Mukhlep_Alep_Panchakarma_Presentation.pptx

Mukhlep_Alep_Panchakarma_Presentation.pptx

1. मुखलेप – अलेप : आयुर्वेद व आधुनिक दृष्टिकोन Dr. Jeevan Jadhav, MD (Ayurveda, Panchakarma)

2. Introduction - LEPA • आयुर्वेदातील लेप संकल्पना (Shamana & Shodhana therapy) • ' लेपनं रोपणं रुक्षं संस्तम्भनं शोषणं ' – Charaka Samhita • त्वचारोग व सौंदर्योपचारात महत्त्व बाह्य स्नेहन अभ्यंग २. लेप ३. उद्वर्तन-उत्सादन ४. मर्दन-उन्मर्दन ५. पादाघात ६. परिषेक ७. संवाहन ८. गंडूष ९. मूर्ध तैल-शिरस्तर्पण १०. अक्षितर्पण ११. नासा तर्पण १२. कर्णपूरण १३. मास्तिष्क्य १४. स्नेहावगाहन ।

3. MUKHA ALEPA - TYPES • लिप्त, लेप और लेपन यह तीन आलेप के नाम हैं। त्रिविधमुखालेप वर्णनम्मुखालेपो त्रिविधो दोषघ्नो विषघ्नो वर्ण्यश्च । मुखालेपस्त्रिधा दोषविषहावर्णकृच्च सः ॥ (A.H.S 22/22)

4. Types of Lep ( प्रकार ) Ref: Su.Su.18/6 स त्रिविधः- प्रलेपः, प्रदेह, आलेपश्च |प्रलेपप्रदेहयोरन्तरं -तत्र प्रलेपः शीतस्तनुरविशोषी विशोषी वा; प्रदेहस्तूष्णः शीतो वा बहलोऽबहुरविशोषीच; मध्यमोऽत्रालेपः | तत्र, रक्तपित्तप्रसादकृदालेपः; प्रदेहो वातश्लेष्मप्रशमनः शोधनो रोपणः शोफवेदनापहश्च; तस्योपयोगः क्षताक्षतेषु; यस्तु क्षतेषूपयुज्यते स भूयः ‘कल्क’ इति सञ्ज्ञां लभते निरुद्धालेपनसञ्ज्ञः; तेनास्रावसन्निरोधो मृदुता पूतिमांसापकर्षणमनन्तर्दोषता व्रणशुद्धिश्च भवति ||६|| Pralepa – तनु(पातळ)थर,शीतल,शोषी(लवकर वाळतो),पित्तनाशक P स्नेहप्रलेप – अविशोषी Pradeha – जाड थर , उष्ण/शीत, अविशोषी(न सुखणारा) KV Alepa – मध्यम, विशिष्ट भागावर ठेवण मात्रा : यव मात्रा आलेप - आद्र महिष चर्म रात्री निषिद्ध – शीत गुणाने

5. MUKHA ALEPA - GUNA विधिपूर्वक किया गया मुखालेप बिना समय के ही युवावस्था में बाल पकना, व्यंग बलि, मुख की छुरियां,तिमिर रोग तथा नीलिका को नष्ट करता है । स च हंति सुयोजितः । अकाल पलितव्यंगबलीतिमिरनीलिकाः ।। (A.H.S 22) स च मुखालेपः सुयोजितो विधिना संवितोऽकालपलितादीन् पराकरोति।। ( अरुणदत्तः ) मुखालेपनशीलानां दृढं भवति दर्शनम् । वदनं चाऽपरिम्लानं श्लक्ष्णं तामरसोपमम् ॥ ( A.S.S 21/15) जो व्यक्ति मुखालेप का प्रयोग करते हैं उनकी दृष्टिशालि बलवान होती है। मुखमंडल कान्तिमान रक्तवर्ण तथा चिकना हो जाता है। मुख मण्डल का वर्ण लालकमल के समान हो जाता है।

6. MUKHA ALEPA - PATHYAPATHYA तमात्र यित्वाऽपनयेत्त दंतेऽभ्यंगमाचरेत् ।। विवर्जयेद्दिवास्वप्न भाष्याऽअन्यातपशुक्क्रुधः। (A.H.S 22/16) अधिक बोलना, हास-परिहास (हसी मजाक) , क्रोध करना,रोना स्वेदन लेना अग्नितापना, धूम सेवन दिवास्वप्न (दिन में सोना) इन प्रक्रियायों के करने से मुख पर कण्डू, मुख त्वचा शोषण, प्रतिश्याय अथवा दृष्टि उपघात हो सकता है। जब लगाया हुआ मुख लेप सूखने लगे तब देरी न करते हुए उसे मलकर उतार देना चाहिए । क्योंकि सूखने पर कान्ति नष्ट कर देता है। अर्थात् त्वचा के स्नेहांशका शोषण कर लेता है। यदि मलकर उतारने की स्थिति में नहीं हो तो थोड़ा-थोड़ा पानी लगाकर गीला करके उतारना चाहिए । लेप के भली प्रकार उतर जाने पर मुख पर स्नेह का अभ्यंग करना चाहिए । अर्थात् हाथों में स्नेह लगाकर हल्के मलना चाहिए ।

7. अनर्ह (Contraindications) न तु योज्यो रात्रि जागरिता जीणं दत्त नस्याचिहनुग्रह प्रतिश्यायिनाम् ।अ० सं० सू० ३१।१४ रात में सोकर उठे हुए , अजीर्ण स्थिति में नस्य कर्म के बाद अरूचि में हनुग्रह रोग तथा प्रतिश्याय रोग में मुखालेप नहीं करना चाहिए

8. सम्यक मुखालेप लाभ - सम्यक् प्रयुक्तश्चाकाल यलीपलित तिमिरव्यगं तिलकादीन्त्रशमयति । स्वस्थस्यदृष्टिवलं पुण्डरीक कान्त वक्त्रतां च करोति । अ० सं० सू० ३१।१५ नेत्ररोग शमन तिमिर (दृष्टीदोष), व्यंग (काळे डाग), तिळ (त्वचेवरील गाठी/काळे डाग) इत्यादी विकार शमवतो. स्वस्थ व्यक्तीस लाभ दृष्टीची शक्ती वाढवतो. कमळासारखी कान्ति (पुण्डरीक कान्तता) प्रदान करतो. चेहरा तेजस्वी व आकर्षक करतो.

9. ऋतुभेदेन प्रयोज्यानां मुखालेपानां योगाः २२. गण्डूषादिविधिरध्यायः अ० sa सू० अ० २२ - १८-२१ हेमंत ऋतु – वेऱ्याची मज्जा , वासामूळ , लोध्र , पिवळा सपंप . शिशिर ऋतु – कंटकारी मूळ , कृष्ण तिळ , दारुहरिद्रा साल , जव . वसंत ऋतु – कुशा मूळ , कपूर , खस , शिरीष बीज , बडीशोप , तांदळाचे पीठ . ग्रीष्म ऋतु – पांढरे कमळ , लाल कमळ , दूर्वा , मुलहठी , चंदन . वर्षा ऋतु – काळा अगरू , तिळ , खस , जटामांसी , तगर , पद्मकाष्ट . शरद ऋतु – तालिसपत्र , गुंदपटेर , पुण्डेरिक कमळ , मुलहठी , कासमूळ , तगर , अगरू .

10. वर्ण्य लेप (शा.उ. ११।६–१२) मुखकान्तिकर लेप १ लाल चंदन, मंजीष्ठा, लोध्र, प्रियंगु फूल, वडाच्या कळ्या, मसूर – समान भाग पाण्यात दळून लावल्यास  व्यंग नष्ट होतात व कांति वाढते . मुखकान्तिकर लेप २ बिजौरा लिंबाच्या मुळाची साल, मेणशिला (घृत मैनसिल), गायीच्या शेणाचा रस – समान भाग दळून लावल्यास  कांति वाढते, पिंपल व डाग नष्ट होतात . तारुण्यपिटिकापह लेप लोध्र, धणे, वचा – पाण्यात दळून लावल्यास  तरुणपणातील पिंपल (अॅक्ने) दूर होतात . काळी मिरी + गोरोचन लेप, किंवा पांढरी मोहरी + वचा + लोध्र + सैंधव मीठ – पाण्यात दळून लावल्यासही  पिंपल दूर होतात . व्यंगहर लेप सिद्धार्थक (निरगुंडी), वचा, लोध्र, सैंधव मीठ, किंवा अर्जुनाची साल + मंजीष्ठा, किंवा सोनामाखी धातू भस्म, किंवा पांढऱ्या घोड्याच्या खुराची भस्म + लोणी – यांपैकी कुठलाही लेप केल्यास  व्यंग (काळे डाग) नष्ट होतात .

11. मुखलेप करताना पाळायचे नियम जास्त बोलू नये. हास-परिहास (हशा-मस्करी) करू नये. रागावू नये. रडू नये. स्वेदन (वाफ घेणे) करू नये. अग्नितापन टाळावे. धूम्रसेवन अथवा धुपाऱ्यात बसणे टाळावे. उन्हात चालणे टाळावे. दिवास्वप्न (दिवसा झोपणे) करू नये.

12. या नियमांचे पालन न केल्यास होणारे परिणाम मुखावर खाज सुटणे (कंडू) त्वचेचा कोरडेपणा (शोषण) प्रतिश्याय (सर्दी) दृष्टीदोष (डोळ्यांवर विपरीत परिणाम)

13. लेप काढण्याची पद्धत जेव्हा मुखलेप सुकू लागेल तेव्हा उशीर न करता मळून काढावा. लेप पूर्ण सुकल्यास तो त्वचेची कांती नष्ट करतो, कारण तो स्निग्धांश शोषून घेतो. जर मळून काढता येत नसेल तर थोडे थोडे पाणी शिंपडून ओलसर करून मग काढावा. लेपनंतरची प्रक्रिया लेप पूर्ण उतरल्यावर मुखावर स्निग्ध अभ्यंग (तेल/घी हलक्या हाताने चोळणे) करावे.

14. Indications • त्वचारोग ( Kushta , Dadru , Pidika ) • दाहशामक (Pitta Shamana) • व्रण (Wound healing) • वर्ण्य (Skin brightening) • कफ-मेद दोष कमी करण्यासाठी • Anti-inflammatory – Haldi, Manjishtha • Anti-bacterial / Anti-fungal – Neem, Haridra • Wound healing – Aloe vera, Yashtimadhu • Depigmentation – Lodhra , Chandan • Anti-oxidant / Anti-aging – Amalaki , Tulsi

15. Facial Anatomy

16. Difference between face skin and body skin

17. Normal Differences Between Face and Body Skin Feature Face Skin Body Skin Oil Glands More sebaceous glands → oilier Fewer glands → drier Thickness Thinner and more delicate Thicker (esp. back, arms, legs) Sun Exposure More exposed Less exposed (usually covered) Sensitivity More sensitive, prone to acne or irritation More resistant Aging Signs Shows earlier (wrinkles, spots) Slower to age visibly Condition Signs Rosacea Red, flushed, or bumpy face vs normal body Seborrheic Dermatitis Red, oily, flaky patches (face/scalp) Acne Common on face due to oil glands Melasma Dark patches on cheeks, forehead, upper lip Vitiligo White patches on face and hands Skin Conditions

18. The stratum corneum is the outermost layer of the epidermis. It functions as the body’s primary protective barrier against the external environment. This layer maintains skin health and contributes to its appearance. Its integrity is important for both skin function and aesthetics. Outermost layer of the epidermis

19. मुखलेप – Modern Action on Skin Cleansing ( शुद्धीकरण) लेपातील कण त्वचेवरील धूळ, तेलकटपणा व घाण शोषून काढतात. Exfoliation ( स्निग्धकण काढणे) लोध्र, मसूर, धणे यांसारखी द्रव्ये मृत त्वचाकोशिकांचे एक्सफोलिएशन करून ताजेतवानेपणा देतात. Anti-inflammatory ( दाहशामक) मंजीष्ठा, चंदन, दारुहरिद्रा हे त्वचेतील सूज व लालसरपणा कमी करतात. Antimicrobial ( जंतुनाशक) काळी मिरी, वचा, नींबू – जंतू व बॅक्टेरियांची वाढ रोखतात → पिंपल्स कमी होतात. Depigmentation ( काळे डाग कमी करणे) अर्जुन साल, मंजीष्ठा, लोध्र – मेलानिनचे जास्त साठे कमी करून  व्यंग व डाग हलके करतात . Moisturizing ( आर्द्रता टिकवणे) मसूर, तिळ, खस – त्वचेतील ओलावा टिकवून  कोरडेपणा व खाज कमी करतात . Circulation & Glow ( रक्ताभिसरण सुधारणा) मसाजसह लेप केल्याने रक्ताभिसरण वाढते →  त्वचेला कांति, पोषण व टवटवी  मिळते.

20. Mode of Action of Face Pack ( Mukhalepa ) Application of Face Pack → ⬇ Adsorption of excess oil & dirt ⬇ Cleansing of skin pores ⬇ Mild exfoliation of dead cells ⬇ Improved microcirculation ⬇ Reduction of inflammation & microbial growth ⬇ Depigmentation (lightening of dark spots) ⬇ Moisturization & restoration of skin barrier ⬇ Enhanced skin texture, glow & complexion

21. Skin as Excretory & Absorptive System Skin Excretory Role Sweat glands → remove water, salts, urea. Sebaceous glands → excrete sebum (oil). Through pores, toxins & metabolic wastes come out. Absorption of Lep (Face Pack) Lep molecules interact with  stratum corneum  (outer skin layer). Small, lipid-soluble & water-dispersible particles penetrate into superficial layers. Absorption is  passive diffusion  based (concentration gradient).

22. Biophysics Involved Adsorption  → Clay/particles bind dirt, oil, toxins on skin surface. Osmosis & Diffusion  → Water & soluble molecules move across epidermis. Surface Tension & Capillary Action  → Help spread lep evenly on skin. Thermal Regulation  → Lep keeps skin cool, reduces local heat. Microcirculation  → Gentle massage increases blood flow, oxygen supply.

23. Biochemistry Involved Enzyme Modulation  → Some herbs reduce tyrosinase activity → less melanin → lighter skin. Anti-oxidant Action  → Polyphenols, flavonoids neutralize free radicals → anti-ageing. Anti-inflammatory  → Alkaloids & glycosides reduce cytokine release → less swelling & acne. Antimicrobial  → Natural phytochemicals inhibit bacterial growth on skin. Moisturization  → Polysaccharides & mucilage retain water → hydrate skin.

24. Stepwise Flow 1. Application on Skin Surface ⬇ 2. Adsorption of dirt, oil & toxins (biophysics – surface tension, adsorption) ⬇ 3. Diffusion of small molecules into epidermis (biophysics – passive diffusion, osmosis) ⬇ 4. Interaction with skin proteins & enzymes (biochemistry – reduces melanin enzyme, antioxidant effect) ⬇ 5. Reduction of inflammation & microbial growth (biochemistry – anti-inflammatory, antimicrobial action) ⬇ 6. Retention of moisture & cooling effect (biophysics – water binding, thermal regulation) ⬇ 7. Improved microcirculation & oxygen supply ⬇ 8. Final effect – clear skin, reduced spots, improved glow

25. Mode of Action (Scientific) • Percutaneous Absorption – Drug delivery through skin • Stratum corneum penetration – स्थानिक परिणाम • Active phytochemicals act as: - Free radical scavengers - Collagen stabilizers - Melanin regulators - Microbial inhibitors

26. How Lep Works with Partial Absorption Surface Action ( मुख्य कार्य) लेपाचा मोठा भाग फक्त त्वचेच्या पृष्ठभागावर ( stratum corneum वर) काम करतो. तो तेलकटपणा, धूळ, विषद्रव्ये शोषतो आणि pores शुद्ध करतो. थंडावा देऊन उष्णता व दाह कमी करतो . Partial Absorption ( मर्यादित शोषण) फक्त लहान, पाणी व चरबीयुक्त विद्रव्य ( lipid & water soluble molecules) त्वचेच्या वरच्या थरात शोषले जातात. हे घटक superficial layers (epidermis) मध्ये प्रवेश करून antioxidant protection anti-inflammatory action antimicrobial activity देतात. Indirect Effects Massaging + contact time मुळे microcirculation वाढते → त्वचेला पोषण व ऑक्सिजन पुरवठा सुधारतो. त्वचेतील sebaceous व sweat gland secretion regulate होतात . त्यामुळे त्वचा ताजेतवाने, स्वच्छ व कांतीमान दिसते. म्हणजेच: Full systemic absorption होत नाही, पण surface action + limited epidermal absorption + improved local circulation → यामुळे लेप प्रभावी ठरतो.

27. Recent Research 1. Curcumin topical – Anti-inflammatory in acne (PubMed, 2021) 2. Manjishtha extract – Pigmentation reduction (IJAPR, 2020) 3. Aloe vera gel – Faster wound healing (J Ethnopharm, 2019) 4. Herbal face packs – Effective in acne/pigmentation (AYU J, 2022)

28. Study / Source Key Ingredients & Formulation Type Main Findings & Skin Effects Tiwari et al. (2024) Natural mix (e.g. mulitani mitti, saffron) Hydration, oil control, pore improvement Perugini et al. (2020) Biocellulose sheet masks Reduced wrinkles, improved firmness & elasticity Tiwari (2025) Herbal sheet masks with aloe vera, tulsi, etc. Antioxidant, hydrating, anti-aging effects IJSRED (2025) Multani mitti, neem, aloe, etc. Moisturizing, anti-inflammatory, brightening Bhosale et al. (2025) Rose, neem, turmeric, sandalwood Acne/scar reduction, glow, texture enhancement Sharma et al. (2025) Ayurvedic herbs like manjistha, lodhra, sandalwood Radiance, skin strengthening, stability Yadav et al. (2024) Review of diverse herbs & mechanisms Antibacterial, moisturizing, antioxidant actions

29. Ayurvedic References Charaka Samhita Chikitsa Sushruta Samhita Sutrasthan and Chikitsa Ashtanga Hridaya Sutra – Dinacharya ( Anulepana ) Sharangdhar sanhita Kashyapa Samhita