Lecture 2

2

1. ОЛОН УЛСЫН УЛААНБААТАРЫН ИХ СУРГУУЛЬ
МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ
Ìîíãîë õýë ,
бичиг найруулгазүй

Лекц 2
ЭГШИГ АВИАТАЙ ХОЛБОГДОХ ДҮРЭМ

2. “Зөв бичих нь бичгийн соёлын
нэг хэмжүүр,
Бичгийн соёл нь бие хүний соёлын
нэг хэмжүүр юм”

3. Өнөө үед
Тºðèéí áèчèã àëü íü áàéõ, õýðýãëýæ áóé áèчèã ¿ñãýý
ñîëèõ, çºâ áèчèõ ä¿ðìèéã ººðчëºõ ýñýõ çýðýã íü ýõ
õýëíèéõýý òºëºº ãýñýí ýðäýìòýí ìýðãýä, ард иргэдèéí
çàéëøã¿é ñàíàà òàâèõ àñóóäàë ìºí.
Ãýâч ýíý òàëààð ÿðèõààñàà ºìíº, îäîî õýðýãëýæ áàéãàà,
òºðººñ áàòàëñàí, îðчèí öàãèéí õýëýõ¿éòýé õàðüöàíãóé
îéðõîí êèðèë áèчèã, ò¿¿íèé çºâ áèчèõ ä¿ðìèéã á¿õ íèéòýýð
ýçýìøèí, óòãà çîõèîëûí õýëíèéõýý çºâ áèчèõ õýì
õýìæýýã ç¿é ¸ñîîð áàðèìòëàõ òóõàé õýëýëöýõ íü þó
þóíààñ чóõàë áàéíà.

4. Нэг. Эгшиг авианд холбогдох д рэм
ү
Анх Сажа бандида Гунгаажалцан XIII
зууны тэртээ “З рхэн толт
ү
” хэмээх
монгол хэлний анхны хэлз йн бичигтээ
ү
эгшиг авиаг эр, эм гэж ангилсан.
ТОЛТ
“ЗҮРХНИЙ УГИЙН БҮДҮҮН СУДАС БҮХИЙ ХЭСЭГ”
“СЭТГЭЛИЙН УГ, САНААНЫ МУХАР”

5. Эр гэнд ы, эм гэнд ий залгана
ү ү
.
Хэлэхүйн цуваанд эгшиг зохицох ёс .
хаврын влийн
ө
газрыг ндэстний
ү
суртахууны дэшлэгийн
ү
ундаргыг мэндэлсний
дурсгалын ж жигчний
ү
учрыг х гж лсний
ө үү
жуулчдын н хдийнх
ө өө
морины х ндлэхийн
ү
сурталчилгааны рг мжл лийг
ө ө ө

6. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.
“ж, ч, ш” з л н гийг лэгч.
өө ө үү
багажийг жолоочийн багшийн
дунджийг сурагчийг оношийг
багтаамжийн байцаагчийн аашийг
сургамжийн халхавчийг ханшийг
удирдамжийг дасгалжуулагчийн хайлшийг
хадгаламжийн тайлбарлагчийг нухшийг
халамжийн хангагчийг маргаашийн
дурсамжийн хянагчийг тагшийг
завжийг захирагчийн булшийг
шавжийг хамтрагчийг баншийг

7. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.
“ь, и” б хий з л рс н гийг лэгч.
ү өө ө ө үү
байгаль – байгалийн салхи – салхийг
бодгаль – бодгалийн горхи – горхийг
хавь – хавийн анги – ангийн
завь – завийг тархи – тархийг
хуваарь – хуваарийг архи – архийг
зовуурь – зовуурийг гархи – гархийг
сонгууль – сонгуулийн банди – бандийн
сургууль – сургуулийн тамхи – тамхийг
дуурь – дуурийн хулхи – хулхийг
арав дахь – арав дахийг савхи – савхийг

8. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.

“н” гийг лэгчээр тусгаарласан
үү
тохиолдолд дээрх д рэм хэрэгжихг й.
ү ү
салхины, тархины,
тамхины, урхины,
горхины, архины
морины

9. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.
таваг – тавгийг гараг – гарагийн
бадаг – бадгийг аймаг – аймгийн
цахилдаг – цахилдгийгадаг – адгийн
цагираг – цагиргийг нутаг – нутгийн
сархинаг – сархинагийгшалбааг – шалбаагийг
сарьдаг – сарьдгийг баатарлаг – баатарлагийн
тангараг – тангаргийн баг – багийн
баясгалан – баясгалангийн гуниг – гунигийн
чулуулаг – чулуулгийг домог – домгийн

10. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.
Батаагийн, Баяраагийн, Хандаагийн
Хараагийн, Нараагийн, Сайханаагийн
байшин – байшингийн хун – хунгийн
саван – савангийн шаазан – шаазангийн
гандан – гандангийн тавцан – тавцангийн
шон – шонгийн яндан – яндангийн
лууван – луувангийн шуудан – шуудангийн
гурвалжин – гурвалжингийн

11. “ж, ч, ш, ь, и, г” –ээр т гсс н
ө ө
эр гэнд
ү
–ий залгана.
бага – багын найз баг – багийн тамирчин
хутга – хутгыг ирлэх хутаг – хутгийг ер х
өө
арга – аргыг олох араг – аргийг рэг
үү
халбага – халбагыг
дарга – даргын
тооллого – тооллогын
хундага – хундагыг
аварга – аваргын
ундарга – ундаргыг

12. Эр, эм эгшиг залгах д рэм
ү
эр г
ү
+ ы
эм г
ү
+ ий
ж, ч, ш, ь, и, г + ий

13. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Г + ЭЭ = Э Г
намар +ын=намрын өвөл+ийн=өвлийн
сурагчид+ын=сурагчдын дагавар+ын=дагаврын
учирсан+аас=учирснаас заавар+аар=заавраар
мэндэлсэн+ий=мэндэлсний учир+ыг=учрыг
шүүмжилсэн+ээс=шүүмжилснээс сайхан+ы=сайхны
илэрхийлдэг+ийг=илэрхийлдгийг ажил+ын=ажлын
төрөлхтөн+ий=төрөлхтний эрхтэн+ий=эрхтний

14. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Э + ЭЭ = Э
унага+ыг=унагыг хана+ын=ханын
домбо+ыг=домбыг шударга+ыг=шударгыг
ботго+ыг=ботгыг хурга+ыг=хургыг
сана+уул=сануул хана+ын=ханын
аварга+ын=аваргын азарга+ыг=азаргыг
ундарга+ын=ундаргын янзага+ыг=янзагыг
эрдэнэ+ийн=эрдэнийн багана+ын=баганын

15. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
Г + Г = ЭГЭГ
боловсор+л=боловсрол
нөхөд+д=нөхдөд+өө нөхдөдөө
сурагчид+д=сурагчдад сурагчдадаа
дуучид+д=дуучдад дуучдадаа
ажилчид+д=ажилчдад ажилчдадаа
ажиллагсад+д=ажиллагсдад ажиллагсдадаа
зорчигчид+д=зорчигчдодзорчигчдодоо
Эрхэм хүндэт үзэгчид ээ! Манай телевиз байнгын
үзэгчдэдээ зориулан дараах нэвтрүүлгүүдийг бэлтгэж
байна.

16. II. Гээгдэх эгшгийн дүрэм:
• Г + ЭЭ = Э Г
сурагчид+ын=сурагчдын, дагавар+ын=дагаврын,
учирсан+аас=учирснаас, шүүмжилснээс гэх мэт.
•Э + ЭЭ = Э
унага+ыг=унагыг, хана+ын=ханын, домбо+ыг
=домбыг, шударга+ыг=шударгыг гэх мэт.
•Г + Г = ЭГЭГ
боловсор+л-боловсрол, нөхөд+д-нөхдөд+өө=нөхдөдөө,
сурагчид+д-сурагчдад түрээсэл+х=түрээслэх
гэх мэт. түрээсэл нэ түрээсэлнэ

17. III. Гээгдэхг й эгшгийн д рэм
ү ү
Оноосон нэрийн эгшгийг гээхг й.
ү
Улаанбаатарын, Баян- нд р с, “
Ө ө өө
н д р
Ө өө ө
” сонинд,
“Инфо”-той, Т м р
ө ө
,
өө
Амараа
Харь гийн эгшгийг гээхг й.
ү ү
физикийн, менежерээр, Америкийн, математикийн
йлт нэрийн ‘’х’’-ийн мн х эгшиг гээхг й.
Ү ө ө ү
үз лэхээс, таниулахын, авчрахаар, харахын,
үү
хавахаар, хэлчихээс нь, анхааруулахын , явахыг

18. Гээгдэхг й эгшгийн д рэм
ү ү
“ж,ч,ш” -ээс бусад гийг лэгчийн дараа орсон
үү
з лр лэх рэгтэй “и” эгшгийг гээхг й.
өө үү үү ү
тамирын , амины, тахирыг, бохироос, ховилыг,
ажлын, учрыг, учраас, ажилчнаас, хашрыг,
халшраад
Т хэн уламжлалыг харгалзан бичдэг гсийн
үү ү
эгшгийг гээхг й.
ү
тэнхимийн, гарагийн, эриний, галавын, т л вийг
ө ө
Ялгах эгшгийг гээхг й.
ү
аргалын, хоногийг, нэрээс
ү
, ургацын, тунараад

19. Гээгдэхг й эгшгийн д рэм
ү ү
Эгшигт гийг лэгч эгшигг йдэхэд х рвэл
үү ү ү
гээхг й.
ү
самбарын, х д лм р р, з лбэрээс гэх мэт.
ө ө ө өө ү үү

Дараалсан 2 заримдаг гийг лэгч а
үү
рын
эгшиг гээхг й.
ү
н хц лийн,
ө ө
мэдсэний, бодогдсоноор гэх мэт.
Нэг гээс хоёр эгшиг
ү
гээхг й.
ү
эрдэнийн, янзагаар, ганзагын гэх мэт.

20. Ялгах эгшгийн д рэм:
ү
хэлний үзүүрийн: ана, хана, үнэ, хоно, сөнө
үнэр+ийг=үнэрийг, ханар+аад=ханараад
Н бүх эгшиг
хэлний угийн: ан, хан, хүн, хон, сөн
хоолойн: бага, тарга, торго,
хагал+аад=хагалаад, хоргол+оор=хорголоор
Г эр эгшиг
хэлний: баг, тараг, торог, мөнгө, мэнгэ

21. Чээж бичиг
жжигчний
ү
дунджийг
хуваарийн морины
нэрийг
ү
тангаргийн
тооллогын учрыг
шударга н хд д
ө ө өө

22. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
Та б хэнд амжилт х сье.
ү ү