Lection-6-PZ.pdf. Дәрістер жинағы. ҚазҰПУ

Дәріс-6

1. «ПЕДАГОГИКА - 2023»
№6 – дәріс.Тақырып: Педагогикалық үдерісті интегративті және
дамушы жүйе ретінде зерттеу
Жоспар:
1. Педагогикалық үдерістің( ПҮ) түсінігі мен құрылымы. ПҮ
компонентері мен ерекшеліктері. ПҮ - интегративті және дамушы
жүйе.
2. Педагогикалық үдерістің заңдылықтары, принциптері мен
функциялары.
3. Қарама-қайшылықтар – біртұтас педагогикалық үдерістің қозғаушы
күші.
4. Тұтас педагогикалық үдерістің тәрбие механизмдері.
5. Мұғалімнің тұтас педагогикалық үдерісті сәтті жобалауы мен зерттеуі -
оның өзіндік іс-әрекетін түсіну мен жетілдірудің негізі.


1. Педагогикалық үдерістің түсінігі мен құрылымы. ПҮ
компонентері мен ерекшеліктері. ПҮ интегративті және дамушы жүйе
Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің деңгейі көп жағдайда оның өз
жұмысының объектісін қаншалықты меңгергеніне байланысты. Мұғалімнің
мақсаты – оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның өмірге және
еңбекке дайындығын, өзін-өзі дамуын жүзеге асыру. Сондықтан кейбір
зерттеушілер оқушы тұлғасын мұғалім әрекетінің объектісі деп санайды. Бұл
мәселені шешудің тағы бір ұстанымы бар: мұғалім әрекетінің объектісі –
«мұғалім-оқушы» жүйесі ретіндегі тұтас педагогикалық үдеріс; оның
динамикасы мен қозғалысы негізгі қатысушыларының өзара әрекеттесуімен
анықталады (Н.Д.Хмель, В.А.Сластенин).
Н.Д. Хмель (1928-2013жж) – қазақстандық ғалым-педагог. Бұл
тұлғаның біртұтас педагогикалық процестің қазіргі теориясын жасаушы
ғалым, практик ретінде Қазақстан Республикасының педагогикалық білім
беру теориясы мен тәжірибесіне қосқан үлесі өте зор.

2. Жоғарыда айтылған «мұғалім-оқушы» жүйесі тек қана мұғалімнің іс-
әрекетін ұйымдастыруға ғана емес, сонымен қатар, әр мұғалімнің
оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырып, олардың белсенділігін
арттырылған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Сондықтан мұғалімнің
жұмысы оның кәсіби іс-әрекетінің объектісін – педагогикалық процесті
біртұтас құбылыс ретінде жүйелі түрде пайымдауға және оны жүзеге асыруға
дайындығына негізделген.
Педагогикалық процесс дегеніміз не?
Процесс (латын тілінен processus – ілгерілеу) – бір нәрсенің
дамуындағы құбылыстардың, күйлердің, сондай-ақ кез келген нәтижеге жету
үшін бірізді әрекеттердің жиынтығы.
Білім беруді жүзеге асыру үшін әртүрлі білім беру ұйымдарында
(балабақшаларда, мектептерде, университеттерде және т.б.) педагогикалық
процес арнайы ұйымдастырылады.
«Педагогикалық процесс» терминін ғылыми айналымға 19 ғасырдың
екінші жартысында орыс ғалымы П.Ф. Каптерев енгізді. Дегенмен,
концепцияның мәні кейінірек дами бастады және ол психологияның
жетістіктерімен - тұлға, белсенділік теорияларымен байланысты.
Педагогикалық процесс теориясының одан әрі дамуы қазақ және орыс
ғалымдарының (М.А.Данилов, Н.Д.Хмель, В.И.Ильин, В.А.Сластенин)
есімдерімен байланысты.
«Тұлға-тұлға» әлеуметтік жүйесінің бір түрі және біртұтас объект
ретінде педагогикалық процестің өзіне тән ерекшеліктері бар:
1) әлеуметтік жүйелерге жатады және адамдардың өзара әрекеті
арқылы жүзеге асырылады;
2) жүйе тек әрекеттермен алмасу арқылы байқалады;
3) педагогикалық процесте мұғалімнің бақылау объектісі
оқушылардың іс-әрекеті болып табылады;

3. 4) іс-әрекеттің барлық элементтері (мақсат, міндеттер, мазмұн,
құралдар, формалар және т.б.) жүйенің элементтері болып табылады, өйткені
оқушылар оларды мұғалімнің басшылығымен меңгеруі керек;
5) педагогикалық процесте мұғалімнің басқаруының зерттеу пәні
ретінде қатысушылар арасындағы өзара әрекеттесуде және оңтайлы
педагогикалық жағдайларда туындайтын қарым-қатынастар болып
табылады;
6) іс-әрекет субъектілері болып «мұғалім мен оқушы» жүйесінің
негізгі қатысушылары есептеледі (1-сызба).
1-сызба Педагогикалық процесс жүйе ретінде
Жоғарыдағы ерекшеліктерге сүйене отырып, ғалым-педагог Н.Д.
Хмель: «Педагогикалық процесс – бұл мұғалімнің жетекшілігімен және
белсенді қатысуымен жүзеге асатын, мәдениет байлығын меңгеруге
және еңбек пен қоғамдық өмірге дайындауға бағытталған
оқушылардың бірлескен іс-әрекеті» деген анықтама берді.
Біртұтас педагогикалық процесс – бұл мұғалімнің басшылығымен
және белсенді қатысуымен білім алушылардың қоғамдық тәжірибені
меңгеруге және еңбекке, қоғамдық өмірге, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі
жүзеге асыруға дайын жеке тұлғасын қалыптастыруға бағытталған мұғалім
мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетін қамтитын жүйе.
Құрылым (латын тілінен structura – құрылым, орналасу, реттілік) –
әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде оның негізгі қасиеттерінің
сақталуын қамтамасыз ететін объектінің тұрақты байланыстарының
жиынтығы; жүйенің негізгі сипаттамасы, оның инварианттық аспектісі.

4. Біртұтас педагогикалық процесті басқару, сонымен бірге күтілетін
нәтижелерді болжау үшін мұғалім үшін ПҮ құрылымы мен оның құрамдас
бөліктерін білу маңызды (2-сызба)

2-сызба Педагогикалық процестің блоктары арасындағы өзара
байланыс

Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеті оқыту мен
тәрбиелеу процесінде оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағытталған. Бұл
процестердің мәні мақсат, міндеттер, мазмұн, құралдар, формалар, әдістер
және тәсілдер, тапсырмалардан тұратын іс-әрекет элементтері сияқты
компоненттерден тұрады. Демек, біртұтас педагогикалық процестің негізгі
құрамдас бөліктері «мұғалімдер мен оқушылар» жүйесін құрайтын адамдар
және олардың іс-әрекетінің элементтері болып табылады. Бұл жүйеде мектеп
оқушыларының ата-аналары да орын алады. Олардың барлы ғы
педагогикалық процестің адами факторын құрайды.
Педагогикалық процестің мәнін түсіну үшін мұғалім тек құрамдас
бөліктердің құрамын ғана емес, олардың ерекшеліктерін де білуі маңызды.
Осы компоненттерге қысқаша сипаттама берейік (Н.Д. Хмельдің ғылыми
еңбектеріне сүйене отырып):
- Педагогикада тәрбиенің мақсаты жеке тұлғаны жан-жақты
дамытудың гуманистік идеясы негізінде айқындалатын жүйені құраушы
фактор болып табылады.

5. - Ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, дене, эстетикалық тәрбие
міндеттерін шешу арқылы мақсат-идеал жүзеге асады.
- Педагогикалық процестің мақсаты мен міндеттері іс-әрекеттің
таңдалған мазмұнын да анықтайды. Іс-әрекеттің мазмұны әлеуметтік
тәжірибені меңгеруге бағытталуы керек. Әрбір адам материалдық, рухани
және әлеуметтік-нормативтік немесе адамгершілік мәдениетті меңгеруі
қажет. Материалдық мәдениет – бұл адамзат жасаған заттардың,
материалдық құндылықтардың (машиналар, жабдықтар, техникалық
құралдар, әртүрлі мақсаттағы заттар) жиынтығы. Рухани мәдениет (кейде
интеллектуалды деп те аталады) бұл ғылымда, өнерде және дінде
сипатталған адамдардың табиғи және әлеуметтік ортаны қабылдауы мен
көрсетуінің белгілі бір деңгейі. Әлеуметтік нормативті мәдениет адамдардың
қоғамдық өмірін ұйымдастырумен (экономикалық, құқықтық, саяси,
этикалық және т.б.) байланысты.
- Педагогикалық процестегі құралдар іс-әрекет түрлері болып
табылады. Негізгі әрекеттер: қарым-қатынас, ойын, еңбек.
- Іс-әрекет форма арқылы жүзеге асады. Форма біртұтас
педагогикалық процеске қатысушылардың өзара әрекетін қалай
ұйымдастыру керектігін және осы ерекшеліктерді көрсетеді. Формаларға
сабақ, семинар, конкурс жатады.
- Форманы жүзеге асыру тапсырмаларды шешу тәсілдерін, яғни
белгілі бір әдістерді қолдануды талап етеді. Әдіс-тәсілдер - әрекет құралы,
сондықтан әдіс-тәсілдерді мұғалім ғана емес, оқушылар да меңгеруі керек.
«Еңбек құралдарын» (әдістерін) меңгерген оқушы білім алудың жолын
үйренеді. Әдістерге бақылау, әңгімелеу, кітаппен жұмыс, жаттығу,
әңгімелесу, есептер шығару және т.б. жатады. Әдіс-тәсілдерді меңгеру
арқылы оқушылар педагогикалық процесте белсенді ынтымақтаста болып,
тапсырмаларды орындайды, әрекет субъектісіне айналады.
Педагогикалық процесс дамуының жоғары деңгейі, мақсаттың
бірлігі және өзара әрекеттесу нәтижесі жүйенің негізгі интегративті сапасы

6. болып табылатын «тұтастықты» растайды. Бұл сапа әртүрлі аспектілерде
көрінеді: мазмұндық-мақсатты, ұйымдастыру-процессуалдық және
операциялық-технологиялық; педагогикалық процестің мектептегі білім беру
және мектептен тыс салаларының тұтастығы; оқыту, тәрбиелеу және
дамытудың өзара байланыс аспектілерінде. Дегенмен, бұл осы процестердің
механикалық үйлесімі емес, ерекше заңдылықтарға бағынатын және
түрлендіруші әрекеті бар субъект ретінде оқушы тұлғасының дамуына әсер
ететін жаңа сапалы құбылыс.
Сонымен, педагогикалық процесті интегративті және біртұтас
даму үстіндегі динамикалық жүйе ретінде зерттеу өте маңызды.


2. Педагогикалық үдерістің заңдылықтары, принциптері мен
функциялары
Педагогикалық процесті кәсіби іс-әрекет объектісі ретінде жүйелі
түрде көрсету және оның құрылымын анықтау- мұғалімнің негізгі заңдар
мен заңдылықтарды білуімен байланысты.
Заңдардың көмегімен объективті дүниенің заттары мен
құбылыстарының маңызды байланыстары мен қатынастары көрсетіледі.
Заңдарға сүйене отырып, ғылым бар фактілер мен оқиғаларды түсіндіріп қана
қоймай, сонымен қатар жаңаларын болжауға мүмкіндік алады. Онсыз
саналы, мақсатты практикалық әрекетті елестету мүмкін емес.
Тәрбиенің мәні және оның мақсаты – әлеуметтік тәжірибені меңгеру,
болмыстың барлық жақтарымен қарым-қатынасын дамыту процесінде пайда
болатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Демек, педагогикалық заң- бұл
педагогикалық құқықтың педагогикалық екенін білдіру үшін санат тұлғаның
дамуы, қалыптасуы, оның даралығы мен әлеуметтік жетілуінің қалыптасуы
процесіндегі құбылыстардың объективті, маңызды, тұрақты қайталанатын
байланыстары мен өзара шарттарын белгілеу.

7. Педагогикалық процестің мәнін көрсететін заңдар төмендегідей
болуы мүмкін (3-сызба).

3-сызба Тұтас педагогикалық процестің заңдары

Осылайша, педагогикалық процестің заңдары оның мәнді белгілерін,
тұрақты, қайталанатын байланыстарын көрсетеді және педагогикалық
әрекетте көрініс табады. Бұл заңдар мұғалімдерге педагогикалық процестің
объективті дамуының жалпы көрінісін, сонымен қатар мұғалімнің іс-әрекетін
ұйымдастыру тәсілін түсінуге мүмкіндік береді.
Заңдылықтар мен принциптер педагогикалық процестің қызметін
болжауға және оны нақты жағдайларда жобалауға мүмкіндік береді.
Біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтары - «мұғалім-оқушы»
жүйесінің объективті түрде бар, тұрақты, қайталанатын, қажетті және
маңызды байланыстары (жүйенің өзінде жеке ішкі жүйелер, құрамдас
бөліктер арасындағы және сыртқы жағынан жоғары дәрежелі басқа
жүйелермен байланыстар).
Педагогикалық процесс келесі заңдылықтарға бағынады (4-сызба):
- Тұтас педагогикалық процесс білім беру мекемесінің білім
беру бағдарламасы қоғамның әлеуметтік -экономикалық
қажеттіліктерімен анықталады. Осы заңдылықтан білім беру

8. ұйымдарындағы педагогикалық процесті ұйымдастыру кезінде елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының қажеттіліктерін толығымен ескеру
қажет екендігі шығады. Педагогикалық процесс сол заңдылықпен санаспаса,
онда ол өмірден артта қалып, онымен қайшылыққа түседі;
- педагогикалық процестің мақсаттылығы қоғамның мақсаттарын
айқындайды. Педагогикалық процесс әрқашан мақсатты процесс. Мақсатты
нақты түсінбей нәтижелі педагогикалық іс-әрекет құру мүмкін емес;
- педагогикалық процесс мұғалімдер мен оқушылардың,
тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара әрекеттестігімен
байланысты екіжақты сипатқа ие;
- «мұғалім-оқушы» жүйесінің жұмысы оны ұйымдастырудың
ұжым мен жекелеген оқушылардың жас ерекшеліктеріне және даму
деңгейлеріне байланысты. Оқушылардың әр жасының өзіне тән арнайы
ерекшеліктері болады, олардың әр қайсысын біле отырып, мұғалім оқыту мен
тәрбиелеудің мазмұнын, формалары мен әдістерін осы белгілерге толық
сәйкес келетіндей етіп таңдайды;
- тұтас педагогикалық процестің құрамдас бөліктері тең емес,
олардың бағыныштылығы (иерархиясы) және өзара ықпалы бар.
Мақсаттар мен міндеттер педагогикалық процестің барлық кейінгі
элементтерін, мұғалімдердің, тәрбиешілер мен оқушылардың іс-әрекетінің
мазмұнын, формалары мен әдістерін табиғи түрде анықтайды;
- педагогикалық процесс ұзақ уақытты үдеріс;
- педагогикалық процесс көп факторлы. Түпкілікті нәтижеге
қоршаған орта ғана емес, сонымен қатар тұтас педагогикалық процес
ішіндегі басқа факторлар да әсер етеді.
Біртұтас педагогикалық процестің барлық заңдары мен заңдылықтарын
тәжірибеге жүйелі түрде енгізу ғана оның оңтайлы жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.

9. 4-сызба Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары

Біртұтас педагогикалық процестің принциптері. Білім беру
принциптері педагогикалық процестің мазмұнын, формалары мен әдістерін
анықтайтын және оның табыстылығын қамтамасыз ететін тәрбие мен
оқытуға қойылатын бастапқы, негізгі талаптар.
Принциптер мұғалім (тәрбиеші) мен оқушының (тәрбиеленушінің) іс-
әрекетінің ішкі маңызды аспектілерін көрсетеді және әр түрлі формада,
әртүрлі мазмұнда және ұйымдастыруда оқытудың тиімділігін анықтайды.
Олар өзінің нақты тарихи түрінде қабылданған оқытудың нормативтік
негіздерін білдіреді (М.А. Данилов).
Педагогика оқулықтарындағы ПҮ-тің төмендегідей принциптерін
атауға болады:

10. - Педагогикалық процесті ізгілендіру принципін өсіп келе жатқан
тұлғаны әлеуметтік қорғау принципі ретінде қарастыруға болады.
Ізгілендіру принципін іске асыру ережелері мыналар:
• ақылға қонымды талаптармен ұштастыра отырып, тәрбиеленушінің
құқықтарын толық тану және оны құрметтеу;
• тәрбиеленушінің жағымды қасиеттеріне сүйену;
• табыс жағдайын жасау;
• педагогикалық өзара әрекеттесудегі оқушының қауіпсіздігі мен
эмоционалдық жайлылығын ескеру.
- ПҮ-ті гуманизациялау принципі еркін адамды тәрбиелеуге, оның
эмансипациясына, азаттығына бағытталған.
- Демократияландыру принципін алғашқыда ерте буржуазиялық
педагогикада ұсынылған. Демократияландыру принципін жүзеге асыру
ережелері мыналар:
• педагогикалық процестің жеке-бағдарлы сипаты;
• оқушылардың өзіндік ерекшеліктері;
• мұғалімдер мен оқушылардың қызметін нормативтік-құқықтық
қамтамасыз ету, оларды қоршаған ортаның қолайсыз әсерінен қорғауға
көмектесу;
• оқушылардың өмірлік іс-әрекетін ұйымдастыру процесіне өзін-өзі
басқаруды енгізу;
• мұғалімдер мен оқушылардың өзара әрекеттесуінде сыйластық,
әдептілік және шыдамдылық (толеранттылық) таныту;
• білім беру ұйымдарында оқушылардың өмірлік іс -әрекетін
ұйымдастыруға ата-аналар мен қоғамды кеңінен тарту.
- Табиғатқа сәйкестік принципін антикалық философтар
тұжырымдаған, бірақ ең айқын және мағыналы тұжырымды Я.А.
Коменский айқындаған. Оның еңбектерінде адам дамуының табиғи
жолын таңдау, бүкіл педагогикалық процесті ұйымдастыруды оның
дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі баланың өзінің мүмкіндіктерімен
ғана емес, сонымен бірге бала өмір сүретін табиғатпен үйлестіру, оның
дамуының табиғи жолын таңдау талабын негіздеді. Бұл қағиданың

11. дамуына қандай да бір түрде іс жүзінде үлес қоспаған бірде-бір мұғалім
жоқ.
- Ғылыми принцип ең алдымен білім беру мазмұнын таңдауда және
оның ғылым мен техниканың қазіргі заманғы даму деңгейіне
сәйкестігінде жүзеге асырылады. Бұл принцип оқу жоспарлары мен оқу
бағдарламаларын жасауда іргелі болып табылады. Сонымен қатар, бұл
принцип оқытушының белгілі бір пәндерді оқытқанда оларды оқудың
тиісті ғылымдарға сәйкес келетін әдістерін қолдануынан көрінеді. Оқу
процесінде мектеп оқушыларының ғылыми зерттеулердің принциптері
мен тәжірибесін, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми ұйымдастыру әдістерін
меңгеруі қажет.
- Жүйелілік принципі. Орыс ғалымы К.Д. Ушинский объектілердің
мәнінен шығатын, түптеп келгенде ақылға қонымды жүйе ғана біздің
білімімізге толық билік береді деп есептеді. Бұл принцип келесі
ережелерді сақтай отырып жүзеге асырылады:
•оқушыларға қолжетімді білім деңгейін алдын ала анықтау және
оларды жаңарту;
• оқытылатын материалдың маңызды, негізгі аспектілерін бөліп
көрсету, негізгіні ажырату және оған үнемі назар аудару;
- Теория мен практика ның өмірмен байланысы принцип і
оқушыларды қоршаған шындықты өзгерте отырып, әртүрлі
практикалық жағдайларда теориялық білімдерін дұрыс пайдалануға
дайындау қажеттілігін білдіреді.
Сонымен, біртұтас педагогикалық процестің барлық принциптері өзара
байланысты және бірін-бірі толықтырады.
Тұтас педагогикалық процестің функциялары. Біртұтас
педагогикалық процесс білім беру, тәрбие, дамыту және әлеуметтік
функцияларды орындайды.
- Білім беру функциясы, ең алдымен, оқу процесінде жүзеге
асырылады, бірақ аз дәрежеде емес, ол барлық сыныптан тыс
жұмыстарда, қосымша білім беру мекемелерінің қызметінде жүзеге
асырылады және белгілі бір білім, Дағдылар мен дағдылар,
шығармашылық қызмет пен қарым-қатынас тәжірибесі түрінде жалпы
адамзаттық мәдениетті дамытудан тұрады.

12. - Тәрбиелік функциясы – білім алушының тұлғалық өзгеріске келуі;
- Дамытушылық функциясы – оқушының жан-жақты кемелденуі;
- Әлеуметтік функциясы (әлеуметтену) – оқушыны нақты өмір
жағдайына бейімдеу. Педагогикалық процестің әлеуметтік функциясы
барлық жағдайда көрініс табады.
Сонымен қатар, ақпараттық және дамытушылық функциясын атауға
болады.
- Ақпараттық функциясы – тәрбиеленушіні сауаттандыру;
- Аксиологиялық функциясы – тәрбиеленушінің құндылық сезіну
бағдары, заттар мен құбылыстарға болған қатынастарын қалыптастыру.


3. Қарама-қайшылықтар – біртұтас педагогикалық үдерістің
қозғаушы күші
Педагогикалық процесс – бұл «мұғалімдер – оқушылардың»
динамикалық жүйесі, оның күйлері үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер
оның қозғаушы күштері болып табылатын қайшылықтардың шешілуіне
байланысты болады. Әр мұғалім даму процесіне тән қайшылықтардың мәнін
түсінсе және оларды шешу жолдарын білсе, жүйенің дамуы мен жағдайына
әсер ете алады.
Диалектика заңы бойынша кез келген объект немесе процесс қарама-
қарсы жақтардың қарама-қайшы бірлігі болып табылады, олар өзара қарама-
қарсылық, бір-бірін жоққа шығару және өзара тәуелділік қатынасында
болады. Белгілі бір құбылыстың даму процесінде қарама-қайшылықтар
арасындағы сәйкессіздік элементтері жинақталады, бұл олардың арасындағы
қайшылықтың шиеленісуіне, нәтижесінде, оны қиындықпен шешуге әкеледі.
Педагогикалық процесте әртүрлі қарама-қайшылықтар бар, мәселен –
дамып келе жатқан тұлғаның қайшылықтары, балалар ұжымының даму
қайшылықтары. Бұрын оларды ғалым -педагогтар М.А. Данилов, Г.К.

13. Костюк, Ю.К. Бабанский, В.С. Ильин, М.Н. Скаткин, Л.И. Новикова
анықтады.
Мәселең, ғалым- дидакт М.А. Данилов оқу-тәрбие процесінің негізгі
қайшылығын оқыту барысында алға қойылған оқу-тәжірибелік міндеттер мен
қазіргі білім, білік және психикалық даму деңгейі арасындағы қайшылық деп
тұжырымдады. Ол, сондай-ақ, негізгі қайшылықтың шын мәнінде қозғаушы
күш болып табылатын шарттарын негіздеді. Оған жататындар: оқушылардың
туындаған қиындықты және оны жеңу қажеттілігін түсінуі; орындалу
мүмкіндігі бар немесе, қиындық тудыратын тапсырмалардың оқушылардың
танымдық мүмкіндіктеріне пропорционалдылығы; берілген тапсырманы
оқушы қиындық деп таныған кезде оның өз санасында қарама-қайшылықтың
қалыптасуы.
Мұғалім өзінің практикалық жұмысында оқушының дамып келе
жатқан тұлғасының басқа да қарама-қайшылықтарына тап болады. Бұл
қайшылықтар:
- жаңа қажеттіліктер, сұраныстар, ұмтылыстар және жеке тұлғаның
мүмкіндіктерін дамытудың қол жеткізілген деңгейі арасында;
- жаңа танымдық міндеттер мен бұрын қалыптасқан іс-әрекет
тәсілдері арасында;
- өзін-өзі жүзеге асыру, өзін-өзі нақтылау қажеттілігі мен оқу-
танымдық іс-әрекеттің жеткіліксіз хабардарлығы арасында;
- адамның қол жеткізген даму деңгейі мен оның өмір салты,
қоғамдағы орны, атқаратын қызметі арасында;
- позитивті жетістікке ұмтылу мен қиындықтарды жеңе алмаудан
қорқу арасында;
- өзін-өзі тануға деген қажеттілік пен оқу процесінде шынайы
қарым-қатынас пен өзара әрекеттестіктің жоқтығы арасында;
- өздігінен жұмыстануға ұмтылу мен жеке тәжірибенің болмауы
арасындағы қарама-қайшылық.

14. Балалар ұжымын қалыптастыру мұғалімнен тиісті теория мен
технологияны білуді талап етеді. Оның балалар ұжымының дамуындағы
қарама-қайшылықтарды анықтауы және оларды шеше білуінің маңыздылығы
жоғары. Мұғалім өзінің педагогикалық іс-әрекетінде оқушылар ұжымында
туындайтын қарама-қайшылықтарға тап болады. Бұл қайшылықтар:
- ұжым мүдделері мен студенттердің жеке мүдделері арасында;
- жеке бас бостандығы мен ұжым тәртібіне бағыну қажеттілігі
арасындағы;
- ұжым талаптары мен жеке тұлғаның қалауы арасында;
- жеке тұлғаның жекелендіру қажеттілігі мен осы тұлғаға арналған
анықтамалық топтың немесе ұжымның сипаттамалары арасында.
Сонымен, педагогикалық процестің дамуын мақсатты түрде басқару
үшін мұғалім технологиялық тізбек туралы білуі керек, оның құрамына
мыналар кіреді:
- «мұғалім-оқушы» жүйесінде қарама-қайшылықтардың бірнеше
тобы бар;
- бұл қайшылық топтары өзара байланысты;
- қарама-қайшылықтарды шешу педагогикалық проце стің
субъектілерінің қызметін қайта құру арқылы жүзеге асады;
- қарама-қайшылықтарды анықтау, олардың ерекшеліктерін
нақтылау керек;
- пайда болған қайшылықтарды тану, шешім қабылдау және
әрекеттің ұзақ мерзімді бағдарламасын құру үшін мұғалімнің тиісті
теориялық және әдістемелік дайындығы қажет.
Тұтас педагогикалық процесті (жеке тұлға, ұжым) дамытудың
қозғаушы күштерін кәсіби білу мұғалімге құзыреттілік негізінде тәрбие
бағдарламасын әзірлеуге, әрбір оқушының өзіндік дамуына көмектесу
мақсатында оқушылардың іс-әрекетін қайта құруға мүмкіндік береді.
Педагогикалық жетекшілік сауатсыз болса, қарама-қайшылық
шешілмейді, бұл дамудың кешігуіне және дағдарысқа әкелуі мүмкін.

15. Сонымен қатар, ішкі қарама-қайшылықтардың шиеленісуімен кейбір
балаларда «мектеп неврозы», «мектеп фобиясы», «мектептегі мазасыздану»,
«дидактогения» деп аталатын жүйке-психикалық белсенділіктің ауыр
бұзылыстары дамиды.


4. Педагогикалық үдерістің тәрбие механизмдері
Педагогикалық процесте мұғалім нені тәрбиелейді, білім беру
нәтижесіне жетудің қандай тетіктері бар? Мұғалімнің қызметінде «оқыту мен
тәрбиелеу» дербес болады деген түсінік бар. Әрине, білім беру мүмкіндіктері
оқытылатын материалдың мазмұнына және оқу процесін ұйымдастыруға тән.
Педагогикалық процесс динамикалық тұтас жүйе ретінде оқыту мен
тәрбиелеудің органикалық бірлігі және оның мәні әр түрлі құралдарды
пайдалана отырып, мазмұнды негізде мұғалімдер мен оқушылардың өзара
әрекеттесуі болып табылады.
Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекет субъектілері
ретіндегі педагогикалық өзара әрекеттестігінің негізі ынтымақтастық болып
табылады, сондықтан үлкен тәрбиелік әлеует «мұғалім-оқушы» жүйесінде,
мұғалімдердің оқушылармен, ата-аналармен, ата-аналармен және өзара
әрекеттесу нәтижесінде дамитын қатынастарда жатыр: оқушылардың бір-
бірімен, материалдық және рухани мәдениет объектілерімен қарым -
қатынасы. Бірақ әртүрлі қарым-қатынастардың ішінен тәрбиелік әсері бар
оқушылардың әлеуметтік тәжірибені, мәдениетті игеруіне және жеке
тұлғаның бойындағы өзгерістерге әкеледі..
Біртұтас педагогикалық процесте білім берудің негізгі тетіктері
оқушылардың дамытатын қарым-қатынастарына енеді. Жалпы білім беретін
мектептің педагогикалық процесінде келесі қарым-қатынас түрлері
маңызды рөл атқарады:
-мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас;
-мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынас;

16. -мектеп оқушылары мен олардың ата-аналары арасындағы қарым-
қатынас;
- ата-аналар - мұғалім арасындағы қарым-қатынас.
Бұл қатынастар тұтас педагогикалық процестің тәрбиелік тетіктерін
құрайды. Мысалы, бастауыш мектепте баланың мектеп мұғалімдерімен,
әсіресе оның мұғалімімен қарым-қатынасы бірінші кезекте тұрады.
Құрдастар арасындағы қарым-қатынас жасөспірімдер үшін тартымды.
Ұжымда қалыптасатын қарым-қатынастардың нақты жағдайын, әр баланың
мәртебесін білу мұғалім үшін әртүрлі тәрбиелік құралдарды пайдалана
отырып, бұл процесті оңтайландыру үшін маңызды.
Педагогикалық процестің екінші тәрбиелік механизмі- бұл оқушылар
арасындағы қарым-қатынас. Өздігінен дами алатын бұл қарым-қатынастарда
тәрбиелік әлеует бар және көп нәрсені тәрбиелік міндеттер арқылы шешуге
болады.
Тәрбие механизмдері іс-әрекетті ұйымдастыру барысында пайда
болады. Сондықтан тәрбиелік әсер үшін мұғалім балалар ұжымындағы
бірлескен іс-әрекетте туындайтын қарым-қатынастарды сауатты басқаруы,
педагогикалық қолдау көрсетуі, әрбір оқушының өзін-өзі тануына жеке
көмек көрсетуі қажет.


5. Мұғалімнің тұтас педагогикалық үдерісті сәтті жобалауы мен
зерттеуі - оның өзіндік іс-әрекетін түсіну мен жетілдірудің негізі.
Педагогикалық процестің жағдайын зерттеу және оның
диагностикасын анықтау үшін мұғалім негізгі сипаттамалар мен олардың
сандық көрсеткіштерін білуі қажет. Бұл мұғалімге педагогикалық процестің
нақты бейнесін, оның дамуындағы прогресс немесе регрессияны көруге және
одан әрі әрекеттердің стратегиялары мен тактикасын жобалауға, болжауға
мүмкіндік береді. «Мұғалім-оқушы» жүйесі оның барлық белгілерінің
тәуелділігімен және қозғалғыштығымен сипатталады, сондықтан оларды

17. айнымалылар деп те атайды (М.А. Данилов). Педагогикалық процесті
айнымалылардың көптеген сипаттамалары арқылы өлшеуге болады. Бірақ ең
маңыздысы келесі негізгі сипаттамалар болып табылады, олар арқылы
сыныптың, параллель сыныптардың, мектептің педагогикалық процесінің
жағдайын анықтауға болады (Н.Д. Хмель):
- оқу үлгерімі;
- балалар ұжымының қалыптасуын;
- оқушылардың әлеуметтік (қоғамдық) белсенділігі;
- педагогикалық ұжымның жағдайы;
- отбасының, сыныптың «портреті».
Педагогикалық процестің әрбір сипаттамасы белгілі бір сыныптағы
жағдайларды талдаудан басталады. «Өнімділік» сипаттамасының нақты
жағдайын білу үшін мұғалім өлшеу үшін келесі көрсеткіштерді алуы керек:
- орташа баға (барлық пәндер бойынша барлық бағалар жиынының
орташа арифметикалық мәні). Сынып үшін бұл дәл осылай алынған орташа
арифметикалық балл, мектеп үшін ол сыныптар бойынша орташа бағалар
негізінде шығарылады;
- оқу-танымдық дағдыларды меңгеру пайызы;
- оқу үлгерімінің жалпы пайызы (сынып, мектеп үшін);
-оқу үлгерімі сапасының пайызы.
Педагог жұмысының тәрбиелік әсері көп жағдайда балалар
топтарының даму жағдайына және оларда пайда болатын қарым -
қатынастарға байланысты. Сондықтан «балалар ұжымының
қалыптасуын» сипаттау үшін балалар ұжымындағы (іскерлік, тұлғааралық)
қарым-қатынастардан туындайтын көрсеткіштер маңызды. Олар: сыныптағы
ресми және бейресми жетекшілер арасындағы сәйкестік пайызы;
оқшауланған балалардың пайызы; әлеуметтік қарым-қатынас шеңбері жоқ
балалардың пайызы, «қиын» балалардың пайызы.
Балалар ұжымының қалыптасуы оқушылардың әлеуметтік
белсенділігімен анықталады, оны келесі көрсеткіштермен сипаттауға болады:

18. қоғамдық тапсырмалары бар оқушылардың пайызы; оларға есеп беретін
оқушылардың пайызы; қоғамдық тапсырмаларды өз бастамасымен
орындауға дайын оқушылардың пайызы.
Бұл мәліметтерді сынып жетекшісінің құжаттамасын зерделеу,
сонымен қатар диагностикалық әдістер кешенін қолдану арқылы алуға
болады. Әрине, білім беру орталығының сипаттамаларын әлеуметтік-
педагогикалық жағдайдың өзгеруіне, білім беру жүйесін жаңғыртудан
туындаған жаңа элементтердің қосылуына және басқа да жағдайларға
байланысты нақтылау және жаңартуға болады.
Педагогикалық процесті сәтті жобалау және зерттеу мұғалімнің кәсіби
қызметінің маңызды аспектісі болып табылады. Олар мұғалімге оқу-тәрбие
үдерісін жақсы түсінуге және оңтайландыруға, сонымен қатар олардың
жұмыс әдістерін жетілдіруге мүмкіндік береді.
1) Мақсаттар мен міндеттерді анықта у: Біртұтас педагогикалық
процесті жобалау қол жеткізуге тиіс білім беру мақсаттары мен
міндеттерін нақты анықтаудан басталады.
2) Әдістер мен құралдарды таңдау: Мұғалім оқушылардың мақсаттары
мен қажеттіліктеріне сәйкес келетін оқытудың ең жақсы әдістері мен
құралдарын таңдайды.
3) Оқытудың тиімділігі: Жақсы жобаланған біртұтас педагогикалық
процесс оқудың тиімділігі мен оқушының дамуына ықпал етеді.
Сонымен, біртұтас педагогикалық процесті жобалау білім беру процесін
оқушылардың жеке ерекшеліктеріне бейімдеуге мүмкіндік береді.
Біртұтас педагогикалық процесті зерттеу оқу үдерісі, оқушылардың оқу
жетістіктері және басқа аспектілері туралы мәліметтерді жинауды қамтиды.
Мұғалім педагогикалық тәжірибенің күшті және әлсіз жақтарын анықтау
үшін алынған мәліметтерді талдайды. Біртұтас педагогикалық процесті
зерттеу жетілдіруді қажет ететін салаларды анықтауға және педагогикалық
іс-әрекетке түзетулер енгізуге мүмкіндік береді, мұғалімнің кәсіби шеберлігі

19. мен құзыреттілігін дамытуға ықпал етеді. Тұжырым: Педагогикалық
процесті сәтті жобалау және зерттеу - мұғалімнің іс-әрекетін түсіну мен
жетілдірудің негізі болып табылады.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Педагогика: оқулық / Таубаева Ш., Иманбаева С.,Берикханова А.-
Алматы: ОНОН, 2017.-340 б.
2. Педагогика: учебное пособие / Хан Н.Н., Жампеисова К.К., Колумбаева
Ш.Ж. – Алматы: ТОО «KazBookTrade», 2017. – 358 с.
3. Таубаева Ш.Т. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы мен әдістері:
оқулық.- Алматы: «Қазақ университеті», 2019.-360б.
4. Сламбекова Т.С. Педагогика: жоғары оқу орны студенттеріне арналған
оқу құралы- Алматы: Эверо, 3-кітап-2022.- 266 б.
5. Хмель Н.Д. Теория и технология реализации целостного
педагогического процесса. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2008.
6. Сластенин В.А. Педагогика: учебное пособие. – М., 2002.
7. Хан Н.Н. Научно-практические основы сотрудничества и его
реализация в педагогическом процессе школы. – Алматы: 2000. – 96 с.

Өзін-өзі бақылауға арналған тест сұрақтары
1. «Педагогикалық процесс» ұғымын тұңғыш рет ғылымға енгiзген:
A. П.Ф. Каптерев (+)
B. Б.П. Есипов
C. М.А. Данилов
D. Н.Д. Хмель
E. Р.Г. Лемберг

2. Тұтас педагогикалық үдерісті зерттеген қазақстандық ғалым:
A. Қ.Жарықбаев
B. Н.Д.Хмель (+)

20. C. Р.Г.Лемберг
D. К.Бержанов
E. К.Кожахметова

3. «Педагогикалық процесс – бұл мұғалімнің жетекшілігімен және
белсенді қатысуымен жүзеге асатын, мәдениет байлығын меңгеруге
және еңбек пен қоғамдық өмірге дайындауға бағытталған
оқушылардың бірлескен іс-әрекеті» анықтама авторы:
A. Б.П.Есипов
B. Л.Н.Новикова
C. Н.Д. Хмель (+)
D. К.Кожахметова
E. П.Ф. Каптерев

4. Педагогикалық процестiң қозғаушы “механизмдерi”:
A. Мұғалімнің қысқа мерзімді жоспары
B. Оқытудың технологиялары мен техникасы
C. Оқыту техникасы мен технологиялары
D. Тәрбиенiң әдістері, тәсiлдерi, формалары (+)
E. Әдістемелік нұсқаулар жиынтығы

5. Педагогикалық процеске міндетті түрде қатысушылар:
A. Мектеп басшылары
B. Оқушылар мен мұғалім (+)
C. Сынып белсенділері
D. Ата-аналар
E. Қоғамдық ұйымдар

6. Педагогикалық процестің қозғаушы күштерi:
A. Мұғалімдердің кәсіби іс – әрекеті

21. B. Жаңа педагогикалық технологиялар
C. Процеске тән қарама – қайшылықтар (+)
D. Тұлғаның өзін іс жүзінде көрсетуі
E. Қол жеткізген нәтижелерді талдау

7. Педагогикалық процестiң заңдылықтары деген:
A. Оның жақтары мен құбылыстары арасындағы объективтi байланыстар
(+)
B. Тәрбие мен дамудың өзара бірлігі
C. Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы
D. Оқу-жаттықтыру процесін болжаудың басты бағыттары
E. Тәрбие мен өзін – өзі тәрбиелеудің өзара байланыстылығы

8. “Оқу орнының педагогикалық процесi қоғамның әлеуметтiк
қажеттiлiгiне сай болады”-ол
A. Басқару принципі
B. Мемлекет саясатының принциптері
C. Пікірталас ережелері
D. Педагогикалық процестің заңдылығы (+)
E. Даму заңдылықтары

9. «Мұғалімдер мен оқушылардың, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
өзара әрекеттестігімен байланысты екіжақты сипатқа ие» - бұл
A. Басқару принципі
B. Тәрбие принципі
C. Педагогикалық процестің заңдылығы (+)
D. Тәрбиелеу ережесі
E. Оқыту принципі

22. 10. «Оқушылардың белсендiлiгi мұғалiмнiң ұйымдастырылған iс-
әрекеттiң нәтижесi»-
A. Педагогикалық процестің заңдылығы (+)
B. Әдістемелік нұсқау
C. Жас спортшыларды жаттықтыру тәсілі
D. Мұғалімдерге әдістемелік ұсыныс
E. Тәрбиелеу ережесі

11. “Педагогикалық қызметi оқушылардың жас ерекшелiктерiне
байланысты” –ол
A. Басқару және дамыту ережесi
B. Педагогикалық процестiң заңдылығы (+)
C. Бiлiм саласындағы мемекеттiк саясаттың принципi
D. Спорттық жарыстар ережесi
E. Тәрбиелеу және оқыту ережесі

12. “Педагогикалық процесс ұзақ уақытты үдеріс”. Бұл:
A. Ақыл-ой тәрбиесіне қойылатын талап
B. Оқыту анықтамасы
C. Тәрбиелеу ережесі
D. Педагогикалық үдеріс заңдылығы (+)
E. Ұжым ережесі

13. “Педагогикалық процестің мақсаттылығы қоғамның мақсаттарын
айқындайды” – ол
A. Тәрбиелеу ұстанымдары
B. Педагогикалық процестің заңдылығы (+)
C. Пән мұғаліміне арналған әдістемелік нұсқау
D. Педагогикалық басқаруға қолданбалы ұсыныс
E. Тәрбие принциптері

23. 14. Педагогикалық үдерістің мәнін қарастырған ғалым-педагогтардың
бірі:
A. И.А.Иванов
B. М.А.Данилов (+)
C. Б.П.Есипов
D. К.Бержанов
E. К.Д.Ушинский

15. “Педагогикалық процесс бөлiктерiнiң бiр-бiрiне бағыныштылығы мен
әсерi бар”-
A. Кәсiби ұстаным
B. Тәрбиелеу ережесi
C. Әдiстемелiк талаптар
D. Педагогикалық процесс заңдылығы (+)
E. Спорттық жарыстар ережесi

16. “Педагогикалық процесс көп факторлы”-ол
A. Тұжырымдама
B. Басқару талабы
C. Тәрбиелеу тәсілі
D. Педагогикалық процесс заңдылығы (+)
E. Басқару ережесі

17. Болашақ мұғалімнің кәсіби-педагогикалық іс-әрекетінің объектісі:
A. Тұтас педагогикалық процесс (+)
B. Жаттықтыру процесі
C. Тәрбиелеу процесі
D. Жастарды үйрету процесі
E. Мектепішілік басқару

24. № 6 - ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ
Тақырып: «Тұтас педагогикалық үдеріс интеграциялық және дамушы
жүйе ретінде»
Қарастыратын сұрақтар:
1) Педагогикалық үдеріс – әлеуметтік жүйе
2) Мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттестігі іс-әрекет субъектісі
ретінде
3) Тұтас педагогикалық үдерістің қызметтері. Тұтас педагогикалық үдеріс
құрылымы
4) Тұтас педагогикалық үдерістің дамушы жүйе ретіндегі сипаттамасы
Тапсырмалар:
1) Педагогикалық үдерістің әлеуметтік жүйе ретіндегі белгілері мен сапа
қасиеттерін интеллект-карта арқылы көрсету.
2) Оқулықтың 3-ші бөлімінің мәтініне сүйене отырып, мұғалім мен
оқушылардың өзара әрекеттестігіне дәлелдеме келтіру.
3) «Тұтас педагогикалық үдерістің қызметтерінің сипаттамасы» атты
кесте құрастыру.
ПҮ-тің
қызметтері
(функциялары)
Мәні Оқыту
жұмысындағы
көрінісі
Тәрбие
жұмысындағы
көрінісі

25. 4) Тұтас педагогикалық үдерістің интегративті және дамушы
ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
Өткізу формасы: интеллект-карта, пікір алмасу, талқылау, жобалау.
Әдістемелік нұсқау: тапсырмаларды орындау үшін оқулықтың (№1)
«Тұтас педагогикалық үдерістің теориясы мен практикасы» атты 3-ші
бөлімнің 1.2, 1,3, 1.4, 1.5, 1.6 тақырыптарымен танысып, талдау ұсынылады.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Таубаева Ш. Т., Иманбаева С.Т., Берікханова А.Е. Педагогика. Оқулық. -
Алматы: «ОНОН». 2017. – 340 б.
2. Педагогика: учебное пособие - Алматы: ТОО KazBookTrade, 2017.- 358 с.
(Хан Н.Н., Жампеисова К.К., Колумбаева Ш.Ж.).
3. Таубаева Ш.Т. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы мен әдістері:
оқулық.- Алматы: «Қазақ университеті», 2019.-360б.
4. Дүйсенбаев А.Қ. Педагогика тарихы. Оқу құралы- Алматы: «Medet Group»
ЖШС, 2021.- 240б.

№ 6- СОӨЖ
Тақырып: Тұтас педагогикалық үдерістің қозғаушы күштері,
заңдылықтары, принциптері
Тапсырма: Ұсынылған әдебиеттер және интернет ресурстары негізінде
«Тұтас педагогикалық үдерістің қозғаушы күштері, заңдылықтары,
принциптері» тақырыбында топтық жоба қорғау.

26. СОӨЖ нысаны: топтық жұмыс
СОӨЖ өткізу түрі: жоба
Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік ұсыныстар:
Ұсынылған әдебиеттер және интернет ресурстарын талдау негізінде СӨЖ
тақырыбы бойынша кеңес беру.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Таубаева Ш, Иманбаева С.Т., Берікханова А.Е. Педагогика. Оқулық. -
Алматы: «ОНОН». 2017. – 340 б.
2. Педагогика: учебное пособие- Алматы: ТОО KazBookTrade, 2017.- 358 с.
(Хан Н.Н., Жампеисова К.К., Колумбаева Ш.Ж.).
3. Таубаева Ш.Т. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы мен әдістері:
оқулық.- Алматы: «Қазақ университеті», 2019.-360б.
4. Хмель Н.Д. Теория и технология реализации целостного педагогического
процесса. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2008.
5. Сластенин В.А. Педагогика: учебное пособие. – М., 2002.