Lection-9-PZ.docx. Даристер жинагы. Курсабаев М

Дарис - 9

1. «ПЕДАГОГИКА - 2023»
Дәріс №9.БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ОҚУ ҮДЕРІСІНІҢ НЕГІЗГІ КОМПОНЕНТІ
РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУ.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Білім мазмұны туралы түсініктер.
2. Білім беру мазмұнын қалыптастыру теориясын зерттеушілер.
3. Білім берудің материалдық мазмұны теориясы (дидактикалық материализм немесе
энциклопедизм).
4. Білім берудің формальды мазмұндық теориясы (дидактикалық формализм теориясы).
5. Дидактикалық прагматизм теориясы (прагматикалық утилитаризм теориясы).
6. Функционалдық материализм теориясы.
7. Операциялық құрылым теориясы.
8. Білім беру мазмұнының іріктеу принциптері мен критерийлері.
9. Оқыту нәтижелеріне бағдарланған Қазақстан Республикасындағы жалпы орта білім
берудің негізгі мазмұны.
10. Білім мазмұнының тәрбиелік аспектісі.
11. ҚР жалпы орта білім беру мазмұнын реттейтін нормативтік құжаттар.
12. Білім беру мазмұнын тасымалдаушылар: оқулықтар, оқу-әдістемелік кешендер, оқу
құралдары және басқа да қосымша әдебиеттер (ҚР БжҒМ 2020 жылғы 22 мамырдағы N
216 бұйрығы).
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Школьная педагогика: Учебник/ Под ред. Г.Т.Хайруллина. – Алматы: изд. «МИР»,
2012. – 640 стр.
2.Коджаспирова Г.М. Педагогика. – М., 2009.
3.Таубаева Ш, Иманбаева С.Т., Берікханова А.Е. Педагогика. Оқулық. - Алматы:
«ОНОН». 2017. – 340 б.
4.Педагогика.- Алматы:KazBookTrade, 2017- 260 с. (Хан Н.Н., Жампеисова К.К.
Колумбаева Ш.Ж.).
5.Булатова О.С. Искусство современного урока: уч. пособие. – М.: Академия, 2008. –
256 с.
6.История педагогики и образованияю. От зарождения воспитания в первобытном
обществе до конца XX века: Учебное пособие для педагогических учебных
заведений / под общ.ред акад. А.И. Пискунова. 2006 г.
Дәріс мазмұны
«Білім мазмұны» ұғымы. Білім беру мазмұнын қалыптастыру теорияларының
дамуын және олардың негізгі ережелерін зерттеу: дидактикалық материализм
(энциклопедизм) Я. А. Коменский және Г. Спенсер, дидактикалық формализм (Дж. Локк,
И.Г. Песталоцци, А.Ф. Дистерверг), дидактикалық утилитаризм (Дж.Дьюи. Г.
Кершенштейнер), функционалдық материализм (В. Оконь), білім беру мазмұнын
оперциялық құрылымдау теориясы (Б.Ф. Скиннер), білім беру мазмұны педагогикалық
бейімделген әлеуметтік тәжірибе ретінде (И.Я. Лернер, М.И. Скаткин, В.В. Краевский).
Білім беру мазмұнын анықтау туралы идеялардың қалыптасуы: білім беру
мазмұнын таңдау көздері, факторлары, критерийлері мен негізгі принциптері. ҚР жалпы
орта білім берудің оқыту нәтижелеріне бағдарланған базалық мазмұны. Білім беру
мазмұнының тәрбиелік аспектісі.

2. ҚР жалпы орта білім беру мазмұнын реттейтін нормативтік құжаттар. Білім беру
мазмұнын тасымалдаушылар: оқулықтар, оқу-әдістемелік кешендер, құралдар және басқа
да қосымша әдебиеттер (ҚР БжҒМ 2020 жылғы 22 мамырдағы № 216 бұйрығы)
Педагогтың дидактикалық құзыреттілігінің көрсеткіші ретінде білім мазмұнының
ғылыми негіздерін білу.
Негізгі ұғымдар: білім беру мазмұны, теориялар, дереккөздер, факторлар, білім
беру мазмұнының критерийлері мен негізгі принциптері, нормативтік құжаттар.
Заманауи әлемдік маңызды қарама-қайшылықтардың бірі білім мазмұны. Қоғам
білімнің маңыздылығы мен мәртебесін арттыру қажеттілігін және білімділік адамға
салынған тиімді инвестиция екенін үсінеді.
Қарама-қайшылықтар тарихи объективті тенденцияларға негізделген. Білім
әлеуметтік-тарихи құбылыс ретінде адамның білімге деген практикалық және
прагматикалық қажеттілігінен туындаған. Олар жинақталып, тереңдей түскен соң,
қоғамның білімділігі артқан сайын ғалымдар адам мен табиғаттың өзара байланысының
тұтастығы туралы ойлана бастады. Бұл практикалық және философиялық бағыттар
әртүрлі мәдениеттер мен өркениеттердегі білім беруді дамытуының бастапқы бағытын
анықтады. Тәрбиенің табиғатына әлеуметтік түзетулер қоғамның таптық
статификациясымен енгізілді: үстем таптар білімге монополия жасады. Қалған халық
оларды өндірістік күштерді дайындау үшін қажет болған жағдайда ғана алды.
Біртіндеп білім беру саласында практикалық-прагматикалық, гуманитарлық,
рухани-діни, философиялық бағыттар бір-бірінен оқшаулана түсті. Сәйкесінше касталық,
діни және гильдиялық мекемелер түрінде нағыз оқу орындары пайда болды. Ал өркениет
дамыған сайын – техникалық және коммерциялық мектептер, кәсіптік және сауда
мектептері, кәсіптік курстар, жоғары арнаулы оқу орындары пайда болды. Сонымен қатар
жеке философтар құрған мектептер, монастырлық шіркеу мектептері, теологиялық және
философиялық факультеттердің өміршеңдігі көрініс алды. Кейбір оқу орындары
балалардың шынайы сыртқы бейімделуіне, қоғам мен адамдардың материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Бұл білім беру жүйесінде ішкі рухани
дүние өздігінен дамып, қоршаған ортаның стихиялық ықпалына ұшырайды.
Жалпылама анықтамада білім беру – онтогонистік тұрғыдан алғанда, генетикалық
бағдарламаға сәйкес тұлғаның қалыптасуын және жеке тұлғаның әлеуметтенуін
білдіретін, алдыңғы ұрпақтардың келесі ұрпаққа әлеуметтік маңызды тәжірибені тұрақты
түрде беруінің әлеуметтік ұйымдастырылған және стандартталған үрдісі.
Білім беру – тәжірибе жинақтау, мінез-құлық сапасын дамыту, дене және
психикалық даму сияқты аспектілерімен сипатталатын мақсатты үрдіс.
Осылайша, білім адамның әлеуметтік функциялары туралы белгілі бір идеялармен
анықталады. Білім беру мазмұнын зерттеу оқу-тәрбие процесінде меңгеруді қажет ететін
ғылыми білімдер жүйесін, практикалық дағдыларды, идеялық-адамгершілік идеяларды
зерттеуден тұрады.
Білім беру мазмұнын қалыптастырудың материалдық теориясының
қалыптасуының бастамасы Я.А. Коменскийдің пікірлерінде орын алған. Аса көрнекті
педагогтар мен ойшылдардың бірі Ян Амос Коменский (1592-1670) Оңтүстік Моравияда
дүниеге келген. Ол ата-анасынан ерте айырылып, оқуды ерте бастады. Алдымен бауырлас
мектепте, ал 16 жасқа келгенде латын мектебінде оқыған. Оның латын мектебіне кеш
түсуі ондағы жұмысты ұйымдастырудағы, мазмұны мен әдістеріндегі қателерді түсінуге
мүмкіндік берді. Жеке жағымсыз тәжірибесі мектептегі білім мазмұнын әзірлеуге түрткі
болды.
Герборн мен Гейдельбергтегі неміс университеттерінде біраз уақыт оқығаннан
кейін Я.А. Коменский еліне оралып, ұстаздық жолын бастады. Отыз жылдық соғыс
кезінде Чехия тәуелсіздігінен айырылды. Ал чех протестанттары өз елінен қуылды. Я.А.
Коменский чех ағайындар қауымының бөлігімен Польшаның Лешно қаласын орнығып,

3. онда 30 жылдай өмір сүрді және әлемге әйгілі болған көптеген педагогикалық еңбектерін
жазды.
Чехия ұлттық тәуелсіздігінен айырылған қиын қыстау кезеңде Я.А.Коменский жас
ұрпақтың білімі мен тәрбиесін жақсарту арқылы өз халқына ата-бабаларының мәдени
мұрасын сақтауға көмектескісі келді.
Оның педагогикадан атақты теориялық еңбегі «Дидактика» осыған бағытталан,
яғни оқытудың жалпы теориясы. Алғашында чех тілінде жазылып, кейін «Ұлы
дидактика» деген атпен латын тіліне (халықаралық ғылым тілі) аударылған.
Лешнода Я.А.Каменский ата-аналарға арналған дүние жүзіндегі алғашқы
педагогикалық кітапты отбасында бала тәрбиесі туралы «Аналар мектебін» жазды.
«Тілдердің ашық есігі» латын тілі оқулығы болды. Кәдімгі септеуліктер мен
жалғаулардың, ережелер мен ерекшеліктердің орнына латын тілінің шынайылығы мен
ілімін сипаттады. Бұл Я. А. Коменскийдің Еуропа мен Азияда кең тараған оқулықтарының
бірі.
Кейіннен Венгрияда мектеп істерін ұйымдастырушы ретінде 1650 жылы
шақырылған Я.А. Коменский «Суреттегі нәзік заттар әлемі» атты білім берудегі шынайы
төңкеріс жасаған тағы бір оқу құралын аяқтады.
Бұл Я.А. Коменскийдің практикалық түсіндірмесінде педагогикалық
көзқарастарының синтезі болды. Баланың сыртқы сезімін сыртқы дүниені танудың негізгі
құралы ретінде тану, балалардың бойында, ең алдымен, айналадағы заттарды сенсорлық
қабылдауды дамыту, өмірде көрнекі құралдарды оқытуда кеңінен қолдану туралы
ойларын жүзеге асырды.
Я.А. Коменскийдің ағартушылық кітаптары, оның барлық дидактикалық
шығармалары сияқты, пансофия идеясымен - даналықпен өрнектелген, ол арқылы
әлемдегі шын мәнінде барлық нәрселер туралы білімді түсінді.
Сырттай, Я.А.Коменскийдің бұл идеясы өз дәуіріндегі Еуропада кең тараған
«энциклопедизм» идеясына ұқсас. Шындығында, Я.А.Коменскийдің «Пансофиясының»
идеясы әлдеқайда тереңірек, өйткені ол шындықтың әртүрлі салаларынан жалпы
ақпаратты меңгеруден де көп нәрсені білдіреді.
Я.А. Коменскийдің пансофиялық идеялары оның тұтас педагогикалық
тұжырымдамасының іргетасы болып табылады. Пангармонияның іргелі идеясы әлемдегі
барлық нәрсе бір-бірімен үйлесімді байланыста және бүтіннің жеке бөліктері бүтіннің
белгілерін көрсетеді деп түсіндіреді.
Пансофия идеясы Я.А. Коменскийдің еңбектерінде жан-жақты қарастырылып,
оның педагогикалық жүйесіне қатысты ол білім беру мазмұнының да, оқытуды
ұйымдастыру мен әдістерінің де мәселесін шешуде жетекші рөл атқарды.
Я.А. Коменский «Ұлы дидактиканың» төртінші тарауында адам бәрін зерттеп,
бәрін атап, барлығын санап, яғни дүниеде не бар екенін білу, атау және түсіну керек деп
тұжырымдаған.
Я.А. Коменскийдің талаптары үш есепте өрнектелсе, келесідей нәтиже аламыз:
1. Ғылыми білім.
2. Ізгілік, немесе адамгершілік.
3. Діндарлық, немесе тақуалық.
Тәрбиенің осы үш негізгі міндетін Я.А.Коменский өзінің іргелі идеясына
нақтылады. Педагогикалық тұжырымдамасында философиялық және практикалық мәнге
ие білім берудің әмбебаптығы туралы.
Бір ғасырдан астам Я.А. Коменский Ұлы ұстаз саналса, ХХ ғасырдың ортасында ол
ұлы ойшыл-философ ретінде танылып, бағаланды, өйткені ол "Адам істерін түзету туралы
жалпы кеңес" атты еңбегінде адамзаттың өзгеруінің нақты тұжырымдамасын ұсынды,
бірақ ол еңбегі аяқталмады.
Оның бұл еңбегі жеті бөлімнен тұрады:

4. "ПАНЕРГЕСИЯ " - "Барлығы - жалпы ояну", "ПАНАВГИЯ" - "Жалпы түсінік
келу", "ПАНСОФИЯ" - "Жалпы даналық", "ПАМПЕДИЯ" - "Жалпыға ортақ - тәрбие",
"ПАНГЛОТТИЯ" - "Жалпыға ортақ тіл", "ПАНОРТОССИЯ " - "Жалпы түзету",
"ПАННУТЕСИЯ " - "Жалпы ынталану".
Алғашқы екі бөлім атордың тірі кезінде жарық көрген. Қалған қолжазбалар, ХХ
ғасырдың 30-шы жылдарының ортасында ғана табылып, 50-ші жылдардағы жарыққа
шықты.
"Панегерсия" Я. А. Коменскийдің ауқымды еңбегінің кіріспесі болды. Мұнда оның
келесі пайымы көрініс алған - адам өмірін ұйымдастырудың мәні: даналық ойлар,
жүректің тақуалығы, тәртіпті сақтау. Я А. Коменский мұның бәрі іс жүзінде жоқ немесе
бір-бірімен келісілмеген деп тұжырымдаған: даналық - тек кітаптарда, дін пұтқа айналады
- ғибадат ету - адамдар арасындағы ұрыс-керістердің себебі, азаматтық басқарудағы
келіспеушілік – соғыстарға әкеледі. Осы ақауларды түзететін тек адамдар.
«Панагвия» Я.А.Коменскийдің кейінгі барлық дәлелдерінің философиялық негізіне
арналған, оның пайымдауынша барлық адамдардың дұрыс мінез-құлқы бар нәрсені дұрыс
түсінуге негізделуі керек. Өзінің сүйікті салыстыру және ұқсастық әдісін қолдана отырып,
Я.А. Коменский бар нәрсені түсіну үшін адам даналыққа, табиғи ақылға және өз ерік
жігерін тірек ету керек деп тұжырымдады. Сол үшін оған сезім, ақыл, сенім берілген.
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка елдеріндегі мектеп
"Пансофияда" Я. А. Коменский адам танымының тақырыбы не болуы керек өзінің
түсінігін ашты. Бұл, оның терминологиясы бойынша, идеялар әлемі (прототиптер әлемі),
рухани әлем, материалдық әлем, моральдық әлем, адам еңбегінің әлемі, жан әлемі,
мәңгілік әлем.
Мұғалімдер үшін үлкен қызығушылық тудыратын "Адам істерін түзету жөніндегі
жалпы кеңестің" төртінші бөлігі "Пампедия", өйткені Я.А. Коменскийдің тәрбие ен білім
беруге арналған барлық педагогикалық идеяларының жиынтығы. Бұл еңбектің негізгі
мақсаты автордың - өскелең ұрпақты жетілмеген адамзат қоғамын қайта құру үшін қалай
дайындау керектігін адамдарға көрсету.
Тәрбие туралы алғашқы идеяларын дамыта отырып, Я. А. Коменский "Пампедияда" өте
тиімді ой білдірді адамның бүкіл өмірі мектеп болуы керек. Егер "Ұлы дидактикаға" ол
төрт мектеп туралы айтса – аналар мектебі, ана тілі, гимназия және академия,
"Пампедияда" оның басты тәлімгері және оқулығы өмірдің өзі юолып табылатын жетілу
шағы және кәрілік мектептері туралысөз етеді. Ұлы ойшыл педагогтың осы сөздерінде
заманауи үздіксіз білім берудің тұжырымдамасының жетекші идеясы бар деуге болады.
"Адам істерін түзету жөніндегі жалпы кеңестің" бесінші бөлігі "Панглоттияны" Я. А.
Коменский тіл мәселесіне арнаған, өйткені іс жүзінде адамдар арасындағы қарым-
қатынастың бірден бір құралы, оларды оқыту және білім беру құралы. Өз дәуірінде
ұлттық тілдер дамымаған жағдайда барлық адамдарды пансофикалық тұрғыдан білімді
ету Я. А. Коменскийге өте қиын іс болып көрінді және ол құрылымы бойынша қатаң
логикалық, заттардың мән мағынасын көрсететін жақсы дамыған сөздік құрамы бар жаңа
тіл құру идеясын білдірді.
Я. А. Коменскийдің әлемдік, халықаралық әмбебап тіл құру идеясы ХІХ ғасырдың
80-ші жылдары өте ұқсас түрде - "эсперанто" деген атпен белгілі осы уақытқа дейін
насихатталған жасанды тіл түрінде қайта жанданды.
"Панортосияда" Я. А. Коменский адамзат қоғамын реформалау идеяларын үш
салада - ағарту, дін, азаматтық басқару бойынша жүзеге асыру жолдарын қарастырады.
Бұған жету үшін ол бірқатар халықаралық ұйымдар құруды ұсынды: жарық алқасы -
шынайы білімді таратуға қамқорлық жасайтын ғылымның көрнекті өкілдерінің
жиналысы, мектептерді бақылап, шығарылатын кітаптардың сапасын қадағалайтын еді;
мемлекеттер арасындағы қарым қатынасты қарап, олардың арасындағы қақтығыстарды
бейбіт жолмен шешетін Әлемдік сот; Бүкіләлемдік консистория – рухани басқару,
христиан дінінің тазалығына қамқорлық жасау керек. Осы монументалды туындының

5. жетінші бөлігі Я. А. Коменский - "Паннутесия" - толық сақталмаған, бірақ бізге жеткен
жазбалардан келесіні көруге болады, мұнда автор барлық адамдарды - жеке адамдар,
философтар, ғалымдар, діндарлар, мемлекет қайраткерлері мен саясаткерлерді адамзат
қоғамын қайта құру орасан зор жоспарды іске асыру үшін барлығын жұмылдыру және
ынталандыру туралы өз ойларын айтпақшы болған.
Жалпы, педагогикалық ойлардың даму үрдісін қарастыру кезінде, Я. А. Коменский
туралы мектеп ісін жетілдіру жолында тек қамқор мұғалім ғана емес деген жеткілікті
негізделген қорытынды жасауға болады. Ол өскелең ұрпақты тәрбиелеу адамзатты
дамытудың алғы шартын көре білген жалғыз ұстаз-философ.
Оның педагогикалық қағидалар мен оқыту ережелері қаыптастырудағы еңбектері
туралы дәстүрлі мәліметтер Я. А. Коменскийдің мағынасын төмендетпей философиялық-
педагогикалық идеялардың даму тарихында адамзат тағдыры туралы ойлаған ойшыл
ретінде, қазіргі қоғамдағы тәрбие мен ғылымның орнын шектейді.
Герберт Спенсер (1820-1903) Англияның Дерби қаласында мұғалімдер отбасында
дүниеге келіп, алғашқы білімін әкесінің басшылығымен алды. Ол кездегі оқу жаттау мен
жаңғыртуға негізделген жай мектепте оқыған. Ол жалқау, дарынсыз оқушы болып
саналды.
Ол жастайынан мектептен тыс барлық нәрселерге, айналадағы дүниелерге
қызығатын. Университеттегі білімін жалғастыру құқығынсыз мектепті тастап кетті.
Оның негізгі философиялық ойлары оның «Синтетикалық философия жүйесі» атты
он томдық еңбегінің педагогикалық тұжырымдамасында көрініс тапты. Онда 19 ғасырдың
2-жартысындағы жаратылыстану ғылымдары саласындағы жаңалықтарына жалпылау
берілген.
Г. Спенсер «табиғи сұрыпталу» терминін ғылыми айналымға алғаш рет енгізген.
Г. Спенсердің адамды өмірге дайындау түсінігіне негізгі педагогикалық трактаттың
тақырыбында көрсетілген үш аспект енгізілді, - 1861 жылы жарыққа шыққан "Ақыл-ой,
адамгершілік және физикалық тәрбие" мақаласында. Г. Спенсер тәрбие мен білімнің
маңыздылығын білімнің құндылығы емес, оның адамның практикалық іс-әрекетінде
қандай пайдаға қолданыла алатындығы деп санаған. Сондықтан, ол бүкіл оқу іс әрекетін
білімнің пайдалылығы мен қағидаларына бағындырып, адам қызметінің әртүрлі әрекетіне
сәйкестендіріп, ең алдымен, адамның жеке өзін-өзі сақтауына қызмет ететін іс-шаралар.
Қызметтің бұл түрі үшін физиология мен гигиена туралы білім, сондай-ақ дене тәрбиесі
беретін дағдылар пайдалы білім болуы мүмкін.
Ұрпақты сақтау және тәрбиелеу үшін адамның табиғаты мен әдеттері, адам
өмірінің заңдылықтары - физиология, педагогика және психология туралы білім қажет.
Осыған байланысты Г. Спенсерден тәрбие ғылымы ерекше маңызға ие болды, өйткені бұл
үрдістің мәнін түсінбестен білім беру тәжірибесі мүмкін емес деп болжанған. Г.
Спенсердің пікірінше, тәрбие әдістерін білу әр ер адам мен әр әйелдің міндетті білім беру
курсына кіруі керек.
Г. Спенсер балалардың сезімталдығы басқалардың сөздерін мағынасыз есте сақтау,
түсініксіз сөздерді жаттау арқылы бәсеңдейтіндігіне назар аударды, өйткені нәтижесінде
олардың табиғи қызығушылығы, белсенділігі мен өздігінен білім алуға деген ұмтылысы
жойылады. Г.Спенсердің дәуіріндегі дәстүрлі оқыту мазмұны мен әдістері тіпті оған
бейімді адамдарда дербес ойлауды дамытуға ықпал етіп қана қоймай, керісінше оны
жояды.
Оқыту мен тәрбиелеудің мазмұны мен әдістері, Г. Спенсердің пікірінше, алдымен
баланың психикалық даму кезеңдеріне сәйкес болып, оның белсенділенуіне және дамушы
қоғамның талаптарына жауап беру керек.
Осылайша, Герберт Спенсердің философиялық - педагогикалық жүйесі екі өзара
байланысты идеялар блогына бөлінеді - бәрін пайдаға бағындыратын утилитаризмнің
индивидуалистік тұжырымдамасы және адам өмірінің мақсаты ретінде бостандық пен
бақытты алдын-ала анықтайтын жаһандық құбылыс ретіндегі эволюция. Оның

6. теориясына сәйкес, адамзат өмір сүру өмірді түсінудің кілті болатын әлеуметтік соғыстар
дәуірінен өтіп, индивидуализмге сөзсіз келеді.
Г. Спенсердің идеялары 19 ғасырдың 70-ші жылдарында өте танымал болды және
ең алдымен англо-саксон елдерінің, әсіресе АҚШ педагогикалық ойында көрініс тапты.
Сонымен бірге, 19 ғасырдың аяғында жаратылыстану білімінің жедел дамуы Г.
Спенсердің көптеген идеяларына күмән келтірді. Позитивизм дағдарысына 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғасырдың басындағы жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың
соңғы жетістіктері ықпал етті.
Англияның әлеуметтік-мәдени дамуы оқыту мен тәрбиенің жаңа түрлерін іздеумен
қатар жүрді. Осы ізденістерді жалпылап, жаңа педагогикалық тұжырымдаманы жасаған
алғашқы ойшылдардың бірі ағылшын философы, ағартушысы және мемлекет қайраткері
Джон Локк (1916-1704) болды. Джон Локк танымның эмпирикалық-сенсуалистік
теориясының негізін қалаушылардың бірі. Дж.Локк қызметі 17 ғасырдағы ағылшын
революциясының дәуірімен сәйкес келді. Ол өзінің философиялық және әлеуметтік-
педагогикалық жазбаларында елде болып жатқан қоғамдық өмірдегі түбегейлі
өзгерістерді теориялық тұрғыдан түсініп, көрсетуге тырысты.
Дж.Локктың 30 жылдық педагогикалық қызметі Оксфорд университетімен
байланысты. Әр жылдары ол грек тілі, риторика, этика пәндерінен сабақ берді. 1667 ж.,
Джон Локк Шафтсбери графының виг партиясының жетекшісі Лондон отбасында үй
дәрігері және тәрбиешісі болды, саяси қызметке қосылды. Дж. Локктың педагогикалық
көзқарастарында өзінің әлеуметтік-саяси және философиялық көзқарастарын, сондай-ақ
мұғалім және үй тәрбиешісі ретінде жинақтаған айтарлықтай педагогикалық тәжірибесін
көрсетті.
Дж.Локктың алдыңғы буын - Ф. Бэкон және оның ізбасары Т. Гоббс табиғат
әлемінің нақты құбылыстарын білуге сенсуалистік көзқарасты дамытты, дегенмен жеке
тұлғаның білімді игеру, игеру механизмі мағынасыз болып қала берді.
Сезімдер әлемінен білім мен идеялардың пайда болуын теориялық негіздеу
қажеттілігі ғылым мен қоғамдық ойдың бүкіл даму барысына байланысты болды. Бұл
өзекті мәселені шешу жолдары Дж. Локктың "Адамның ақыл-ойы туралы тәжірибе"
(1689) еңбегінде көрсетілген.
Дж.Локктың туа біткен идеялар туралы ілімдерге сыны және осыған байланысты
дамыған адам білімінің тәжірибелі шығу тегі тұжырымдамасы оның білім теориясының
да, педагогикалық идея жүйесінің негізі болды.
Адам тәжірибесінің ішкі құрылымында Дж. Локк білімнің екі дереккөзін анықтады:
Біріншісі - сезімнің материалдық объектілері және сезімге негізделген қасиеттер, идеялар
мен пайымдар. Олар "сыртқы тәжірибе" деп аталатын мазмұнды құрайды, білімнің екінші
дереккөзі ішкі тәжірибе идеяларын құрайды". Нәтижесінде біреуін және басқаларын
біріктіру, қосу үрдісі жүреді.
Танымның эмпирикалық-сенсуалистік тұжырымдамасы Д.Локктың сенсорлық
қабылдаудың нәтижелері тәжірибе мен әдеттерді қалыптастырады, сондықтан адамның
бүкіл дамуы тәрбие мен өмір жағдайларына байланысты деген ұстанымын алға тартудың
теориялық негізі болды. Туылғаннан ақыл-ойы "толтырылмаған таза парақ" болатын
балалардың бастапқы табиғи теңдігі - жеке қабілеттердің теңсіздігіне, әр түрлі дәрежедегі
еңбекқорлыққа және сыртқы жағдайлар байланысты бұзылады. Мұның бәрі, Д. Локктың
пікірінше, адамдардың әртүрлі жетістіктерге жетуіне және "әртүрлі мөлшердегі" мүлікке
ие болуына әкеледі. Осылайша, адамдардың мүліктік және әлеуметтік теңсіздігі табиғи
құбылысқа айналады. Д. Локк алғашқы педагог-ойшылдардың бірі болып жеке адамның
әлеуетімен де, өмір сүру жағдайымен де шектелген тәрбие мүмкіндіктердің шегі туралы
мәселе көтерді. XVIII ғасырдың екінші жартысында алғаш рет Д. Локк көтерген бұл
сұрақ, француз философтары К. А. Гельвеций мен Д. Дидро арасында өрбіген пікірталас
тақырыбына айналды.

7. Тәрбие мен білім беру тұжырымдамасын Дж.Локк өзінің "Тәрбие туралы ойлар"
(1693) трактатында джентльменді, жаңа қоғамның іскер адамын тәрбиелеу
бағдарламасында қамтиды. Зайырлы тәрбие дәстүрлеріне құрмет көрсету - би, семсерлесу,
атқа міну және т.б., Дж. Локк оқытудың практикалық бағытын дәйекті түрде талап етті,
өйткені бұл "шынайы өмірдегі іскерлік әрекеттер үшін" қажет деп білді.
Ол бірінші жоспарлы түрде нақты білім беру, жаратылыстану-ғылыми пәндерін,
тарихты, құқықты, этиканы, сондай-ақ стенография мен бухгалтерияны зерделеуді
қамтитын кеңейтілген бағдарламасын ұсынған шынайы реформатор ретінде сөйледі.
Ақыл-ойды жетілдіру үшін Дж. Локк өздігінен оқылатын әдебиеттер шеңберін анықтау
қажет деп санады. Ұсынылған оқу шеңбері оның "Джентльменге не оқу және білу туралы
ойларында" (1703), олар "Тәрбие туралы ойларға" библиографиялық қосымша болып
табылады. Мұнда ол тарих, география, логика, мораль және философия, басқару өнері,
дұрыс жазу және сөйлеу өнері тб кітаптарды қосты. Дж. Локктың анықтамасы бойынша
тәуелсіз оқу "ақыл-ойды жетілдірудің соңғы қадамы" болып табылады.
Білім беру міндеттерін түсінуде Д. Локк практикадан, утилитаризмнен алыс деуге
болады. Оның тәрбиеленушісі практикалық істерді ойдағыдай жүргізуге дайындалып қана
қоймай, өзінің азаматтық жауапкершілігін сезініп, "ізгі өмірге" бейімделіп, еліне пайдалы
болу мүмкіндігін білуге қызығушылық таныту қажет. Білім беру, тұлғаның маңызды
азаматтық, адамгершілік қасиеттерін дамыту құралы болып табылады.
Локктың адамгершілік тәрбиесі туралы тұжырымдамасы олардың туа біткен
идеялары мен моральдық нормаларын жоққа шығаруына байланысты. Дж. Локк ұсынған
"Табиғи моральдық заң" адамдардың жеке қауіпсіздігіне және өз мүлкін еркін
пайдалануға деген ұмтылысын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін құқықтық мемлекет
идеясына бағынышты болды.
Адам тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері Дж.Локк жеке тұлға мен қоғамның өзара
әрекеттесуінің кең әлеуметтік философиялық контекстінде түсіндіріп, азаматтың
қалыптасуын, жоғары идеалдарды жүзеге асыра алатын адамның мінезін, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыруды бірінші орынға қойды. Осылайша, жеке тұлға мен қоғамның
өзара әрекеттесуінде Дж.Локк жеке басына тиесілі, бірақ ол қоғамдық мүдделермен
байланысты болуы керек. Д. Локк «алға қойған мақсаттар мен тәрбие міндеттерін іске
асырудың ең жеңіл және қысқа әдістерін» ең қолайлы жағдайын іздеді. Оның
көзқарасының жаңалығы адамның қалыптасуы мен тәрбиесі процесі физикалық және
психикалық дамудың бірлігі ретінде қарастырылды. Оның "Тәрбие туралы ойлар"
трактаты баланың физикалық дамуы мен тәрбиесі туралы бөліммен ашылады және одан
кейін ғана
ақыл-ойдың және адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мен әдістерін қарастырады. Мұның
соңғы бөлімінде еңбек авторы адам өмірінің барлық аспектілерінің бірлігі, тұтастығы
туралы ойға қайта оралады. Дж. Локк қол еңбегі - қолөнер мен ауылшаруашылық
жұмыстарының түрлері - сабақтардан шаршауды жеңілдетеді, энергияны қалпына
келтіреді, танымдық белсенділікті ынталандырады, денсаулықты нығайтып, өмірлік
ширақтық береді.
Балалар еңбегінің әлеуметтік маңызы туралы мәселеге кедейлер туралы заң
жобасына Дж. Локк "Жұмысшы мектептер" (1696) жазбасына жүгінді. Бұл жазбада Д.
Локк әр қоғамдастықта білім беру мекемелерін құрып, 3 жастан 14 жасқа дейінгі
кедейлердің балаларына арналған мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш ұйымдардың
бірігуін ұсынды. Мұнда бұл аймақтың қолөнер бастауларын үйрену, балалар еңбекке
үйренуі керек, сүйіспеншілік пен ізгі мінез-құлықты және сонымен бірге өтеу - өз
мазмұнын ұстаушылар. Мұнда сол аймақтың қолөнердің бастауларын үйрену арқылы
балалар еңбекқорлық пен ізгі мінез-құлыққа үйреніп, сонымен қатар өз мазмұнының
олқылықтарын толықтыру керек еді.

8. Бұл Дж. Локк құрастырған құжат қабылданбады, сол кезде кедейлерге арналған
мектептің әр жерде құру туралы ұсыныс тым батыл қадам еді: барлық балаларды
бастапқы оқыту туралы заң Англияда XIX ғасырдың соңғы үштен бірінде қабылданды.
Көпшілігінде Я.А. Коменскийдің педагогикалық идеяларын дамыта келе Дж. Локк
балаға деген адамгершілік қатынасты педагогикалық құралдарды таңдауды анықтайтын
қағида ретінде қарастырды. Оқытудың догматизмі және оқушының тұлғасын басудан
үзілді-кесілді бас тартты. Ол баланың өзін-өзі бағалайтынына сенді, сондықтан өзін
құрметтеуді талап етеді. Тәрбие мен оқытудың мазмұны мен барлық құралдары оның
қайтарымды және жеке ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек дей келе Дж.Локк, тәрбиесінде
бірдей әдіс тәсілдерді қолдануға болатын екі баланы кездестіру қиын екенін айтты.
Сезімтал тәрбиеші және психолог ретінде Дж. Локк балалардың бос уақытты жек
көретініне назар аударды - олардың еркіндікке деген табиғи ұмтылысы бар әр түрлі іс-
шаралар, олардың табиғи сипаттары, бейімділігі мен қабілеттері ашылады. Сондықтан,
тек табиғи бейімділікке сүйене отырып оқуды ауыртпалыққа айналдырмай, мұғалім
сабақты басқара алады. Осыған орай, Дж. Локк оқу пәнінің ынталандыруы мен
мотивациясы туралы ойланды. Сол дәуірдегі мектепте орын алған догматизм мен
жаттаудан бас тартып, өзі жұмсақ деп атаған, балалардың қызығушылықтары мен
жағымды эмоцияларын, олардың белсенділігін арттыруға бағытталған жаттығулар мен
әдістерді қолдануды ұсынды. Д. Локк оқу процесінде мүмкіндігінше ойын әдістерін,
көрнекіліктерді қолдануды, алған білімдері және дағдылары т. б. іс жүзінде бекітуді
ұсынды.
Ол өмірден озғаннан кейін жарияланған "Адамның ақыл-ойын басқару туралы"
( 1706) трактатында Дж.Локк пайымдауды қалыптастырудың, ойлауды дамытудың арнайы
әдістері м ен тәсілдерін ұсынды: әр фактіні жалпы жағдаймен байланыстыру, тәжірибенің
барлық деректерін жиынтықта көруге үйрету (тұтастық пен бөліктің бірлігі), идеялардың
басқа комбинациясының үстемдігіне жол бермеу (ұқсастықтар, ассоциациялар), заттардың
табиғатынан басқа шығу жолы басқа және т.б. Және Дж.Локктың ақыл-ойды өз бетінше
білім алуға қабілетті етеді деген ойы маңыздылығын жоғалтапаған. Ол өзін-өзі
тәрбиелеуді ақыл-ойды, оның қабілеттерінің толық көлемде жетілдірудің маңызды әдісі
ретінде анықталды. Білім беру мүмкіндіктерінің шегі туралы ойлана отырып, ол баланың
табиғи конституциясы мен жеке қабілеттерінің ерекшеліктерін ескеру тәрбиешіге дамушы
оқытудың шекараларын барынша кеңейтуге мүмкіндік береді деп сенді.
Мінез-құлық ережелерін жаттау мағынасыз. Оқытудың көрнекілігі идеясын
адамгершілік тәрбие практикасына қолдана отырып, Дж.Локк балаларға көрнекі
мысалдармен қалай әрекет ету керектігін және неден аулақ болу керектігін көрсетуді
ұсынды. Тәжірибе, қайталанатын әрекеттер, мінез-құлықтың жағымды тәжірибесін бекіту
және осыған байланысты пайдалы әдеттер мен қасиеттер Д. Локк тәрбиенің маңызды
құралы ретінде қарастырды. Ол сонымен қатар моральдық әрекеттерді бекіту үшін мінез-
құлықтың жағымды тәжірибесі қайталаған дұрыс деп санады. Дж. Локктың
пайымдауынша тәрбие өнері баланы оңтайлы әдеттерді нығайтатын әрекеттерді
қайталауға итермелейтін ерекше жағдайларды жасауда әрбір қолайлы жағдайды
пайдалану. Дж. Локк баланың моральдық мінез-құлық тәжірибесін дамыту әдістемесін
оның моральдық дамуымен байланыстырды, онсыз адамның толыққанды моральдық
қалыптасу мүмкіндігі оның ойына келмейтін болып көрінді. Моральдық әсер етудің
маңызды әдісі ретінде ол балалардың тәрбиешінің түсіну деңгейіне қол жетімді
дәлелдерін жақсы қабылдайтынына, мақұлдауға сезімтал екендігіне назар аудара отырып,
сендіруді ұсынды немесе айыптау, мінез-құлық мысалдарын сырттан ересектерден және т.
б. үйренеді.
Дж.Локктың философиялық, әлеуметтік-саяси және педагогикалық идеялары
педагогика ғылымының қалыптасуында бүкіл дәуірін құрады. Оның ойларын 18
ғасырдағы Францияның озық ойшылдары дамытты., және 18 ғасырдағы орыс
ағартушыларының педагогикалық еңбектерінде жалғасын тапты, оны М. В. Ломоносов

9. "Адамзаттың Дана Ұстаздары" деп атады. Дж Локктың "Тәрбие туралы ойлар" трактатын
Ресейде 1759 жылы Мәскеу университетінің алғашқы профессорларының бірі
М.В.Ломоносовтың шәкірті және ізбасары Н.Н. Поповский аударған.
18 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басындағы алғашқы педагогтардың бірі, өзінің
идеялары мен тәжірибесімен әлемдік педагогикалық ойдың кейінгі дамуына үлкен әсер
еткен швейцариялық И.Г. Песталоцци, Песталоццианизм деген атпен белгілі
педагогикадағы ықпалды бағыттың негізін қалаушы.
Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) Цюрихте дәрігердің отбасында дүниеге
келген және әкесінен ерте айырылған. Оның алған білімі: неміс тіліндегі бастауыш
мектеп, содан кейін - дәстүрлі латын мектебі және жоғары білім алуға дайындайтын
жоғары типтегі мектеп - гуманитарлық алқа, гимназияның жоғарғы сыныптары сияқты,
содан кейін ол протестанттық теологтар мен уағызшылар дайындайтын каролинум
колледжінде оқып, соңғы теологиялық курстан кеткен. Мұның басты себебі И. Г.
Песталоццидің Франциядан келген ағартушылық және революциялық идеяларға деген
құштарлығы болды. Әсіресе Жан Жак Руссо идеялары, кедейлік пен надандықта өмір
сүрген қарапайым халықтың тағдырымен айналысады. Қарапайым адамдарды аянышты
жағдайдан шығаруды іздеуде және Песталоцци Пиетистер мен Филантропистердің
идеялары мен тәжірибесіне жақын болды: ол негізгі құралды бала тәрбиесінің өзгеруі мен
сипатын көрді, бұл оларға моральдық, психикалық және физикалық дамудың бірлігін,
сондай-ақ оған белсенді қатысу арқылы өнімді жұмысқа дайындықты қамтамасыз етуі
керек деп пайымдады.
И. Г. Песталоццидің көптеген алдыңғы буынғы ойшылдардан айырмашылығы - ол
өзінің педагогикалық идеяларын тәжірибеден шығарып, олардың тиімділігін өзі ашқан
оқу орындарының қызметінде тексеруге тырысты. Олардың біріншісі ол өзінің кішкентай
үйінде ашқан кедей балаларға арналған мектеп Нейгоф (1774-1780), содан кейін бір жыл
ішінде ол қаладағы жетім балалар үйін басқарды Станзе қаласы (1798-1799), содан кейін
ол, Бургдорфтағы (1800-1804) және Ивердондағы (1805-1825) оқу орындарын басқарды.
Соңғы екеуі халық мектептері мұғалімдерін дайындайтын мектеп-интернаттар болды.
Ивердон "институтында" әртүрлі Еуропа елдерінің балалары оқыды - сол уақытта
педагогикалық сипаттағы шығармалары арқылы атақ даңқы шыққан.
И.Г. Песталоцци өзінің халықтық мектебінің идеалын Нейгофтағы "Кедейлерге
арналған мекемесінде" жүзеге асыруға тырысты, онда оның тәрбиеленушілері болашақ
әлеуметтік жағдайына "табиғи түрде" дайындалды. Оқу, жазу, арифметика және ән айтуды
үйренумен қатар, олар еңбек дайындығын игерді: ауыл шаруашылығымен айналысты,
тәжірибелі қолөнершілердің жетекшілігімен иіру және тоқу шеберханаларында жұмыс
істеді. Уақытты үнемдеу үшін балалар шеберханада жұмыс істеп, бір уақытта тақтаға
жазылған әріптерді қадағалап, мұғалімнің әңгімесін тыңдап, жаттап, ауызша есепте
жаттығады және т. б. Еңбек қызметі олардың тәуелсіз пайымдау қабілетін, зейін
жаттығуларын, зейінін шоғырландыру қабілетін дамыту үшін, сондай-ақ еңбекқорлық,
қарапайымдылық, адамның қадір-қасиетін құрметтеу және т. б. сияқты жеке қасиеттерді
дамыту үшін пайдаланылды.
Өзінің педагогикалық нәтижелері бойынша нейгофиялық тәжірибе оңтайлы болды,
бірақ педагогикалық ізденістер барысында И. Г. Песталоцци оқушылардың еңбегінің өзін-
өзі қамтамасыз етуіне есептеу мүмкін еместігін түсінді, өйткені экономикалық қайтарым
талаптары гуманитарлық педагогикалық міндеттерге сәйкес келмеді.
Барлық жеке қаражатын мекемеге жқмсап және күткен қайырымдылық көмегін
алмаған соң, И. Г. Песталоцци оны жабуға мәжбүр болды, бірақ ол келесідей оптимистік
қорытынды жасады: шаруалардың балаларын тәрбиелеудегі ол өткізген педагогикалық
тәжірибелер тәрбиенің жалпы міндеттерін шешуге көмектеседі, өйткені оқушылардың
шығу тегіне қарамастан баланың жеке басының барлық аспектілерін дамыту тәрбиенің
жалпы мақсатын құрайды.

10. И.Г. Песталоцци өзінің педагогикалық экспериментін 1798 жылы желтоқсанда
Станцте жалғастырды, онда Швейцария Республикасы Үкіметінің тапсырмасы бойынша 5
пен 10 жас аралығындағы 80-ге жуық жетім және қамқоршысыз қалған балаларды
орналастырған балалар үйіне басшылық қабылдады. Ол баспана жұмысы тек алты айға
созылды - 1798 жылдың желтоқсанынан 1799 жылдың маусымына дейін және соғысқа
байланысты жабылды. Нейгоф пен Станцедегі тәжірибелік жұмысының педагогикалық
бақылау мен қорытындыларын Г. Песталоцци өзінің кеңінен танымал жазбаларда
"Песталоцци мырзаның Н.Э.Ч. мырзаға кедей ауыл жастарын тәрбиелеу туралы хаттары"
(1777), "Линград және Гертруда" (1781-1787), " Станцада болу туралы досыма хат" (1799)
және басқаларында баяндалған. Өз жұмысын ойластырудың нәтижесінде ол балалардың
іс-әрекетке деген ұмтылысы және олардың табиғи күштерін дамыту бастауыш мектепте
оқыту әдістері мен тәсілдерін барынша жеңілдетуді қажет етеді деген ойға келді.
Осылайша, ол оқушының жеке басын дамыту құралы ретінде қарапайым ( элементарлы)
бастапқы оқыту туралы идеяны бастады.
Кейінгі жылдары Бургдорф пен Ивердондан "институттарды" басқара отырып, И.
Г. Песталоцци бастапқы оқыту идеясын белгілі бір тұжырымға айналдырып "ақыл, жүрек
және қолды" баланы жан жақты дамытуға арналған оқыту жүйесі «Песталоцци әдісі» деп
танылды. Ол әдістің мәнін И. Г. Песталоцци бірқатар жазбаларда: "Әдіс. Песталоццидің
естелік жазбасы" (1800),"Гертруда балаларына қалай сабақ береді" (1801), "Париждегі
достарына әдістің мәні мен мақсаты туралы естелік" (1802), "Ақыл мен жүрекке әдіс не
береді" (1806), "Кантон Водағы семинария туралы естелік жазба" (1806) және т. б.
көрсеткен. Бургдорфтағы және әсіресе Ивердондағы білім беру мекемелері халықаралық
даңққа ие болды. Бірқатар көрнекті қайраткерлер, сондай-ақ көптеген еуропа елдерінің
мұғалімдері оқу орындарының жұмысын И. Г. Песталоцци және оның "әдісін" зерттеуге
келді. Олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады: ағылшын социалист-утопист Р.
Оуэн, неміс философы И. Г. Фихте, белгілі неміс философы және педагогика теоретигі И.
Ф. Гербарт, орыс педагогтары Ф. И. Буслаев, А. Г. Ободовский, М. М. Тимаев және т. б.
Олардың ішінде, мысалы, И. Ф. Гербарт, "әдістің" жекелеген жақтарын сынға алды,
бірақ барлығы И. Г. Песталоццидің тәрбиені ізгілендіруге және баланың дамуына ықпал
етуге ұмтылысымен ынтымақтастық білдірді.
Ресейде И. Г. Песталоццидің идеяларын танымал етуге және ең бастысы түсінуге К.
Д. Ушинский үлес қосты, ол "Песталоцци әдісі" оның авторына алғашқы Халық мұғалімі
болып саналуға құқық беретін жаңалық деп санайды.
И.Г. Песталоццидің Бастауыш оқыту мәселелерімен, оның мақсатымен,
мазмұнымен және құрылысымен байланысты идеялары 19 ғасырда әлемдік педагогикалық
ойдың дамуына қатты әсер етті.
И. Г. Песталоцци баланың туылғаннан бергі әлеуетті ішкі күштері дамуға деген
ұмтылыспен сипатталады деп сенді. Оларға үш түрдегі адам табиғатының күштері
бөлінді: сыртқы және ішкі ойлауға бейімділіктен тұратын білім күштері; дененің жан-
жақты дамуына бейімділіктен өсетін шеберлік күштері; өзін-өзі сүюге, ұялуға және
иеленуге бейімділіктен өсетін жан күштері. Тиісінше, бастапқы оқытуды Г. Песталоцци
ақыл - ой, физикалық және моральдық деп бөлді, бұл компоненттер үздіксіз келісім мен
өзара әрекеттестікте дамуы керек, сондықтан жеке тараптардың кез-келгені
қалғандарының есебінен қарқынды дамымауы керек.
Оқу процесінде И. Г. Песталоцци үш ережені басшылыққа алуды ұсынды: әр пәнге
тұтастай қарауға үйрету, әрқайсысының формасымен таныстыру, оның өлшемі мен
пропорцияларын бақыланатын құбылыстардың атауымен таныстыру. Балаларда тиісті
дағдыларды қалыптастыру үшін ол оқушыға дағдыларды игеруге, заттардың немесе
құбылыстардың тән белгілерін белгілеуге және ауызша анықтауға, оларды туыстық
мазмұнға топтастыруға, осылайша бір тізбекке қосуға көмектесетін жаттығулардың
дәйекті сериясынан тұратын Бақылау алфавитін жасады. Мұндай жаттығулардың
мағынасы туралы ой сөзсіз нәтижелі, бірақ оның практикалық іске асырылуы көбінесе И.

11. Г. Песталоццидің өзінде және оның ізбасарларында жеке тұлғаның дамуындағы
механикалық жаттығулардың рөлін асыра бағалауға байланысты біржақты, формальды
сипатқа ие болды.
Дамушы мектеп білімі мен бастауыш оқыту идеяларын дамыта отырып, И. Г.
Песталоцци дамушы білім беру тұжырымдамасының негізін қалаушылардың бірі болды:
оның айтуынша, оқыту пәндері білім алу құралы ретінде емес, қабілеттерді мақсатты
дамыту құралы ретінде қарастырылды. Оқу процесінің осы екі жағының ішкі байланысы
мен өзара байланысы Германияда А. Дистервегтің және К. Д. Ушинскийдің Ресейдегі
еңбектерінде одан әрі жалғасты.
И. Г. Песталоццидің педагогикалық теорияны дамытудағы еңбегін бағалай отырып,
келесі негізгі тармақтарға ерекше назар аудару керек: ол ұсынған жалпы дидактикалық
ережелерге сүйене отырып, ол бастапқы оқытудың, балалардың өзіндік әдістемесін
ұсынды; өз уақыты үшін жеткілікті негізді түрде ана тілін үйренудің әлеуметтік, мәдени
және жалпы педагогикалық маңыздылығын ашты; ана тілін оқытуда ол дамудың басты
орнын берді.
Осылайша, И.Г. Песталоцци баланың кейінгі адамгершілік дамуының негізін
ақылға қонымды отбасылық қатынастарда көрді, ал мектеп тәрбиесі, егер ол отбасымен
толық келісімде әрекет етсе ғана сәтті болады деп ойлады. Тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің бір - біріне деген сүйіспеншілігі - бұл оқу орындарында негізделуі
керек бастаулар. И. Г. Песталоцци тәрбиеленушілерінің адамгершілік қызметі формальды
нормалар мен ережелерді сақтаудағы жасанды жаттығулар емес, өмірдің өзінен, адамдар
арасындағы қарым-қатынастан туындады.
И.Г. Песталоццидің шығармашылығында ұсынылған педагогикалық белсенділік
идеялары дидактикадағы төңкерісті бастады, оның жүзеге асырылуы келесі
онжылдықтарда И. Ф. Гербарт, А. Дистервег және К. Д. Ушинский сияқты көрнекті
педагогтардың есімдерімен байланысты болды.
Осылайша, И.Г. Песталоццидің идеялары мен іс-әрекетінің арқасында дидактикада
сыртқы табиғатты ескеруден адам табиғатына назар аудару басталды.
Фридрих Адольф Вильгельм Дистервег (1790-1866) Вестфалияның Зиген
қаласында сот қызметкерінің отбасында дүниеге келген. Ол алдымен қарапайым халық
мектебінде, содан кейін латын мектебінде оқыды, ол оған қажетті білім бермеді және ең
қиын естеліктер қалдырды, оқушылардың қызығушылығы мен тәуелсіздігін басты. Бұл
балалар мен жасөспірімдердің әсерлері оның халық мектебі мен оған мұғалім даярлау
мәселелеріне деген қызығушылығын оятуға алғашқы түрткі болды.
Жеткіліксіз дайындықпен, бірақ білімге деген үлкен ұмтылыспен 1808 жылы А. В.
Дистервег бір кездері Я. А. Коменский оқыған кішкентай Гернборн университетіне түсті.
Бір жылдан кейін ол Тюбинген университетіне ауысып 1811 жылы сол жерде докторлық
диссертациясын қорғады. Университетте оқытуды ұйымдастыру және әдістері бойынша
сабақтар мектептегі сабақтардан аз ерекшеленді, сондықтан А. В. Дистервег Германияда
тұрақты теріс білім алды, бұл мүлдем әділ болмады, өйткені ол еуропалық атаққа ие
болған ескі университеттердің қызметімен таныс емес еді.
Университетті бітіргеннен кейін А. В. Дистервегтің практикалық педагогикалық
қызметі басталды. Ол біраз уақыт үй мұғалімі, гимназияда сабақ берді. Франкфурт-на-
Майнеде, ол бірқатар песталоцциандық тәрбиешілермен кездесті, мұғалім ретінде қарым-
қатынас орнатуы оның бүкіл өмірінің бағытын анықтады - балалардағы тәуелсіз ойлау мен
белсенділікті дамыту мектебі ретінде халықтық мектепке қамқорлық жасау және
мұғалімдерді осындай мектепке дайындаудың жолдарын табуға ұмтылу. А. В. Дистервегті
Германиядағы педагогикалық білімнің негізін қалаушы деп санауға болады. Оның
шығармаларының көпшілігі және оның редакциясымен шыққан педагогикалық журналдар
халық мектептерінің мұғалімдеріне арналды. Шамамен отыз жыл бойы ол мұғалімдер
семинарияларының директоры болды - Мерсте, Рейнландта (1820-1832) және Берлинде
(1832-1847), онда ол педагогика, математика және неміс тілдерінен сабақ берді. Осы

12. жылдар ішінде ол Германияның халықтық мектептерінде қолданылатын математика,
астрономия, жаратылыстану, география және ана тілінен 20-дан астам оқулықтар мен
нұсқаулық дайындады.
1827 жылы А. В. Дистервег өмірінің соңғы күндеріне дейін "Халық мектебіне
ерекше назар аудара отырып, тәрбиелеу үшін Рейн парақтары" педагогикалық журналын
құрды және редакциялады. 1851 жылдан бастап ол "Педагогикалық жылнамалар"
шығарды. 1835 жылы А.В. Дистервегтің ең танымал еңбектерінің бірі "Неміс
мұғалімдерін оқытуға арналған нұсқаулық" жарық көрді.
А. В. Дистервег жазған бірінші негізгі бөлімде оқу-тәрбие процесін
ұйымдастырудың жалпы принциптері және дамытушылық оқытуды жүзеге асыруға
қойылатын негізгі талаптар көрсетілген.
Екінші бөлім мектеп мұғалімдері және семинария оқытушыларымен бірлесіп
дайындалды. "Неміс мұғалімдеріне арналған нұсқаулық" Еуропада кеңінен танымал
болды. Бұл шығарма педагогикалық ойдың әмбебап назарын аударды, теориялық
ойлардың мектеп жұмысының практикасы мен мұғалімнің шығармашылығының шексіз
әлеуетімен байланысы. Ресейде бұл кітаптың бірінші бөлігі 1873 жылы, екіншісі 1875
жылы жарық көрді. А. В. Дистервег жүздеген педагогикалық мақалалар мен очерктердің
авторы, оларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Біріншісінде тәрбиенің жалпы мәселелері ("тәрбиенің жоғары принципі туралы",
"оқытудағы табиғаттылығы мен мәдениеттілігі туралы", "тәрбие мен білім берудегі
Песталоцци принциптері" және т.б.) баяндалады.
Екіншісіне тәрбиелік және дамытушылық оқыту идеялары негізделеді ("тәрбиелік
оқыту - оқыту тәрбиесі", "Бастауыш оқыту принципі", "Дидактикалық катехизм" және
басқалар).
Үшіншісінде мұғалім туралы ойлар, оның жеке басының мәні, оның кәсіби өзін-өзі
тануы және оған қойылатын кәсіби талаптар ("оқушылардың рухани күштерін
қоздыратын, олардың мінезін нығайтатын мұғалімнің өзін-өзі тануы туралы" және
басқалар) баяндалады.
А. В. Дистервег мектепті жаңартуды жақтады және білім беру арқылы осы
идеяларды насихаттады, 1830-1840 жылдары мұғалімдердің кәсіби бірлестіктерін құрудың
бастамашысы болды. 1848 жылы Германия мұғалімдер одағының төрағасы болып
сайланды. 1848 жылдың жазында Пруссия ұлттық депутаттарының қатарындағы А. В.
Дистрвег сенсациялық "23-ші жазбаның" астына өз қолын қойды, оның авторлары ұлттың
барлық балаларына арналған біртұтас халықтық мектептер ұйымдастыруды талап
етті.1850 жылы отставкаға кетті. 1847 жылы А. В. Дистервег қызметінен босатылды, ал
оның белсенді әлеуметтік-педагогикалық қызметі және педагогикалық басылымдардың
редакторы және мұғалімдердің кәсіби қозғалысын ұйымдастырушылардың бірі ретінде
одан кейін де жалғасты.
Дидакт ретінде А. В. Дистервег мектеп білімінің даму міндеттерін жүзеге асыруда
мұғалімнің шешуші рөліне ерекше назар аударды. Ол сондай-ақ, классикалық идеяларды
гуманитарлық ғылымдардың соңғы деректерімен - психология, физиология, философия
және әлеуметтанумен дарытты, диалектикалық байланысты және жалпыға бірдей және
ұлттық білім беру арасындағы өзара әрекеттесу қажеттілігін атап өтті.
Джон Дьюи (1859-1952), американдық философ, психолог және ағартушы. 1884
жылдан 1894 жылға дейін Мичиган университетінің профессоры. 1894-1904 жылдары
Чикаго университетінің профессоры, 1904-1930 жылдары Колумбия университетінің
профессоры. Дьюи прагматизмнің жаңа нұсқасы инструментализмді құрастырды. Ол
логика мен таным теориясы саласында прагматикалық әдіснаманы әзірледі. Тәрбиенің
мақсаты Дж.Дьюи "еркін кәсіпкерлік" жағдайында "әртүрлі жағдайларға бейімделуге"
қабілетті тұлғаны қалыптастыру деп түсіндірді. Ол білімді игеру мен ассимиляциялауға,
"тәжірибеде" оқытуға негізделген мектеп жүйесін салыстырды. Барлық білім баланың

13. практикалық өнерпаздығы мен жеке тәжірибесінен алынған білім беру жүйесі. Дьюи
педоцентристік теория мен оқыту әдістерін ұстанды.
Георг Кершенштейнер (1854-1932), неміс ағартушысы. 1918 жылдан бастап
Мюнхен университетінің профессоры. "Азаматтық тәрбие ұғымы" (1910) және "Еңбек
мектебі ұғымы" (1912) кітаптарында толық жазылған азаматтық тәрбие теориясының
авторы. Азаматтық тәрбиені белгілі бір кәсіппен тығыз байланыстырды. Халықтық
мектептерді бітірген жұмыс істейтін жасөспірімдер үшін кәсіптік - техникалық оқытуды
қамтамасыз етуге және жастардың азаматтық міндеттерін орындау дағдыларын дамытуға
тиіс қосымша мектептер құруды ұсынды. Өз идеяларының негізінде Мюнхендегі халық
мектептерінің оқу жоспарларын қайта құрды. Г Кершенштейнер ұсынған еңбекке оқыту
әдістері де мұғалімдердің назарын аударды. Оның реформалық идеялары 20 ғасырдың
алғашқы онжылдықтарындағы Еуропадағы педагогикалық теория мен мектеп
практикасының дамуына айтарлықтай әсер етті.
Винцент Оконь (1914-2011) поляк педагогы, психологы . 1973 - Польша Ғылым
Академиясының академигі. 1956 жылдан бастап Варшава университетінің профессоры.
Педагогикалық зерттеулер институтының директоры (1961-1972). Польша Ғылым
Академиясы комитетінің төрағасы . Оқу процесінің іргелі негіздерін зерттеді. В. Оконь
алғашқылардың бірі болып проблемалық оқыту теориясын қарастырды. Бұл теория 1964
жылы "Проблемалық оқыту негіздері" кітабында көрсетіліп, 1968 жылы орыс тілінде
жарияланған. Көп жылғы еңбек нәтижесі ретінд В. Оконь "Жалпы дидактикаға кіріспе"
кітабын 1987 жылы шығарып, орыс тілінде 1990 жылы жарық көрді. Дидактика, білім
беруді ұйымдастыру, мектеп тарихы, ооғары мектеп тарихы мәселелері бойынша көптеген
еңбектер жарық көрді. Сондай-ақ, ғалым педагогикалық сөздік шығарды (5-ші басылым.,
1992).
Беррес Фредерих Скиннер (1904-1990) - американдық психолог, өнертапқыш және
жазушы. 20 ғасырдың ортасындағы көрнекті психологтардың бірі. Гарвард университетін
бітірген. Гарвард, Миннесота, Чикаго университетінің жетекші профессоры.
Бихевиоризмнің дамуына және танымал болуына үлкен үлес қосты. Ол сондай-ақ
баланы басуға және жанжалдарға бейімділікке әкелуі мүмкін дене жазаларын қолдануға
қарсы болды. Ол «Операнттық бірлестік» теориясын құрастырды. Оның есімі - Скиннер
жәшігі (операнттық оқытуды үйренуге арналған). 1958 жылы ол "Ғылымның дамуына
қосқан үлесі үшін" сыйлығын алды, онда американдық психологтар қауымдастығы оның
психологияның дамуына әсерін атап өтті. 1968 жылы АҚШ үкіметінен ғылымға қосқан
үлесі үшін ең жоғары ұлттық медаль алды. 1972 жыл Гуманисті атанды. 2002 жылы
американдық психологиялық қауымдастық 20 ғасырдың ең көрнекті психологы атанды.
Сол тізімде Жан Пиаже мен Зигмунд Фрейдтің алдында болды.
Исаак Яковлевич Лернер (1917-1996) . РСФСР еңбек сіңірген ғылым қайраткері
(1987). РСФСР жетекші жоғары оқу орындарында сабақ берді. 1959 жылдан Педагогика
Ғылымдары Академиясының жүйесінде. И.Я. Лернер проблемалық оқыту теориясын
дамытты. Дидактикалық негіздерді ашып, оқыту әдістерінің жүйесін жасады. Оқыту
әдістері, ұйымдастырушылық формалары, оқыту құралдары мен әдістері арасындағы
байланысты ашты. Әлеуметтік тәжірибеге сәйкес білім беру мазмұнының құрамы мен
құрылымын негіздеді. 1985-1989 жылдары ол жалпы білім берудің негізгі мазмұнының
тұтас тұжырымдамасын жасады (1990-1991). 1985 жылдан 1991 жылға дейін қазіргі
заманғы мектеп оқулығын құру теориясының дамуын басқарды.
Михаил Николаевич Скаткин (1900-1991), педагог, 1950 жылдан бастап
корреспондент мүшесі, 1985 жылдан КСРО Педагогикалық Ғылымдар Академиясының
академигі.
1919 жылдан бастап бастауыш сынып мұғалімі. 1925-1930 жылдар аралығында
Халық ағарту комитетінің 1-ші тәжірибелік станциясында жұмыс істеді. 1930 жылдан
бастап 2-ші Мәскеу мемлекеттік университетінің ғылыми педагогика институтында
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1945 жылдан бастап ПҒА жүйесінде 1957 жылдан

14. бастап дидактика мәселелерін әзірлейтін ғылыми - зерттеу институттарының
бөлімшелерін басқарды. Оның дидактиканың негізгі мәселелері бойынша зерттеулері
КСРО-да және басқа елдерде жүргізілген жұмыстардың негізін қалады. Дидактиканың
бірқатар жаңа принциптерінің, соның ішінде оқытудың ғылыми принципінің авторы;
білім беру мазмұны мен оқыту әдістерінің дидактикалық тұжырымдамаларының
бірлескен авторы.
Володар Викторович Краевский (1926-2010) - педагогика саласындағы ресейлік
ғалым, РФ еңбек сіңірген ғылым қайраткері, педагогика ғылымдарының докторы,
профессор РАО мүшесі. Кәсіби қызығушылығы педагогика, педагогика әдіснамасы,
дидактика саласы. Педагогикалық теорияның негіздері мен құрылымы туралы білім
жүйесі, педагогикалық шынайылықты ашық көрсететін білім алудың әдістері мен
тәсілдері туралы білім жүйесі, сондай-ақ осындай білім алу және бағдарламаларды, логика
мен әдістерді негіздеу, арнайы ғылыми зерттеулердің сапасын бағалау жөніндегі қызмет
жүйесі ретінде педагогика әдіснамасының тұжырымдамасын әзірледі.
Осылайша білім беру мазмұны "Не үйретеміз" деген сұраққа жауап береді.
Әлеуметтік жүйенің идеялық көзқарастары, қоғам дамуының осы кезеңінің мақсаттары
мен міндеттері білім беру мазмұнына әсер етеді.
Дидактикалық материализм немесе энциклопедизм теориясы деп аталатын білім
берудің материалдық мазмұны теориясы (Я.А.Коменский, Г. Спенсер және тб) жақтастары
білімнің негізгі мақсаты әртүрлі ғылыми салалардан білімнің максималды көлемін беру
деп санайды. Бұл теорияны жоққа шығармай, ол тәлімгерлердің дүниетанымдық идеялары
мен құндылық бағдарларын қалыптастырудың маңыздылығын жеткілікті бағаламайтынын
атап өткен жөн.
Білім беру мазмұнын формальды қалыптасу теориясында (дидактикалық
формализм теориясы) және тағы басқаларында білім алудың дереккөзі ақыл деп
танылады. Бұл теорияның жақтаушылары (Дж.Локк, И.Г. Песталоцци, А.Ф. Дистервег
және басқалар) оқуды оқушылардың ойлау және есте сақтау қабілеттерін дамыту құралы
ретінде қарастырады. Білім беру мазмұнын іріктеу кезінде оқу пәндерінің даму
мүмкіндіктері ескеріледі.
Функционалдық материализм теориясында (В. Оконь және тб) таным мен іс-әрекет
арасында интегралды байланыс болуы керек деп санайды. Оқу процесінде тәлімгерлер
алған білімдерін практикалық мәселелерді шешу үшін қолдануға мүмкіндік беретін
жағдайлар жасалуы керек.
Білім беру мазмұнының операциялық құрылымының теориясы – автономды, бірақ
логикалық өзара байланысты бөліктерге бөлу мәселелерін қарастырады. Бұл теорияны
жақтаушылар (Б.Ф. Скиннер және т.б.) білім беру мазмұнын осылай құрылымдау білім
мазмұнын жақсы меңгеруге ықпал етеді деп есептейді.
Білім беру мазмұнының теориясы педагогикалық бейімделген әлеуметтік тәжірибе
ретінде. Қолдаушылар (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, В.В.Краевский және тб).
Олар білім беру мазмұны элементтерінің 4 түрін негіздеген.
1. Табиғат, қоғам, ойлау, техника, іс-әрекет әдістері туралы білім жүйесі.
2. Қоғамға белгілі іс әрекет тәсілдерін жүзеге асыру тәжірибесі.
3. Жаңа мәселелердің шешімін табуға, шындықты шығармашылық түрлендіруге
дайындықты қамтамасыз етуге арналған шығармашылық қызмет тәжірибесі.
4. Әлемге, бір - біріне деген эмоционалды-ерікті қарым-қатынастың тәжірибесі
мен нормалары, олар білім мен дағдылармен, нанымдар мен идеалдардың, құндылықтар
жүйесінің, жеке тұлғаның рухани саласының қалыптасу шарттары болып табылады.
Қарастырылып отырған білім мазмұнының теорияларының әрқайсысының өзінің
жағымды жақтары бар екені анық. Сонымен қатар, олардың ешқайсысын білім мазмұнын
толық анықтаудың бірден-бір мүмкін болатын бастамасы деуге болмайды.
Білім беру мазмұнын таңдауда басшылыққа алынуы тиіс әзірленген принциптер
жүйесі бар.

15. Бұл жүйе әдетте келесі принциптерді қамтиды:
- Білім мазмұнының ғылымның даму деңгейіне және қоғам сұранысына сәйкестік
принципі.
- Оқытудың мазмұндық және процессуалдық аспектілерінің бірлігі принципі.
- Білім беру мазмұнын фундаментализациялау принципі
- Білім беру мазмұнын ізгілендіру принципі
- Білім беру мазмұнының құрамдас бөліктерінің негізгі мәдениетке сәйкестік
принципі
Жалпы білім беру мазмұны жүйелі түрде түзетуге жататындықтан, жаңа мазмұнды
бағалауда басшылыққа алынатын критерийлер мен талаптарды анықтау қажеттілігі
туындайды. Мұндай критерийлер мыналарды қамтуы мүмкін:
- тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттерінің тұтас көрінісі;
- жеке тұлғаның негізгі мәдениетін қалыптастыру міндеттерін жүзеге асыру;
- ғылыми және практикалық маңыздылығы;
- перспективалар;
- қоғам мен мемлекеттік мекемелердің тәртібін есепке алу;
- пәнаралық байланыстарға назар аудару;
- теория мен практиканың байланысын қамтамасыз ету;
- оқу материалының күрделілік деңгейі мен көлемінің сәйкестігі;
- материалдық-техникалық базаның есебі;
- халықаралық тәжірибені есепке алу.
Білім беру мазмұны белгілі бір нормативтік мемлекеттік құжаттармен реттеледі.
Негізгі құжат – мемлекеттік білім стандарты (латын тілінен стандарт – үлгі, норма,
өлшем). Білім беру стандарты – білім берудің мемлекеттік стандартын білдіретін және
білім алушылардың және білім беру жүйесінің мүмкіндіктерін ескеретін негізгі
параметрлер жүйесі.
Білім стандарты орта білім берудің негізгі мақсатына жетуге бағытталған, ол негізгі
құзіреттіліктерді дамыту арқылы оқушылардың жеке тұлғаның үйлесімді дамуы мен
өмірді адамгершілік тұрғыдан түсінуі.
Білім беру мазмұнын көрсететін Оқу бағдарламасы ҚР жалпы білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына негізделген.
Оқу бағдарламасы – әрбір оқу пәні бойынша білім алушының оқу үрдісінде
меңгеруі тиіс негізгі білім, білік және дағдыны белгілейтін нормативтік құжат. Оқу
пәндерінің оқу жоспарларын ҚР оқу ағарту министрлігі бекітеді.
ҚР орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында білім
алушылардың апталық оқу жүктемесінің шекті көлемі туралы нұсқаулар қамтылған
Үлгілік оқу жоспары қарастырылған. Білім берудің ТОБ (ТУП) мазмұны инвариантты
және вариативті компоненттерге бөлінеді.
Оқулық – оқу сыныбына (немесе бірнеше сабаққа) арналған нақты оқу пәні
бойынша фактілік материалдың нақты мазмұнын ашады.
Оқу құралы - оқулыққа қосымша болып табылады, оның мазмұнын тереңдетеді
және толықтырады (хрестоматия, анықтамалықтар, қосымша оқуға арналған кітаптар,
практикумдар, мәтіндер жинақтары, сөздіктер, атластар, жұмыс дәптері, мұғалімдерге
арналған оқу-әдістемелік кешендер және т.б.). Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту
министрінің 2023 жылғы 3 шiлдедегi № 194 бұйрығы
https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2300033044
Білім беру мазмұнының мәні келесіде: оқу-тәрбие процесі дүниенің ғылыми
бейнесі туралы түсініктерді, объективті шындыққа құндылық қатынасты дамытуға
бағытталуы керек. Білім мазмұны – тұлғаның дамуы мен оның мәдениетін
қалыптастырудың негізгі құралдарының бірі. Білім мазмұны тәрбие жұмысының
нәтижесінде қол жеткізілген танымдық күштердің және практикалық дайындықтың
сенімді, сонымен қатар белгілі бір деңгейі ретінде анықталады.

16. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ
Тақырып: «Білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі теориялары»
Тапсырмалар:
1. Презентация
2. Теорияларды атап шығыңыз;
3. Теориялық идея
4. Теорияны зерттеушілердің толық аты-жөні – осы теорияны жақтаушылар туралы
деректер
Өткізу формасы: жеке, топтық жұмыс, презентация
Әдістемелік нұсқау: Тапсырманы орындау барысында оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін қолдану керек. Презентация 15 беттен кем болмауы керек.
ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫ
(СОӨЖ) ШЕҢБЕРІНДЕГІ САБАҚ ЖОСПАРЛАРЫ
Әдістемелік ұсыныстар: Дәріс материалдары мен ұсынылған әдебиеттерді талдауға
сүйене отырып, ұсынылған тапсырма бойынша презентация жасап, қысқа мерзімді жоспар
құрыңыз. Жасаған жұмысыңызға жүйелі таныстырылым жасап, өз ойыңызды жазбаша
дәлелдеңіз.
Өткізу түрі: таныстырылым жасау, әңгімелесу, кеңес беру, жоспарлау, тексеру,
талқылау.
Тақырып: «Білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі теориялары»
Тапсырма:
1.Екі бағандық кестесі
2.Бірінші бағанда мектепте оқытудың әдіс-тәсілдері, екінші бағанда олардың
сипаттамасы
3.ОСӨЖ тапсырмасы
4.Ауызша оқыту әдісін қалыптастыратын тәрбиелік іс-шараның сценарийі
ОСӨЖ нысаны: жеке жұмыс.
ОСӨЖ өткізу түрі: презентация, жазбаша жұмыс.
Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік ұсыныстар: Жұмыс жасау
барысында презентация талаптарын ескеріңіз. ҚМЖ құрастыру барысында оқыту түрінен
ауытқымаңыз.