Luận văn Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy Sơn

Đề tài miền núi là một trong những mảng đề tài lớn của
văn học Việt Nam hiện đại. Hiện thực và con người miền núi đã
được nhiều cây bút quan tâm, thể hiện và đạt được nhiều thành tựu.
Có thể nói, mảnh đất miền núi là nơi duy nất có sự hiện diện đầy đủ
văn hóa các dân tộc anh em. Đây cũng là một khu vực văn học đặc
biệt bởi có sự tham gia của người dân tộc thiểu số trong đội ngũ sáng
tác. Mỗi nhà văn khơi sâu vào một “nguồn mạch riêng” về số phận
và bản sắc của mỗi dân tộc để góp phần tạo nên tầm vóc chung của
văn xuôi hiện đại.
Nhiều thế hệ nhà văn bao gồm cả những tài năng từ miền xuôi
gắn bó máu thịt với miền núi như Tô Hoài, Mạc Phi, Nguyên Ngọc,
Ma Văn Kháng… đến những cây bút thuộc các vùng dân tộc như Đỗ
Bích Thuý, Niê Thanh Mai, Linh Nga Niê Kđăm v.v.. đều dành phần
lớn công sức và nhiệt huyết của mình cho đề tài miền núi. Hòa chung
vào dòng chảy của văn chương dân tộc, Cao Duy Sơn tạo ra một
“dòng chảy riêng” khiến cho dòng chảy chung đó “lớn”, “mạnh”, và
“đa dạng” hơn.

1. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG



HUỲNH TH Ị MỸ PHỤNG



THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TIỂU THUY ẾT
CAO DUY S ƠN

Chuyên ngành: V ăn học Việt Nam
Mã số : 60.22.34



TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ
KHOA HỌC XÃ H ỘI VÀ NHÂN V ĂN




Đà Nẵng – Năm 2013 https://lop3.vn/

2. Công trình được hoàn thành t ại
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG


Người hướng dẫn khoa h ọc: TS. Lê Th ị Hường



Phản biện 1: TS. Cao Xuân Ph ương

Phản biện 2: TS. H ồ Sỹ Nguyên



Luận văn đã được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn
tốt nghiệp Thạc sĩ Khoa h ọc xã hội và nhân v ăn tại Đại
Học Đà Nẵng vào ngày 25 tháng 05 n ăm 2013.






Có th ể tìm hiểu Luận văn tại:
- Trung tâm Thông tin-H ọc liệu, Đại học Đà Nẵng
- Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵnghttps://lop3.vn/

3. 1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Đề tài miền núi là m ột trong nh ững mảng đề tài lớn của
văn học Việt Nam hi ện đại. Hiện thực và con ng ười miền núi đã
được nhiều cây bút quan tâm, th ể hiện và đạt được nhiều thành t ựu.
Có thể nói, mảnh đất miền núi là n ơi duy nất có sự hiện diện đầy đủ
văn hóa các dân t ộc anh em. Đây cũng là m ột khu vực văn học đặc
biệt bởi có sự tham gia c ủa người dân tộc thiểu số trong đội ngũ sáng
tác. Mỗi nhà văn khơi sâu vào m ột “nguồn mạch riêng” v ề số phận
và bản sắc của mỗi dân tộc để góp ph ần tạo nên tầm vóc chung c ủa
văn xuôi hi ện đại.
Nhiều thế hệ nhà văn bao g ồm cả những tài n ăng từ miền xuôi
gắn bó máu th ịt với miền núi nh ư Tô Hoài, M ạc Phi, Nguyên Ng ọc,
Ma Văn Kháng… đến những cây bút thu ộc các vùng dân t ộc như Đỗ
Bích Thuý, Niê Thanh Mai, Linh Nga Niê K đăm v.v.. đều dành ph ần
lớn công s ức và nhiệt huyết của mình cho đề tài miền núi. Hòa chung
vào dòng ch ảy của văn chương dân t ộc, Cao Duy S ơn tạo ra một
“dòng ch ảy riêng” khi ến cho dòng ch ảy chung đó “lớn”, “mạnh”, và
“đa dạng” hơn.
1.2. Cao Duy S ơn được đông đảo bạn đọc biết đến với hàng
loạt truyện ngắn, tiểu thuyết, nhất là tiểu thuyết về đề tài miền núi có
tầm vóc x ứng đáng với số phận lịch sử của miền Tây B ắc. Hơn nửa
đời người gắn bó với mảnh đất Cao B ằng, hiện thực và con ng ười
nơi đây là ch ất liệu, là ngu ồn cảm hứng nghệ thuật vô tận cho nh ững
đứa con tinh th ần của ông. Đó là những chặng đường dài, là s ự kết
tinh thành t ựu của Cao Duy S ơn về đề tài dân t ộc và mi ền núi. Tác
phẩm của ông đã tạo được tiếng vang l ớn và đạt được nhiều giải
thưởng của Hội nhà văn Việt Nam.
1.3. Tìm hi ểu, nghiên c ứu về văn học miền núi, nh ất là với
những sáng tác do chính các tác gi ả người miền núi vi ết là một việc
làm có ý ngh ĩa thiết thực, góp ph ần khẳng định, giữ gìn và phát huy
bản sắc dân tộc của nền văn hóa Vi ệt Nam trong th ời kỳ hiện nay. https://lop3.vn/

4. 2
Chúng tôi ch ọn đề tài Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn
để nghiên c ứu với mong mu ốn đánh giá m ột cách h ệ thống tác ph ẩm
của Cao Duy S ơn, nhằm khẳng định sự đóng góp c ủa Cao Duy S ơn
và của mảng văn học miền núi trong thành t ựu đa dạng của văn xuôi
hiện đại.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Nh ững bài báo, công trình liên quan gián ti ếp đến đề
tài
Một số tác giả nghiên cứu đề tài miền núi có đề cập tác phẩm
của Cao Duy S ơn như : Nguyễn Chí Hoan, H ữu Thỉnh, Đỗ Đức, Lâm
Tiến…
Khi nhận xét về cá tính sáng t ạo của nhà văn Cao Duy S ơn,
Lâm Tiến viết: “Ông miêu t ả nhân vật dưới góc độ đời tư có số phận
riêng và m ột sự tự ý thức. Điều đó càng được thể hiện rõ trong
những truyện ngắn sau này c ủa ông(…). Nhà v ăn Lê Văn Thảo nhận
xét: “Cao Duy S ơn kể về cuộc sống của con ng ười miền núi, nh ưng
tác phẩm đã vượt ra khỏi ranh gi ới địa phận người dân tộc mà đạt
đến một ý nghĩa sâu xa h ơn- nỗi đau chung v ẫn hằn trong tâm th ức
con người”. Đỗ Đức qua bài vi ết trên Báo V ăn nghệ (2008) Ban mai
có một giọt sương nhận định: “Văn trong t ập này c ủa Cao Duy S ơn
giống tổ chim gáy ấy. Nó không c ầu kỳ thoáng đọc còn cảm thấy nó
quềnh quàng v ụng dại. Nhưng truyện nào c ũng có nh ững câu khi ến
người ta giật mình v ề sự sắc sảo trong quan sát cu ộc sống và g ọi nó
ra bằng chính ngôn ng ữ của người vùng mình” […]
Trong bài tr ả lời phỏng vấn của phóng viên Báo V ăn nghệ
quân đội, Chủ tịch Hội nhà văn Việt Nam H ữu Thỉnh nhận xét: “T ập
truyện ngắn Ngôi nhà x ưa bên su ối của Cao Duy S ơn đem đến cho
người đọc mảng sống đậm đặc, tươi ròng v ề những con ng ười miền
núi, vừa cổ kính vừa hiện đại, mộc mạc, chân chất”[61, tr.52]
2.2. Nh ững bài báo, công trình đề cập thế giới nghệ thuật
tiểu thuyết Cao Duy S ơn https://lop3.vn/

5. 3
Bên cạnh những bài nh ận xét chung v ề sự nghiệp và tiểu
thuyết đề tài miền núi của Cao Duy S ơn, vẫn có nhi ều ý kiến riêng
về từng tác phẩm cụ thể.
Ngay từ khi mới ra đời, Đàn trời đã tạo ra nh ững luồng
tranh lu ận khác nhau. Khi nói v ề tiểu thuyết Đàn trời, trong Cõi nhân
gian nh ư cổ tích, Nguyễn Chí Hoan nh ận xét: “Ch ủ đề của cuốn tiểu
thuyết được khai tri ển song song trên hai tuy ến thời gian quá kh ứ,
hiện tại(…). B ằng cách ấy, tiểu thuyết này kể cho chúng ta nghe m ột
câu chuy ện cổ tích qua một phiên b ản hiện đại.” [11, tr. 29]
So với Đàn trời, Chòm ba nhà chưa thật sự thu hút được sự
quan tâm c ủa bạn đọc. Đến nay, chúng tôi ch ỉ thu thập được bài nhận
xét về Chòm ba nhà của Lâm Ti ến. Theo tác gi ả bài viết: “Với sự
hiểu biết sâu rộng, với sự tìm tòi, khám phá không m ệt mỏi của tác
giả, nên nh ững nhân v ật, những tình ti ết, những sự kiện, những hiện
tượng chồng chéo trong Chòm ba nhà không l ặp lại những người đi
trước, những người cùng th ời, cũng như không t ự lặp lại mình” (Báo
Việt Nam. Net).
Đối với tác ph ẩm Người lang thang , Nguyên Ng ọc đã nhận
xét là tác ph ẩm văn xuôi dân t ộc thiểu số đầu tiên th ể hiện rõ ý th ức
soi chiếu nhân v ật ở góc độ đời tư với ngôn ng ữ đậm chất văn xuôi,
tiểu thuyết Người lang thang được đánh giá là “có nh ững dấu hiệu
mới”. Còn đối với Lâm Ti ến thì th ể hiện rõ dấu hiệu của một tiểu
thuyết hiện đại.
2.3. Nhìn chung, v ấn đề thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao
Duy Sơn chưa có công trình nào đề cập một cách toàn di ện, hệ
thống. Trên c ơ sở tổng hợp, tiếp thu ý ki ến của các tác gi ả trên,
chúng tôi c ố gắng đặt một cái nhìn bao quát, h ệ thống để đi vào tìm
hiểu cụ thể giá trị của các tiểu thuyết viết về miền núi của Cao Duy
Sơn về phương diện nội dung và ngh ệ thuật…. Trên c ơ sở đó, khẳng
định được phong cách ngh ệ thuật cũng như vị trí của Cao Duy S ơn
trong thành t ựu văn học dân tộc.

https://lop3.vn/

6. 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên c ứu
3.1. Đối tượng nghiên c ứu
Đối tượng nghiên c ứu của luận văn là tiểu thuyết của Cao
Duy Sơn. Cụ thể là các tác ph ẩm sau:
- Ti ểu thuyết Người lang thang – NXB H ội nhà văn ( giải
thưởng Giải A của Hội đồng văn học dân tộc miền núi H ội nhà văn
Việt Nam, 1993)
- Ti ểu thuyết Đàn trời - NXB V ăn hóa Dân t ộc ( giải
thưởng Giải A của Hội Văn học nghệ thuật các dân t ộc thiểu số Việt
Nam,2007)
- Ti ểu thuyết Chòm ba nhà – NXB Lao động, 2009
3.2. Phạm vi nghiên c ứu
Lu ận văn khảo sát th ế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy
Sơn trên bình di ện nhân v ật; nội dung ph ản ánh và ph ương thức biểu
hiện.
4. Phương pháp nghiên c ứu
- Ph ương pháp th ống kê – h ệ thống: Phạm vi kh ảo sát của
luận văn mang tính khái quát. Do đó, sử dụng phương pháp th ống kê
- hệ thống sẽ giúp cho vi ệc nghiên c ứu thuận lợi hơn khi tổng hợp
vấn đề. Mặt khác, ph ương pháp này s ẽ giúp xác định vị trí của đối
tượng nghiên c ứu (tác phẩm, tác gi ả tiểu thuyết đề tài miền núi).
- Ph ương pháp so sánh: Trong quá trình kh ảo sát, chúng
tôi có đối chiếu, so sánh v ới một số nhà văn miền núi gần gũi khác
để tìm ra nh ững nét t ương đồng cũng như những đóng góp riêng c ủa
Cao Duy S ơn
5. Đóng góp của luận văn
5.1. Luận văn cung c ấp một cái nhìn khái quát và h ệ thống
về thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn trên ph ương diện nội
dung phản ánh và hình th ức thể hiện
5.2. Lu ận văn khẳng định sự đóng góp c ủa tiểu thuyết Cao
Duy Sơn trong thành t ựu của văn xuôi đề tài miền núi c ũng như
trong tiến trình v ận động, phát tri ển của văn học hiện đại. Mặt khác, https://lop3.vn/

7. 5
luận văn là một trong nh ững tài li ệu tham kh ảo cho vi ệc tìm hi ểu về
tiểu thuyết đề tài miền núi nói riêng và v ăn học miền núi nói chung.
6. Cấu trúc lu ận văn
Ngoài ph ần Mở đầu và Kết luận, Tài li ệu tham kh ảo, Nội
dung chính c ủa luận văn gồm 3 chương:
Ch ương 1: Tiểu thuyết Cao Duy S ơn trong ngu ồn chung
của văn xuôi vi ết về miền núi sau 1975
Ch ương 2: Hiện thực cuộc sống và con ng ười trong ti ểu
thuyết Cao Duy S ơn
Ch ương 3: Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn
từ phương thức thể hiện

Chương 1
TIỂU THUY ẾT CAO DUY S ƠN TRONG NGU ỒN CHUNG
CỦA VĂN XUÔI VI ẾT VỀ MIỀN NÚI SAU 1975
1.1. Khái l ược diện mạo văn xuôi vi ết về miền núi sau
1975
T ừ sau 1975, đất nước được độc lập, văn học có nhi ều thay
đổi đáng kể. Hòa chung vào xu th ế phát tri ển của văn học dân tộc,
văn xuôi mi ền núi cũng đang từng bước đổi mới để khẳng định được
vị trí của mình. Nhi ều tác ph ẩm văn xuôi giành được giải thưởng văn
học cao trong n ước và qu ốc tế những năm gần đây lại là các tác
phẩm viết về miền núi. Đội ngũ nhà văn viết về miền núi ngày càng
đông đảo, tạo nên sự phát tri ển đồng bộ của văn xuôi mi ền núi trong
sự vận động chung c ủa văn học dân tộc.
1.1.1. Nh ững tác gi ả người Kinh vi ết về miền núi
D ẫu không sinh ra ở những miền cao, nh ưng nhiều nhà v ăn
xem mi ền núi là m ảnh đất của chính mình, và “vi ết văn giống như
một cuộc viễn du về cội nguồn, cuộc viễn du về xứ sở mình sinh ra,
lớn lên và tr ưởng thành”. Đội ngũ sáng tác trong giai đoạn trước mà
tài năng đã được khẳng định tiếp tục sáng tác v ề miền núi và g ặt hái https://lop3.vn/

8. 6
được nhiều thành công. Đó là Tô Hoài v ới Họ Giàng ở Phiềng Sa
(1984); M ạc Phi với tiểu thuyết Rừng động (tập 2, xuất bản 1977);
Ma Văn Kháng v ới Vùng biên ải (1983)…
Ngoài ra còn có m ột số tác giả khác nh ư Đoàn Hữu Nam,
Hà Đức Toàn, Nguy ễn Khắc Đãi với Chớp núi (1998), H ồ Thủy
Giang v ới Nhà có n ăm người (2008), Nguy ễn Hữu Nhàn v ới Rừng
cười (2008), T ống Ngọc Hân v ới Khu vườn yên tĩnh (2009), Đỗ Kim
Cuông, Lê V ăn Thiềng, Phù Ninh, Đinh Công Di ệp, Nguy ễn Văn
Cự, Hoàng Vi ệt Quân, Ng ọc Phượng, Phạm Duy Ngh ĩa…
1.1.2. Nh ững tác gi ả dân tộc thiểu số viết về miền núi
Trong giai đoạn này, các tác gi ả dân tộc thiểu số tiếp tục đổi
mới để bắt kịp xu th ế của thời đại. Nhà v ăn Nông Vi ết Toại với
truyện ngắn Hăn Phi, Ng ần muộc, Chài v ệ quốc đoàn. Mã A L ềnh
với hai tập truyện kí: Có một con đường, Rong ru ổi vùng cao . Vi Thị
Kim Bình, Vi H ồng, Triều Ân, Nông Minh Châu ti ếp tục khám phá
cuộc sống của những con ng ười mới ở vùng cao. Vi H ồng viết Niềm
vui (1979), Chiếc khăn màu xanh (1987); Hoàng H ạc với tập truyện
kí Hạt giống mới (1983), ti ểu thuyết Sông gọi (1986). Ngoài ra còn
có thêm m ột số tên tuổi mới như Sa Phong Ba (ng ười dân tộc Thái ở
Sơn La), Y Điêng (Tây Nguyên). Sa Phong Ba b ắt đầu viết từ 1971
và tập hợp lại trong t ập truyện ngắn Những bông ban tím (1983).
Truyện ngắn của ông ph ản ánh tinh th ần làm ch ủ tập thể, xây dựng
hợp tác xã ở vùng nông thôn mi ền núi. Y Điêng vẫn miệt mài bên
dòng H’linh v ới tập truyện dài Hơ Giang (1978), Drai H’ling đi về
phía ánh sáng (1985)…
Nhìn chung, sau 1975, v ăn xuôi mi ền núi chuy ển sang m ột
bước phát tri ển mới, cao hơn về chất lượng, đông hơn về đội ngũ và
phong phú h ơn về phạm vi ph ản ánh hi ện thực cuộc sống. Về mặt
nghệ thuật thể hiện, văn xuôi đề tài miền núi đã có sự thay đổi, tìm
tòi. Trong ngh ệ thuật xây dựng cốt truyện, nhân v ật, ngôn ng ữ, giọng
điệu, văn phong, không gian, th ời gian… mang đặc điểm của tư duy
nghệ thuật hiện đại. Yếu tố văn hóa dân gian hi ện đại, yếu tố kì ảo,
nghịch dị, sắc thái hi ện đại trong cách nhìn nh ận, khám phá, miêu t ả https://lop3.vn/

9. 7
cuộc sống, con ng ười đã xuất hiện. Những thay đổi này đã mang đến
sự phong phú cho v ăn học và trong cách nhìn nh ận, khám phá đời
sống.
1.2. Đóng góp c ủa Cao Duy S ơn trong ngu ồn chung
1.2.1. Quan ni ệm về văn chương
Cao Duy S ơn là một nhà văn kiên trì v ới đề tài miền núi.
Tác phẩm của ông đều bắt nguồn từ tình cảm gắn bó với quê hương
và con ng ười miền núi. Theo ông: “ Viết văn nhất định phải có sự ám
ảnh. Không có s ự ám ảnh sẽ không th ể nào tạo ra được một tác
phẩm, vì m ọi cái đều trở nên hời hợt”. Đó là lý do vì sao các tác
phẩm của ông gắn chặt với vùng đất quê hương, với đề tài miền núi.
Cao Duy S ơn quan ni ệm: “Văn chương đó là một chuyến đi
dài. Chuy ến đi ấy, chỉ khi nào ng ười viết dừng lại, không còn s ống
nữa, thì m ới biết đâu là tác ph ẩm hay nh ất của đời người cầm bút ấy.
Mình đã viết về vùng đất mình được sinh ra, l ớn lên, g ắn bó su ốt
mấy chục năm đầu đời đầy ắp những kỷ niệm. Bây gi ờ viết ra, mình
thấy vui, vì qua đó, đã có nhiều người hơn biết, nhiều người tìm về
cái lũng Cô S ầu heo hút c ủa mình. Mình đã giới thiệu được vùng quê
nghèo khó ấy, ghi danh nó trong v ăn học”.
1.2.2. Hành trình sáng t ạo
Trong s ố những nhà v ăn gặt hái được nhiều thành công ở
mảng đề tài viết về miền núi, được biết đến nhiều hơn cả là nhà v ăn
Cao Duy S ơn (sinh 1956, dân t ộc Tày, Cao B ằng). Cao Duy S ơn là
nhà văn thành công ở cả hai mảng: truy ện ngắn và tiểu thuyết. Sau
tập truyện ngắn Những đám mây hình ng ười (2002) là Ngôi nhà x ưa
bên suối (truyện ngắn, 2007) - tác ph ẩm đoạt Giải thưởng Hội nhà
văn Việt Nam n ăm 2008, sau đó là Giải thưởng Văn học ASEAN
năm 2009. Ngay n ăm sau, ông ra ti ếp tập truyện ngắn Người chợ
(2010). N ổi bật nhất ở thể loại tiểu thuyết là Đàn trời (2006) nh ận https://lop3.vn/

10. 8
Giải thưởng Hội văn học Nghệ thuật các Dân t ộc Thiểu số Việt Nam,
sau đó là Chòm ba nhà (2009).
1.2.3. V ị trí của Cao Duy S ơn trong v ăn xuôi mi ền núi
Khi Cao Duy S ơn bước vào làng v ăn và “d ấn thân” vào đề
tài miền núi thì trên v ăn đàn văn học Việt Nam đã sừng sững với
nhiều tên tu ổi lớn như Tô Hoài, Nguyên Ng ọc, Mạc Phi. Th ế nhưng
nhà văn vẫn “chung th ủy” với “mảnh đất giản dị” đó. Cao Duy S ơn
đã đóng góp h ết sức to lớn đối với mảng văn học dường như còn
được ít chú ý này.
V ới rất nhiều truyện ngắn và tiểu thuyết viết về miền núi,
Cao Duy S ơn đã khẳng định được bước phát tri ển vượt bậc của văn
xuôi mi ền núi. Các tác ph ẩm của ông d ựng lại một thời kỳ thăng
trầm của đồng bào phía B ắc. Cuộc sống của con ng ười miền núi với
những phong t ục tập quán đặc trưng hiện lên chân th ực và sinh động
hơn bao gi ờ hết. Tác ph ẩm của Cao Duy S ơn còn hướng đến số phận
và bi kịch của mỗi con ng ười trong cu ộc sống thường nhật khiến cho
bức tranh mi ền núi hoàn thi ện hơn. Với Đàn trời, nhà văn để lại một
ấn tượng sâu s ắc về những con người miền núi trong th ời kỳ đổi mới.

Chương 2
HIỆN THỰC CUỘC SỐNG VÀ CON NG ƯỜI TRONG TI ỂU
THUYẾT CAO DUY S ƠN
2.1. Bức tranh hiện thực miền núi đa dạng
V ăn học nói chung và ti ểu thuyết nói riêng bao gi ờ cũng
phản ánh hi ện thực cuộc sống qua nh ững xung đột trong xã h ội và
xung đột trong t ư tưởng, tình c ảm con ng ười. Một trong nh ững nội
dung của tiểu thuyết viết về miền núi sau n ăm 1975 th ường phản ánh
đó là những xung đột trong đời sống xã hội miền núi.
2.1.1. Nh ững xung đột đời sống
* Xung đột lịch sử - dân tộc https://lop3.vn/

11. 9
Xung đột lịch sử dân tộc là những xung đột xảy ra trong
thời kỳ chiến tranh. Ki ểu xung đột này xu ất hiện trong Người lang
thang, Đàn trời, Chòm ba nhà . Cuốn tiểu thuyết đã tập trung tái hi ện
lại những biến động và th ăng trầm của một thời kỳ lịch sử Tây Bắc.
Người lang thang phản ánh m ột chặng đường đấu tranh cách m ạng
của đồng bào mi ền núi để giành độc lập và xây d ựng cuộc sống mới.
Từ hiện thực đó, bản lĩnh và sức sống bất diệt của mảnh đất Tây B ắc
và con người nơi đây được thăng hoa.
Có th ể thấy các ti ểu thuyết viết về miền núi của Cao Duy
Sơn đã làm sống lại bức tranh đời sống hiện thực mang tính ch ất sử
thi. Đó là con đường của các dân t ộc miền núi phía B ắc làm cu ộc đổi
đời mỗi cộng đồng dân t ộc từng bước tiến tới ấm no, h ạnh phúc và
văn minh .
* Xung đột đời tư -thế sự
Bên c ạnh những xung đột lịch sử thì ngay trong b ản thân
mỗi con ng ười, mỗi gia đình đều đang tiềm ẩn những xung đột bên
trong. Xung đột đời tư chuyển hóa thành nh ững xung đột nội tâm sâu
sắc, quyết liệt trong m ỗi con ng ười và tạo nên chi ều sâu cho tác
phẩm.
Ti ểu thuyết Cao Duy S ơn không chú tr ọng vào vi ệc phản
ánh con ng ười mang g ương mặt xã hội cộng đồng mà đi sâu vào th ế
giới nội tâm, khát v ọng hạnh phúc c ủa con ng ười cá nhân. Ph ản ánh
con người đời thường mang s ố phận riêng. Do đó, vấn đề tình yêu,
hôn nhân, gia đình, tình d ục, thiện, ác; nh ững trạng thái c ảm xúc nh ư
đau khổ, yêu th ương, đam mê, khát v ọng… được phản ánh nh ư một
cách đi tìm vị trí và giá tr ị của con ng ười. Số phận con ng ười cá nhân
đặc biệt là người phụ nữ được đặt trong m ối quan h ệ với cộng đồng,
xã hội và được lý giải phù hợp.
Trong tác ph ẩm của Cao Duy S ơn, xung đột còn ở sự lựa
chọn những giá tr ị đạo đức của con ng ười. Cao Duy S ơn thông qua
các mảnh đời day dứt nhiều về trách nhi ệm, bổn phận, lương tâm,
đạo đức để nói những điều vượt ra ngoài nhân v ật đó là sự đấu tranh
xung đột giữa thiện và ác, cái h ữu hạn và vô h ạn của cõi đời. Khi https://lop3.vn/

12. 10
phản ánh nh ững xung đột thế sự đời tư, nhà văn sử dụng nhiều ám
dụ, biểu tượng tạo nên s ự đa nghĩa, tính đa thanh c ủa hình t ượng
trong tác ph ẩm (Đàn trời).
2.1.2. Sinh ho ạt văn hóa dân t ộc
Th ế giới nghệ thuật trong các ti ểu thuyết về đề tài miền núi
có sức hấp dẫn và cuốn hút riêng b ởi vẻ đẹp tâm h ồn và bản sắc dân
tộc của người miền núi qua nh ững câu chuy ện đầy giá trị nhân v ăn.
Tây Bắc càng quy ến rũ và bí ẩn với nhiều sắc màu v ăn hóa c ủa các
dân tộc anh em. Là m ột nhà v ăn sống, gắn bó với thị trấn Trùng
Khánh – Cao B ằng, Cao Duy S ơn am hi ểu sâu sắc và tường tận bản
sắc văn hóa c ủa con ng ười nơi đây. Từ đó, Cao Duy S ơn chắt lọc
những tinh túy c ủa văn hóa các dân t ộc, nhất là dân t ộc Tày để tạo
nên một không gian v ăn hóa đặc sắc với tấm lòng trân tr ọng và tự
hào về những giá tr ị văn hóa c ổ truyền. Hình ảnh dòng sông Dâng,
thác Đàn trời trở đi trở lại trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn như một
biểu tượng văn hóa đầy ám ảnh. Ngu ồn nước tô điểm cho v ẻ đẹp của
rừng núi. Con ng ười vùng cao ngh ĩa tình với cả thiên nhiên.
Cao Duy S ơn xây d ựng không gian xã h ội miền núi mang
đậm bản sắc Tày v ới những phong t ục: Chợ tình, tục lệ khai vài
xuân, tục cướp vợ, tục trốn nhà ch ồng về nhà mẹ đẻ, tục lượn then
của trai gái…: “Ti ếng lượn then là s ợi “khau th ương” “khau Tài” trói
lời nguyện ước trăm năm. Muốn lấy được lời hát của bạn gái mình
động lòng nh ớ thương, trai Tày ph ải cầm khăn tay trắng phất qua đầu
ba lần, cùng v ới một tiếng hú cất lên thống thiết làm hiệu”.
B ước chân vào th ế giới nghệ thuật tiểu thuyết của Cao Duy
Sơn, người đọc sẽ bắt gặp bản sắc miền núi làm nên cái h ồn dân tộc
qua những câu chuy ện đầy tính nhân v ăn. Đó là những đặc trưng văn
hóa như trang ph ục, ẩm thực, lễ hội vui ch ơi hay cúng t ế, những tập
tục sinh ho ạt cộng đồng… của người dân mi ền núi.
Ti ểu thuyết của Cao Duy S ơn còn ph ản ánh th ực trạng bản
sắc văn hóa c ủa nhiều dân tộc thiểu số đang có nguy c ơ mai m ột,
biến mất do nhi ều yếu tố tác động từ ảnh hưởng của văn hóa ngo ại
lai. Một số giá trị văn hóa truy ền thống chưa phù h ợp với cuộc sống https://lop3.vn/

13. 11
hiện đại vì giới hạn nhận thức cũng như cơ hội tiếp cận với đời sống
văn minh tiên ti ến, các lo ại hình v ăn hóa hi ện đại còn h ạn chế.
Nhưng trong t ư tưởng của người viết, dù thế nào thì mi ền núi tr ước
sau vẫn là “một xứ sở gói trong mây tr ắng, xa vời những ham h ố, xảo
thuật, mưu mô. M ột vương quốc lí tưởng để thanh l ọc tâm h ồn,
nguyên s ơ như bãi cải nương nở vàng, đắng ngọt, sạch tinh, không
biết đến mùi v ị gì ngoài h ương đất”.
2.2. Con ng ười miền núi trong quan ni ệm nghệ thuật của
Cao Duy S ơn
2.2.1. Con ng ười bi kịch
Bi k ịch là một thể loại văn học. Trong đó, nhân v ật là những
con người cao th ượng, nhưng đã phạm phải những hành động bi
kịch. Hậu quả của hành động bi kịch thường là bi th ảm. Nhân v ật ý
thức sâu sắc nỗi đau, hành động của chính mình khi hành động kết
thúc. Sự đau đớn về tinh thần sâu sắc đến mức có thể khiến nhân v ật
tìm đến cái chết.
Phản ánh con ng ười, đi sâu vào th ế giới tình cảm, tâm h ồn
của con ng ười nhằm làm n ổi rõ thân ph ận của con ng ười là nội dung
chính của tiểu thuyết viết về miền núi của Cao Duy S ơn. Con ng ười
được phản ánh không ch ỉ có niềm vui, ni ềm hạnh phúc mà c ả những
nỗi đau trăn trở riêng trong nh ững mối quan h ệ hẹp và riêng t ư như
tình yêu, hôn nhân, gia đình, dòng t ộc và cả trong nh ững mối quan
hệ rộng với cộng đồng, xã hội, tự nhiên. Con ng ười bi kịch trở thành
phổ biến trong v ăn xuôi đề tài miền núi. Ng ười chịu nhiều bi kịch,
nhiều đau thương, mất mát nhất là những người phụ nữ.
Cu ộc đời của những con ng ười này làm nên m ột Tây B ắc
nhiều yêu th ương nghĩa tình nh ưng bên c ạnh đó là ph ản ánh th ực
trạng đời sống còn nhi ều khó kh ăn và thi ệt thòi. N ỗi khổ của người
phụ nữ còn được biểu hiện đến tận cùng trong cu ộc đời riêng b ởi
những quan ni ệm đạo đức mà họ tự trói bu ộc cho mình nh ư một tín
điều thiêng liêng không được phạm phải.
2.2.2. Con ng ười bản năng https://lop3.vn/

14. 12
Khi đi sâu vào khám phá đời sống tâm h ồn của con ng ười
miền núi, Cao Duy S ơn rất chú tr ọng tới yếu tố tự nhiên trong b ản
thân mỗi con ng ười. Con ng ười bản năng là sản phẩm của lối sống
hoang dã và mê mu ội. Thang và Thín ( Đàn trời) được gọi là thằng, là
nó hay đám dân tr ộm cướp giết người không ghê tay. Nó ch ưa bao
giờ được thừa nhận là con ng ười.
Khi vi ết về con ng ười bản năng, nhà v ăn chú tr ọng tới bản
năng tính dục của họ. Nhà văn tìm cách để cắt nghĩa và lý gi ải vấn đề
này một cách sâu s ắc.
2.2.3. Con ng ười tự ý thức
N ếu trong v ăn học viết về miền núi tr ước năm 1975, con
người tích cực là những con ng ười anh hùng, con ng ười mang trong
mình ý th ức trách nhi ệm giải phóng dân t ộc, con ng ười yêu nước, thì
văn học viết về miền núi của các tác gi ả thuộc thế hệ nhà văn sau
năm 1975 l ại xây dựng hình ảnh con ng ười tích c ực là con ng ười
dựng xây, con ng ười gắn với hoàn c ảnh, biết đấu tranh v ượt qua
hoàn cảnh để hoàn thi ện chính mình.
Nh ững người trí thức được đặt trong điều kiện khắc nghiệt
của mỉền núi, trên ranh gi ới mong manh gi ữa cao th ượng và th ấp
hèn, giữa lòng hi sinh và c ơ hội thực dụng, giữa ý chí, lý t ưởng và
tủn mủn nhỏ nhen, gi ữa bản năng và lý trí, đạo đức… của con ng ười
để làm nổi rõ tính cách con ng ười. Trong cu ộc chiến ấy, con ng ười
phải luôn đấu tranh v ới chính mình, t ự dò dẫm trong muôn ngàn ng ả
rẽ của xã hội hiện đại để giữ lại phần người trong sáng trong con
người.
Xây d ựng tâm tr ạng của con ng ười tự ý thức với khát v ọng
tự hoàn thi ện, nhà v ăn thường đặt nhân v ật vào nh ững mối quan h ệ
xã hội ngột ngạt. Cùng v ới nó là không gian thu h ẹp, chật chội, tù
túng. Đối lập với nó là không gian r ộng lớn, tĩnh lặng, ngằn ngặt màu
xanh của cây của suối. Không gian này là ch ốn đi về bình yên c ủa
tâm hồn con người.
Đa dạng hóa các ki ểu dạng nhân v ật, tiểu thuyết của Cao
Duy Sơn phản ánh m ột xã hội miền núi đang âm th ầm biến đổi dữ https://lop3.vn/

15. 13
dội và sâu s ắc. Đây cũng là tín hi ệu đổi mới về nội dung ph ản ánh
của tiểu thuyết đề tài miền núi sau 1975. Ti ểu thuyết đề tài miền núi
đang dần hoàn thi ện vai trò c ủa nó để phát tri ển cao hơn. Cảm quan
về hiện thực và cảm quan v ề con ng ười đã đánh dấu sự đổi thay
trong nội dung c ủa tiểu thuyết đề tài miền núi. Khi n ội dung c ủa thể
loại thay đổi sẽ kéo theo s ự thay đổi hình th ức nghệ thuật, thay đổi
về cấu trúc th ể loại, ngôn ng ữ và giọng điệu.
Chương 3
THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TIỂU THUY ẾT CAO DUY S ƠN TỪ
PHƯƠNG TH ỨC THỂ HIỆN
3.1. Không gian, th ời gian ngh ệ thuật
3.1.1. Không gian ngh ệ thuật
Không gian ngh ệ thuật luôn g ắn liền với cảm xúc và ý ngh ĩa
nhân sinh. Trong các tác ph ẩm của Cao Duy S ơn, không gian ngh ệ
thuật vừa là phương thức tồn tại, biểu đạt thế giới nghệ thuật, vừa là
hình tượng nghệ thuật để tái tạo đời sống. Văn phong Cao Duy S ơn
thiên về lối phân tích c ặn kẽ các trạng thái tâm lý, tâm tr ạng của nhân
vật. Vì vậy, các nhân v ật chìm trong dòng ch ảy ý thức. Cho nên,
không gian chi ếm ưu thế trong truy ện là không gian tâm tr ạng, hồi
tưởng, song hành cùng v ới không gian hi ện thực. Như vậy, cả hai
không gian ấy có tính ch ất hỗ trợ đắc lực cho nhau
*Không gian hi ện thực
Hiện thực cuộc sống chính là m ảnh đất màu m ỡ để nhà văn
sáng tạo nên nh ững tác ph ẩm mang đậm tính ch ất hiện thực. Và trên
khoảng không gian hi ện thực ấy, nhà v ăn mới nâng t ầm khái quát tác
phẩm của mình. Cao Duy S ơn là một cây bút dân t ộc thiểu số, cuộc
sống hiện thực miền núi phong phú và đa dạng đã cho ông m ột sức
sống để thử bút và tung phá. Không gian hi ện thực trong tác ph ẩm
của Cao Duy S ơn bao gồm không gian mi ền núi và không gian đồng
bằng. Hai l ớp không gian đều có ý ngh ĩa biểu hiện cuộc đời, số phận https://lop3.vn/

16. 14
nhân vật, phản ánh m ột phương diện riêng trong s ố phận, tư tưởng
của con người.
Không gian hi ện thực trong sáng tác Cao Duy S ơn bao gồm
không gian c ủa những miền quê yên t ĩnh nhưng đầy trăn trở và
không gian c ủa đô thị náo nhi ệt, ồn ào nhưng tẻ nhạt. Nếu như không
gian mi ền núi bình l ặng, có lúc tù đọng thì không gian đô thị trong
sáng tác Cao Duy S ơn lại ồn ào, náo nhi ệt, là chốn giàu sang và n ơi
đó có nh ững con ng ười chỉ biết đến những đồng tiền xanh đỏ. Đó là
những hình ảnh không gian có ch ức năng biểu đạt một vùng đất
đang vận động và ít nhi ều biến động, phù hợp với các kiểu con người
trăn trở về thân phận và số phận của mình.
* Không gian tâm t ưởng
Cùng với không gian hi ện thực, trong ti ểu thuyết Cao Duy
Sơn, không gian tâm t ưởng cũng được tác gi ả làm nổi bật, tạo nên
những hình t ượng nghệ thuật. Đọc tiểu thuyết Cao Duy S ơn, một câu
hỏi được đặt ra là: con ng ười sẽ làm gì khi cu ộc sống của họ bị dồn
nén trong không gian khép kín c ủa miền núi ho ặc đô thị? Các ti ểu
thuyết của ông đều đầy ắp các hình ảnh không gian được gợi lên từ ý
nghĩ, sự hồi tưởng hoặc khát v ọng của nhân vật.
Có th ể nói, không gian tâm t ưởng xuất hiện nhiều trong
mảng sáng tác vi ết về đề tài miền núi của Cao Duy S ơn. Những ký
ức đồng hiện luôn song hành cùng không gian tâm tr ạng. Dẫu còn có
nhiều vùng, mi ền, nhiều kiểu không gian khác trong th ế giới nghệ
thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn, nhưng về cơ bản nhà v ăn đã tổ chức
thành công không gian hi ện thực và không gian tâm tr ạng để làm nổi
bật một thế giới nhân v ật đa dạng. Hai m ảng không gian này b ổ trợ
và cùng góp ph ần tạo nên th ế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy
Sơn.
3.1.2. Th ời gian nghệ thuật
Th ời gian ngh ệ thuật là một hình tượng nghệ thuật sản phẩm
sáng tạo của nhà văn, nhằm biểu hiện ý đồ sáng tạo và là bi ểu tượng
mang tính quan ni ệm của nhà văn về cuộc đời và về con ng ười. Với
tư cách m ột phạm trù th ẩm mỹ, thời gian c ũng được sắp xếp, bố trí https://lop3.vn/

17. 15
theo dụng ý của tác giả nhằm tạo nên m ột kết cấu chặt chẽ, góp ph ần
làm nổi bật giá trị thẩm mỹ của tác ph ẩm. Trong ti ểu thuyết Cao
Duy Sơn có hai m ảng thời gian ch ủ yếu, đó là thời gian ký ức và thời
gian đồng hiện.
* Thời gian ký ức
Đây là dòng th ời gian ch ủ lưu khi Cao Duy S ơn viết về đề
tài miền núi. H ầu hết các tiểu thuyết viết về đề tài này c ủa ông đều
có sự xuất hiện thời gian ký ức và hoài ni ệm, hoài ni ệm về một thời
quá khứ oanh liệt, hạnh phúc nh ưng cũng rất đỗi đau thương.
Trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn, chiến tranh đã đi qua nh ưng
những ký ức về chiến tranh v ẫn còn h ằn sâu trong m ỗi trái tim c ủa
những người lính. Th ường trong ti ểu thuyết, nhà v ăn dẫn dắt
người đọc đi từ hiện tại, sau đó lội ngược dòng v ề quá khứ với những
hồi ức của nhân v ật chính. Và ký ức của những hoài ni ệm lại hiện về
nguyên sơ trong từng khoảnh khắc sống của nhân vật.
Quãng đời quá kh ứ đối với các nhân v ật trong ti ểu thuyết
Cao Duy S ơn dẫu có ch ứa đựng những đau thương thì v ẫn là quãng
đời đẹp hơn cả. Vì thế, họ thường có nhu c ầu ngược thời gian để
được sống lại cái th ời khắc có ý ngh ĩa nhất của cuộc đời mình.
Không tìm được tiếng nói đồng điệu với những người xung quanh
trong cu ộc sống trần trụi, họ neo ý th ức của mình v ề quá kh ứ để
được an ủi, để chạy trốn cảm giác lạc lõng ở thời hiện tại.
Th ời gian ký ức, hoài ni ệm là hình t ượng nghệ thuật xuất
hiện trong sáng tác Cao Duy S ơn để chuyển tải ý đồ nghệ thuật của
nhà văn. Xây d ựng thời gian ký ức, hoài ni ệm bằng cách t ạo ra sự
đối lập giữa hai mảng quá kh ứ và hiện tại, qua sự hồi tưởng, nhà v ăn
đã đi sâu vào khám phá th ế giới tâm hồn con người.
* Thời gian đồng hiện
Th ủ pháp đồng hiện thời gian v ới những mảng quá kh ứ-
hiện tại đan xen đã tạo nên m ột sự thay đổi độc đáo trong k ết cấu tiểu
thuyết thời hiện đại. Đó cũng là m ột sự phá cách trong sáng tác c ủa
nhà văn đương đại. Với Cao Duy S ơn thời gian đồng hiện trong sáng
tác của ông nh ư một thủ pháp ngh ệ thuật độc đáo. Qúa kh ứ- hiện tại https://lop3.vn/

18. 16
đan xen nhau tạo nên những khoảng sâu trong tâm h ồn nhân vật. Hầu
như sáng tác c ủa Cao Duy S ơn đều đi theo mô hình: hi ện tại- quá
khứ- hiện tại. Có lúc hi ện tại và quá kh ứ cứ đan xen vào nhau, nhân
vật ở thời hiện tại lại nhớ về quãng đời đã qua và sau đó trở lại với
hiện tại với bộn bề lo toan c ủa cuộc sống thường nhật.
Nhân v ật kể chuyện trong th ời gian hi ện tại bỗng chốc quay
ngược về thời gian quá kh ứ, rồi lại trở lại với hiện tại, tất cả cứ luân
chuyển nhịp nhàng theo dòng c ảm xúc c ủa nhân v ật, khiến cho cái
hiện tại chiếm ưu thế. Qúa kh ứ ở đây chỉ là một thứ cảm giác, xu ất
phát của chúng v ẫn là từ một điểm của hiện tại. Cái quá kh ứ ấy sống
dậy không nh ững từ một nguyên c ớ của hiện tại mà quan tr ọng hơn
là nhờ những cảm giác s ống động, tươi mới của hiện tại. Nhờ đó mà
khoảng cách th ời gian gi ữa các sự kiện có th ể rất xa nhau, nh ưng
cũng có th ẻ rất gần, thậm chí có th ể là cây c ầu nối giữa hai bờ hư-
thực.
B ằng lối kể như thế, nhà văn ít nhất đã tạo cho ng ười đọc
cảm giác luôn được hòa mình trong hi ện tại, tạo được ảo giác v ề thời
gian- chính xác h ơn là tác gi ả đã tạo ra được những hiện tại giả, tạo
được cảm giác th ật của truyện, khiến tác ph ẩm mang nh ịp thời gian
của cuộc sống thực tại biết bao bộn bề và phức tạp.
3.2. Ngôn ng ữ
V ới quan ni ệm: “Cái gì đã sống trong ngôn ng ữ thì sẽ sống
cùng ngôn ng ữ”, Cao Duy S ơn có ý th ức sâu sắc trong vi ệc tìm tòi và
sáng tạo ngôn ng ữ. Ngôn ng ữ của ông là s ự kết tinh tài n ăng, tâm
huyết của một tấm lòng say mê ngh ệ thuật, là sự thăng hoa c ủa tâm
hồn tinh tế và nhạy cảm. Vì th ế, những trang ti ểu thuyết viết về miền
núi của Cao Duy S ơn lấp lánh vẻ đẹp của ngôn từ.
3.2.1. Ngôn ng ữ người kể chuyện
Trong m ột tác ph ẩm tự sự, lời người trần thuật gồm lời tả,
lời kể, lời bình. Trong th ế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn,
các dạng thức diễn ngôn có lúc đan xen với nhau một cách khéo léo
* Đan xen l ời kể, lời tả, lời bình m ột cách linh ho ạt, tạo
hiệu quả nghệ thuật https://lop3.vn/

19. 17
Hầu hết những tiểu thuyết của Cao Duy S ơn đều mang đậm
hơi thở cuộc sống của con ng ười miền núi- nh ững con ng ười cần cù,
chịu thương, chịu khó ph ải bám vào thiên nhiên kh ắc nghiệt để sống.
Thiên nhiên, cây c ỏ, con ng ười với đời sống sinh ho ạt tinh th ần
phong phú, n ếp ăn, nếp nghĩ hiền hòa đã được nhà văn thể hiện qua
giọng văn chất phác, bình d ị, đầy sức lôi cu ốn. Không c ầu kì, kiểu
cách, với lối viết giản dị như chính tâm tình c ủa con ng ười miền núi,
lời ăn tiếng nói hàng ngày c ủa người bản xứ được nhà văn dung n ạp
trong tác ph ẩm như một tia khúc xạ của trí tuệ tâm hồn con người.
* Từ ngữ và lối diễn đạt mang đậm dấu ấn miền núi, giàu
chất thơ
Là một người con sinh ra t ừ miền núi, g ắn bó với mảnh đất
Lũng Cô S ầu thân th ương, ngôn ng ữ miền núi đã ăn sâu vào máu th ịt
của ông. Cách nói, cách c ảm, cách ngh ĩ của con người miền núi được
thể hiện một cách tự nhiên, sinh động. Trong tác ph ẩm của mình, nhà
văn đã vận dụng lối diễn đạt và lối tư duy giàu hình ảnh của người
miền núi.
Có th ể thấy, yếu tố quan tr ọng mang l ại bản sắc dân tộc và
dấu ấn địa phương trong các ti ểu thuyết của Cao Duy S ơn là cách s ử
dụng nghệ thuật so sánh và ngôn ng ữ giàu hình ảnh, lối diễn đạt đặc
trưng của đồng bào mi ền núi. Nh ờ sử dụng nhiều so sánh, ngôn ng ữ
Cao Duy S ơn sinh động và giàu hình ảnh mang đậm dấu ấn miền núi,
giàu ch ất thơ. Khi miêu t ả thiên nhiên, Cao Duy S ơn đã tạo dựng
được những hình ảnh thơ mộng, trữ tình cho b ức tranh mi ền núi bay
bổng và lãng m ạn: “Nước sông Dâng trong vắt và mềm mại như lụa.
Từng đàn cá mình r ộng như lá dong b ơi ra từ chân núi, r ồi tụ thành
đàn đuổi theo chi ếc mảng” [39, tr.260]. “Núi d ựng thành n ối nhau
chạy theo hai bên b ờ, những bãi lau đang gội sương trắng đục như
sữa” [39, tr.261].
Nhà v ăn sử dụng một loạt từ ngữ của dân tộc Tày. Các t ừ
ngữ này được sử dụng phù h ợp, không l ạm dụng như một số nhà văn
trẻ viết về miền núi hi ện nay. M ột lớp từ dùng để chỉ chức vụ và vị
trí của người Tày được sử dụng như mé, pá, tía, chá d ừn, cao trâu, https://lop3.vn/

20. 18
dá hai, na, mú… Những từ ngữ trong sinh ho ạt thường ngày c ủa đồng
bào dân t ộc như phiên phi ến, ngổng ngểnh, cổ súy, cu ỗm, thóa m ạ,
ìu mằn, lòong m ả, y nưng, khen kha ma tháu, chắc lai khai toong
slản, pác m ạ, nầm khau, múc đeng, mộc tàu hý… cũng được nhà văn
dùng phù h ợp. Với những từ ngữ mang đậm dấu ấn của miền núi, tác
phẩm đã dựng lại chân th ực và sinh động cuộc sống của con ng ười ở
vùng biên ải.
3.2.2. Ngôn ng ữ nhân vật
Ngôn ng ữ nhân v ật trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn ở hai
hình thức ngôn ng ữ đối thoại và ngôn ng ữ độc thoại nội tâm đều có
những đặc điểm đáng chú ý.
* Lời đối thoại sinh động
Ngôn ng ữ đối thoại trong ti ểu thuyết nói riêng và trong v ăn
xuôi nói chung có vai trò quan tr ọng trong vi ệc thúc đẩy cốt truyện
phát triển, thể hiện rõ chủ đề của tác ph ẩm và kh ắc họa tính cách c ủa
nhân vật.
Ngôn ng ữ nhân v ật trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn được thể
hiện qua nh ững mẫu đối thoại rất ngắn, đôi khi c ả truyện không có
một lời của nhân v ật. Đó chính là lúc ngôn ng ữ của nhân v ật đã được
hòa quyện với ngôn ng ữ của người kể chuyện làm nên nh ững giọng
kể rất duyên của Cao Duy S ơn.
Ngôn ng ữ đối thoại là thế mạnh của loại hình tự sự, một thủ
pháp ngh ệ thuật được đặt dưới nhiều điểm nhìn khác nhau, t ạo nên
tính khách quan, tính logic, s ự bất ngờ cho câu chuy ện. Nếu như
trong th ời trung đại ngôn ng ữ đối thoại nhìn chung còn mang tính
ước lệ, tượng trưng thì sang v ăn học hiện đại, ngôn ng ữ này đã được
sử dụng một cách linh ho ạt hơn. Chính thông qua d ạng thức đối thoại
các trạng thái bi ểu hiện tâm lý c ủa con ng ười có chiều sâu và hi ện
thực cuộc sống được cụ thể hóa, sinh động hơn.
* Lời độc thoại nội tâm
Xoay quanh ch ủ đề về thân ph ận con ng ười, lại trần thuật
chủ yếu từ ngôi th ứ nhất, nên tác ph ẩm của Cao Duy S ơn thường sử
dụng phổ biến ngôn ngữ độc thoại nội tâm. https://lop3.vn/

21. 19
Ngh ệ thuật xây d ựng nội tâm nhân v ật của Cao Duy S ơn
trong các ti ểu thuyết về miền núi luôn nhi ều chiều, đa dạng và bi ến
chuyển. Thủ pháp độc thoại nội tâm là m ột trong nh ững cách h ữu
hiệu để khắc họa nhân v ật. Nhà v ăn phải nắm chắc tâm lý nhân v ật,
nhân vật thông qua nh ững suy ngh ĩ và tự đối diện với mình để bộc lộ
bản chất. Độc thoại nội tâm giúp nhà v ăn khám phá chi ều sâu tâm
hồn, tính cách c ủa nhân vật.
Có th ể khẳng định rằng tiểu thuyết của Cao Duy S ơn đã đạt
được nhiều thành công t ừ những cách tân và đổi mới trong vi ệc xây
dựng nhân v ật, nhất là trong vi ệc khám phá chi ều sâu ý th ức và vô
thức. Nhà v ăn đi sâu vào m ọi ngõ ngách trong sâu kín tâm h ồn của
con người, thậm chí nh ững chuyện rất nhỏ nhặt để thể hiện những
triết lý, quan ni ệm về cuộc sống. Điều quan tr ọng hơn nữa, những
đổi mới trong cách th ức xây d ựng nhân v ật qua ngôn ng ữ đã khẳng
định những bước tiến của Cao Duy S ơn trong m ảng đề tài viết về
miền núi.
3.3. Giọng điệu
Gi ọng điệu là một phạm trù th ẩm mỹ của tác ph ẩm văn học.
Nó là m ột trong nh ững yếu tố quan tr ọng trong quá trình hình thành
nên giọng văn, tạo nét khu bi ệt cho m ỗi tác giả, mỗi khuynh h ướng
sáng tác, m ỗi trường phái hay m ột thời đại văn học. Hoà trong dòng
mạch chung c ủa văn xuôi đương đại, tiểu thuyết Cao Duy S ơn có sự
đan cài, phối hợp nhiều giọng điệu.
3.3.1. Gi ọng cảm thương
N ổi bật trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn là giọng điệu cảm
thương. Giọng điệu này th ể hiện rất rõ một tình cảm thiết tha, m ột
tấm lòng đôn hậu, sự thông c ảm sâu s ắc với những số phận éo le, b ất
hạnh của nhà v ăn. Giản dị mà sâu s ắc, chứa chan tình nhân ái, Cao
Duy Sơn hướng người đọc tới sự thanh cao c ủa cái đẹp, cái thi ện.
Ông luôn đi sâu vào khám phá đời sống tâm h ồn của nhân v ật bằng
một ngòi bút r ất tinh tế, rất hiểu sự đời- đó là những vẻ đẹp lẩn khuất
bên trong tâm h ồn con ng ười: tình th ương, sự cảm thông, lòng v ị tha
giữa người với người. https://lop3.vn/

22. 20
Trong các ti ểu thuyết của mình, Cao Duy S ơn đã thể hiện
được khả năng linh ho ạt trong gi ọng điệu. Có lúc là gi ọng trữ tình
đằm thắm, có lúc là gi ọng chiêm nghi ệm suy t ư, giàu tri ết lí. Nhưng
hơn hết, như đã nói, n ổi bật trong tác ph ẩm của ông vẫn là giọng văn
thương cảm, có gi ận đời, trách ng ười đến mấy thì cũng không có
chút gì h ằn học, cay cú, có ch ăng cũng chỉ là tiếng thở dài cảm
thông.
3.3.2. Gi ọng triết lý
Tri ết lí trở thành m ột gam gi ọng phổ biến trong ti ểu thuyết
thời kỳ đổi mới khi con ng ười ngày càng ý th ức sâu sắc về bản ngã,
khi các nhà v ăn nhận thức thấu đáo về cá tính sáng t ạo. Những hiện
tượng đời sống, những vấn đề nhân sinh, v ề thân ph ận con ng ười
được các nhà v ăn nhìn nh ận, đánh giá qua gi ọng điệu mang t ầm khái
quát triết luận, ẩn chứa nhiều suy tư, chiêm nghi ệm.
Trong ti ểu thuyết Cao Duy S ơn, giọng điệu triết lý thường
được nhà văn quan tâm th ể hiện là những vấn đề về cuộc sống, về số
phận con ng ười. Có lẽ những thăng trầm của cuộc sống, những va
vấp của cuộc đời đa đoan đã làm nên m ột giọng điệu luôn suy t ư,
trăn trở, day dứt về cuộc sống: “Cuộc sống là sự biến hóa kỳ diệu, nó
sẽ mãi tiếp diến như thế. Đi tìm sự hoàn m ỹ tuyệt đối về một người
đàn bà lý t ưởng chỉ là điều không t ưởng, có ch ăng nó ch ỉ diễn ra
trong các trang ti ểu thuyết của cánh nhà văn mà thôi ”.
3.3.3. Gi ọng châm bi ếm
Sau 1975, ý th ức cá nhân được giải phóng được đề cao, đặc
biệt là sự mở rộng các ph ạm trù th ẩm mỹ đã đem lại cho văn học
đương đại một bản hòa âm đa sắc diện. Trong đó, việc đưa vào văn
chương phạm trù châm bi ếm đã tạo cho văn học một kiểu giọng điệu
độc đáo. Giọng châm bi ếm với các sắc thái m ỉa mai, ch ế nhạo, giễu
cợt, trào l ộng của tác gi ả trước các hi ện tượng đời sống. Đó là một
thứ “giọng kể có vẻ như không nghiêm túc, th ậm chí nh ư đùa bỡn.
Tính ch ất nửa đùa, nửa thật ấy không ch ỉ làm tăng sự phong phú và
vẻ thoải mái, lôi cu ốn của giọng kể mà còn làm nhòa đi những đối
lập triệt để về nghĩa, về tư tưởng và do đó làm giàu thêm n ội dung https://lop3.vn/

23. 21
tinh thần cho tác ph ẩm” (Lê Ng ọc Trà). Cho nên, ti ếng cười không
còn nhẹ nhàng s ảng khoải nữa mà đằng sau đó là sự phê phán một lối
sống, hạ bệ một giá trị nào đó.
Gi ọng điệu châm bi ếm không ch ỉ nhằm bộc lộ thái độ lên
án, phê phán nh ững trạng thái xã h ội của tác gi ả mà đôi khi ta còn
bắt gặp nhiều chuyện khiến người đọc phải bật khóc, b ật cười cho
nỗi đau nhân tình th ế thái bởi đằng sau nh ững cái châm bi ếm là cả sự
đớn đau cho cu ộc đời.
Có th ể nói, gi ọng điệu châm bi ếm là một trong nh ững sắc
thái được Cao Duy S ơn sử dụng khá thành công khi phê phán nh ững
tiêu cực của cuộc sống. Đó là những câu v ăn có tác d ụng thanh l ọc
tâm hồn người đọc, để rồi từ đó chúng ta khao khát v ươn tới vẻ đẹp
nhân thế chân- thi ện- mĩ.
3.3.4. Gi ọng chính lu ận
So v ới những nhà v ăn viết về miền núi, Cao Duy S ơn có
một lối đi riêng, m ột giọng văn riêng. N ếu như Nguyên Ng ọc thành
kính, trang tr ọng, sử thi; Tô Hoài dí d ỏm, giễu cợt như; Đỗ Bích
Thuý m ềm mại thì giọng chủ đạo của Cao Duy S ơn là giọng chính
luận. Đây là m ột giọng khá m ới mẻ và nổi bật trong th ế giới nghệ
thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn. Giọng chính lu ận này là m ột nét ngh ệ
thuật độc đáo được xây dựng trên c ơ sở của giọng triết lý đã có ở tác
phẩm. Bởi lẽ, bất cứ một vấn đề nào trong cu ộc sống nhất thiết phải
dược nhà văn quan tâm, nhà v ăn xâm nh ập vào từng ngõ ngách m ới
tiếp cận được nó. Và điều này được thể hiện ở trang vi ết về những
vấn đề thời sự, những vấn đề nóng b ỏng của đời sống miền núi hi ện
nay, về chốn quan tr ường. Tất cả những gì là n ỗi bức xúc, c ăm phẫn
được nhà văn nhìn nh ận, đánh giá qua gi ọng chính lu ận đanh thép.
Có th ể thấy rằng, giọng chính lu ận được tác gi ả lồng vào
trong tác ph ẩm một cách h ết sức tự nhiên. T ương đối nhiều tính
chính lu ận là những phát ngôn t ừ chính nhân v ật. Trong quá trình tr ải
nghiệm, suy t ư, nhân v ật đã tự rút ra cho mình nh ững ý kiến mang
tính chính lu ận của thời đại. Bằng những hình t ượng nghệ thuật đặc
sắc, chân th ực và sinh động được tích lũy từ cuộc sống, tác ph ẩm của https://lop3.vn/

24. 22
Cao Duy S ơn đã mang đến cho chúng ta nh ững thước phim “chính
luận” thật hoành tráng và h ấp dẫn. Giọng chính lu ận thể hiện đậm nét
trong tác ph ẩm Đàn trời. Và cũng có th ể khẳng định được rằng, đây
là tác ph ẩm thể hiện thành công gi ọng văn chính lu ận một cách m ạnh
mẽ và đanh thép nh ất từ trước đến nay.
Ch ạm đến những vấn đề nóng b ỏng có tính ch ất thời sự,
giọng điệu của nhà văn hùng h ồn, gay g ắt:
“ Làm quan là ph ải nghĩ đến lợi ích của muôn dân, th ế
nhưng có nh ững kẻ làm quan ch ỉ muốn lấy không c ủa dân mà không
muốn bỏ ra tí sức lực nào”.
“Phàm là ng ười, nhất lại là người quan, không th ể chỉ có
ăn và ng ủ, sướng cho cái tâm được tĩnh như các bậc chân tu, còn
việc dân n ước đều mặc cho k ẻ khác khua múa, tung hoành làm
những việc vô đạo. Trong cái c ảnh hỗn mang đó ông đứng ở đâu?”.
Đề cập những vấn đề bức bối của xã hội, nổi lên trong tác
phẩm của Cao Duy S ơn là giọng chất vấn: Làm quan đứng đầu thiên
hạ mà “không dám k ỷ luật ai, không c ất chức kẻ bố láo nào, không
một lần đứng dậy, với tư cách là ng ười công dân s ố một, nghiêm
khắc chỉ ngón tay n ần nẫn làm cho tan r ữa vùng đen tối của nhóm
người cố kết gây bao điều oán than, t ổn thương tới thanh danh c ủa
một Đảng cầm quyền; Có lúc là gi ọng phản biện với những câu nghi
vấn: “Vì lợi riêng mà gây h ại đến dân, đến nước, liệu có còn nên để
nó nhởn nhơ nữa không?”.
Cao Duy S ơn đã thành công khi xây d ựng một hệ thống
giọng điệu đa phong cách, t ạo nên m ột nét riêng không th ể lẫn vào ai
trong văn phong c ủa mình.
https://lop3.vn/

25. 23
KẾT LUẬN
1. Đề tài miền núi là m ột trong nh ững mảng đề tài lớn của
văn học Việt Nam. Vi ết về đề tài này, m ỗi nhà văn khơi sâu vào m ột
“nguồn mạch chung” t ạo nên sự phong phú và đa dạng cho v ăn xuôi
hiện đại. Cao Duy S ơn cũng góp vào “ngu ồn mạch chung” ấy những
tác phẩm mang đậm dấu ấn riêng. D ấu ấn ấy tỏa ra từ hệ thống hình
tượng, ngôn t ừ và các th ủ pháp ngh ệ thuật… Tiểu thuyết của Cao
Duy Sơn góp thêm m ột gương mặt mới về miền núi.
2. Ba t ập tiểu thuyết của Cao Duy S ơn phản ánh hi ện thực
xã hội miền núi trong nh ững giai đoạn đầy biến động. Chiến tranh và
xu hướng xã h ội hóa làm đảo lộn cuộc sống con ng ười nơi đây. Với
bút pháp hi ện thực, người miền núi hi ện lên dưới ngòi bút Cao Duy
Sơn chân th ực và sinh động như những con ng ười thực ngoài đời.
Các nhân v ật người miền núi trong ti ểu thuyết của Cao Duy S ơn
phong phú và đa dạng về tính cách. M ỗi nhân v ật có một cuộc sống
riêng, m ột số phận riêng. B ản thân tính cách và s ố phận của họ cũng
chứa đựng rất nhiều mâu thu ẩn. Nhân v ật luôn ph ải đấu tranh gi ải
quyết các mâu thu ẫn nội tại trong tác ph ẩm để đảm nhiệm đúng vai
trò văn học của mình.
Tiểu thuyết của Cao Duy S ơn là tiếng nói kh ẳng định phẩm
chất tốt đẹp và nh ững giá tr ị tâm hồn cao c ả của người miền núi.
Trước cơn lốc hiện đại hóa, nhân v ật tích cực của Cao Duy S ơn luôn
tiến tới xu hướng khẳng định phẩm chất tốt đẹp của mình
Cái nhìn nhân đạo của Cao Duy S ơn về người miền núi đã
giúp ông th ể hiện tốt hơn những nét tính cách t ưởng như đơn giản
của nhân v ật. Nhà v ăn không áp đặt cho nhân v ật nét tính cách này
nọ mà luôn tìm cách lý gi ải nó trước mắt độc giả vì thế các nhân v ật
của Cao Duy S ơn không bu ồn cười, lập dị, ngô nghê và kh ờ khạo…
như một số nhà văn thường miêu tả khi viết về người miền núi.
3. Ti ểu thuyết của Cao Duy S ơn là một chặng đường sáng
tạo không ng ừng trong ngh ệ thuật tiểu thuyết. Xét riêng trên khía
cạnh xây d ựng nhân v ật, nhân v ật trong tác ph ẩm còn mang h ơi
hướng của con ng ười tự nhiên. Th ế giới nội tâm nhân v ật có lúc còn https://lop3.vn/

26. 24
giản đơn. Nhà v ăn chú ý nhi ều tới hành động của nhân v ật hơn là
những biến chuyển trong th ế giới nội tâm. Nhân v ật trong ti ểu thuyết
Đàn trời đầy đặn hơn, thể hiện độ chín của ngòi bút phân tích tâm lý,
giọng văn chính lu ận, mổ xẻ tâm hồn nhân vật.
4. Ti ếp cận thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy S ơn ở
hai bình di ện nội dung và ngh ệ thuật, chúng tôi kh ẳng định những
đóng góp hết sức to lớn của Cao Duy S ơn trong dòng ch ảy chung c ủa
văn xuôi Vi ệt Nam hi ện đại. Với sự hiểu biết sâu sắc về đời sống và
tâm hồn con người miền núi, nhà văn không ch ỉ xây dựng thành công
một thế giới nghệ thuật chân th ực, điển hình v ề đất và người ở miền
núi mà còn in đậm cá tính sáng t ạo của mình trong hành trình ph ản
ánh, lý gi ải số phận, tâm h ồn người miền núi. Th ế giới nghệ thuật đó
được khơi nguồn từ trái tim c ủa một người con yêu tha thi ết quê
hương mình, trân tr ọng và tự hào về những giá tr ị văn hóa truy ền
thống của dân tộc.
https://lop3.vn/