Padarth vigyan 1 short notes and summary

BharatRathod53 4 views 178 slides Apr 26, 2025
Slide 1
Slide 1 of 180
Slide 1
1
Slide 2
2
Slide 3
3
Slide 4
4
Slide 5
5
Slide 6
6
Slide 7
7
Slide 8
8
Slide 9
9
Slide 10
10
Slide 11
11
Slide 12
12
Slide 13
13
Slide 14
14
Slide 15
15
Slide 16
16
Slide 17
17
Slide 18
18
Slide 19
19
Slide 20
20
Slide 21
21
Slide 22
22
Slide 23
23
Slide 24
24
Slide 25
25
Slide 26
26
Slide 27
27
Slide 28
28
Slide 29
29
Slide 30
30
Slide 31
31
Slide 32
32
Slide 33
33
Slide 34
34
Slide 35
35
Slide 36
36
Slide 37
37
Slide 38
38
Slide 39
39
Slide 40
40
Slide 41
41
Slide 42
42
Slide 43
43
Slide 44
44
Slide 45
45
Slide 46
46
Slide 47
47
Slide 48
48
Slide 49
49
Slide 50
50
Slide 51
51
Slide 52
52
Slide 53
53
Slide 54
54
Slide 55
55
Slide 56
56
Slide 57
57
Slide 58
58
Slide 59
59
Slide 60
60
Slide 61
61
Slide 62
62
Slide 63
63
Slide 64
64
Slide 65
65
Slide 66
66
Slide 67
67
Slide 68
68
Slide 69
69
Slide 70
70
Slide 71
71
Slide 72
72
Slide 73
73
Slide 74
74
Slide 75
75
Slide 76
76
Slide 77
77
Slide 78
78
Slide 79
79
Slide 80
80
Slide 81
81
Slide 82
82
Slide 83
83
Slide 84
84
Slide 85
85
Slide 86
86
Slide 87
87
Slide 88
88
Slide 89
89
Slide 90
90
Slide 91
91
Slide 92
92
Slide 93
93
Slide 94
94
Slide 95
95
Slide 96
96
Slide 97
97
Slide 98
98
Slide 99
99
Slide 100
100
Slide 101
101
Slide 102
102
Slide 103
103
Slide 104
104
Slide 105
105
Slide 106
106
Slide 107
107
Slide 108
108
Slide 109
109
Slide 110
110
Slide 111
111
Slide 112
112
Slide 113
113
Slide 114
114
Slide 115
115
Slide 116
116
Slide 117
117
Slide 118
118
Slide 119
119
Slide 120
120
Slide 121
121
Slide 122
122
Slide 123
123
Slide 124
124
Slide 125
125
Slide 126
126
Slide 127
127
Slide 128
128
Slide 129
129
Slide 130
130
Slide 131
131
Slide 132
132
Slide 133
133
Slide 134
134
Slide 135
135
Slide 136
136
Slide 137
137
Slide 138
138
Slide 139
139
Slide 140
140
Slide 141
141
Slide 142
142
Slide 143
143
Slide 144
144
Slide 145
145
Slide 146
146
Slide 147
147
Slide 148
148
Slide 149
149
Slide 150
150
Slide 151
151
Slide 152
152
Slide 153
153
Slide 154
154
Slide 155
155
Slide 156
156
Slide 157
157
Slide 158
158
Slide 159
159
Slide 160
160
Slide 161
161
Slide 162
162
Slide 163
163
Slide 164
164
Slide 165
165
Slide 166
166
Slide 167
167
Slide 168
168
Slide 169
169
Slide 170
170
Slide 171
171
Slide 172
172
Slide 173
173
Slide 174
174
Slide 175
175
Slide 176
176
Slide 177
177
Slide 178
178
Slide 179
179
Slide 180
180

About This Presentation

Padarth vigyan 1 short notes


Slide Content

PADARTHA VINJANA
EVAM AYURVEDA
ITIHASA
DR KAVYA VASUDEV
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुर्वेदनि�पण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुर्वेद
•आयुर्वेद–आयुुः+ र्वेद
•Derived from two words –AYU (life) & VEDA (knowledge)
•आयुषोर्वेदुःआयुर्वेदुः।
•The knowledge about Ayu is Ayurveda
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुर्वेद
•आयुर्वेदयतीनतआयुर्वेदुः।(च.सू.30)
•That which imparts knowledge of life is Ayurveda
•आयुरस्मिि्नर्वद्यते‍ऽिेिर्वाऽऽअयुनर्विन्दस्मिइत्यायुर्वेद।(सु.सू.1)
•That which imparts knowledge of life
•The means through which life can be achieved
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुर्वेद
•नितानितंसुखंदुुःखमायुस्तस्यनितानितम्|
मािंचत�यत्रोक्तमायुर्वेदुःसउच्यते||४१|| (च.सू.1)
•Ayurveda is that wherein the 4 types of Ayu are explained
•नितत्व–अनितत्व,सुख-दुुःखof life is explained
•माि–measurement of life is explained
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुलक्षण
•शरीरेस्मियसत्त्वात्मसंयोगोधाररजीनर्वतम्|
नित्यगश्चािुबन्धश्चपयाियैरायु�च्यते||४२|| (च.सू.1)
•The union of शरीर, इस्मिय, सत्वand आत्माis called आयु
•पयािय–धारर, जीनर्वत, नित्यग, अिुबन्ध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुcomposition
•शरीर–made of Panchamahabhuta and abode of Atma
•इस्मिय–sense organs
•सत्व-mind
•आत्मा–responsible for gaining knowledge
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयु–पयािय
•धारर–that prevents body from decay
•जीनर्वत–which keeps alive
•नित्यग–which serves as permanent substratum of this body
•अिुबन्ध–which transmigrates from one body to another
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुभेद
•नितायु
•अनितायु
•सुखायु
•दुुःखायु
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

सुखायु–दुुःखायु
•शारीरमािसाभ्ांरोगाभ्ामिनभद्रुत‍-not affected with any diseases
•नर्वशेषेणयौर्विर्वतुः‍-Youthful
•समर्ि-Capable of doing all works
•अिुगतबलर्वीयियशुःपौ�षपराक्रम-Physical strength, energy, success,
manliness, boldness
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

सुखायु‍–दुुःखायु‍
•ज्ञािनर्वज्ञािेस्मियेस्मियार्िबलसमुदयेर्वतिमािस्य–well oriented
•परमस्मधि–good fortunes
•�नचरनर्वनर्वधोपभोग–can enjoy all his likes
•समृधसर्वािरम्भ-enriched
•यर्ेष्टनर्वचाररणुः–leader
•दुुःखायु–opposite qualities
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नितायु–अनितायु
•नितैनषणुःपुिभूितािां–concerned about others also
•परस्वादुपरतस्य-work for others
•सत्यर्वानदिुः-speak truth
•शमपरस्य-peaceful
•परी�काररणोऽप्रमत्तस्य–examines before any actionwithout confusion
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नितायु–अनितायु
•नत्रर्वगंपरस्परेणािुपितमुपसेर्वमािस्य–follow equally
•पूजाििसम्पूजकस्य-respect others
•ज्ञािनर्वज्ञािोपशमशीलस्य–strive to get knowledge
•र्वृधोपसेनर्विुः-follow the words of elders
•सुनियतरागरोषेर्ष्ािमदमािर्वेगस्य-well controlled emotions
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नितायु–अनितायु
•सततंनर्वनर्वधप्रदािपरस्य-charity
•तपोज्ञािप्रशमनित्यस्य–indulges in these
•अध्यात्मनर्वदस्तत्परस्य-spiritual
•लोकनममंचामुंचार्वेक्षमाणस्य-analyse
•िृनतमनतमतो-keep remember the previous actions
•अनितायु–opposite qualities
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आयुप्रमाण
•स्वलक्षण–चेतिािुर्वृनत्त
•सुखासुख
•नितानितत्व
•प्रमाणाप्रमाण–प्राकृ त, र्वैकृ त
•प्राकृ त–देिािुसार, प्रकृ त्यािुसार, लक्षणािुसार
•र्वैकृ त–अररष्टलक्षण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नसधाि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नसधाि
•One among 44 Vadamarga
•नसधािोिामसयुःपरीक्षकै बि�नर्वधंपरी�िेतुनभश्चसाधनयत्वा
स्र्ाप्यतेनिणियुः|
•Conclusion drawn about a subject
•Considering many reasons
•Performing examinations
•By many scholars
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
सर्वतन्त्रप्रतततन्त्र
अधिकरण अभ्युपगम

सर्वित�नसधाि
•सर्विस्मिंस्त�ेतत्तत्प्रनसधं
•Accepted universally
•Nidana , Vyadhi, treatment
for Sadhya Vyadhi
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
प्रनतत�नसधाि
•एकै कस्मिंस्त�ेतत्तत्प्रनसधं
•Accepted and popular only in one tantra
•Different opinion in different tantra
•Rasa –6, 8
•Indriya –5, 6
•Roga –Dosha, Agantu (bhuta)

अनधकरणनसधाि
•यस्मिन्ननधकरणेप्रस्तूयमािेनसधा��ा�प्यनधकरणानि
•Siddhanta or Adhikarana -when proved, also proves different topics
related to it
•Karmaphala will not finished without experiencing it is proved
•Proves that there are Karmaphala, Moksha, Pretyabhava
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

अभ्ुपगमनसधाि
•अनसध-Not proved
•अपरीनक्षतं–Not examined
•अिुपनदष्टं–Not taught by Apta
•अिेतुकं-No suitable reasoning
•र्वादकालेऽभ्ुपग�स्मिनभषजुः–Put forth during Vada by scholars
•Dravya Pradhanyata, Guna Pradhanyata, Virya Pradhanyata
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Ayurveda Darshana Nirupana
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

दशिि
•दृ�तेऽिेिइनतदशिि।
•Visualise or to see -Through which one can perceive -Understand the
substances -Concerned with vision of truth
Aim of दशििशास्त्र
•Attaining the Purushartha
•Different ways of thought
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

दशििभेद
•आस्मस्तकदशिि‍-Believe in Veda, God, Moksha, Punarjanma
•िास्मस्तकदशिि-Do not believe in God and Veda, No faith in Punarjanma,
Moksha, Swarga
•आस्मस्तक-िास्मस्तकदशिि-Do not believe in Veda, Believe in God, Moksha
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

दर्शन दर्शनकार
चार्वािक बृिस्पनत
जैि तीर्िन्कर(ऋषभदेर्व–मिार्वीर)
बौध गौतमबुध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
दर्शन दर्शनकार
�ायअक्षपादगौतम
र्वैशेनषक कणाद
सांख्य कनपल
योग पतञ्जनल
र्वेदािबादरायणव्यास
मीमांस जैनमनि

�ाय‍दशिि‍
•AkshapadaGauthama
•प्रमाणैुःअर्िपरीक्षणं�ायुः।
•Attaining the knowledge of
Vishaya through examination
with the help of Pramana
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Also called अन्वीक्षकी
•अिु–afterwards , र्वीक्षण–to see or
acquire
•Obtaining ज्ञािafterwards –after प्रत्यक्ष
•Acquire ज्ञािthrough अिुमािप्रमाण

�ाय‍दशिि‍
•16 पदार्श: प्रमाण–प्रमेय–संशय–प्रयोजि
-दृष्टाि–नसधाि–अर्वयर्व–तकि-निणिय–
र्वाद–जल्प–नर्वतण्ड-िेत्वाभास–छल–
जानत–निग्रिस्र्ाि
•4 प्रमाण: प्रत्यक्ष–अिुमाि–उपमाि-शब्द
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•पञावयववाक्य
प्रनतज्ञा–hypothetical statement
िेतु-reasons
उदािरण-examples
उपिय–correlation
निगमि–conclusion

�ाय‍दशिि‍
•असत्कायशवाद–कायि& कारणare
different
•पपठरपाकवाद–molecular theory of
transformation of one substance into
another
•आरम्भवाद–all substances of universe
is created by a creator
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
Influence on Ayurveda
•प्रमाण–नत्रनर्वधरोगनर्वशेषनर्वज्ञािोपाय
•तनिद्यसंभाषा–र्वादमागि
•पदार्ि–र्वादमागि
•िर्वकारणद्रव्य
•कायिअनभनिर्वृनत्तघटक–दशनर्वध
परी�भार्व
•त�युस्मक्त

र्वैशेनषकदशिि
•Individual identity of पदार्िexplained
•Understand substances in Paramanu
level
•Also called औलूक्यदशिि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•2 प्रमाण
•प्रत्यक्ष–अिुमाि
•6 पदार्श
•द्रव्य–गुण–कमि
•सामा�–नर्वशेष–समर्वाय
•अभाव–तकिसङ्ग्ग्रि

र्वैशेनषकदशिि
•द ुःखपनवृपि–पदार्िज्ञाि
•परमाण वाद–entire universe is
created by Paramanu
•पीलूपाकवाद–transformation
takes place at Paramanu level
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
Influence on Ayurveda
षड्‍पदार्श–षड्‍कारण–धातुसाम्य
सामान्यपवर्ेषपसद्धान्त–जानत(र्वै.द), र्वृस्मधक्षय
(च.सू)
परमाण वाद
शरीरार्वयर्वास्तुपरमाणुभेदेिऽपररसंख्येयाभर्वस्मि।
(च.शा.7)
17 / 24 गुण–41 गुण

सांख्यदशिि
•मिनषिकनपल–उपदेष्टा
•नर्वज्ञािनभक्षु–र्वानतिकाकार
•गौडपाद–टीक्का
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
पिपवधद ुःख
आध्यास्मत्मक–आनदभौनतक–आनददैनर्वक
प्रमाण
प्रत्यक्ष–अिुमाि–शब्द
सत्कायशवाद–कायिand कारणare same
पररणामवाद–to justify कायिकारणनसधाि

सांख्यदशिि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
अहङ्कार
सात्वर्क राजससक तामससक
एकादश इत्न्त्िय पञ्चतन्त्मार
पञ्चमहाभूत
अव्यक्त
महत्
•Influence on Ayurveda
•25 तत्व-24 तत्व
•तत्व–पु�षउत्पनत्त
•सत्कायि‍र्वाद‍
•पररणाम‍र्वाद‍
•नत्रनर्वध‍दुुःख‍

योग‍दशिि‍
•मिनषिपतञ्जनल–संयोजक
•194 सूत्र
•4 पाद
•समानधपाद–साधिापाद–नर्वभूनतपाद
–कै र्वल्यपाद
•सेश्वरसांख्य-25 तत्व+ ईश्वर
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
योगुःनचत्तर्वृनत्तनिरोधुः।
•Controllover र्वृनत्त(functions) of मिस्
•मिस्is withdrawn from its नर्वषय
•नचत्तर्वृनत्तनिरोध–अष्टा�योग
अष्टाङ्गयोग
•यम–नियम–आसि–प्राणायाम
•प्रत्यािार–धारण–ध्याि–समानध

योग‍दशिि‍
•Influence on Ayurveda
•योग–मोक्ष–दुुःखनिर्वृनत्त
•योगेमोक्षेचसर्वािसांर्वेदिािामर्वतििम्।(च.शा)
•नत्रनर्वधदुुःख
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

उत्तरमीमांस
•र्वेदािदशिि-ज्ञािकाण्ड
•बादरायणव्यास–सूत्रकार
•सबरस्वानम–भार्ष्कार
•ब्र्ह्म–responsible for सृनष्ट
•नर्वर्वतिर्वाद-change of Karana into Karya is not real
•प्रमाण: प्रत्यक्ष–अिुमाि–शब्द
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पूर्विमीमांस
•मीमांस–कमिकाण्ड
•जैनमनि–सूत्रकार
•प्रमाण: प्रत्यक्ष–अिुमाि–शब्द–उपमाि-अर्ािपनत्त–अिुपलस्मि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

चार्वािकदशिि
•बृिस्पनत-propounder
•लोकायत–बृिस्पत्य–synonyms
•4 मिाभूत–except आकाश
•स्वभार्वर्वाद-everything created by itself
•प्रमाण–प्रत्यक्ष
•मरणitself is considered as मोक्ष
•पु�षार्ि–कामअर्ि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

जैिदशिि
•तीर्िन्कर(24) : ऋषभदेर्व–मिार्वीर
•2 सम्प्रदाय: श्वेताम्बर–नदगम्बर
•प्रमाण–प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष–शब्द
•मिाभूत–पुद्गल
•अिेकािर्वाद–different opinions
•सप्तभ�ीिय–स्यात्र्वाद
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

बौधदशिि
•गौतमबुध
•2 सम्प्रदाय: िीिायि–मिायाि
•प्रमाण–प्रत्यक्ष–अिुमाि–आप्तोपदेश
•क्षणभङ्ग्गुरर्वाद
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पदार्ि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पदार्ि
•Any substance or material
•पदार्ि–पद+ अर्ि
•पदंचर्वणिसमूिुः।(तकि भाषा)
Padais the group of letters
•Eg: प, ट–र्वणि
पट–पद
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•पदस्यअर्िुःपदार्िुः।
•Expressive meaning of a Pada
•पदस्यपदयोुःपदािांर्वाऽर्िुःपदार्िुः।
(सु.उ.5/10)
•The meaning of 1, 2 or more Pada

पदार्ि
•पद्यतेगम्यतेयेिार्िुःसपदार्िुः।
•Whose meaning is understood is Padartha
•प्रनमनतनर्वषयाुःपदार्ािुः।(सप्तपदर्ी)
•The Vishaya of ज्ञािis Padartha
•पदप्रनदपाद्योऽर्िुःपदार्िुः।(तात्पयिटीक्का)
•The Artha executed by the Pada
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पदार्िलक्षण‍
•अनभधेयत्वंपदार्िसामा�लक्षणम्।(तकिदीनपका)
•Having identity
•षण्णामनप‍पदार्ाििाम्‍अस्मस्तत्व‍अनभधेयत्व‍ज्ञेयत्वानि‍।‍(प्रशस्तपाद)
•अस्मस्तत्व–Having existence
•अनभधेयत्व–Having identity / nomenclature
•ज्ञेयत्व–Having knowability
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Enumeration of पदार्ि
•Vaisheshika Darshana –6
•द्रव्यगुणकमिसामा�नर्वशेषसमर्वायाुःषड्पदार्ािुः।(र्वै.द)
•Prashastapada-7
•द्रव्यगुणकमिसामा�नर्वशेषसमर्वायाभार्वाुः‍सप्त‍पदार्ािुः‍।‍(प्रशस्तपाद)
•Ayurveda –6
•सामा�ंचनर्वशेषंचगुणाि्द्रव्यानणकमिच।
समर्वायंचतज्ञात्वात�ोक्तंनर्वनधमास्मस्र्ताुः॥(च.सू.1/28)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Enumeration of पदार्ि
•Nyaya Darshana –16
•प्रमाण–प्रमेय–संशय–प्रयोजि–दृष्टाि–नसधाि–अर्वयर्व–तकि-निणिय–र्वाद-
जल्प-नर्वतण्डा‍–िेत्वाभास–छल–जानत-निग्रिस्र्ाि‍
•Samkhya Darshana –25
•Yoga Darshana –26 -सृनष्टतत्व
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Enumeration of पदार्ि
•Vedanta Darshana –2
•आत्मा–do posses soul -अिात्मा-do not posses soul
•Madhvacharya–10
•द्रव्य-गुण–कमि–सामा�–नर्वशेष–नर्वनशष्ट-अंशी-सादृ�-शस्मक्त-अभार्व
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Classification of पदार्ि
•निनर्वधमेर्वखलुसर्वंस�ास�।(च.सू.11)
•Sat & Asat
•सत्तामिुभर्वस्मिइनतभार्वाुः, ितुउत्पद्यिे।(च.पा)
•Sat –existing
•Asat–not existing
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
पदार्ि
भार्व
अभार्व

भार्वपदार्ि
•Existing or evident
•Dravya –Substance
•Guna –Properties
•Karma –Activity
•Samanya –Similarity
•Vishesha –Difference
•Samavaya –Intimate relation
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Non existence
•संसगािभार्व–Non existence
•प्रागभार्व–Absence of Karya before production
•प्रध्वंसाभार्व–Absence of Karya after its destruction
•अत्यिाभार्व–Absence of substance in all time
•अ�ो�ाभार्व–Absence of one substance in
another
अभार्व‍पदार्ि‍

द्रव्यनर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

द्रव्य
•One among the Shad Padartha
•No existence of other Padartha without Dravya
•द्रुगतौधातु+ यत्प्रत्यय
•Which has Gati is called Dravya
•द्रर्वनतग�नतसंयोगनमनतद्रव्यम्।(�ा.द)
•Which undergoes transformation
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

द्रव्यलक्षण
•यत्रानिताुः‍कमि‍गुणाुः‍कारणं‍समर्वानय‍यत्‍तत्‍द्रव्यम्‍।‍(च.सू.1/51)
•That which has Karma and Guna as Samavaya Sambandha
•जानतमत्वं
•गुणर्वत्वं
•नक्रयार्वत्वं
•समर्वानयकारणत्वं
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Enumeration & Classificationof द्रव्य
Ayurveda -9
Darshana -9
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
िव्य
कारण कायव

कारणद्रव्य
•खादी�ात्मामिुःकालोनदशश्चद्रव्यसंग्रिुः।(च.सू.1/48)
•पञ्चमिाभूत–पृस्मि, अप्, तेज, र्वायु, आकाश
•आत्मा
•मि
•काल
•नदक्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

कारणद्रव्य
•नित्यद्रव्य: आकाश–काल–नदक्–आत्मा–मि–त�ात्र(except आकाश)
•अनित्यद्रव्य: मिाभूत(except आकाश)
•मूतिद्रव्य: पृस्मि–अप्–तेज–र्वायु–मि
•अमूतिद्रव्य: आकाश–काल–नदक्–आत्मा
•व्यापकद्रव्य: आकाश–काल–नदक्–आत्मा
•अव्यापकद्रव्य: पृिी–अप्–तेज–र्वायु–मि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

कायिद्रव्य
•सेस्मियंचेतिंद्रव्यम्, निररस्मियमचेतिम्।
(च.सू.1/48)
•Produced from Karana Dravya
•Innumerable
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
चेतिद्रव्य
•अिश्चेति–cannot express feelings
•बनिरिश्चेति-can express feelings
अचेतिद्रव्य
•प्रानणज–animal origin like प्रर्वाल, मुक्ता
•भौम–metals like पारद, गन्धक

अिश्चेतिद्रव्य
•र्विस्पनत–fruit without flower
•उदुम्बर
•र्वािस्पत्य–fruit and flower present
•mango
•र्वी�ध–creeper
•गुडूची, कण्टकारी
•ओषनध–die after fruiting
•paddy, bamboo
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
बनिरिश्चेतिद्रव्य
•जरायुज–human, cat
•अण्डज–birds, reptiles
•स्वेदज–flies, insects
•उस्मिज–earthworm

पञ्चमिाभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

मिाभूत
•बनिररस्मिय‍ग्राह्य‍नर्वशेष‍गुणर्वत्वं‍भूतत्वम्‍।
•The Vishaya which is grasped by Bahirindriya
•मिास्मि‍भूतानि‍मिाभूतानि‍।
•Those which are spread everywhere
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

मिाभूतगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
महाभूत पवर्ेष
ग ण
नैसपगशक
ग ण
असाधार
णलक्षण
पिग ण
पृस्मिगन्ध गु�खरत्व तम
जल रस निग्ध द्रर्वत्वसत्वतम
अनि �पतीक्ष्णउष्णत्वसत्वरज
र्वायुस्पशि �क्षचलत्व रज
आकाश शब्द लघुअप्रतीघात
त्व
सत्व

Application•सर्वंद्रव्यंपाञ्चभौनतकमस्मिन्नर्े;(च.सू.26/10)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
लोकप रुषसाम्यपसद्धान्त
Entitiesof लोकEntities of पु�ष
पृिी मूनति
आपुः क्लेद
तेज अनभसिाप
र्वायुुः प्राण
आकाश सुनषर
ब्र्हम अिरात्मा
गभश
मिाभूत कमि
र्वायु नर्वभजनत
तेज पचनत
आपुः क्लेदयस्मि
पृनर्र्वी संिस्मि
आकाशं नर्वर्वधियनत

Application
दोष
•र्वात: र्वायु–आकाश
•नपत्त: अनि
•कफ: जल–पृिी
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
प्रकृ पत लक्षण
पानर्िर्वस्मस्र्रनर्वपुलशरीरुः
क्षमार्वाि्
िाभसुःशुनच
नचरजीर्वी
खैमििस्मिुः
रस महाभूत
मधुर पृस्मि–जल
अम्ल अनि-पृस्मि
लर्वण जल-अनि
नतक्त आकाश–र्वायु
कटु अनि–र्वायु
कषाय पृस्मि-र्वायु

Application
अनि
•पञ्चभूतात्मकेदेिेह्यािारुःपाञ्चभौनतकुः।
नर्वपक्वुःपञ्चधासम्यक‍गुणाि्स्वाि्अनभर्वधियेत॥
(सु.सू.46/526)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
इन्द्रियपवषय महाभूत
िोत्रेस्मिय शब्द आकाश
स्पशििेस्मिय स्पशि र्वायु
चक्षुररस्मिय �पअनि
रसिेस्मिय रस जल
घ्राणेस्मिय गन्ध पृस्मि

पञ्चमिाभूतउत्पनत्त
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

तैनत्तरीयोपनिषत्
आचायिडल्हण
•2 परमाणु‍–ियणुक
•3 ियणुक‍–त्रसरेणु‍(visible form)
•4 त्रसरेणु‍-चतुरणुक‍
•The union continues and स्र्ूल‍द्रव्य‍‍is
formed
•Union starts with ईश्वर‍इ�ा‍
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
आकाश
र्वायु
तेज
अप्
पृस्मि
�ायर्वैशेनषकदशिि

उत्तरोत्तरािुप्रर्वेश
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
महाभूतग ण
आकाश शब्द
र्वायुशब्दस्पशि
तेज शब्दस्पशि�प
जल शब्दस्पशि�परस
पृस्मिशब्दस्पशि�परसगन्ध
अ�ो�ािुप्रर्वेश
आकाश पर्वि
भूनम तोय
Agni Mahabhuta

परस्परािुप्रर्वेश
•परस्पर‍संसगि
•परस्पर‍अिुग्रि
•परस्पर‍अिुप्रर्वेश
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
अव्यक्त
मित्
अिङ्कार
सास्मत्वक
एकादश‍इस्मिय‍
राजनसक तामनसक
पञ्चत�ात्र
पञ्चमिाभूत
सांख्ययोगदशिि
उत्कषि
अपकषि

पञ्चीकरण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
Prithvi
Jala
Teja
Vayu
Akasha
1/8
1/8
1/8
1/8
1/2

पृिीभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पृिीभूत
Synonyms
•भूनम–Produces vegetation
•धररणी–Supporting
•नक्षनत-Which do not have destruction
•पृिी–गु�त्व–Heaviness
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•तत्रगन्धर्वतीपृिी।(त.सं)
•तमोब�लापृिी।(सु.शा.1/20)
•�परसगन्धस्पशिर्वतीपृिी।(र्वै.द)

पृिीभूतभेद
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
नित्य अनित्य
शरीर
शरीर
इस्मिय
घ्राण
नर्वषय
मृत्‍पाषाण
ग ण कमश रस
गु�उपचय ईषत्कषायं
खर स�ातमधुर
कनिि गौरर्व
मन्द स्र्ैयिकर
स्मस्र्र
नर्वशद
साि
स्र्ूल
गन्धगुणब�ल
पानर्िर्वद्रव्य

पानर्िर्वशरीरअर्वयर्व
अवयव
स्र्ूलं-स्मस्र्रं-मूनति–गु�–खर–कनिि
िख–अस्मस्र्–दि–मांस–चमि–र्वचिुः–के श–�िु–लोम-कण्डरा
गन्धेस्मियं
सर्विमूतिसमूि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

जलभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

जलभूत
•अिेरापुः।(तै.उ)
•सत्वतमोब�लाआपुः।(सु.शा)
•शीतस्पशिर्वत्यापुः।(त.स)
•�परसस्पशिर्वतीआपोद्रर्वनिग्धाुः।(र्वै.द)
•र्वणिुःशुक्लोरसस्पशोजलेमधुरशीतलौ।
िेिस्तत्रद्रर्वत्वंतुसांनसस्मधकमुदाहृतम्॥(काररकार्वनल)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
नित्य अनित्य
शरीर
र्व�ण
लोक
इस्मिय
रसि
नर्वषय
सररत्
समुद्र
जल
जलभूतभेद

जलभूतभेद
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
जल
भौम
नदव्य
भौम
कौप्य प्रस्रर्वणोदक
सारस औस्मिद
ताडाग र्वापी
चैण्ड्य िदी
नदव्य
धारं
कारं
तौषारं
िैमं
गा�ं-सामुद्रं

आप्यद्रव्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
ग ण कमश रस
द्रर्वउपक्लेदईषत्कषायं
निग्ध िेि अम्ल
शीत बन्धनर्वर्ष्न्दलर्वण
मन्द मादिर्वमधुर
मृदु प्रह्लादकर
नपस्म�ल
रसगुणब�ल
आप्यशरीरअर्वयर्व
द्रर्व–सर–मन्द–निग्ध–मृदु–नपस्म�लं
–गु�ता–शैत्यं-िेि
रस-�नधर-र्वसा-कफ-नपत्त-मूत्र–
स्वेद-रेत
रसिेस्मियं
सर्विद्रर्वसमूि

तेजोभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

तेजोभूत
•र्वायोरनिुः।(तै.उ)
•सत्वरजोब�लोऽनिुः।(सु.शा)
•उष्णस्पशिर्वत्तेजुः।(त.स)
•तेजो�पस्पशिर्वत्।(र्वै.द)
•उष्णुःस्पशिस्तेजसस्तुस्याद्रूपंशुक्लभास्वरम्।
िैनमनत्तकद्रर्वत्वंतुनित्य्तानदचपूर्विर्वत्॥
(काररकार्वनल)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
नित्य अनित्य
शरीर
आनदत्य
लोक
इस्मिय
चक्षु
नर्वषय
तेजोभूतभेद
भौमं-र्वि्�ानदकम्
नदव्यं-नर्वद्युदानद
उदयिम्-भुक्तस्य
पररणामिेतुुः
आकरजं-सुर्वणािनद

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
ग ण कमश रस
उष्ण दाि ईषदम्ल
तीक्ष्ण पाक लर्वणं
सू�प्रभा कटुक
लघु प्रकाशर्वणिकर
�क्षऊध्विगनतस्वभार्व
नर्वशद दारण
खर
�पगुणब�ला
तैजसर्रीरअवयव
नपत्त-ऊष्मा(सिाप)–भाुः–र्वणिुः-
पस्मक्त–अमषि–तैक्ष्यं–शौयं
�पेस्मियं
तैजसद्रव्य

र्वायुभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

र्वायुभूत
•आकाशात्र्वायुुः।(तै.उ)
•रजोब�लोर्वायुुः।(सु.शा)
•�परनितस्पशिर्वाि्र्वायुुः।(त.स)
•अिुष्णशीतस्पशिर्वाि्र्वायुुः।(र्वै.द)
•र्वागनतगन्धियोुःर्वायुुः।(अ.हृ)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
नित्य अनित्य
शरीर
र्वायु
लोक
इस्मिय
त्वक्
नर्वषय
र्वायुभूतभेद
र्ृक्षाददकम्पन
प्राणः
प्राण–अपान–समान–उदान–
व्यान

र्वायव्यद्रव्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
ग ण कमश रस
लघु रौ�ईषनत्तक्तं
शीत ग्लानिकषाय
�क्षनर्वचार
खर र्वैशद्य
नर्वशदलाघर्व
सू�
स्पशिब�ल
र्वायव्यशरीरअर्वयर्व
उच्छ्वास–प्रश्वास-उ�ेष-निमेष-आकुञ्चि–प्रसारण
–गमि-प्रेरण-धारण
स्पशेस्मियं
सर्विशरीरस्पन्दिं

आकाशभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आकाशभूत
•शब्दगुणकमाकाशम्।(त.स)
•सत्वब�लमाकाशम्।(सु.शा)
•समर्वायेिशब्दाियत्वमाकाशत्वम्।(र्वै.द)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
आकाशभूतभेद
•त�ैकंनर्वभुनित्यंच।(त.स)
आकाशीयद्रव्य
ग ण कमश रस
मृदु मादिर्वअव्यक्तरसं
लघु सौनषयि
सू�लाघर्व
श्लक्ष्ण
व्यर्वानय
नर्वशद
नर्वनर्वक्त
शब्दगुणब�ला

आकाशीयशरीरअर्वयर्व
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
अवयव
मिाि्अणुस्रोतस्
नर्वनर्वक्तता
शब्देस्मियं
सर्विस्म�द्रसमूि

काल
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

काल
•One among िर्वकारणद्रव्य
•All activities depend on काल
•काल–time
•कलयनतइनतकालुः।
•कल्-to count
•कलयनत-to put on
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

लक्षण
•कलिात्सर्विभूतािांसकालुःपररकीनतित: ।
•Dravya responsible for Utpatti of all living beings
•संकलयनतकालयनतर्वाभूतानिइनतकाल: ।(सु.सू.6)
•That which does creation & destruction of living beings
•संकलयनतसुखदुुःखाभ्ांभूतानियोजयतीनतकाल: ।(सु.सू.6)
•That which binds all in Sukha & Dukha
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

गुण
•र्वैशेनषकदशिि–5
•संख्या–पररमाण–पृर्क्त्व–संयोग–नर्वभाग
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
औपानदकभेद
•नित्यग–निमेषानदकाल
•संर्वत्सर–अयि–ऋतु–मास
•आर्वस्मस्र्क–व्यानधअर्वस्र्ाकाल

औपानदकभेद
•क्षण‍–मात्र‍
•मात्र‍–अनक्षनिमेष
•15 मात्र‍–1काष्ठा‍
•30 काष्ठा‍–1 कला
•20 1/10 कला–1 िानडका
•2 िानडका–1 मु�ति
•3 ¾ मु�ति–1 याम
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•8 याम–1 अिोरानत्र
•15 अिॊरानत्र–1 पक्ष
•2 पक्ष–1 मास
•2 मास–1 ऋतु
•3 ऋतु–1 अयि
•2 अयि‍–1र्वषि‍
•1000 र्वषि‍–1युग‍

Significance
•र्वय: बाल्य–यौर्वि–र्वाधिक्य
•औषधसेर्विकाल
•औषधसंग्रिणकाल
•सर्वीयिताअर्वनध
•षड्‍नक्रयाकाल
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नदक्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नदक्
•Oneamongtheिर्वकारणद्रव्य
•AcceptedbyAyurveda,Nyaya
Darshana, Vaisheshika
Darshana,TarkaSangraha
•Dikisअमूति–नित्यद्रव्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•नदश्‍धातु
•To point out, to indicate, to show
•दूरास्मिकानद‍धी‍िेतुरेका‍नित्या‍नदगुच्यते|
(काररकार्वनल)

लक्षण
•प्राच्यानद‍व्यर्विार‍िेतुुः‍नदक्।‍‍‍‍(त.स)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
गुण
•सा‍चैका‍नित्यानर्वभ्वी‍च।(त.स)
नदक‍भेद
•प्रानच–east
•प्रतीनच–west
•उदीनच–north
•अर्वानच–south
•ईशा�–पूर्विउत्तर–north east
•आिेय–पूर्विदनक्षण–south east
•िैऋत्य–दनक्षणपनश्चम–south west
•र्वायव्य–उत्तरपनश्चम–north west
•ब्र्हामी–ऊध्वि
•िागी–अधो

APPLICATION
•In Anatomy –lateral, medial, anterior, posterior etc.
•नदिचयाि-मलोत्सगि, आचमि
•उत्तरायण–दनक्षणायि
•Winds according to season
•Construction of रसशाल, सूनतकागार
•द्रव्यसंग्रिण–द्रव्यसंरक्षण
•िदीजलगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आत्मा
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नि�स्मक्त‍
•अतनत‍सकलं‍व्याप्नोतीनत‍आत्मा।
•That which pervades all over
the शरीर‍or जगत्‍
•अत‍सातत्य‍गमिे।
•आत्मा‍is moving forever
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•यदाप्नोनत‍यदादत्ते‍य�ानत्त‍नर्वषयानिि।
य�ास्य‍सितो‍भार्वुः‍तिादात्मेनतकीत्यिते।‍(कि)
•आप्नोनत‍–spreads all around
•आदत्ते‍–mouldsevery things into �प
•अनत्त‍–enjoys the नर्वषय
•सितोभर्व‍–existence is eternal

लक्षण‍
•ज्ञािानधकरणमात्मा।(त.सं)
•आत्मा‍is the आनधकरण‍for ज्ञाि
•आत्मत्व‍अनभसम्बन्धर्वाि्‍आत्मा।‍(त.भा)
•आत्मा‍has आत्मत्व‍जानत‍in समर्वाय‍सम्बन्ध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

लक्षण‍
•निनर्विकारुः‍परस्त्वात्मा‍सत्व‍भूत‍गुणेस्मियैुः।
•चैत�े‍कारणं‍नित्यो‍द्रष्टा‍प�नत‍नि‍नक्रयाुः॥(च.सू.१/५६)
•आत्मा‍is निनर्विकार‍–not affected by diseases
•कारण‍for चैत�‍of सत्व, शब्दानद‍भूत‍गुण, इस्मिय
•आत्मा‍is नित्य
•द्रष्टा‍–सानक्ष‍for all happenings
•Observer of everything
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

लक्षण‍
•प्राणापािौ‍(उच्छ्वास‍–निश्वास) –respiration
•निमेषाद्या(निमेष‍–उ�ेष) –blinking of eyes
•जीर्विं–existence of life
•मिसो‍गनतुः‍–roaming of मिस्‍to different नर्वषय
•इस्मियािर‍सञ्चारुः‍–roaming of मिस्‍from one इस्मिय‍to another
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

लक्षण‍
•प्रेरणं–inspiration for staying at one work
•धारणं–retaining capacity
•देशािर‍गनतुः‍स्वप्ने‍–roaming in different places in dreams
•पञ्चत्व‍ग्रिणं–knowledge about death
•दृष्टस्य‍दनक्षणेिाक्ष्णा‍सव्येिअर्वगम‍–perception of नर्वषयthrough both the
eyes –cannot differentiate thatज्ञािis perceived through right or left eyes
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

लक्षण‍
•इ�ा‍िेषुः‍सुखं‍दुुःखं‍प्रयत्न‍चेतिा‍धृनतुः‍बुस्मधुः‍िृनत‍अिंकार‍–observed in living
beings
•समुपलभ्िे‍नल�ा�ेतानि‍जीनर्वतुः‍-These are the signs which are present in
living body
•ि‍मृतस्य-Not seen in dead body (मृत)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आत्मस्र्ाि
•आत्माचसगुणश्चेतुःनच�ंचहृनदसंनितम्।(च.सू. 30/4)
•चरकसंनिताsays that सगुणआत्माis situated in हृदय
•हृदयंचेतिास्र्ािमुक्तंसुिुतदेनििाम्।
•सुिुतसंनिताalso says that हृदयis the चेतिास्र्ाि
•Here चेतिाword refers to the आत्मा
•आत्माis the समर्वानयकारणfor चेतिा
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आत्मभेद
•परमात्माis ईश्वर, सर्विज्ञand एक
•जीर्वात्माis different in individual शरीर; नर्वभुand नित्य
आयुर्वेदaccepts the आत्माor पु�षin 3 forms
•परमात्मा/ परमपु�ष
•आनतर्वानिकपु�ष
•कमिपु�ष
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आत्मगुण
परमात्मा
•निनर्विकार–not affected by diseases
•निगुिण-not having any property
•सर्विगतत्व–नर्वभुत्व–present everywhere
•नित्यत्व–eternal
•दृष्टत्व–सानक्षत्व-observer
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•चरकसंनिताexplains बुस्मधप्रयत्नािsix
गुणas आत्मगुण–आध्यान्द्रत्मकग ण
•बुस्मध
•सुख-दुुःख
•इ�ा-िेष
•प्रयत्न

आत्मिुःज्ञािस्यप्रर्वृनत्त
•चरकसंनिताexplains the उत्पनत्तand
अिुत्पनत्त(occurrence and non
occurrence) of ज्ञािas follows:
•आत्माis ज्ञािानधकरण
•With the combination of the करण
(इस्मिय), आत्माattains ज्ञाि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•करणािांअर्वैमल्यात्-When करणis not
clear
•अयोगात्–not proper association with
करण
•िर्वतिते-आत्माdoes not attain ज्ञाि
•We cannot get the clear image in
dirty water or unclean mirror

पु�ष
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

पु�ष
•प ररवसपतइपतप रुषुः॥
•पुररशरीरेशेतेर्वसनतइनतपु�षुः॥
•That which lives in the body is said as पु�ष
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•एकधात्वात्मकपु�ष
•परमपु�ष
•आनतर्वानिकपु�ष-सू�शरीर-
नल�शरीर
•स्र्ूलशरीर–नचनकत्स्यापु�ष-
कमिपु�ष–षड्धात्वात्मकपु�ष–
रानशपु�ष

एकधात्वात्मकपु�ष
•चेतिाधातुरप्येकुःिृतुःपु�षसंज्ञकुः।
(च. शा. 1/16)
•चेतिाधातुalone is also called as
पु�ष
•Since it is one, it is also called by
the name एकधात्वात्मकप रुष
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
परमपु�ष
•आत्मा‍is निनर्विकार‍–not affected by
diseases
•कारण‍for चैत�‍of सत्व, शब्दानदभूत‍
गुण, इस्मिय
•आत्मा‍is नित्य
•द्रष्टा‍–सानक्ष‍for all happenings
•Observer of everything

आनतर्वानिकपु�ष
•Synonyms -सू�शरीर–नल�शरीर
•आत्माresponsible for transmigration
•Transmigration of आत्माfrom one body to the another
•At the time of death, आत्माleaves the शरीर& moves to another
•Since it is very सू�(subtle), it is not visible from eyes
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आनतर्वानिकपु�ष
•आत्माwith 4 सू�भूत(पृिी–जल–अनि-र्वायु)
•मिोजर्व-leaves the dead body with the Vega
of Manas
•enters the new body
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•कमाित्मकत्वात्-This is based
on the person's past deeds
•आत्माis enjoying all good
and bad deeds
•Therefore आत्माis called
कमशफलभोक्ता

स्र्ूलचेतिापु�ष
Synonyms
•नचनकत्स्यापु�ष
•कमिपु�ष
•संयोगपु�ष/ षड्धात्वात्मकपु�ष
•रानशपु�ष–चतुनर्वंशनतपु�ष
•जीर्वात्मा
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नचनकत्स्यापु�ष
•The person to be treated
•नत्रदण्ड: सत्त्व+ आत्मा+ शरीर
•This संयोगis called पु�ष
•To this शरीर, नचनकत्साcan be given
•So said as नचनकत्स्यापु�ष
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
संयोगजपु�ष
•खादयश्चेतिाषष्टाधातर्वुःपु�षुःिृतुः॥(च. शा. 1)
•खानद+ चेतिापु�ष
•खानद: पञ्चमिाभूत
•चेतिा-the मिस्incorporated in the आत्मा
•संयोगजप रुष-Because of this combination
•षड्धात्वात्मकप रुष-As 6 factors are
present

कमिपु�ष
•कमिस्वनधकृ तुःपु�षुःकमिपु�षुः॥(िारणचि)
•This Purusha performs all the action
•कमि(action) -कमिफल(fruit of action)
•ज्ञाि(knowledge) –मोि(ignorance)
•सुख(happiness) -दुुःख(misery)
•जीनर्वत(life) -मरण(death)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•These are established here
•If Purusha was not there the above do not
exist
•The षड्धात्वात्मकपु�षi.e. combination of
पञ्चमिाभूतand आत्माis called as कमिपु�ष
•It is also called as नचनकत्सानधकृ तपु�ष

रानशपु�ष
•Synonym -चतुनर्वंशनतकपु�ष
•रानश‍= group
•रानशपु�ष-Combination of the तत्व
पुिश्चधातुभेदेिचतुनर्वंशनतकुःिृतुः।
मिोदशेस्मियायर्ािुःप्रकृ नतश्चअष्टधातुकी॥
•चतुनर्वंशनतकपु�ष-The living person is composed of
the 24 factors
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•This Purusha bears the बुस्मध
(intelligence), मि(mind), इस्मिय
(faculties), अर्ि(objects)
•पु�षोरानशसंज्ञस्तुमोिे�ािेषकमिजुः ।(च. शा.)
•It is bindedwith मोि(confusion),
इ�ा(desire) and िेष(aversion)
prompted by the actions of previous
life

मिस्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नि�स्मक्त
•मिुअर्वबोधिे।
•The entity which makes a person knowledgeable is मिस्
•मि्ज्ञािेबोधिेर्वाधातुुः।
•मि्means ज्ञािor बोधि-enlightening
•मिुःपुरुःसरानणइस्मियानणअर्िग्रिणसमर्ािनिभर्वस्मि।(च.सू.8/9)
•Indriya are capable to perceive their Artha only when manasleads them
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

Synonyms
•अतीस्मिय–tool for इस्मियto
perceive नर्वषय, but मिcannot be
perceived through
•मि–सत्व–चेत–नचत्त–चेत–
हृदय-मािस
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
मिोलक्षण
लक्षणंमिसोज्ञािस्यअभार्वोभार्वएर्वच।
सनतह्यात्मेस्मियार्ाििांसनन्नकषेिर्वतिते॥
र्वैर्वृत्या�िसोज्ञािंसानन्नध्यात्त�र्वतिते।(च. शा. 1/18-19)
•ज्ञािस्यअभार्व-Non occurrence of ज्ञाि
•ज्ञािस्यभार्व–Occurrence of ज्ञाि
•आत्म+ इस्मिय+ इस्मियार्ि+ मि= ज्ञाि

मिोलक्षण
•ज्ञािस्यअभार्व-Non occurrence of ज्ञाि
•आत्मइस्मियइस्मियार्िसनन्नकषिर्वैर्वृत्यात्मिसोज्ञािं
िर्वतिते
•आत्म+ इस्मिय+ इस्मियार्ि= No ज्ञाि
•मिis Missing
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•ज्ञािस्यभार्व–Occurrence of ज्ञाि
•आत्मइस्मियइस्मियार्िसनन्नकषिसानन्नध्यात्
मिसोज्ञािंर्वतिते
•आत्म+ इस्मिय+ इस्मियार्ि+मि= ज्ञाि

मिोगुण
•सत्वंरजस्तमश्चगुणाुःप्रकृ नतसंभर्वाुः।
•सत्व–रजस्–तमस्are the मिागुणresponsible
for the activities of मिस्
•अणुत्वमर्चैकत्वंिौगुणौमिसुःिृतौ।(च.शा.1/19)
•मिस्ha two गुण
•अणुत्व–minuteness
•एकत्व-oneness
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•To substantiate अणुत्व& एकत्वof मिस्
•3 �ायare explained by Acharya
Chakrapani
•उत्पलशतपत्रर्वेध�ाय
•अलातचक्र�ाय
•दीघिशष्कु ली�ाय

मिोनर्वषय
•नच�ं-thinking
•नर्वचार–discrimination, considering what is
merit & demerit
•ऊह्यं–imagination, logical derivation
•ध्येयं–recollecting, concentration of mind to
one Vishaya
•संकल्प्प्य-deciding
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
मिोकमि
•इस्मियानभग्रिुः–control over the Indriya
•स्वस्यनिग्रिुः-self control
•ऊि–imagination
•नर्वचार-discrimination

मिस्-उभयात्मकत्व
•मिस्is called उभयेस्मिय
•मिस्associate with ज्ञािेस्मिय–perceive नर्वषय
•मिस्associate with कमेस्मिय–preforms action
•मिस्attains ज्ञािfrom ज्ञािेस्मिय
•Sends to बुस्मध
•Take orders from बुस्मध
•Make कमेस्मियto function
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
र्वेदिाअनधष्ठाि
•शरीरंसत्वसंज्ञंचव्याधीिामाियोमतुः।(च.सू.1/55)
•शरीर& सत्वare र्वेदिािय
•शरीर& मिस्are afflicted with diseases

मिस्-पाञ्चभौनतकत्व
•खादयश्चेतिाषष्टाधातर्वुःपु�षुःिृतुः॥(च. शा. 1/15)
•खानद+ चेतिा= पु�ष/ शरीर
•खानद: पञ्चमिाभूत
•चेतिा-the मिस्incorporated in the आत्मा
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
महाभूत पिग ण
पृस्मि तम
जल सत्वतम
अनि सत्वरज
र्वायु रज
आकाश सत्व

प्रकृनत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

प्रकृनत
•प्रकृ नतररनतस्वभार्वम्।(च.नर्व)
•प्रकृ नतmeans nature or character
•The property which present from birth till death
•Predominance of Dosha
•At the time of गभािर्वक्रास्मि
•निनर्विकारुः–not causing harm to the individual
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•It is harmless like poison in
poisonous creatures
•र्वातप्रकृ नत–िीि
•नपत्तप्रकृ नत–मध्यम
•कफप्रकृ नत–उत्तम
•समदोष–िेष्ठा
•निदोषज–निन्द्द्या

प्रकृनत
•मािसप्रकृ नतis based on मिागुण
•3 types:
•सास्मत्वककाय-7 types
•राजनसककाय-6 types
•तामनसककाय-3 types
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
महाग णउत्पपि कमश ग णलक्षण
सत्वकल्याणांश प्रकाशक
सुखकारक
लघुशाि
रजस् रोषांश प्रर्वतिक
दुुःखकारक
चल घोर
तमस् मोिांशनियतात्मक
जडत्वकारक
गु�
मन्द
मूि

तमस्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

तमस्
•द्रव्यis a substance that has गुण& कमि
•दाशिनिक& आयुर्वेदaccept 9 कारणद्रव्य
•खादी�ात्मामिुःकालोनदशश्चद्रव्यसंग्रिुः।
(च.सू.1)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•मीमांसदशिि& र्वेदािदशििconsider
तमस्(अन्धकार) as 10
th
द्रव्य
•Because तमस्has गुण& कमि
•गुण–िीलत्व(black colour)
•कमि–चलत्व(movement)

तमस्द्रव्यत्वखण्डि
•िील�पwill be destroyed in the
presence of प्रकाश(light)
•तमस्(darkness) is the absence of light
•Absence comes under अभार्व
•Based on िील�पगुण, तमस्cannot be
accepted as द्रव्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•तमस्has no चलत्व
•Movement of darkness is an illusion
•When light adjacent to darkness
moves, it feels like darkness is moving
•Based on चलत्वकमि, तमस्cannot be
accepted as द्रव्य

Practical utility of Dravya
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

द्रव्यTypes :
•आिार–स्वास्थ्यरक्षण-Food, diet during
treatment
•औषध–नर्वकारप्रशमि-Medicines
द्रव्यare used for management of नत्रदोषनर्वकृनत
•समािगुणद्रव्य–दोषक्षय
•नर्वपरीतगुणद्रव्य–दोषर्वृस्मध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
चतुष्पाद
•One factor is Dravya which helps in
धातुसाम्यनक्रया
All the substances are composed of पञ्चमिाभूत
•सर्वंद्रव्यंपाञ्चभौनतकमस्मिन्नेर्वार्िुः ।(च.सू.26)
•पञ्चमिाभूतis one among the िर्वकारणद्रव्य

गुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

गुण
•One among the षड्पदार्ि
•गुणis having समर्वायसम्बन्धwith द्रव्य
•गौणत्वात्गुणसंज्ञकाुः।
•The word गुणis derived because
of गौणत्व
•That which is negligible
•गुणis taking आियin द्रव्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•गुणआम�णे।
•That which attracts is गुण
•गुयतेआमन्द्यतेलोकअिेिइनतगुणुः।
•The character by which लोक(people)
are attracted towards a particular
substance

लक्षण
•समर्वायीतुनिश्चेष्टुःकारणंगुणुः।(च.सू.1)
•That which is having समर्वायसम्बन्ध
(intimate relationship) with द्रव्य
•It is निश्चेष्ट(not having any activity)
•कारणfor origin of same qualities
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•अर्द्रव्यानिताज्ञेयानिगुिणानिस्मिया
गुणाुः।(काररकार्वली)
•गुणis
•द्रव्यानिता–depending on द्रव्य
•निगुिणा–devoid of गुण
•निस्मिया–devoid of कमि/ नक्रया

Enumeration of guna
•अष्टा�सङ्ग्ग्रि-3 मिागुण: सत्व, रजस्, तमस्
•कणाद–17 गुण: �प–रस–गन्ध–स्पशि–संख्या–
पररमाण-पृर्क्त्व–संयोग–नर्वभाग–परत्व–अपरत्व-
बुस्मध–सुख–दुुः ख–इ�ा–िेष–प्रयत्न
•र्वैशेनषकदशिि–24 गुण
•द्रर्वत्व–गु�त्व–िेि–संस्कार–धमि–अधमि–शब्द
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•आयुर्वेद-41 गुण
•सार्िगुण–र्वैशेनषकगुण-5
•गुर्वािनदगुण–20
•बुस्मधप्रयत्नािगुण–आध्यास्मत्मकगुण–6
•परानदगुण-10

Enumeration of guna
सार्िगुण–र्वैशेनषकगुण–5
शब्द–स्पशि-�प–रस–गन्ध
बुस्मधप्रयत्नािगुण–आध्यास्मत्मकगुण–6
बुस्मध–सुख–दुुः ख–इ�ा–िेष–प्रयत्न
परानदगुण–10
परत्व-अपरत्व–युस्मक्त–संख्या-संयोग-नर्वभाग-
पृर्क्त्व–पररमाण–संस्कार-अभ्ास
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
गु�–लघु
मन्द–तीक्ष्ण
निम–उष्ण
निग्ध–�क्ष
श्लक्ष्ण–खर
साि–द्रर्व
मृदु-कनिि
स्मस्र्र–सर
सू�-स्र्ूल
नर्वशद-नपस्म�ल
गुर्वािनदगुण–20

र्वैशेनषकगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

र्वैशेनषकगुण
•गुणof पञ्चमिाभूत
•नर्वषयof पञ्चज्ञािेस्मिय
•They are perceived through पञ्चज्ञािेस्मिय
•5 in number
•मिाभूतानिखंर्वायुरनिरापुःनक्षनतस्तर्ा।
शब्दुःस्पशिश्च�पंचरसोगन्धश्चतद्गुणा॥
(च.शा.1/27)
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•शब्दुः-स्पशि-�पं-रस–गन्ध
•सार्ािशब्दादयोज्ञेयागोचरानर्वषयागुणाुः ॥
•They are called अर्शग ण–गोचरग ण

शब्द
•गुणof आकाशमिाभूत
•Perceived through िोत्रेस्मिय
•Two types
•र्वणाित्मकुःशब्द-Vocal sound
produced by pronouncing
letters
•ध्व�ात्मकशब्द-Sound
produced by instruments
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Practical importance of शब्दगुण
•शब्दis one among the अष्टस्र्ािपरीक्षा
•Change in the voice of the patient is also
considered as अररष्टलक्षण
•Auscultationis the method of examination of heart
sounds, respiratory sounds, peristalsis

स्पशि
•गुणof र्वायुमिाभूत
•Perceived through स्पशििेस्मिय–त्वक्
•3 types
•उष्ण–present in अनि
•शीत–present in जल
•अिुष्णशीत–present in पृस्मि&
र्वायु
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Practical utility of स्पशिगुण
•स्पशििपरीक्षाcarried out on the basis of स्पशि
गुण
•अररष्टलक्षणbased on स्पशिis explained
•Palpationis the method of examination to feel
•Tenderness, temperature, swelling, enlarged
organs etc. are examined using palpation

�प
•नर्वशेषगुणof अनिमिाभूत
•Perceived through चक्षुररस्मिय
•7 types
•शुक्ल(white) -िील(blue/black) -पीत
(yellow) -रक्त(red) -िररत(green) –
कनपश(brown) –नचत्र(mixed colours)
•�पresides in 3 मिाभूत-पृिीजलतेज
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Practical utility of �पगुण
•दशििपरीक्षाof रोगीis done by �पगुण
•Built, nourishment, colour, complexion etc. has to be
examined
•Discolouration of त्वक्, िेत्र, िख, र्वदि, मूत्र, पुरीषetc, are
examined by �प
•अररष्टलक्षणrelated to र्वणिis mentioned
•Inspection is the method of examination by which
gross deformities, discolorations etc are examined

रस
•नर्वशेषगुणof जलमिाभूत
•Perceived through रसिेस्मिय
•रसdepends on पृिी& जलमिाभूत
•Other 3 मिाभूतare also responsible for the
manifestation of रस
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Practical utility of रसगुण
•रसदोषसम्बन्ध
•आिारद्रव्यare considered as रसप्रधािद्रव्य
•आस्यर्वैरस्य, अरसज्ञताare pathologies related to रस
•अररष्टलक्षणrelated to रसis explained

गन्ध
•नर्वशेषगुणof पृिीमिाभूत
•Perceived through घ्राणेस्मिय
•2 types as per तकिसंग्रिुः
•सुरनभ-fragrance
•असुरनभ–not pleasant
•2 types as per सुिुतसंनिता
•सुगन्ध-दुगिन्ध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•Practical utility of गन्धगुण
•Odour of पुरीष–मूत्र–व्रणस्रार्वto be examined
•तीक्ष्णगन्धद्रव्यare used for treatment in संज्ञािाशto
regain consciousness
•अररष्टलक्षणrelated to गन्धis mentioned

गुर्वािनदगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

गुर्वािनदगुण
•गुर्वािनदगुण–starts with गु�
•नर्वंशनतगुण–20 गुण
•शारीररकगुण–pertaining to the body
•सामा�गुण–qualities present in universe
•कमियगुण–has special capability & strength
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
गु�‍मन्द‍निम‍निग्ध‍श्लक्ष्ण‍साि‍मृदु‍स्मस्र्रा: ।
गुणा: ससू�‍नर्वशदा: नर्वंशनत: स‍नर्वपयिया: ॥

गु�
द्रव्यस्यबृंिणेकमिनणशस्मक्तुःगु�ुः।
Ability to stouten the body
Mahabhuta predominance : पृिी–जल
Examples–माष(Black gram)
Action on Dosha: र्वातिर–श्लेष्मकृ त्
Function: पुनष्ट-बृंिण-साद-उपलेप-
बलकृ त्-स्तम्भि-नचरपाकी
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
लघु
•द्रव्यस्यल�िेकमिनणशस्मक्तुःलघु।
•Produces reduction
•Causes weight loss in the body
Mahabhuta predominance : आकाश–र्वायु–अनि
Examples–मुद्ग(Black gram) –लाजा
Action on Dosha –कफघ्नं
Function: लेखि-रोपण-पथ्यं-शीघ्रपानक

मन्द
द्रव्यस्यशमिेकमिनणशस्मक्तुःमन्दुः।
Contributes to the dullness of substance
It reduces the spreading or flow of substances
Mahabhuta predominance : पृिी–जल
Examples–क्षीर
Action on Dosha: र्वातिर-श्लेष्मकृ त्
Function: देिस्र्ानयत्व–पथ्यं-शीघ्रपानक
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
तीक्ष्ण
द्रव्यस्यशोधिेकमिनणशस्मक्तुःतीक्ष्णुः।
Contributes to the sharpness of substance
It increases the spread or flow of substances
Mahabhuta predominance : अनि
Examples –मररच, नचत्रक
Action on Dosha: कफर्वातिर-नपत्तर्वधिक
Function: लेखि–दाि–पाक-स्रार्व

निम
द्रव्यस्यस्तम्भिेकमिनणशस्मक्तुःनिमुः।
Cold nature of substance
Mahabhuta predominance : जल& र्वायु
Examples-क्षीर, घृत, चन्दि
Action on Dosha: नपत्तिर
Function: ह्लादि-स्तम्भि–(छनदि–अतीसार)
Indication: तृष्णा–दाि–स्वेद–मूछाि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
उष्ण
द्रव्यस्यस्वेदिेकमिनणशस्मक्तुःउष्णुः।
Contributes to the hot nature of substance
Enhance sweating & other secretions
Mahabhuta predominance : अनिमिाभूत
Examples –मररच
Action on Dosha : कफर्वातिर
Function: दाि–पाचि

निग्ध
द्रव्यस्यक्लेदिेकमिनणशस्मक्तुःनिग्धुः।
Contributes to the oily nature of substance
Causes for dampness
Mahabhuta predominance : जल
Examples–घृत
Action on Dosha : र्वातिर-श्लेष्मकृ त्
Function-मादिर्वकृ त्-र्वृर्ष्ं–बलर्वणिकरं
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
�क्षुः
द्रव्यस्यशोषणेकमिनणशस्मक्तुः�क्षुः।
Contributes to the dryness of substance
Mahabhuta predominance : पृिी–र्वायु–अनि
Examples–मधु
Action on Dosha –र्वातकर-श्लेष्मिरं
Function -स्तम्भि-खर

श्लक्ष्णुः
द्रव्यस्यरोपणेकमिनणशस्मक्तुःश्लक्ष्णुः।
Smoothness of substance
Smooth substance with greasy material
Mahabhuta predominance : आकाश
Examples–pearl, polished surface
Action on Dosha: श्लेष्मिरं
Function: बृंिण–बल्य
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
खरुः
द्रव्यस्यलेखिेकमिनणशस्मक्तुःखरुः।
Contributes to the roughness of substance
Scraping of body tissues
Mahabhuta predominance : पृिी–र्वायु–अनि
Examples–समुद्रफे ि, लर्वण
Action on Dosha: श्लेष्मिरं–र्वातकर
Function: लेखि

साि
द्रव्यस्यप्रसादिेकमिनणशस्मक्तुःसािुः।
Solidity (density) of substance
Mahabhuta predominance : पृिी–जल
Examples–मधु, कु मारीस्वरस
Action on Dosha: र्वातिर–श्लेष्मकृ त्
Function : स्ठूल-बन्धकारक
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
द्रर्वुः
द्रव्यस्यनर्वलोडिेकमिनणशस्मक्तुःद्रर्वुः।
Liquidity of substance
Mahabhuta predominance : जल
Examples–जल, क्षीर
Action on Dosha-र्वातिर-नपत्तश्लेष्मकृ त्
Function -प्रक्लेदि(help to liquefy substance)

मृदुुः
द्रव्यस्यश्लर्िेकमिनणशस्मक्तुःमृदुुः।
Contributes to the softness of substance
Mahabhuta predominance : जल-आकाश
Examples –मांस, एरण्डतैल, द्राक्षा
Action on Dosha: र्वातनपत्तिर-श्लेष्मकृ त्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
कनििुः
द्रव्यस्यदृढिेकमिनणशस्मक्तुःकनििुः।
Contributes to the hardness of substance
Mahabhuta predominance : पृिी
Examples –खनदर, कु टज, प्रर्वाल
Action on Dosha: र्वातकर

स्मस्र्रुः
द्रव्यस्यप्रेरणेकमिनणशस्मक्तुःचलुः।
Mobility of substance
Mahabhuta predominance : जल
Examples–आरग्वध
Action on Dosha : श्लेष्मिरं–नपत्तकर-
Function : अिुलोमि-downward movement
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
द्रव्यस्यधारणेकमिनणशस्मक्तुःस्मस्र्रुः।
Stable (immobility) of substance
Mahabhuta predominance : पृिी
Examples–जातीफल
Action on Dosha : र्वातिर-श्लेष्मकृ त्
Function : चलप्रनतबन्धक–restricts falling of
hair, nails
चलुः

सू�ुः
द्रव्यस्यसंर्वरणेकमिनणशस्मक्तुःस्र्ूलुः।
Bulkiness of substance
Mahabhuta predominance : पृिी-जल
Examples–आम, दनध, नपयाक
Action on Dosha : र्वातनपत्तिर-श्लेष्मकृ त्
Function : स्र्ौल्यकर–स्रोतोरोध
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
द्रव्यस्यनर्वर्वरणेकमिनणशस्मक्तुःसू�ुः।
Clearness of substance
Mahabhuta predominance : र्वायु–अनि
Examples–मद्य, लर्वण
Action on Dosha : श्लेष्मिरं–नपत्तकर
Function : स्रोतुःस्विुसरुः
स्र्ूलुः

नर्वशदुः
द्रव्यस्यलेपिेकमिनणशस्मक्तुःनपस्म�लुः।
Sliminess of substance
Mahabhuta predominance : पृिी-जल
Examples–कु मारी, गुडूची
Action on Dosha : र्वातनपत्तिर-श्लेष्मकृ त्
Function : जीर्वि–बल्य–सन्धाि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
द्रव्यस्यक्षालिेकमिनणशस्मक्तुःनर्वशदुः।
Fineness of substance
Mahabhuta predominance : आकाश-र्वायु–
अनि
Examples–क्षार, नतक्तरस, कषायरस
Action on Dosha : श्लेष्मिरं–र्वातकर
Function : क्लेदाचूषण(sucks moisture)
नपस्म�लुः

आध्यास्मत्मकगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

आध्यास्मत्मकगुण
•गुणof Atma
•Also known as बुस्मधप्रयत्नािगुण
•6 in number
•इ�ािेषुःसुखंदुुः खंप्रयत्नश्चेतिाधृनत:।
बुस्मधुःिृनतरिङ्कारोनल�ानिपरमात्मिुः॥
•बुस्मध-सुख–दुुः ख–इ�ा–िेष–प्रयत्न
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

बुस्मध
•सर्विव्यर्विारिेतुगुिणोबुस्मधज्ञाििम्।
•Cause for various types of communications
•Takes initiative for work after analysing
data
•Knowledge after examination
•Two types : अिुभर्व–िृनत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
प्रयत्न
•कृ नतुःप्रयत्न।
•Indulging in any activity
•Attempt
•Two types
•जीर्विपूर्विक(Involuntary)
•इ�ािेषपूर्विक(Voluntary)

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
सुख
•सर्वेषांअिुकू लतयार्वेदिीयंसुखम्।
•Favourable
•Means through which one feels physical
& mental pleasure
•सुखसंज्ञकमारोग्यं
•Sukha is denoted as health
दुुःख
•सर्वेषांप्र्नतकू लतयार्वेदिीयंदुुः खं।
•Causes physical & mental pain
•That which is disliked
•नर्वकारोदुुः खमेर्वर्वा
•Dukha is denoted as disease

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
इ�ा
•इ�ाकामुः।
•Desire or wish
•Sign of life, as it is not seen in dead
•Two types : फले�ा-उपाये�ा
िेष
•क्रोधोिेषुः।
•Aversion or anger
•Hates undesirable or unpleasant
•Three types : त�यताज�–अररष्टनर्वशेष–जानतनर्वशेष

परानदगुण
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

परानदगुण
•Also called as सामा�गुण
•Explained in Charaka Samhita
•10 गुणwhich helps in successful treatment
•परापरत्वेयुस्मक्तश्चसंख्यासंयोगएर्वच।
नर्वभागश्चपृर्क्त्वंचपररमाणमर्ानपच॥
संस्कारोऽभ्ासइत्येतेगुणाज्ञेयाुःपरादयुः।
नसद्द्यूपायानश्चनकत्सायालक्षणैस्ताि्प्रच�िे॥
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

परत्व–अपरत्व
•परत्व–Superiority
•अपरत्व-Inferiority
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
परत्व अपरत्व
देश जाग्ङ्गलआिूप
काल शीत उष्ण
र्वय यौर्वि र्वृध
युस्मक्त
•युस्मक्तश्चयोजिायातुयुज्यते।
•Planned combination or mixing
•Application of proper object
संख्या
•संख्यास्याद्गनणतम्।
•Indicates number
•Measurements of height, weight, age of patient

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•योगुःसिसंयोगउच्यते।
•Union or joining
•3 types
•एककमिज–1 object moves to have union
•िन्द्िकमिज–2 objects collide each other
•सर्विकमिज–many objects join together
संयोग नर्वभाग
•नर्वभागस्तुनर्वभस्मक्तुःस्यानियोगोभागशोग्रिुः।
•Separation of substances
•3 types
•नर्वभस्मक्त–dividing the substance
•नर्वयोग–separation of substance
•भागशोग्रि–taking one part from a group

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•पृर्क्व्यर्विारअसाधारणंकारणंपृर्क्त्वम्।
•Differentiation or distinguishing
•3 types
•असंयोग–no possibility of union of substances
•र्वैलक्षय–Dissimilarity between two substances
•अिेकता–Dissimilarity in features of substances of
same Jati
पृर्क्त्व पररमाण
•Measurements
•औषधमात्र–आिारमात्र

AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
संस्कार
•संस्कारुःकरणंमतम्।
•Means of manipulation of गुण
•संस्कारोनिगुणािराधािमुच्यते।
•Changing the quality of द्रव्य
•तोयसनन्नकषि–अनिसनन्नकषि–शौच–मन्थि–
देश–काल–भार्विा–कालप्रकषि–भाजि
अभ्ास
•भार्वाभ्ासिमभ्ासुःशीलिंसततनक्रया।
•Repeat any activity again and again
•शीलि–consumption of any substance
continuously for long time
•सततनक्रया-doing anything repeatedly

कमिनर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

कमि
•नक्रयतेइनतकमि।
•By which activity happens is कमि
•संयोगेचनर्वभागेचकारणंद्रव्यमानितम्।
•कतिव्यस्यनक्रयाकमिकमििा�दपेक्षते॥(च.सू.1)
•That which reside in द्रव्य, and is responsible for conjugation and disjunction
•प्रयत्नानदकमिचेनष्टतमुच्यते।
•The activity done
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

कमिभेद
•उत्क्षेपण-Conjugation of any entity in upward direction –throwing ball upwards
•अपक्षेपण–Conjugation of entity towards downward direction –falling of fruit
•आकु ञ्चि–Conjugation to nearer part -flexion
•प्रसारण–Conjugation to proximal part -extension
•गमि–Conjugation with all area -walking
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

सामा�नर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

सामा�
•सर्विदासर्विभार्वािांसामा�ंर्वृस्मधकारणम्।
•Always cause increase
•सामा�मेकत्वकरम्।
•Oneness
•तुल्यार्ितानिसामा�म्।
•Similarity
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

सामा�भेद
•द्रव्यसामा�–र्वृस्मधof स्वयोनिद्रव्य
•गुणसामा�–र्वृस्मधof गुण
•कमिसामा�–र्वृस्मधof similar कमि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•अत्यिसामा�–similarity in many aspects
•मध्यसामा�–similarity in few aspects
•एकदेशसामा�-similarity in one aspect
•उभयर्वृनत्तसामा�–Similarity in द्रव्य& गुण
•एकर्वृनत्तसामा�–no similarity. Because of
certain special features, र्वृस्मध
•परसामा�–similarity in all aspects
•अपरसामा�-similarity in few aspects

नर्वशेषनर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नर्वशेष
•नर्वनशर्ष्तेव्यार्वतितइनतनर्वशेषुः।
•Which separates or distinct from something
•ह्रासिेतुनर्विशेषश्च।
•Cause for reduction
•नर्वशेषस्तुपृर्क्त्वकृ त्।
•Seperatesone from another
•नर्वशेषस्तुनर्वपयिय।
•Cause for dissimilarity
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

नर्वशेषभेद
•द्रव्यनर्वशेष–क्षयby dissimilarity in द्रव्य
•गुणनर्वशेष–क्षयby dissimilarity in गुण
•कमिनर्वशेष–क्षयby dissimilarity in कमि
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

प्रर्वृनत्त�भयस्यतु
•प्रर्वृनत्तmeans activity
•उभयrefers to both सामा�& नर्वशेष
•र्वृस्मध& क्षयof दोष, धातु, मलare continuous and simultaneous
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

समर्वायनर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

समर्वाय
•समर्वानयऽपृर्ग्भार्वोभूम्यादीिांगुणैमितुः।
•सनित्योयत्रनिद्रव्यंितत्रानित्योगुणुः ॥ (च.सू.1)
•Relationship between two substances which cannot be separated
•Inseparable and eternal relation between Dravya and their inherent attributes
•It is like existence of गन्धानदगुणin पृस्मिआनदभूत
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

समर्वाय
•अयुतनसधािाम्आधाराधेयभूतािांयुः
सम्बन्धुःससमर्वायुः ।
•अयुतनसध–which cannot be
separated
•Relation between आधार
(receptacle) & आधेय(dependable),
found in 5 conditions
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•अर्वयर्व-अर्वयनर्व
•जानत-व्यस्मक्त
•गुण-गुनण
•नक्रया-नक्रयार्वाि्
•नित्यद्रव्य-नर्वशेष

अभार्वनर्वज्ञािीयम्
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

अभार्व
•िभार्वोऽभार्वुः।
•Non existence of an object
•प्रनतयोनगज्ञािाधीिनर्वषयत्वंअभार्वत्वम्।
•Knowledge of any object which is depended on its contrary object is called Abhava
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA

अभार्वभेद
•प्रागभार्व
•प्रध्वंसाभार्व
•अत्यिाभार्व
संसगािभार्व
•Absence of
characteristics in
another पदार्ि
अ�ो�ाभार्व
AYURSAMVEDA -A SMART WAY TO AYURVEDA
•प्रागभार्व–Absence of कायिbefore its manifestation
•प्रध्वंसाभार्व-Absence of कायिafter its destruction
•अत्यिाभार्व–Absence of कायिin all times
Tags