329Nuestros saberes. México, grandeza y diversidad
Cartografía, infografías e ilustraciones:
Rodrigo Castillo Bonner: pp. 10, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 21, 22, 23, 28, 43,
46, 47, 48, 49, 50, 52, 58, 61, 74, 76, 77, 80, 81, 86, 87, 92, 96, 107, 108, 113,
114, 121, 130, 135, 138, 139, 150, 151, 152, 186, 203, 204, 207, 214, 215, 220,
227, 284, 301, 314, 326, 327.
Fotografía
p. 9
: edición inah; p. 11 : (arr.) (A) CCA/ Conabio/INEGI/INE; (B) bosques
nublados, fotografía de Karen Gil/Flickr.com; (C) Bosques templados, fo-
tografía de Guillermo S./Flickr.com; (D) matorrales, fotografía de Paolo
Macorig/Flickr.com; (E) pastizales, fotografía de Anwar Vazquez/Flickr.
com; (F) selvas húmedas, fotografía de Carlos Adampol Galindo/Flickr.
com; (G) selvas secas, fotografía de Razi Machay/Flickr.com; (H) dunas
costeras, fotografía de Barry Dobyns/Flickr.com; (I) manglares, fotogra
-
fía de Katja Schultz/Flickr.com; (J) ríos y lagos, fotografía de Danka Valle
León/Flickr.com; (K) playas de arena y rocosas, fotografía de Sam Cox/
Flickr.com; (L) islas, fotografía de Sam Cox/Flickr.com; (M) arrecifes, fo
-
tografía de Sidne Ward/Flickr.com; (N) bosques de macroalgas, fotogra-
fía de Klaus Stiefel/Flickr.com; (Ñ) praderas de pastos marinos, fotogra-
fía de Klaus Stiefel/Flickr.com; (centro izq.) Michel Meynsbrughen/
Freeimages.com; (centro der.) Charlie Marchant/Flickr.com; (ab.) Anto-
nio Meneses/Flickr.com; p. 14: (arr.) José María Velasco/Secretaría de
Cultura.inbal.mx; (centro izq.) Falla de San Andrés en Baja California,
fotografía de Ian Kluft/Wikimedia Commons; (centro der.) fotografía de
Jaime Jover/Flickr.com; (ab.) fotografía de Miguel Cervantes Sahagún/La
Jornada Baja California; p. 15: (arr.) Diagramas representando de forma
muy general la evolución geológica de México, en Sergio R. S. Ceva-
llos-Ferriz, Enrique A. González-Torres y Laura Calvillo-Canadell, “Pers-
pectiva paleobotánica y geológica de la biodiversidad en México”; (ab.
izq.) Picacho del Diablo, fotografía de Luis Edgardo Argote Bolio/Flickr.
com; (ab. der.) Campo agrícola en la llanura sonorense, fotografía de
Wonderlane/Flickr.com;
p. 16: (centro izq.) José María Velasco/Secretaría
de Cultura.inbal.mx; (centro der.) Iglesia de San Juan Parangaricutiro,
fotografía de newcombd1121/Flickr.com; (ab. izq.) Jorge González Cama-
rena/Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab. der.) el Chichonal, Diario de
Chiapas; p. 17: (arr.) cañones en la Barranca del Cobre en Chihuahua,
fotografía de Robert Kleinfeld/Flickr.com; (centro) minas en Casas Gran-
des, Chihuahua, anónimo/Agnico Eagle Mines; p. 18: (centro izq.) foto-
grafía de Andrzej Wojcicki/Getty Images/Science Photo; (centro der.) fo-
tografía de D. Van Ravenswaay/sciencephoto.com; (ab. izq.) fotografía de
James St. John; (ab. der.) fotografía de AdobeStock/Orla; p. 19: (arr.) Sk-
yIslandAlliance.org; (centro) Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) foto-
grafía de Mauricio Marat/Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 20: (arr.) le-
guminosas, fotografía de AdobeStock/Rawf8; (centro der.) zona de
vegetación de encinos y coníferas, fotografía de Heather Spaulding/Flic-
kr.com; (centro izq.) plantas endémicas, (A) fotografía de desertzarzamo-
ra; (B) fotografía de Manuel M. V., (C) fotografía de Grauliflower; (D) fo-
tografía de Waldemar Jan; (E) fotografía de Rafael Jiménez; (F) fotografía
de Heather Spaulding; (ab.) campo de pastizales con poca humedad, fo-
tografía de Antoatl Aguirre/Flickr.com; p. 21: mapa del Pleistoceno, ima-
ge.slidesharecdn.com; p. 24: (A) fotografía de Jennifer Woodard Madera-
zo; (B) fotografía de David Castillo; (C) fotografía de David Castillo; (D)
fotografía de Fuentedelateja; (E) fotografía de Federico Valido; (F) foto-
grafía de Mr. Theklan; (G) fotografía de Francisco Atenas; (H) fotografía
de Jorge Franganillo; (I) fotografía de Rafael Saldaña; p. 25: El paso de
Bering, Iker Laurri/Museo Nacional de Antropología. Secretaría de Cultu-
ra.inah.mx; p. 26: Altaileopard y Magasjukur2/Wikimedia Commons;
p. 27: (arr.) Grabado XXXII. Appearance of Man, en Louis Figuier, The
world before the deluge; (ab.) Abrigo de Xihuatoxtla, Tlaxmalac, Guerrero,
fotografía de Dra. Dolores Piperno/Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 28:
(arr.) pintura rupestre en Baja California, fotografía de Francisco Marat/
Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro) José María Velasco/Museo Na-
cional de Arte, Secretaría de Cultura.inba.mx; p. 29: (arr.) Conabio/
freepng.es; (ab.) cazando mamut en el periodo glaciar, F. Bernards/Ado-
be Stock; p. 30: (centro) trabajo paleontoarqueológico en el Fin del Mun-
do, Sonora, fotografía de Mauricio Marat/Secretaría de Cultura.inah.
mx; (ab.) mamíferos de grandes dimensiones, fotografía de Sergio de la
Rosa; p. 31: (arr.) esqueleto armado del mamut de Ecatepec, fotografía de
Melissa Aguilar Parra/Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro izq.) traba-
jo arqueológico realizado en Hoyo Negro, Tulum, Quintana Roo, fotogra-
fía de Roberto Chávez Arce/Arqueología Subacuática. Secretaría de Cul-
tura.inah.mx; (centro der.) fotografía de Roberto Chávez Arce/
Arqueología Subacuática. Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 32: (arr.)
trabajo paleontoarqueológico en Santa Lucía, fotografía de Alberto Fru-
tos/Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro der.) Proyecto de Salvamento
Arqueológico aifa-inah; (centro izq.) fotografía de Ciprian Ardelean/
Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) Cueva del Chiquihuite en Zacate-
cas, fotografía de Ciprian Ardelean/Secretaría de Cultura.inah.mx;
p. 33: Cueva Tecolote, bahía de La Paz, fotografía de Harumi Fujita/Se-
cretaría de Cultura.inah.mx; p. 34: (arr.) suelo fósil, fotografía de Mauri-
cio Marat/Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro izq.) puntas Clovis,
fotografía de Mauricio Marat/Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro
der.) cueva La Morita en Nuevo León, fotografía de Wikimedia Com-
mons; p. 35: (centro) (A) trabajo paleontoarqueológico en la Cueva de los
Hacheros en Michoacán, fotografía de José Luis Punzo/Secretaría de Cul-
tura.inah.mx; (B) trabajo en la Cueva de los hacheros, fotografía de José
Luis Punzo/Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) restos óseos encontra-
dos en El Cedral, San Luis Potosí, Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 36:
(arr.) En la excavación, Cazadores del Pleistoceno en el Altiplano Norte,
fotografía de Ciprian Ardelean/Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) sa-
cro modificado de un camélido fósil. Tequixquiac, Estado de México,
Museo Nacional de Antropología, Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 38:
(centro) Guilá Naquitz, fotografía de Jenny Levine/Flickr.com; (ab.) Guilá
Naquitz, fotografía de Jenny Levine/Flickr.com; p. 39: (centro) recupera-
ción del cráneo de Naia, fotografía de Roberto Chávez Arce/Arqueología
Subacuática, Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab. izq. y der.) minas de
ocre encontradas en Quintana Roo, fotografía de Sam Meacham/Arqueo-
logía Subacuática, Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 40: (arr.) cueva de
las Monas, Chihuahua, Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) cueva La
Pintada, Sierra de San Francisco, Baja California Sur, Secretaría de Cul-
tura.inah.mx; p. 41: Adobe Stock/anibal; p. 42: (arr.) Mauricio Álvarez,
“‘Tagua Tagua milenaria: Arqueología, paleontología y patrimonio’ será
la temática del conversatorio que se realizará en la Región de O’Higgins”;
(ab.) mujeres y niños recolectando, foro3djuegos.com; p. 44: diversidad
de especies de caza y recolección en Baja California, (A) fotografía de
Kirt Edblom/Flickr.com; (B) fotografía de Kirt Edblom/Flickr.com; (C)
fotografía de Farhan Perdana/Flickr.com; (D) fotografía de Lawra Vlzqz/
Flickr.com; (E) fotografía de Omar Bárcena/Flickr.com; (F) fotografía de
Guillén Pérez/Flickr.com; (G) fotografía de Guido Konrad/Flickr.com; (H)
fotografía de Oiluj/Flickr.com; (I) fotografía de Mark Gunn/Flickr.com;
p. 45: (arr.) fotografía de Antonio Porcayo Michelini/Secretaría de Cultu-
ra.inah.mx; (centro) desierto de Altar, Sonora, fotografía de Antoatl
Aguirre/Flickr.com; (ab.) anónimo/Instituto Nacional de los Pueblos In-
dígenas, Gobierno de México; p. 46: (centro izq.) mezquite, fotografía de
Víctor Carreón/Flickr.com; (centro der.) fotografía de Bernardo Bolaños/
FWikimedia Commons; (ab.) evidencia de entierros, fotografía de Elisa
Villalpando/Centro inah de Sonora. Secretaría de Cultura.inah.mx;
p. 47: (centro der.) cabras en el monte, fotografía de Scouse y Jules/Flickr.
com; (centro izq.) Petroglifo en Boca de Potrerillo, Mina, Nuevo León, fotografía de Mauricio Marat/Secretaría de Cultura.inah.mx
; (ab.) punta
de flecha, fotografía de Harumi Fujita/Secretaría de Cultura.inah.mx;
p. 48: (arr.) berrendo, fotografía de Brian Gratwicke/Flickr.com; (ab.)
anónimo/Comisión Nacional de Áreas Naturales Protegidas, Gobierno de
México; p. 49: (arr.) fotografía de Juan Martín Rojas/Museo Nacional de
Antropología. Secretaría de Cultura.inah.mx; (ab.) (A) pedernal, anóni-
mo/Mediateca, Secretaría de Cultura.inah.mx; (B) cuarcita, fotografía
de Ángel M. Felicísimo/Flickr.com; (C) riolita, anónimo/Mediateca, Se-
cretaría de Cultura.inah.mx; (D) obsidiana, anónimo/Mediateca, Secre-
taría de Cultura.inah.mx; (E) piedra caliza, anónimo/Mediateca, Secre-
taría de Cultura.inah.mx; (F) basalto, anónimo/Mediateca, Secretaría de
Cultura.inah.mx; (G) calcedonia, anónimo/Mediateca, Secretaría de
Cultura.inah.mx; p. 51: cuevas de Yagul y Mitla, Oaxaca, (A) fotografía
de Melitón Tapia/Secretaría de Cultura.inah.mx; (B) fotografía de Mau-
ricio Marat/Secretaría de Cultura.inah.mx; (C) fotografía de Melitón Ta-
pia/Secretaría de Cultura.inah.mx; p. 52: (centro izq.) cueva de Yagul,
fotografía de Melitón Tapia/Secretaría de Cultura.inah.mx; (centro der.)
Sima de las Cotorras en Chiapas, fotografía de Roberto González/Flickr. com; p. 53
: Grupo de pobladores que construyen la vida en comunidad,
nativeamericanfathers.org; p. 54: (arr.) fotografía de Pleatorus/Wikime-
dia Commons; (centro) productos de la milpa, fotografía de Falconpr75/
Flickr.com; (ab.) diferentes variedades de maíz, fotografía de Shawn Landersz/Flickr.com; p. 55: (arr.) El Siglo de Torreón
; (centro) mazorca con
hongos (huitlacoche), fotografía de Feria de productores/Flickr.com;
(ab.) maíz con un chapulín, fotografía de Valerie Everett/Flickr.com; (ab.)
fotografía de Christian Córdova/Flickr.com; p. 57: Cabeza colosal locali-
zada en La Venta, Tabasco, Adobe Stock/fergregory; p. 58: (ab.) escultura
de jaguar localizada en El Azuzul, Veracruz, edición inah; p. 59: (arr.)
escultura “El gobernante” en La Venta, Tabasco, fotografía de Parque
Museo La Venta, Villahermosa, Tabasco. Secretaría de Cultura.inah.mx;
Créditos iconográficos
4º_NS_Historia_INDD_Libro.indb 3294º_NS_Historia_INDD_Libro.indb 329 27/07/23 17:0927/07/23 17:09