. भारतीय नेतृत्वाची उदाहरणे

18. V. व्यवस्थापन विद्यार्थ्यांसाठी महत्त्वाचे मुद्दे "सर्वोत्तम" शैली नाही:  परिस्थितीनुसार निवडा (उदा., आणीबाणीत निरंकुश, नाविन्यात लोकशाही). भारतीय नेते मिश्र शैली वापरतात:  उदा., रतन टाटा (परिवर्तनकारी + सेवा). आधुनिक आव्हानांसाठी नवीन शैली आवश्यक:  डिजिटल, अनुकूली नेतृत्व. अधिक माहिती हवी असल्यास: भारतीय vs पाश्चात्य नेतृत्व मॉडेल्सची तुलना विशिष्ट भारतीय नेत्यांची केस स्टडीज वर्गातील शिकवण्याच्या पद्धती