Pagsantop-han-Winaray (1).Ajay Caryl Ali

pdf

1. 1









Pagsantop han Winaray
Understanding Waray Grammar

Voltaire Q. Oyzon ngan Thomas E. Payne

2. 2



















For the progress of the mind, it requires faith and doubt. -the poet of the Vedas

3. 3
1.0 Pasiuna/Introduction
1.1 An Ngaran han Pinulongan/The name of the language
Bahin ini nga libro han Winaray, usa nga panguna nga pinulongan ha isla han Leyte ngan
Samar ha Sinirangan Bisayas dinhi ha Pilipinas. Sumala kanda Oyzon, Cruzada & Fullmer
(2014), an ngaran nga "Waray" is an imposition from the outside, and has derogatory
connotations, being derived from the common word waray meaning 'nothing/none'.
This is a grammar of Waray, the major language spoken on the islands of Leyte
and Samar in the Eastern Visayas region of the Philippines. According to Oyzon,
Cruzada & Fullmer (2014), the name "Waray" is an imposition from the outside, and has
derogatory connotations, being derived from the common word "waray" meaning
'nothing/none'.
Igindugang pa nira Oyzon, Cruzada & Fullmer nga may iba nga mga eksperto nga
nasuporta han iba nga panlantaw nga an "Waray" tikang han 1954 nga salida nga gin-ngaranan
Waray-Waray, sumala kanda Nino de Veyra, ngan Rolando Borrinaga ha personal nga
pakipaghimangraw. An kanta nga Waray-War`ay nga iginsubay an titulo han salida, ginkomposo
ni Juan Silos, Jr., kaupod an liriko nga ginsurat ni Levi Celerio—nga diri mga Waraynon.
Oyzon, Cruzada & Fullmer further report that some experts support an alternate
view that "Waray" derives from the 1954 movie entitled Waray-Waray, quoting Nino de
Veyra, and Rolando Borrinaga in personal conversations. The song Waray-Waray with
the same title as the movie was composed by Juan Silos, Jr. with lyrics by Levi
Celerio—all non-Warays.
Maano pa man, karawat na an "Waray" han mga nagyayakan hini nga pinulongan komo
ngaran hini nga linggwahe, ngan may ada na damo nga sinurat nga nagmamalatumat hini nga
ngaran. Kun mapakiana kita ha kalsada, "ano an tawag mo hit’ im’ pinulungan?" An kasagaran
nga baton "Waray", or "Waray-waray".
Nevertheless, speakers have come to accept "Waray" as the name of the
language, and a considerable body of literature refers to this name. If you ask any
person on the street "how do you call your language?", the majority will say"Waray", or
"Waray-waray".
An iba pa liwat nga ngaran nga ginagamit para hini nga pinulongan amo an "Bisaya" o,
"Binisaya." Tikang ini nga pulong ha Sanskrit nga nangangahulugan hin ‘aton’, ‘unob’,
‘kalugaringon’, (Cappeller 1891:511). San-o umabot an mga kolonyalista nga mga Katsila, an
nagyayakan nga mga tawo dinhi hini nga rehiyon nga yana tinatawag Kabisay-an, tinatawag an
an ira mga pinulongan nga Bisaya o, Binisaya (Alcina, 2002/1668). Damo hini nga mga
pinulongan an ginkikilala na yana komo lain nga linggwahe nga gintatawag komo Cebuano,
Kana, Waray, Hiligaynon, Akeanon, Kinaray-a ug iba pa (kitaa hira Sanchez, 1711; Ezguerra,
1747; Figueroa, 1872; De la Encarnación, 1885; Mentrida,1841; Sanchez de la
Rosa,1878/1895/1914; Jimenez, 1904; Romualdez, 1908; Kaufmann, 1934; Hermosisima ngan

4. 4
Lopez, Jr.,1966; Diller, 1971; Zorc, 1977; Kobak, 1969; Alcina, 2002; Makabenta, 2004;
Abuyen, 2005; Funtecha, 2009).
Other terms that have been used for this language are "Bisaya" or "Binisaya."
These terms derive from a Sanskrit word that means 'our own', 'native', 'indigenous'
(Cappeller 1891:511).
1
Before the Spanish colonizers came, speakers living throughout
the region now known as "the Visayas" called their language varieties Bisaya or
Binisaya (Alcina, 2002/1668). Many of these varieties are now recognized as distinct
languages, referred to as Cebuano, Kana, Waray, Hiligaynon, Akeanon, and Kinaray-a
to name a few (see Sanchez, 1711; Ezguerra, 1747; Figueroa, 1872; De la
Encarnación, 1885; Mentrida,1841; Sanchez de la Rosa,1878/1895/1914; Jimenez,
1904; Romualdez, 1908; Kaufmann, 1934; Hermosisima and Lopez, Jr.,1966; Diller,
1971; Zorc, 1977; Kobak, 1969; Alcina, 2002; Makabenta, 2004; Abuyen, 2005;
Funtecha, 2009).
Pero liwat, kun gagamiton an "Bisaya" or "Binisaya" ha pagtudlok han Waray yana,
magreresulta ini hin kawurok tungod kay matatawag na naton nga "macro-language" an Bisaya
(Zorc, 1977; Nolasco, 2014) nga dumukwag na ngadto hin pagkakalain-lain nga pinulongan.
Kun sugad, para hini nga libro, gagamiton naton an termino nga Waray ha pagtudlok han
yinaknan nga gin-gamit ha Leyte, Samar, ngan Biliran, ngan han mga tawo nga nagamit hini nga
yinaknan komo minat-an nga pinulongan. An termino nga Winaray magtutudlok han gramatika
hini nga pinulongan.
However, to use "Bisaya" or "Binisaya" to refer to Waray today would cause
confusion because Bisaya is in fact a "macro-language" (Zorc, 1977; Nolasco, 2014)
that has already evolved into distinct languages. Thus, for the purpose of this book we
will use the term Waray to refer to the regional lingua franca spoken throughout Leyte,
Samar and Biliran, and the people who speak that language as their mother tongue.
The term Winaray will refer to the grammar of that language.
1.2 Demograpiya ngan Tilitol/Demography and genetic relationships
May ada 3,265,000 (Lewis, Fennig, & Simons 2013) nga mga tawo ha Samar, norte-
sinirangan han Leyte ngan parte han Biliran an nagwiwinaray. Singkwenta-i-sais punto sais
porsyento (56.6%) han kabug-usan han populasyon han Sinirangan Bisayas an nagwiwinaray
(Albert, waray petsa; kitaa liwat an NSCB Population Census, 2000). Aada ha 25 ka dayalekto
an Waray nga pinulungan (Lobel, 2009). Pero, hi Zorc (1977), nagtudlok hin tulo ka lain nga
dayalekto han Waray: an Waray nga ginyayakan ha sentro han Samar ngan norte nga parte han
Leyte; an Waray nga ginyayakan Sur ngan Este han Samar ngan han Waray ha Norte han Samar.
Dinhi hini nga libro, an Waray ha sentro han Samar ngan norte nga parte han Leyte o, an
pinulungan nga ginyayakan ha sulod ug palibot han syudad han Tacloban an amon igtutulidong.
Manggud, papanginanuon gihapon namon an mga importante ngan kinikilala nga pagkakaiba-iba
o, dayalekto dinhi hini nga libro. Dugang pa, tikang ha dako nga corpus (purlominus 1,753,050

1
Here is the full quote from the Cappeller Sanskrit-English Dictionary (1891, p. 511): "विषय [viṣaya], m. reach, sphere,
domain, province, country; the right place for (gen.); object, esp. of sense, pl. (sgl.) the pleasures of sense or the external world. {छन्दवि
विषये} in the sphere of i.e. only in the Veda (g.). Adj. --- falling into the sphere of, belonging or relating to. -- Abstr. {-ता } f., {-त्व} n. "

5. 5
ka pulong) an mga sample nga mga pahayag nga tinirok nga mga sinurat ug mga hiruhimangraw
tikang ha an iba-iba nga dayalekto. Hikakagian in inga corpus online ha
www.corporaproject.org.
Waray has 3,265,000 speakers (Lewis, Fennig, & Simons 2013) in Samar, the
northeastern part of Leyte, and some parts of Biliran. Fifty-six point six percent (56.6%)
of the total population in the Eastern Visayas are Waray speakers (Albert, no date; see
also NSCB Population Census, 2000). There are 25 dialects and subdialects of Waray
(Lobel, 2009). Zorc (1977), on the other hand identifies 3 dialects, namely: Samar-Leyte
spoken in Central Samar and the northern half of Leyte, Waray spoken in southern and
eastern Samar, and the Northern Samar dialect. In this grammar, we will primarily
describe the language spoken in Northern Leyte. However, we will make note of
significant and well-recognized variation throughout the grammar. Furthermore,
naturally occuring examples in this grammar are from a large corpus (over #1,700,000
words) of written and conversational Waray from several varieties. This corpus is
available online at www.corporaproject.org.
Tikang an Waray nga pinulungan ha Central Bisayan branch of the Bisayan subgroup of
the Central Philippine subgroup of the Philippine group of the Western Malayo-Polynesian
branch of the Malayo-Polynesian subfamily of the Austronesian language family (Lewis,
Fennig, & Simons 2013).
Waray belongs to the Central Bisayan branch of the Bisayan subgroup of the
Central Philippine subgroup of the Philippine group of the Western Malayo-Polynesian
branch of the Malayo-Polynesian subfamily of the Austronesian language family (Lewis,
Fennig, & Simons 2013).
Suok an Waray ha Central Bisayan languages, sugad han Sorsogon Bikol, Hiligaynon,
and Romblomanon. Kaupod gihapon an iba pa nga Central Bisayan languages Tausug, Cebuano,
Banton, Akeanon, Kinaray-a, and Kuyonon.
Waray is most closely related to the Central Bisayan languages Sorsogon Bikol,
Hiligaynon, and Romblomanon. Other closely related Bisayan languages include
Tausug, Cebuano, Banton, Akeanon, Kinaray-a, and Kuyonon.

1.3 Kaagi ngan Sosyolingwistika nga Kahimtang/History and sociolinguistic
situation
Paghagos han Pilipinhon nga Rebolusyon (1898), samtang an Pilipinas nagtitinguha nga
magbiling han iya pagkakakilanlan, damo nga mga panlimbasog pagpanalipod ngan pagpauswag
han mga pinulungan ha Pilipinas an nagtikang panbutho. Ha Sinirangan Bisayas, an sugad nga
panlimbasog nagtikang dida han mahimugso an Sanghiran san Binisaya han 1909 ngan
mahimantala an libro ni Norbeto L. Romualdez nga Bisayan Grammar & Notes on Bisayan
Rhetoric & Poetic & Filipino Dialectology (1908). Ini nga mga paningkamot gumamit han
ngaran nga "Binisaya" ngan "Bisayan" komo pagngaran han pinulongan nga yana aton tinatawag
nga Waray.

6. 6
After the Philippine Revolution (1898), as the Philippines struggled for identity
formation, efforts to promote and preserve Philippine languages began to emerge. In
the Eastern Visayas, such efforts began with the establishment of Sanghiran san
Binisaya (Bisayan Language Academy) in 1909 and the publication of ‘Bisayan
Grammar & Notes on Bisayan Rhetoric & Poetic & Filipino Dialectology’ by Norberto L.
Romualdez (1908). Both of these efforts used the terms "Binisaya" and "Bisayan" to
refer to the language now known as Waray.
Ha amo gihapon nga panahon, lumangbo an mga pahayagan nga: An Kaadlawon, An
Kalamragan, An Makabugwas, An Mahagnaw, El Eco de Samar de Leyte, El Heraldo de Leyte y
Samar, El Noli Me Tangere, An Lantawan, Katalwasan, An Silhig, La Jornada, La Nueva Era, La
Voz de Leyte, Tingug, An Kapawa, Leyte Shimbun, Bituon ha Leyte, Guintiguian, Cosmopolitan,
Courier, The Leyte News, Leyte Record and, Weekly Opinion.
At the same time, the following local dailies in Waray flourished: An Kaadlawon,
An Kalamragan, An Makabugwas, An Mahagnaw, El Eco de Samar de Leyte, El Heraldo
de Leyte y Samar, El Noli Me Tangere, An Lantawan, Katalwasan, An Silhig, La Jornada,
La Nueva Era, La Voz de Leyte, Tingug, An Kapawa, Leyte Shimbun, Bituon ha Leyte,
Guintiguian, Cosmopolitan, Courier, The Leyte News, Leyte Record and, Weekly Opinion.
Waray mag-iha, sumulod an Inenglis ha mga lingwistiko nga larang nga hadto anay inu-
okupahan han Kinatsila, ngan nag-aayat han Tagalog komo pinulungan nga may haluag poder ha
Pilipinas. Ha katapos-taposan, nagkawara ini nga mga pahayagan ha Waray, dara han kahimugso
han Tagalog komo nasudnon nga pinulongan, ngan an Inenglis komo opisyal nga lenggwahe
dida han 1935. “Dida han 1959, ginbalyoan an ngaran han Tagalog hin ‘Pilipino’ agud
mapakalma adto’n diri nagtitinag-alog. Dida han 1973, gintanggal ini basi tagan hin iwag an
diri-naeksister nga 'Filipino’ nga tutuhaon pa la tikang han tanan mga pinulongan ha nasud komo
usa nga paningkamot basi diri na tawagon nga may kinikilingan an nasudnon nga pinulongan.
Dida han 1987, ginbanhaw an 'Filipino’ basi sumalamin han sinisiring ni Gonzaga (2008) nga
'damo nga kamatuuran ha nasud.’" (Tupas, 2015, igindugang an naka-italics).
Soon thereafter, English began filling the linguistic domains vacated by Spanish,
and challenging Tagalog as a language of wider communication throughout the
Philippines. Eventually, the local dailies in Waray faded out, spurred by the
establishment of Tagalog as the national language, and English as an official language
in 1935. "In 1959, [Tagalog] was renamed 'Pilipino’ to pacify the sentiments of non-
Tagalog speakers. In 1973, it was abolished to give way to a non-existent 'Filipino’
which was yet to be developed out of all languages in the country in an attempt to de-
ethnicize the national language.’ In 1987, 'Filipino’ was given a new lease of life to
reflect what Gonzaga (2008) called 'the multiplicity of reality in the country.’" (Tupas,
2015, italics supplied).
Dara nga sugad hini an dalagan han mga panhitabo, humaligot ngada ha panimalay ug
merkado an linggwestiko nga larang han Waray. Ginagamit gihapon an Waray ha local nga mga
istasyon hin radyo. Pero, an mga istasyon ha FM, makatitigala nga nagtitinag-alog ug nag-
iinenglis ha ira mga programa, bisan iton ira mga kahimangraw mga Waray.

7. 7
Because of this trend, the domains of Waray became limited to home and the
market place. Waray is also used in local broadcast media (AM stations). Still, the FM
stations surprisingly utilize Tagalog and English in their programs, even though
interlocutors speak Waray as their first language.
San-o han 2012, diri gintutugot an Waray komo pinulongan ha pagtutdo ha bisan ano nga
grado ha eskwelahan. Tagalog la ngan Inenglis an igintututdo tikang ha elementarya hasta ngadto
ha kolehiyo. Kataliwan, pinaagi han Department Order 74, series of 2010, han Department of
Education, ugh an Enhanced Basic Education Act of 2013, iginmando ha tanan nga eskwelahan
an paggamit multilinggwal nga pag-aram nga nagamit han kanan bata kalugaringon pinulongan
o, MTBMLE ha siyahan ngadto ha ikatulo nga balitang han sistema pan-edukasyon han
Pilipinas. Damo nga mga local nga pinulongan an padayon nga naniningkamot mapatuman ini ng
mga balaod ngan inuulang hin politika ug kakulangan hin kapas ngan higamit.
Before 2012, Waray was not a medium of instruction in the classroom for any
grades. Only English and Tagalog were taught from elementary through college. Then,
Department Order 74, series of 2010, of the Department of Education, and the
Enhanced Basic Education Act of 2013 mandated that all schools in the country use
mother tongue-based multilingual education (MTB MLE) in the first three grades of the
Philippine elementary school system. Local language communities across the
Philippines are still struggling to implement these laws, hampered by political pressures
and limited resources.
Damo nga mga adbokasiya ngan pagmalahimo an padayon nga ginbubuhat ha Waray,
upod na dinhi an panhimo hin mga gamit pantutdo, ngan paghan-ay han opisyal nga ortograpiya,
suklanan nga mga higamit, ngan readability instrument--higamit ha pagtasa han kakuri o,
kasayon han usa nga barasahon. Pero, waray pa gud libro nga nagtutulidong hin tul-id ngan hul-
os han moderno nga porma han Waray nga pinulongan. An mga libro bahin ha Winaray tikang
kanda Ezguerra (1747), Figueroa (1872), Wolff (1967), ngadto kan Diller (1972), kulang hin igo
nga paghimay-himay basi mas maintindihan han mga nagamit hini nga pinulongan. Kinahanglan
nga duro an Winaray para magmalinangpuson an MTBMLE.
Many language advocacy initiatives are currently being undertaken in Waray,
including development of instructional materials, and institutionalization of an official
orthography, assessment tools, and a readability instrument, which determines how
easy it is to comprehend a text. However, no grammar book has ever been written that
fully describes the modern form of the Waray language. All existing grammar books on
Waray, from Ezguerra (1747), Figueroa (1872), Wolff (1967), to Diller (1972) fall short in
satisfactorily describing the language for Waray speakers. For the ultimate success of
MTB-MLE in Waray, a practical grammar is essential.
1.4 An paggamit hini nga Winaray/How to use this grammar
Ini nga libro han Winaray gindesinyo komo textbook han mga estudyante ha kolehiyo
nga an minat-an nga pinulongan Waray. Sinurat ini subay han “paghimangraw anay” nga
panlantaw kay han “baláyan anay” nga panlantaw. Ini nga sistema hin paghan-ay naiiba ha
nababatasanan nga pagsurat han mga gramatika kay gintatagan namon hin duon an kamatuuran

8. 8
nga panguna an komunikasyon. An gramatika, diri la ini yano nga panlista han mga lagda ngan
reglamento kun paunan-o an maupay nga pagyakan nga pagsurat. Kundi, an gramatika diri dayag
ha hunahuna ngan usa nga sistema kun diin nalalakip an kultura hin pagkategorya ngan mga
naaraan nga hinungdan basi an mga tawo makagpahayag hin tul-id ha kada tagsa. An gramatika
kanan tawo gud la nga kapas an makatuha ngan magpadayag hin komplikado nga mga ideya.
Matungod hini nga rason, katima han pagpakilala, ngadto han sistema han tunog han pinulongan
ngan han bag-o nga ortograpiya han Waray, gin-una namon an pagtulidong han iba-iba nga
pagpadayag, labi na gud an mga pagkakaiba han ginyayakan ngan sinusurat nga pagpadayag.
Tikang dinhi, ginhimay-himay namon an lain-lain nga klase hin pagpadayag ngadto hin mga
hugpong hin ideya, hasta tikadto ha tagsa-tagsa nga ideya. An klusa, nangangahulugan komo
gramatikal nga tinaglawas han hul-os nga ideya. Kataliwan, paghihinagdayan namon an
pagpadayag nga mga panuyo han lain-lain nga bahin han klusa, upod han “Nahinanabihan,”
“Nahinabi” ngan “Pagtulidong”. Ha kataposan, maghahatag kami hin pagtulidong han iba-iba
nga paagi hin paglun-luon ha klusa.
This grammar is designed as a textbook for university level students who are
mother tongue speakers of Waray. It is written from a "communication first", rather than
"structure first" perspective. This organizational scheme differs from many traditional
grammars in that we take the fact of communication as primary. Grammar is not simply
a list of rules and regulations about how to speak and write correctly. Rather, it is the
unconscious and culturally infused system of categories and habit patterns that allows
people to communicate efficiently with one another. Grammar is the uniquely human
capacity to create and express complex ideas. For this reason, after an introduction to
the sound system and orthography of modern Waray, we begin with descriptions of
different types of communication, concentrating on the differences between spoken and
written language. Following this we break the different types of communication down
into groups of ideas, and to individual ideas. A "clause" is understood as the
grammatical representation of a complete idea. Then we discuss the communicative
functions of the different parts of a clause, including "Reference," "Predication" and
"Modification." Finally, we provide a description of various clause combining strategies.
Sumala han amon akos mahimo, nagsari kami nga igtulidong an mga kategorya ngan mga
subayan ha Winaray tikang ha panlantaw hin “taga-sulod” kay han pagkompara hini tikang han
tradisyonal nga gramatika han iba nga mga pinulongan sugad han Latin, English, o Tagalog.
Damo nga mga termino pan-gramatika an kinuha tikang ha bokabularyo han Waray, ngan diri
yano nga paghubad han mga kategorya tikang ha iba nga mga pinulongan. Matungod ini nga
may mga kinaiya an Winaray nga diri naipapahayag hin hul-os gamit an nababatasanan nga mga
termino ha gramatika. Pananglitan, an tigpanhitabo ha Waray nagpapadayag hin pipira nga
“balitang hin kaburut-on” (seksyon#,# ) nga diri tukib ha gramatikal nga pagtulidong han kadam-
an nga mga pinulongan ha bug-os nga kalibutan. Usa pa, pakarawat o, "patient-primary"(Cena
1977) an sistema han paghan-ay han mga ideya ha Waray, samtang an sistema han iba nga mga
pinulongan gintatagan hin importansya an tag-buhat han gios ("agent -primary").
Nangangahulogan nga ini nga an nababatasanan nga mga termino sugad han "subject/simuno"
ngan "object/layon", nakakalipat, o diri angay kun gagamiton ha Waray.
Insofar as possible we have tried to describe the categories and patterns of
Waray from the "inside" rather than by comparison with the grammatical traditions of

9. 9
other languages, e.g., Latin, English or Tagalog. Many of the key grammatical terms are
drawn from Waray vocabulary, and are not simply "translations" of categories from other
languages. This is because there are many features of Waray that are not expressed
well using the terminology available from traditional grammar. For example, Waray
verbs exhibit a grammatical "scale of willingness" (section #.#) which is unknown in
grammatical descriptions of the majority languages of the world. Also, the system of
organizing ideas in Waray is "patient-primary" (Cena 1977), whereas similar systems in
many other languages tend to be "agent-primary". This fact means that traditional terms
such as "subject" and "object" are either misleading, or completely inappropriate when
applied to Waray.
Amon igintutuboy, kun sugad, nga ini nga libro tuinan komo taramdan han mga
estudyante ha universidad nga mga kurso basi maandam hira komo mga magturutdo ha
multilinggwal nga mga eskwelahan ha rehiyon. Natuo kamo nga gin-esplikar namon hin yano an
mga linggwistiko nga mga konsepto sugad han prinsipyo han tunog ngan kaluwas ha Waray,
gramatiko nga mga relasyon, batakan nga kabálay han pahayag, nga bisan an waray paghag-id ha
linggwistika makakaintindi. Pwede gihapon ini gamiton han mga magturutdo ha iba nga larang
nga naghihingyap masantop an pagkakaiba han Waray tikang ha lain liwat nga mga pinulongan
ha rehiyon ug ha bug-os nga kalibutan. An Inenglis nga paghubad hini nga obra posible liwat
makabulig ha mga dayo nga naruruyag pag-adman an Waray, o naruruyag mabaroan hin hilarom
an istruktura han Waray, han mga Bisaya nga pinulongan, o han mga pinulongan ha Pilipinas ha
pankabug-usan.
We suggest, therefore, that this book be used as an assigned textbook in
University courses that prepare students to become teachers in multi-lingual schools in
the Eastern Visayas region. Basic linguistic concepts, such as the phonemic principle,
grammatical relations, and constituent structure are explained at a level which, we
believe, will make this material accesible to students with no previous training in
linguistics. It may also be used by Waray educators in various fields who wish to
understand how Waray differs from other languages spoken in the region and
worldwide. The English version of this work may also be useful to outsiders who wish to
learn Waray, or who would like to know more about the structure of Waray, of Bisayan
languages, or of Philippine languages in general.
1.5 An Tunog han Aton Pinulongan/ The Sound of our Language
Igtutulidong dinhi hini nga bahin an sistema han tunog han Waray, ngan kun paunan-o ini
ipapatik ha sistema han pagsurat. May tutulo nga klase hin tunog nga nakakaapekto han
kahulogan ha Waray. Ini an MGA TIRINGGAN, MGA MANGARABAY , ngan DINUN-AN NGA
LATON. Tinatawag gihapon in inga urhi nga gingingadayan komo DUON. Nahihimo an tanan nga
tunog ha pagyakan ha Waray (ngan kadam-an han mga pinulongan ha kalibutan) pinaagi han
hangin tikang ha baga ngadto han ARAGIAN HAN HANGIN (VOCAL TRACT ), an parti han lawas
han tawo tikang han TUTUNLAN (VOICE BOX) ngadto ha im-im (kitaa an ladawan ha pigura 2.1).
Namamanipula an hangin nga nagawas pinaagi hin pag-iba-iba han hulma han garawsan han
hangin nga kun diin nagreresulta hin pakahimo han iba-iba nga tunog. Ini nga pakahimo hin iba-
iba nga tunog asya an ginagamit ha pagluwas basi makagyakan hin nasasayuran nga TUNOG.
Dinhi hini nga masunod nga bahin, amon igtutulidong an mga tiringgan, ngan mga mangarabay

10. 10
han Waray. Katima igtutulidong liwat namon an dinun-an nga laton, nga usa liwat han mga
makahulogan nga kinaiya han sistema han tunog han Waray.
In this section we will describe the sound system of Waray, and how it is
represented in the writing system. There are three kinds of sounds that affect meaning
in Waray. These are VOWELS, CONSONANTS, and SYLLABLE PROMINENCE. This last type of
sound will also be referred to as STRESS. All speech sounds in Waray (and most other
languages of the world) are produced by a stream of air passing from the lungs through
the VOCAL TRACT, the part of human anatomy extending from the LARYNX (or voice box) to
the lips (see the diagram in figure #2.1). The airstream is modified by subtle changes in
the shape of the vocal tract, thus producing acoustical variation. This variation is
employed in speech to articulate meaningful sounds. In the following section we will
describe the vowels and consonants of Waray. Then we will describe syllable
prominence, or stress, which is also a meaningful characteristic of the Waray sound
system.
1. 5.1 Mga tiringgan/Vowels
Nahihimo an tunog han TIRINGGAN pinaagi hin diri pagpugong han hangin ha
ARAGIAN HAN HANGIN (VOCAL TRACT) . Sumala kan Zorc (1977), may tutulo nga haligot
nga tiringgan ngan tutulo nga hilawig nga tiringgan an sistema han Binisaya nga mga
pinulongan. Ungod liwat gihapon ini ha Waray. An makahulogan nga mga tiringgan amo an/i/,
/a/, /u/, ngan an ira mga katugbang /i:/, /a:/, /u:/. Pero ha opisyal nga sistema pagsurat (o,
ortograpiya) lilima nga letra an ginagamit pagtinalawas hini nga mga tiringgan (kitaa an Mga
Pinatatamakan, and appendix 1). Matungod ini kay damo nga mga pulong tikang ha iba nga mga
pinulongan nanginginahanglan an paggamit han letra e ngan o. Usa pa, an makahulogan nga
tiringgan /u/, ginluluwas hin [u] or [o] depende ha konsteksto (kitaa ha ubos). Masayon ini
mapanginanoan nga pagkakaiba han mga nagyayakan han Waray ngan, karuyag nira nga in inga
duha nga tunog isusurat hin magkaiba, bisan magkaiba la hira nga kaluwas han uusa nga tunog.
An Taramdan 2.1 nagpapakita han tunog han kada tiringgan ngan ponema han Waray ngan han
ginkasarabutan nga pagtinaglawas hini ha bag-o nga sistema han pagsurat (Appendix1).
A VOWEL is a sound produced without restriction in the airstream in the vocal
tract. According to Zorc (1977), vowel systems in the Bisayan languages usually have
three short vowels and three long vowels. This is also true in Waray. The meaningful
vowels are /i/, /a/, /u/, and their long counterparts /i:/, /a:/, /u:/.
2
However, in the official
writing system (or ORTHOGRAPHY) five letters are used to present vowels (see CITATION,
and appendix 1). This is because many words borrowed from foreign languages require
the use of the letters e and o. Furthermore, the meaningful vowel /u/ is pronounced [u]
or [o] depending on the context (see below). Speakers easily perceive this difference,
and prefer that the two sounds be written differently, even though they are simply
different pronunciations of the same basic sound. Table 2.1 displays the vowel sounds

2
We use symbols from the IPA (International Phonetic Alphabet) in angle brackets (e.g. /a/) when
describing underlying phonemes, and square brackets (e.g. [a]) when describing actual pronunciations (see, e.g.,
Ladefoged 20##) for technical definitions and explanations for these terms. When a lettter appears without brackets,
we are referring to GRAPHEMES -- the letters and other symbols used in the Waray writing system.

11. 11
of Waray and their conventional representations in the current writing system (appendix
1).

Taramdan 2.1: Pagtinaglawas han mga Tiringgan
Table 2.1: The representation of Waray Vowels
A, a I, i U, u, O, o Á, á Í, í Ú, ú letra (Upper case and
lower case letters)
/a/ /i/ /u/ /a:/ /i:/ /u:/ phonemes
(meaningful sound
units)
[a] [ i, ɪ ] [ u, ʊ, o ] [ a: ] [ i: ] [ u:, o: ] tunog (phones. actual
pronunciations)
An U,u ngan O,o nga mga letra natinaglawas han pareho nga tunog han ponema nga /u/
(Dulay et al., 2011). Nangangahulogan ini nga ini nga duha nga nga mga letra nagrerepresentar
han uusa la nga ponema ha hunahuna han nagamit han Waray nga pinulongan. Ini nga ponema
nga /u/ isinusurat komo o kun aada ini ha kataposan nga tunog han pulong, ngan u liwat kun
bisan diin. Pananglitan: an ugat nga lutô 'cook' magigin lutú- kun idudugang an tigdugtong nga -
on: lutúon. Pero kun an -an, -ay, -a, ngan -i nga mga tigdugtong an idudugang, magpapabilin an
letra nga o. Pananglitan: lutóan, lutói, lutóa. Aadi an pipira nga mga pananglitan kun diin an
kataposan nga /u/ ha pulong ginbabaybay nga o ngan u liwat kun bisan diin:
The U, u and O, o letters, "represent allophones of the phoneme /u/" (Dulay et al.
2011). This signifies that these two letters represent the same sound unit (or
"phoneme") in the minds of speakers. This sound unit /u/ is written as o when it is the
last /u/ in a word, and u elsewhere. For example, the root lutô 'cook' becomes lutú-
when the suffix -on is added: lutúon. However, when the suffixes -an, -ay, -a, and -i are
added, the letter o is retained. For example: lutóan, lutói, lutóa. Here are some more
examples of words when the last /u/ in a word is spelled as o but u elsewhere:

(1) kurukúso, kurukusúon/kurukús-on, kurukusoa, kurukusoi, kurukusoay
dugô, duguon, dugoi, dugoa, dugoay
buhô, buhuon, buhoi, buhoa, buhoay
kúto, kutúon, kutói, kutóa, kutóay
lidong, lidúngon, lidóngi, lidónga, lidóngay
bútong 'to pull' vs. butong 'fresh coconut', butúngon, butóngi, butónga, butóngay
lugsong, lugsungon, lugsongí, lugsongá, lugsóngay
garapon, garapúnon, garaponi, garapona, garapónay 'little jar'
kuhà, kuhaon, kuhai, kuhaa, kuhaay
pulong, pinulongan, pulongi, pulonga, pulongay


Pero, an letra U, u and O, o natinaglawas hin magkaiba nga tiringgan kun aada ini ha
hinuram nga mga termino. Pananglitan: oras, obispo, ngan okasyon. Kinikilala han kadam-an

12. 12
nga nagyayakan han Waray ini nga pakakaiba han kaluwas, kun sugad angay gud la nga
igbaybay ini nga mga tunog hin magkaiba.

However, the U, u and O, o letters represent distinct vowels when they appear in
borrowed terms. For example: oras, obispo, and okasyon. Waray speakers generally
recognize these different pronunciations, therefore it is reasonable to spell the sounds
differently.
An letra E, e, ha luyo nga bahin, waray gamit nga tuminungnong nga mga pulong pero
kinikilala ini komo iba nga tunog ha mga hinuram nga mga pulong. Angay gud tigamnan nga an
letra e ngan i kasagaran pareho la an pagluwas bisan ini hira igbaybay hin iba-iba nga paagi
sugad han diretso, derecho, diritso 'straight', ejercicio, ehersisyo, ihirsisyo 'exercise’, puede,
puwidi, puyde, puydi, 'able, possible', ugibpa.

The letter E, e, on the other hand, does not function in indigenous Waray words
at all, though it is used and recognized as distinct in many borrowed words. It must be
noted, however, that e and i are usually pronounced the same, even though they may
be spelled in many different ways, as in diretso, derecho, diritso 'straight', ejercicio,
ehersisyo, ihirsisyo 'exercise’, puede, puwidi, puyde, puydi, 'able, possible', etc.
1.5.2 Mga mangarabay/consonants
An mangarabay naluluwas pinaagi hin pagkipot o, pagsara ha dapit han inaagian han
hangin. May ada desi-sais (16) nga tuminungnong ga mangarabay an Waray sumala han
iginpapakita han Taramdan 2.2.:
A consonant is a sound that is pronounced with a restriction, or complete closure
at some point in the airstream. There are sixteen (16) meaningful consonants in
indigenous Waray words, as displayed in Table 2.2:

Taramdan 2.2: Pagtinaglawas han mga mangarabay
Table 2.2: The representation of Waray consonants
P, p T, t K, k H, h B, b D, d G, g M, m N, n Ng, ng S, s L, l R, r W, w Y, y ^ / -,
0
Letra (Upper and lower case

letters)

/p/ /t/ /k/ /h/ /b/ /d/ /g/ /m/ /n/ /ŋ/ /s/ /l/ /r/ /w/ /j/ /ʔ/
Phonemes

(basic sound units)

[p] [t] [k] [h] [b] [d] [g] [m] [n] [ŋ] [s] [l] [ɾ, r] [w] [j] [ʔ]
tunog (sounds in Inter
-
national P
honetic
alphabet)

13. 13

Sugad han mga tiringgan, may ada gihapon kadugangan nga mga mangarabay nga
ginagamit para la han mga hinuram nga mga pulong. Iginpapakita ini nga kadugangan nga mga
simbolo ngan ira kaluwas ha Taramdan 2.3.
As with vowels, there are also some additional symbols for consonants that only
appear in borrowed words. Table 2.3 displays those extra symbols and their
pronunciations.

Taramdan 2.3. Mangarabay nga hinuram
Table 2.3: Borrowed Consonants
C, c F, f J, j Ñ, ñ Qu, qu V, v X, x Z, z Letra
(letters)
[s] /[k] [f] [dƷ]/[h] [ɲ] [ k ] [v] [ks] [z] Sounds
(tunog)

Maitutulidong an tunog han kada mangarabay pinaagi han DAPIT HAN PAGLUWAS ,
PAAGI HAN PAGLUWAS ngan PATÍNGOG. An dapit han pagluwas han usa nga tunog asya an lugar ha
garawsan han hangin kun diin kinikipot an hangin para hito nga tunog. An paagi han pagluwas amo an kun paunan-o
an garawsan han hangin gin-iiba-iba. An patíngog amo an pagpakurog o, diri pagpakurog han but-ol. An pigura 2.1
nagpapakita han kanan tawo bába ngan han garawsan han hangin, upod an dapit han pagluwas han mga mangarabay
ha Waray.
Consonant sounds may be described in terms of PLACE OF ARTICULATIO N, MANNER
OF ARTICULATION and VOICING. Place of articulation of a sound is the point in the vocal
tract where the airstream is most constricted for that sound. Manner of articulation
refers to the way the vocal tract is modified. Voicing refers to whether the VOCAL FOLDS
are vibrating or not. Figure 2.1 illustrates a cross-section of the human vocal tract, with
the places of articulation for Waray consonants indicated.

14. 14

Pigura 2.1: The human vocal tract

An taramdan 2.4 nagpapakita han tuminungnong nga tunog han Waray nga
mangarabay sumala han ira dapit ngan paagi hin pagluwas, ngan patíngog.
Table 2.4 displays the consonant sounds of indigenous Waray words
according to place and manner of articulation, and voicing.

Dental-alveolar
Bilabial
Alveo-palatal
Velar
Glottal

15. 15
Taramdan 2.4: Pagluwas han tunog han tuminungnong nga nga mangarabay
Table 2.4: The articulation of native Waray consonant sounds
Dapit han Pagluwas 
Place of articulation 

Paagi Haguros
Manner Voicing
paim-im
(biliabial)
pangipo
n
(dental-
alveolar)
ngalngagan
(alveo-
palatal)
suy-ab han
ngalngagan
(velar)
pabut-
ol
(glottal)
pinugnga
n
(stops)
pahaganas
(voiceless)
/p/ /t/ /k/ /ʔ/
pahaguros
(voiced)
/b/ /d/ /g/
pasagitsit
(fricatives
)
pahaganas
(voiceless)
/s/ /h/
pahangos
(nasals)
pahaguros
(voiced)
/m/ /n/ /ŋ/
padaplin(lateral) /l/
paurok (trill)/
padagpi (flap)
/r/
[ř], [ɾ]

Pahanoy
(glides)
/w/ /j/
PINUGNGAN NGA MGA TU NOG (o, “mga pinugngan” ha pagkayano) ginluluwas pinaagi hin
pagsará han hangin nga nagawas. Kun an usa nga pinugngan sinusundan hin tiringgan, tigda an
pagbul-iw han pinugngan nga hangin. Kun an pinugngan nga tunog aada ha kataposan han
pulong, sugad han kulop, lakat, or túbig, waray nababatian nga pagbul-iw han pinugngan nga
hangin.
STOP SOUNDS (or simply "stops") are pronounced by completely closing the
airstream. If a stop precedes a vowel, the closure is immediately released. If a stop
sound occurs at the end of a word, as in kulop, lakat, or túbig, there tends to be no
audible release.
An PINUGNGAN NGA BINUT -OL angay nga pagpaudgon paghinabihi. Importante ini ngan
makahulogan nga mangarabay ha Waray, bisan diri ini permi nga iginsusurat ha sistema han
ortograpiya. Naluluwas ini pinaagi hin pagsara han but-ol ngan tigda nga binubul-iwan an
hangin. Dara nga diri makakapakurog an but-ol kun ini nakasara, imposible mahimo an sinisiring
nga “pinugngan nga pahaguros nga binut-ol”. Importante nga duro nga taglawasan an pinugngan
nga binut-ol ha pagsurat kay kun waray hini posible nga iba nga pulong an maluwas. Kitaa an
masunod nga grupo hin mga pulong: súso [súso] 'breast', susò [súsoʔ] 'closely placed', susô
[susóʔ] 'fresh water snail', ngan mapáso [mápáso] 'will stride', mápasò [mápásoʔ] 'will get
burned', mapasô [mapasóʔ] 'hot'.

16. 16
The GLOTTAL STOP deserves special mention. It is an important, meaningful
consonant in Waray, even though it is not consistently represented in the writing
system. It is produced by closing the vocal folds, and suddenly releasing them. Because
the vocal folds cannot vibrate when they are closed, there is no such thing as a "voiced
glottal stop." It is important to carefully represent the glottal stop in the writing system,
since without the glottal stop, a completely different word may be produced. Consider
the following sets of words: súso [súso] 'breast', susò [súsoʔ] 'closely placed', susô
[susóʔ] 'fresh water snail', and mapáso [mápáso] 'will stride', mápasò [mápásoʔ] 'will get
burned', mapasô [mapasóʔ] 'hot'.
Kun an binut-ol aada ha kataposan han pulong, gagamiton an batlang o, hyphen /- / ha
pagsurat hini nga mangarabay. Pananglitan: matig-a [matígʔa], sab-a [sábʔa], kakan-o
[kakánʔo], mag-aanak [magʔáʔanak].
If a glottal stop follows a consonant, we use a hyphen (-) to represent it. For
example: matig-a [matígʔa] 'hard', sab-a [sábʔa] quiet, kakan-o [kakánʔo] 'when', mag-
aanak [magʔáʔanak] 'will give birth'.
Ha luyo nga bahin, kun an binut-ol aada ha butnga hin duduha nga tiringgan, diri na ini
iginsusurat.: tiil [tiʔíl], saad [saʔád], túod [túʔod]. Pananglitan: tiil, saad, tuod. Ha rason nga
waray dipthong ha Waray—buot sidngan—waray duduha nga nagsusunod nga tiringgan nga
ginluluwas komo usa la.
On the other hand, if the glottal stop is between two vowels, there is no need to
write it. Example: tiil [tiʔíl] 'foot', saad [saʔád] 'promise', túod [túʔod] 'true'. This is
because Waray has no diphthongs — in other words, no two consecutive vowels are
pronounced as one. Therefore, whenever we write two vowels together, we know there
must be a glottal stop between them.
Diri liwat ini sinusurat kun an pabut-ol aada ha katikangan han pulong. Ha kamatuuran,
tanan nga pulong nga tiringgan an nauuna, nagtitikang hin binut-ol, pananglitan, arog ngan ilob.
Maaram kita nga may ada ini binut-ol ha katikangan kay nagawas ini kun nagbubutang kita hin
tigdugtong ha unahan, sugad han kag-anak (*kaganak); pag-ilob (*pagilob), etc.
The glottal stop is also not written when it is at the onset of the word. In fact, all
words that are written with intial vowel symbols begin with a glottal stop, for example,
anák [ʔanák] 'child' and ilob [ʔílob] 'endure'. We know these have a glottal stop at the
beginning because it emerges when a prefix occurs, like kag-anak [kagʔanák]
(*kaganak); pag-ilob [pagʔílob] (*pagilob), etc.
Kun an binut-ol aada ha kataposan han usa nga pulong, gagamiton an KUGÍT NGA BARÎ
(ˆ) ha kataposan nga tiringgan. Importante ini nga kaibahan kay kun waray binut-ol, iba nga
pulong an maluluwas. Kita an masunod nga magpadis nga mga pulong: súso (breast), súsô
(closely placed), susô (fresh water snail); mapáso (will stride), mapásô (will get burned), mápásô
(will get hot), mapasô (hot).
If the glottal stop occurs at the end of a word in a prominent syllable, the
CIRCUMFLEX (ˆ) is used over the final vowel e.g., kitâ [kitáʔ] 'watched item', ulî 'to return

17. 17
something'. At the end of a word in a non-prominent syllable, it is indicated with a grave
accent over the final vowel, e.g., sikò [ˈsikoʔ] 'elbow' babà 'mouth'. Unfortunately, most
published material in Waray does not employ diacritics at all.
An PASAGITSIT NGA MGA TUNOG (o, “mga pasagitsit” ha pagyano) naluluwas pinaagi
hin diri hul-os nga pagsara han nagawas nga hangin, kun diin tinutugotan an guti nga hangin nga
makaagi nga nagreresulta hin nababatian nga pagsangko han hangin. Ha kaso han pabut-ol nga
pasagitsit, waray gud may nababatian nga pagsangko hin hangin, pero para ini maluwas hin tul-
id kinahanglan may ada gutiay nga pagpasangko han hangin.
FRICATIVE SOUNDS (or simply "fricatives") are pronounced by only partially closing
the airstream, allowing a certain amount of air to pass through resulting in audible
friction. In the case of the glottal fricative, there is not much audible friction, but there is
some.
An PAHANGOS NGA MGA TUNOG (o, “mga pahangos” ha pagyano) naluluwas pinaagi hin
paghaom han baba basi diri makalagos an hangin pinaagi hin pag-alsa paatras han dila ngadto ha
may ngalngagan, basi man liwat an hangin makaagi ha may hangusan han irong.
NASAL SOUNDS (or "nasals") are pronounced by closing the airstream through the
mouth, by raising the soft palate at the back of the mouth to allow air to pass through
the nasal cavity.
An PADAPLIN NGA TUNOG (o, “padaplin” ha pagyano) naluluwas pinaagi hin pagsara han
dila dapit han may ngipon ngan ngalngagan pero pinapaagi an hangin ha mga ligid han dila.
The LATERAL SOUND is pronounced by allowing the tongue to close the airstream
in the dental-alveolar region but allowing air to pass around the sides of the tongue.
An PAUROK ngan PADAGPI NGA MGA TUN OG lain-lain nga pagluwas han uusa la nga
ponema. Ha Waray, an paurok naluluwas pinaagi hin pagpugong gamit an dila han hangin nga
nagawas ha may dapit han may ngipon ngan ngalngagan, ngan sunod-sunod nga bubul-iwan an
makusog nga hangin nga nagreresulta hin madagmit nga pagtapik makaduha o, makatulo han
dila dida ha unhan han atop han baba. An padagpi parupareho han paurok, pero nakakausa la an
pagtapik han dila. Mababatian ta ini nga duha nga klase hin kaluwas ha mga unahan han pulong,
ngan ha butnga hin duha nga tiringgan. An pipira nga mga pulong nga nagtatapos hin “r”, mga
hinuram ha iba nga mga pinulongan.
The TRILL and FLAP sounds are variant pronunciations of one phoneme. In Waray,
the trill is pronounced by allowing the tongue to stop air pressure at the dental-alveolar
region, and releasing that pressure intermittently producing two or three rapid taps
between the tongue and the front of the roof of the mouth. The flap is similar to a trill,
but involves only one tap of the tongue. You will hear both pronunciations at the
beginning of words, and between vowels. The few words that end in "r" are borrowings
from other languages.

18. 18
Ngan ha kataposan an MGA PAHANOY mga mangarabay nga tunog nga naluluwas pinaagi
hin paghaom paguti han hangin nga nagawas, pero diri ini igo para magkaada pagsangko han
hangin.
Finally, the GLIDES are consonant sounds that are produced by partially closing
the airstream, but not enough to cause friction.
Masasabtan kun PAHAGUROS o PAHAGANAS an usa nga tunog depende kun nakurog an but-ol dida
ha pagluwas. Maaabat ta ini nga pagkurog han but-ol kun naluwas kita hin hilawaig nga tunog
sugad han “mmmm” samtang kinakaptan an imo but-ol. Kun magtikang na liwat pagluwas han
“ssssss” imo maaabat nga diri na nakurog an imo but-ol. Asya ini an pahuguros ngan pahaganas
nga pinugngan nga mga mangarabay, an mga pasagitsit tanan pahaganas, ngan tanan nga iba nga
tunog ha Waray pahaguros.
Whether a sound is VOICED or VOICELESS depends on whether the vocal folds are
vibrating during the primary articulation or not. You can feel your vocal folds vibrating if
you pronounce a continuous sound like "mmmmm" while touching the front of your
throat. If you then start pronouncing "sssssss" you will feel the vocal folds stop vibrating.
There are voiced and voiceless stop consonants, the fricatives are all voiceless, and all
other sounds of Waray are voiced.
Paghag-id: An masunod asya an pagtulidong han mga mangarabay ha Waray. Isurat an
mangarabay nga iginlaladawan. Hinimo na an una para iyo.
Exercise: The following are descriptions of some Waray consonant phonemes. Write the
consonant described. The first one is done for you:

Pagladwan Baton:
Description Answer:

1. Pahaganas nga pinugngan
nga ha suy-ab han ngalngagan:
Voiceless velar stop: /k/

2. Pahaguros nga pinugngan
ha im-im:
Voiced bilabial stop:

3. Pasagitsit nga pangipon:
Dental/alveolar fricative:

4. padagpi/flap:


5. Pahangos ha suy-ab han ngalngagan:
Velar nasal:

19. 19

6. paurok/trill:


7. Pahanoy nga paim-im
Bilabial glide:

8. Pinugngan nga pahaguros
ha suy-ab han ngalngagan
Voiced velar stop:

9. Padaplin nga pangipon
Lateral:

10. Pinugngan nga pabut-ol:
Glottal stop:

1.6 Pagbaybay han Hinuram nga mga Pulong/Spelling borrowed words
May ada iba-iba nga naaran pagbaybay han mga pulong nga hnuram tikang ha lain-lain
nga mga pinulongan. Diri ini urusahon kay waray hilawig nga tradisyon hin pagsurat an Waray.
Dinhi hini nga libro, diri namon karuyag magmando han “sakto” nga paagi pagbaybay han
hinuram nga pulong. Lugod, karuyag namon tigamnan an iba-iba nga kabaybay, ngan bahala na
an mga magsusurat ha Waray ngan bumarasa magtuha han ira kalugaringon surundan samtang
ginpapahimugso an tradisyon han pagsurat ha Waray.
There are different common practices regarding the spelling of words borrowed
from other languages. This is to be expected, since there is not a long tradition of writing
in Waray. In this book, we do not try to legislate a "correct" way of spelling borrowed
words. Rather, we want to make note of the variation, and leave it up to Waray writers
and readers to create their own conventions as writing becomes a more established
tradition.
Ha section 2.1, aton na ginhingadayan an mga nababatasanan han paggamit han letra-
tiringgan nga o ngan e. Diri gud ini iba nga mga tunog ha Waray--- an o pwede magtinaglawas
han tunog nga [u] o [o], ngan an e pwede magtinaglawas han [i] or [e]. Kaurugan nga
nababatasanan nga pagbaybay para han mga hinuram nga pulong, kun may ada letra-tiringgan
nga o o, e, igpabilin ini. Ayaw pagbalyoa ngadto ha u o i. Tinuod ini nga lagda bisan an mga
mangarabay ginbabaybay ha Waray nga paagi. Pananglitan:
In section 1 we have already noted the practices concerning the use of the vowel
letters o and e. These are not distinctive sound units in Waray -- o can represent the
sounds [u] or [o], and e can represent the sounds [i] or [e]. The general practice for
borrowed words is that when the original word had an o or an e vowel letter, retain them
-- do not change them to u or i. These conventions hold, even though consonants are
spelled in the Waray way. For example:

20. 20
(1) aksidente (Spanish: accidente) 'accident'
ahensiya (Spanish: agencia) 'agency'
elektrisidad (Spanish: electricidad) 'electricity'
ahente (Spanish: agente) 'agent'
espeho (Spanish: espejo) 'mirror'
basket (English: basket) 'basket'
deretso (Spanish: derecho) 'right, turn right'
okasyon (Spanish: ocasión) 'occasion'
mayor (Spanish: mayor) 'sponsor, organizer'
kordon (Spanish: cordon) 'perimeter barrier'
serbisyo (Spanish: servicio) ‘service’
obligasyon (Spanish: obligación) ‘obligation’
erehe (Spanish: hereje) ‘heretic’
Pero, may mga nagagawas hini kun diin an orihinal nga letra e ginsususrat nga i ha
Waray. Ini nga mga pulong, maiha na nga ginhuram, ngan ginagamit han mga tawo madiin man
nga balitang han sosyudad. Para hini nga mga pulong, an tiringgan nga sinusurat hin e ha orihinal
nga termino, ginluluwas permi komo [i] ngan ginsusurat nga i ha Waray. Pananglitan:
However, there are some exceptions in which the original letter e is spelled i in
Waray. These are words that have been borrowed long ago, and which are used by
people across the entire social spectrum. For these words, the vowels spelled e in the
original word are consistently pronounced [i] and spelled i in Waray. For example:
(2) bintana (Spanish: ventana) 'window'
lamísa (Spanish: (la) mesa) '(the) table'
píso (Spanish: peso) 'weight'
príso (Spanish: preso) 'prisoner'
pádi (Spanish: padre) ‘priest’
padi (Spanish: compadre) ‘an adult male friend’
madi (Spanish: comadre)’an adult female friend’
sílos (Spanish: selos) ‘jealousy’

Ha diri pa la maiha nga panahon, an hinuram nga nga pulong sugad han coke, midwife
ngan verify, ginsususrat sumala han orihinal nga kabaybay hini ha Inenglis. Pero, kun an
hinuram nga pulong nag-iba na an kahulugan tikang ha orihinal, igbabaybay ini sumala han
tunog han Waray nga pinulungan:
Recently borrowed words, such as coke, midwife, wait and verify are usually
spelled in the original (English) way. However, if the borrowed word has significantly
changed its meaning from the original word, this may be spelled according to the
phonetic system of Waray:
(3) standby = reserve; fallback; back up; spare  istambay = jobless
up here = up here  apir = high five
smuggle = to traffic something illegally  ismagol = slippers

21. 21
An iba nga mga lagda may kalabotan han paggamit han batlang kun an tigdugtong
gindudugang ha usa nga hinuram nga pulong. Kun an hinuram nga pulong nagkikinahanglan hin
tigdugtong, kasagaran nga mga magsusurat ginbubulag an tigdugtong gamit an batlang (-) labi na
kun waray pagbabag-o han kahulogan tikang ha orihinal.
Other common conventions relate to the use of hyphens when an affix is added
to a borrowed word. If a borrowed word needs an affix, most writers separate the
borrowed term from the affix using a hyphen (-) especially when there is no change in
meaning from the original.
(4) ig-verify (ig- + verify)
ig-text (ig- + text)
i-google (i- + google)
pag-wait (pag- + wait)
Kun an tigdugtong aada ha katapusan masumpay, kopyaha an kataposan nga mangarabay
kaupod an tigdugtong gamit an batlang:
If a suffix is added to a recently borrowed word, it is standard to copy the last
consonant of the borrowed word, then attach the affix with a hyphen:
(5) washing-ngi (washing + katapusan nga mangarabay + -i)
load-di (load + katapusan nga mangarabay + -i)
internet-tan (internet + katapusan nga mangarabay + -an)
coke-ki (coke + katapusan nga mangarabay + -i)
Ini nga paggamit han batlang basi mahibulag an tigdugtong, waray epekto ha pagluwas.
Iba ini han batlang nga ginagamit pagtinaglawas han pinugngan nga binut-ol.
This use of hyphen to set off affixes has no effect on pronunciation. It is distinct
from the hyphen that symbolizes a glottal stop.
An bago hin duro na hinuram, labi na an mga scientific ug teknikal nga mga termino
angay nga isurat subay han orihinal nga kasurat hini:
Very recently borrowed terms, especially scientific and technical vocabulary are
always written according to their original spelling:
(6) nurse, carbon dioxide, photosynthesis, ig-pdf file, gravity, ipa-xerox, etc.
May mga sitwasyon nga matatalapas ini nga lagda, labi na kun an suksok nga tigdugtong
an ginagamit ha mga hinuram nga mga pulong. Pananglitan, an pulong nga computer, pwede
sumumpay hin suksok nga tigdugtong nga -in- (kitaa ha kapitulo ##). Kun igpapabilin an orihinal
nga pagbaybay hini, magreresulta ini hin *cinomputer, nga nakakawurok. Dinhi hini nga kaso,
an orihinal nga c babalyoan han k pero an iba nga parti han termino diri na lalabtan: kinomputer,
kikinomputer, ubp.

22. 22
There are a few challenging situations, however, especially when infixes are
added to borrowed words. For example, the word computer may occur with the infix -in-
(see chapter #). If the original spelling were retained, the result would be *cinomputer,
which is very confusing. In this case, the original c is replaced by k but the rest of the
word is original: kinomputer, kikinomputer, etc.
1.7 Mga Laton/Syllables
Pwede naton hunahunaon an laton komo “putok” ha ritmo han pagyakan. Pananglitan, an
pulong nga tinápay may ada tulo ka “putok”—pwede mo ibandok an imo tiil makatulo samtang
ginluluwas an pulong basi markahan an tulo nga putok: ti…ná…pay. Ha luyo nga bahin, an
pulong nga túbig, may ada tulo nga putok: tú…big. May ada liwat iba nga pulong nga usa la an
putok, e.g., an, kun, ngan pa. Pero, diri ini hira hul-os nga mga pulong kay waray nira kahulogan
nga ira kalugaringon; nabutho ini hira kaupod an iba nga mga pulong. Waray tuminungnong nga
hul-os nga pulong ha Waray nga uusa la an laton. Ha linggwestika nga himangraw, an laton ha
Waray may ada mangarabay (C) ngan sinusundan hin tirignggan (V o, V:) ngan danay
sinusundan hin usa pa nga mangarabay (C), kun sugad, may ada tutulo nga hulma an Waray nga
pulong. Tinatagalwasan ini han:
You can think of a syllable as a "beat" in the rhythm of speech. For example, a
word like tinápay has three "beats" -- you can tap your foot three times while
pronouncing the word to mark the three beats: ti…na…pay. A word like tubig on the
other hand, has only two beats: tu…big. Some words have only one beat, e.g., an, kun
and pa. However, these are not really full words, since they have no meaning by
themselves; they always occur next to other words. There are no indigenous Waray full
words with only one syllable. Linguistically, Waray syllables consists of a consonant (C)
followed by a short or a long vowel (V or V:) and sometimes another consonant, e.g.
there are three possible syllable patterns for indigenous Waray words. These can be
represented as:
(7) CV Consonant plus short Vowel (pa)
CV: Consonant plus long Vowel (na: in tinápay)
CVC Consonant plus short Vowel plus Consonant (kun)
Kun aton sinusurat an hulma han paglaton han usa nga pulong, aton gindudugang an
“tuldok” pagpakita han pag-ultan ha butnga han mga laton.
When we write the syllable pattern of a word, we add a "dot" to indicate the
boundaries between syllables.
(8) CV.CVC CV.CV:.CVC
b a. l a y t i. n a:. p a y
Dumduma nga an binut-ol usa nga mangarabay. May ada binut-ol an mga pulong nga
nagtitikang ha tiringgan. Damo an mga sitwasyon kun diin nabutho an binut-ol, pero diri
ginsusurat (kitaa an seksyon #.# ha igbaw). Didi hini nga lista hin mga pulong, amon ihahatag
an kasurat han mga tunog ngan hulma han paglaton han kada pulong, kaupod an (:) nga

23. 23
nagpapasabot hin hilawig nga pagluwas ngan tuldok (.) komo utlanan han kada laton. Tagi hin
atensyon an mga binut-ol.
Recall that the glottal stop is a real consonant. Words that begin with vowel
symbols in writing are pronounced with a glottal stop at the beginning. There are also
many other situations where a glottal stop occurs in speech, but is not written with a
consonant symbol (see section #.# above). In the following list of words, we will give the
phonetic transcription and syllable pattern of each word, with the colon (:) for vowel
length and the syllable breaks indicated with dots (.). Pay special attention to the glottal
stops.

Written word Pronunciation with Syllable pattern
syllable breaks indicated
ako [ʔa.ko] CV.CV
tiíl [ti.ʔil] CV.CVC
búod [bu:.ʔod] CV:.CVC
tangpi [taŋ.pi] CVC.CV
túbig [tu:.big] CV.CVC
tinápay [ti.na:.pay] CV.CV:.CVC
baklo [bak.lo] CVC.CV
bagtik [bag.tik] CVC.CV
buót [bu.ʔot] CV.CVC
áram [ʔa:.ram] CV:.CVC
tambal [tam.bal] CVC.CVC
taklap [tak.lap] CVC.CVC
sáad [sa.ʔad] CV.CVC
but-ol [but.ʔol] CVC.CVC
suhì [su.hiʔ] CV.CVC
búhì [bu:.hiʔ] CV:.CVC
bárì [ba:.riʔ] CV:.CVC
tabigì [ta.bi.giʔ] CV.CV.CVC
kúha [ku:.haʔ] CV:.CVC
gámà [ga:.maʔ] CV:.CVC
bahà [ba.haʔ] CV.CVC
pisô [pi.soʔ] CV.CVC

Importante an mga laton dara hin pipira nga mga rason. Ha masunod nga bahin, aton
igtutulidong paunan-o an mga laton naghuhulma han ritmo ngan duon ha pinulongan. Nabulig
liwat ini nga mabaybay naton hin tul-id an mga pulong kun ini ginsusurat.
Syllables are important for a number of reasons. In section 0 we will describe
how understanding syllables is important for determining the rhythm and stress patterns
of the language. They also help us to spell words consistently when we are writing.

24. 24
Pwede bahinon an mga laton ngadto hin “hilawig” ngan “halipot”. An hagligot nga laton
amo an mangarabay ngan haligot nga tiringgan (CV), e.g., an una nga laton han pulong nga
tinápay. An higlawig nga laton ao an may ada mangarabay ngan hilawig nga tiringgan (CV:),
sugad han ikaduha nga laton han pulong nga tinápay, o usa nga mangarabay, haligot nga
tiringgan ngan usa pa nga mangarabay (CVC), sugad han kataposan nga laton han pulong nga
tinápay. Waray laton nga may mangarabay, hilawig nga tiringgan ngan usa pa nga mangarabay
(CV:C) ha tuminungngong nga Waray. Angay gud nga tigamnan nga ini nga duha nga klase hin
higlawig nga laton: an may subaran nga CV: ngan hadto’n may subaran nga CVC.
Syllables can be divided into "short" and "long" syllables. Short syllables are
those that consist of a consonant and a short vowel (CV), e.g., the first syllable of
tinápay. Long syllables are those that consist of a consonant plus a long vowel (CV:), as
in the second syllable of tinápay, or a consonant plus short vowel plus another
consonant (CVC), as in the last syllable of tinápay. There are no syllables that consist of
a consonant, long vowel plus consonant (CV:C) in indigenous Waray words. It is
important to remember that there are two types of long syllables -- those with the
syllable pattern CV: and those with the pattern CVC.
An pagkasulod han hinuram nga mga termino ha aton pinulongan nagresulta liwat hin
pagbag-o han istruktura han paglaton ha aton yinaknan. Pananglitan: an pulong nga "traysikol"
nagtitikang an una nga laton hin duha nga mangarabay. Lain gud ini han tumunungnong nga
paglaton nga gintulidong ha igbaw. An paglaton hini nga pulong CCVC.CV.CVC.
The introduction of foreign words into our language has resulted in some
changes in our syllabic patterns. For example: the word traysikol begins with two
consonants in a row. This is different from the indigenous syllabic structure described
above. The syllabic pattern for this word is CCVC.CV.CVC.
Paghag-id: Ihatag an paglaton (CV.CV, CCV.CV:, CCVC., CVC ugbp.) han masunod
nga mga pulong. Ginhimo na an siyhan para ha imo:
Exercise: Give the syllabic patterns (CV.CV, CVC.CVC., CVC etc.) of the
following words. Be sure to notice the glottal stops, and don't forget the ng is one sound
indicated with two letters. The first example is done for you:
premyo (CCVC.CV)
dako
bata
braso
esmayling
kahoy
krayola
plato
presyo
trangkaso
destroso

25. 25
1.8 Paggamit han mga Kugit/The use of diacritics
Ispesyal nga simbolo an MGA KUGIT nga igindudugang ha bawbaw han usa nga tiringgan basi
mabuligan an bumarasa pagluwas ngan maintindihan an pulong nga binabasa. Ha pagkayana nga
sistema ha pagsurat ha Waray, may ada tutulo nga mga kugit –an KUGIT NGA MATAROM (ˊ)
ngan an KUGIT NGA BARÎ (ˆ) ngan KUGIT NGA PAIWA (`). Diri makuri pag-aram han subaran ha
paggamit han mga kugit, ngan kun mabaroan na ini, masayonay an pagbasa hin dako, ngan
masayonay ha pagsurat hin kalro ha aton kalugaringon nga pinulongan
DIACRITICS are special symbols added above certain vowels to help readers pronounce
and understand the words they are reading. As in many other languages of the world, in
the Waray writing system there are three diacritics -- the ACUTE ACCENT (ˊ) the
CIRCUMFLEX (ˆ), and the GRAVE ACCENT (`). It is not difficult to learn the pattern for use of
diacritics, and once we learn the pattern, it becomes very easy to read out loud, and to
write clearly in our own language.
Basi magamit hin sakto an kugit nga matarom, kinahanglan nga aton masantop an
konsepto han DUON. Kada pulong nga may sobra usa nga laton, may ada batakan nga subaran han
duon—an usa nga laton ginluluwas hin makurukusog, o durudako kontra han usa. An laton nga
ginluluwas hin durudako o, makurukusog gintatawag nga DINUN-AN NGA LATON. Pananglitan, an
pulong nga tinápay may tutulo nga mga laton, pero an ikaduha nga laton imo an dinun-an—
tinápay. Kun imo dudun-an pagluwas an una o, kataposan nga laton, masawí ini pamation o,
mag-iiba an kahulogan: Tinápay, ?tinápay (ha kataposan nga laton an duon).
In order to use the acute accent accurately, we must understand the concept of
STRESS. Every word that has more than one syllable has a basic stress pattern -- one of
the syllables is pronounced more strongly, or loudly than the others. The strongly
pronounced syllable is called the STRESSED SYLLABLE. For example, the word tinápay has
three syllables, but the second syllable is stronger than the other two. So we say that
the second syllable is stressed - tinápay. If you pronounce it with the first or last syllable
stressed, it sounds odd, or it may mean something else: *Tínapay, ?tinapay
3
(stresssed
on the last syllable).
An subaran han pagbutang han duon ha mga pulong amo an masunod: Kun waray
hilawig nga laton ha usa nga pulong, gawas la han aadto ha kataposan nga laton, aada an duon ha
kataposan nga laton. Kun may ada hilawig nga laton san-o han kataposan nga laton han pulong,
maisol ha wala an duon. Kun an mga pulong nasunod hini nga sabaran, diri na kinahanglan
igmarka an duon. Sugad hini an kaso han mga pulong nga balay, matindog, adto ngan ako.
The pattern for stress placement in words is the following: If there are no long
syllables in the word before the last syllable, stress falls on the last syllable. If there are
any long syllables before the last syllable in the word, the stress moves to the left. If the
word follows this pattern, there is no need to mark stress at all. The words listed in (9)
all follow this pattern, and so need no acute accent mark to indicate stress:

3
This is a conceivable verb because of a common pattern of changing a root word from a noun to a verb by
changing the stress. It would mean 'do in a tapay way'. However, it is hard to imagine a context for such a verb.

26. 26
(9) ba.lay CV.CVC Haligot an una nga laton, ha urhi nga laton an duon.
ba.ha CV.CVC First syllable is short, so stress automatically
ka.hon CV.CV falls on the last syllable.
a.ko CV.CV
ba.to CV.CV
pi.koy CV.CVC
pi.tiw CV.CVC

ad.to CVC.CV Hilawig an una nga laton, isol ha wala an duon.
ting.ku.ba CVC.CV.CV First syllable is long, so stress automatically
ud.to CVC.CV moves to the left.
gin.pu.lod CVC.CV.CVC

ma.tin.dog CV.CVC.CVC Hilawig an ika-2 nga laton, isol ha wala an duon.
ba.lu.to CV.CVC.CV Second syllable is long, so stress automatically
ti.nik.ling CV.CVC.CVC moves to the left
ka.ran.-on CV.CVC.CVC
ha.rang.don CV.CVC:.CVC

pag.ti:.ma CVC.CV:.CV Higlawig una ngan ika-2 nga laton, isol ha wala an duon.
pag.hus.ga CVC.CVC.CV First and second syllables are long, so stress
pag.sug.ba CVC.CVC.CV automatically moves left.
pag.pa:.tay CVC.CV:.CVC
pag.ba:.ti CVC.CV:.CVC
An mga pulong ha (10) diri nagkikihanahanglan hin mga kugit kay nasunod hira han
hulma han duon---an hilawig nga laton bisan diin nga posisyon gawas la an ha kataposan amo an
rason han pagbalhin han duon pawala. Pero kun an hingungdan han pagbalhin han duon amo an
hilawig nga laton nga CV:, ngan waray na iba nga laton kun diri an kataposan, dinhi
pagkikinahanglanon an kugit basi tigamnan kun hain an hilawig nga tiringgan:
The words in (9) do not need any accent marks because they follow the basic
stress pattern -- long syllables in any position other than the last cause leftword stress
shift. However, if the long syllable that causes stress shift happens to be CV:, and there
is no closed syllable other than the last, then the accute accent is needed to show
where the long vowel is:

(10) ti.ná:.pay CV.CV:.CVC Hilawig an ika-2 nga laton (CV:), maisol pawála an
duon.
ma.há:.ngin CV.CV:.CVC Second syllable is long (CV:), so stress moves left.
ha.ngí:.non CV.CV:.CVC

ba.ti.kú:.lon CV.CV.CV:.CVC Hilawig ika-3 nga laton (CV:), isol pawála an duon.
Third syllable is long (CV:), so stress moves left.

27. 27
Katima, may mga sitwasyon kun diin an hilawig nga tiringgan diri nagdadara han duon
han pulong. Hini nga kaso, may duha o, sobra pa nga mga matarom nga duon an
pagkikinahanglanon. Pananglitan:
Finally, there are situations where a long vowel does not carry the main stress of
the word. In that case two, or even more, acute accents may be necessary. For
example:
(11) máhúsay 'will be beautiful' CV:-CV:-CVC
nákúha 'is getting' CV:-CV:-CV
mápásò 'will get hot' CV:-CV:-CVC
Ini nga mga pananglitan nagkikinahanglan hin mga kugit kada laton. An una nga kugit
yano la nga pagmarka han hilawig nga laton, samtang an ikaduha ginmamarkahan an hilawig nga
laton ngan duon. Tigamni nga kinahanglan ini nga duha nga mga marka kay kun waray ini
posible ini magresulta hin kahiburong han bumurasa. Pananglitan: an mahúsay nga pulong usa
nga tigtulidong buot sidngon “mabaysay”, samtang an pulong nga máhúsay usa nga tigpanhitabo
nga nangangahulogan “magigin mabaysay”; an makáon nangangahulogan “duro kamasíbad”
samtang an mákáon nangangahulogan “nga naghuhunahuna pa la hin pagkaon”. Kun kukhaon an
ikaduha nga matarom nga kugit, bangin mawurok ini ha mga bumarasa: an *máhusay ngan
*mahusay (haligot an u, kun sugad an duon aada ha kataposan nga laton) diri sayod an
kahulogan ha Waray.
These examples require two acute accents. The first acute accent simply
indicates a long vowel, while the second indicates a long vowel and word stress. Note
that both accents are required because if one or both weren't there, the reader could
misunderstand the word. For example, mahúsay is an adjective that means 'beautiful',
but máhúsay is a verb meaning 'will be beautiful'; makáon means 'overeater', while
mákáon means 'will eat'. If the second acute accent is omitted, the reader may be
confused: *máhusay and *mahusay (with short u, therefore stressed on last syllable)
have no meaning in Waray.
Paghag-id: Nagkikinahanglan hini usa o sobra pa nga kugit nga matarom an masunod nga mga
pulong. Idugang an igo nga matarom nga kugit ha kada pulong basi umangay han iginhatag nga
kahulogan ha Inenglis:
Exercise: The following words all need one or more acute accents. Add acute accents to each
word in the proper places to give the English meanings provided:
basahon 'will read it'
magbasa 'will read.'
pinahulat 'happen to make someone wait.'
maanak 'fecund'
maanak 'will give birth'
mautok 'will hold one's breath'
mautok 'capable of holding one's breath for a long time'
masibad 'voracious'

28. 28
masibad 'will eat the bait'
pakabuhî 'livelihood'
pakabuhî 'able to let go/escape'

An ikaduha nga kugit nga kinahanglanon ha Waray amo an kugit nga barî (^). Ginagamit
ini dida hiton tiringgan nga may binut-ol ha dinun-an nga laton. Pananglitan:
The second diacritic that is needed in Waray is the cirecumflex (^). This is used
over the last vowel in a word that ends in a glottal stop in a stressed syllable. For
example:
(12) subô, idô, tikî, kipî, sipî, pasâ, bátâ, sapâ
An kugit nga barî (^) diri angay ikalipat han matarom nga kugit (`). Syempre, kaurugan
nga laton nga may barî nga kugit may duon, pero matungod la ini kay tanan nga laton ha
kataposan han pulong kasagaran may duon (kitaa an batakan nga lagda han duon ha igbaw).
Pero, an laton nga sinasadhan hin binut-ol waray duon. Pananglitan, an mga pulong nga súsò
“pinansuksok pagbutang” ngan sábà“hilom” may ada hilawig nga tiringgan ha una nga laton,
kun sugad aada an duon.
The circumflex (^) is not to be confused with the acute accent (`). Of course,
syllables with a circumflex are stressed, but this is just because word-final syllables in
general are often stressed (see the basic stress rule above). However, syllables closed
by glottal stop do not have to be stressed. For example, words like súsò 'close together'
and sábà 'quiet' have long vowels in the first syllable, so the stress falls there. These
words are written with a "grave" (or "backwards") accent on the last vowel to indicate
that these syllables are closed with a glottal stop but do not carry word stress.
Paghag-id 1: Hain ha mga masunod an nagkikinahanglan hin kugit nga bari ha kataposan nga
tiringgan?
Exercise 1: Which of the following words require the circumflex over the final vowel?
bata ‘child’
bata ‘uncle’
nipa ‘river palm’
naga ‘narra tree’
tangga ‘coconut steps’
bala ‘bullet’
lantáka ‘canon’
pakla ‘frog’
pitáka ‘wallet’
saka ‘step up’

29. 29

Paghag-id 2: pamatii kun paunan-o ini niyo ginluluwas nga mga pulong. Una, ibutang an
kinahanglan nga mga kugit, katima, isurat ini hira sumala han ira ponema, kalakip an dinun-an
nga laton. Puyde gamiton an pamakiana nga kugit (?) komo tinaglawas han binut-ol. An hilawig
nga laton (hilawig, dinun-an o, puyde nga duha) puyde liwat matinaglawasan han kugit nga
matarom (ˊ). Hinimmo na namon an una para ha iyo:
Exercise 2: Listen to how you pronounce the following words. First, put in any diacritics
needed, then write them according to their phonemes, including syllable prominence.
The glottal stop can be represented by a question mark with no dot underneath. Syllable
prominence (length, stress or both) can be represented by an accute accent mark (ˊ).
The first one is done for you:
Pulong/Word Pagbaybay/Spelling Ponema/Phonemes
1. maupay maúpay /maʔúpay/
2. parag-uma
3. ano
4. ginbubuhat
5. makaasawa
6. atubangon
7. inabot
8. tuyo (klase hin bulad)
9. pabuwabuwa
10. Ginkikinuankuan

1.9 An Abakadahan/The alphabets
Sugad han angay hisaygan tikang han nauna nga diskusyon tubtob dinhi, may ada duduha
nga abakadahan nga pwede gamiton ha Waray. Dinhi hini nga bahin, iglalaktod naton an
“kadaan” o, tradisyonal nga sistema pagsurat, ngan han “bag-o” o, pinahilawig nga sistema.
Amon iginrerekomenda nga igtutdo an duha nga sistema ha mga eskwelahan ngan gamiton han
mga Waray nga mga barasahon.
As should be apparent from the discussion to this point, there are at least two
alphabets that may be used for Waray. In this section, we will briefly summarize the
"old" or traditional system, and the "new" or expanded system. We recommend that
both systems be taught in Waray schools and used in Waray educational materials.
An tradisyonal nga abakadahan ginagamit para han mga tuminungnong nga pulong ha
Waray, ngan sugad man ha nauna nga mga materyales sugad han kan Wolff ug Wolff (1965),
Tramp (1995), Abuyen (2005), Makabenta (2004), Unruh (1993), Sanchez (1617/1711), de la
Rosa (1914), Diller (1978), Ezguera (1747), Figgueroa (1872). Samtang hira Wolff ug Wolff
(1965) waray palya ha paggamit han mataraom nga kugit basi sumimbolo han hilawig nga mga
tiringgan, an iba nga mga sanghiran nga ginhinahibihan pumalya ha tul-id nga paggamit han mga
kugit. An orihinal nga abakadahan may ada 16 nga letra-mangarabay ngan tulo nga letra-

30. 30
tiringgan, upod an kugit nga barî para pagsimbolo han binut-ol. An ginmuhang nga bag-o nga
abakadahan nagdugang hin duha nga letra-tiringgan (E, e ngan O, o) ngan walo nga letra-
mangarabay. Ini nga sistema asya an ginagamit han Katig-uban han mga Magsusurat ha
Sinirangan Bisayas (KATIG Writers Network), an pankabug-osan nga organisasyon han mga
magsusurat ha Rehiyon 8 ngan han Department of Education ha pagpadukwag han ira mga
materyales pagtutdo, pero diri nagamit han mga kugit.
The traditional alphabet is used for indigenous Waray words, and in older written
materials such as Wolff and Wolff (1965), Tramp (1995), Abuyen (2005), Makabenta
(2004), Unruh (1993), Sanchez (1617/1711), de la Rosa (1914), Diller (1978), Ezguera
(1747), Figgueroa (1872). While Wolff and Wolff (1965) are fairly consistent in the use
of the acute accent to indicate long vowels, the other references cited are not consistent
in the use the diacritics. The original alphabet consists of 16 consonant symbols and
three vowel symbols, with a grave accent to indicate final glottal stop. The new
proposed alphabet adds two vowel symbols (E, e and O, o) and eight consonant
symbols. This system is now used by the Katig-uban han mga Magsusurat ha
Sinirangan Bisayas (KATIG Writers Network), an umbrella organization of writers in
Region 8 and the Department of Education in the development of their teaching
materials, but without the use of the diacritics.
An tarramdan 3.# nagpapakita han baynte (20) nga simbolo han orihinal nga abakadahan
ngan traynta (30) nga simbolo han pinahilawig nga abakadahan (an bahol ngan gamay nga mga
letra) sumala han naaraan nga pagkasunod-sunod ngan kaluwas.
Table 3.# illustrates the 20 symbols of the original alphabet and the 30 symbols
of the expanded alphabet (upper and lower case) in alphabetical order with their
conventional pronunciations.

Taramdan 3.#. An Abakadahan
Table 3.#: The Waray Alphabets
Orihinal (kadaan) nga abakadahan
Original ("old") alphabet
Pinahilawig (bag-o) nga abakadahan
Expanded ("new") alphabet
Letra
Letter
Kadaan nga Kaluwas
"Old" Pronunciation
Letra
Letter
Bag-o nga Kaluwas
"New" pronunciation
A, a "a" A, a, Á, á "ey"
B, b "ba" B, b "bi"
K, k "ka" C, c "si"
D, d "da" D, d "di"
G, g "ga" E, e "i"
H, h "ha" F, f "ef"
I, i "i" G, g "ji"
L, l "la" H, h "eych"
M, m "ma" I, i, Í, í "ay"
Ng, ng "nga" J, j "jey"

31. 31
N, n "na" K, k "key"
P, p "pa" L, l "el"
R, r "ra" M, m "em"
S, s "sa" N, n "en"
T, t "ta" Ñ, ñ "enye"
U, u "u" Ng, ng, "enji"
W, w "wa" O, o, Ó, ó "o"
Y, y "ya" P, p "pi"
- (post C glottal stop) "binut-ol" Q, q "kyu"
^ (final glottal stop) "binut-ol" R, r "ar"
` (used when the glottal
stop is not prominent
syllable)
"binut-ol" S, s "es"
T, t "ti"
U, u, Ú, ú "yu"
V, v "vi"
W, w "dobol yu"
X, x "eks"
Y, y "way
Z, z "zi"
- (katima hin C) "binut-ol"
^ (kataposan) "binut-ol"
` (paiwa;
ibinubutang kun
may binut-ol
pero diri hilawig
an laton)
"binut-ol"

Dida han orihinal nga abakadahan, kada letra may ada katugbang nga makahulogan nga
tunog ngan ginluluwas subay han kaluwas hini dinhi ha Sinirangan Bisayas. Dida han
pinahilawig nga abakadahan, diri na naton masisiring nga magkatugbang-tugbang an porma ngan
tunog. Pananglitan, may mga letra nga matinaglawas hin pareho nga tunog, e.g., an tunog nga
pahaganas nga pasagitsit nga [s]: “z” ha “Rizal”, “c” ha “centro” ngan “s” ha “siring”. Duha nga
letra an natinagawas han tunog nga pinugngan nga pahaganas ha suy-an han ngalngagan sugad
han “Catbalogan” ("c" = [k]), kilo ("k" = [k]). Dugang pa, an usa nga letra posible
magtinaglawas hin damo nga tunog, e.g., Jose ("j" = "h"), Jenny ("j" = "j"). Sara hini nga
pinahilawig nga abakadahan, mas makuri an pagtutdo ngan pag-aram.
In the original alphabet, each letter has one corresponding meaningful sound and
is articulated the way they are pronounced in the Eastern Visayas. In the expanded
alphabet, the one-to-one correspondence between form and sound is not absolute. For

32. 32
example, distinct letters may represent the same sound, e.g. three letters represent a
voiceless fricative [s] sound: "z" as in "Rizal", "c" as in "centro" and "s" as in "siring."
Two letters represent a voiceless velar stop Catbalogan ("c" = [k]), kilo ("k" = [k]).
Furthermore, one letter may represent multiple sounds, e.g. Jose ("j" = "h"), Jenny ("j" =
"j"). The result is that the expanded alphabet is significantly more difficult to teach and to
learn.
Pero, an matuod, an usa nga pinulongan nagbabag-o ha paghagos han panahon. Dara han
pagkahiruhibalag han lain-lain nga mga pinulongan, upod an bag-o nga mando ha aton
kalugaringon pinulungan ha system han edukasyon (Department of Education Order No. 74,
series of 2009; Kindergarten Education Act [RA 10157]; Enhanced Basic Education Act of 2013
[RA 10533), diri gud naton malilikayan nga may mga pagbabag-o ha aton lingwahe—nga
nagreresulta hin kaliwat han kaluwas, pagdukwag han bokabularyo, pagkaliwat han pahan-ay (o
sintaksis) ug iba pa. Matungod hini, importante nga duro nga mabaroan hin hul-os ini nga
komplikado nga sistema basi mabuligan an aton mga mag-aaram nga magin suhito ha mga
buruhaton ha moderno nga panahon.
However, it is a fact of life that language changes over time. Due to contact with
various languages, and the new mandate to use the mother tongue in the educational
system (Department of Education Order No. 74, series of 2009; Kindergarten Education
Act [RA 10157]; Enhanced Basic Education Act of 2013 [RA 10533), it is inevitable that
changes will continue to occur in our language, including changes in pronunciation,
vocabulary, syntactic expressions, and others. Therefore, it is necessary to learn to use
the more complex system fluently in order to help our students to function efficiently in
the modern world.
Tinatagan hin higayon hini nga Pinahilawig nga Abakadahan an bata nga makahimo ug
makasantop han nag-iiba-iba nga kasurat han aton mga pulong diri la an ha aton kalugaringon.
Pananglitan: pangadyì/pangadi; inóm, kundi upod na an mga hinuram nga tunog ngan letra (e.g.,
taksi/taxi, computer/kompyuter).
The expanded alphabet helps children produce and understand the different
ways of spelling words that are not our own, such as Joy, John, Jojo, taxi,
computer/kompyuter, etc.
Amon gintutuboy nga gamiton an kadaan nga abakadahan ha yano nga mga pananglitan
kun magtututdo ha bata hin abilidad pamati, pagluwas ngan pagsurat gamit an kinalugaringon
nga mga pulong.
We recommend that the old alphabet be used in basic examples when teaching
the child aural, oral, speaking and writing skills that use the autochthonous terms.
Pinaagi han padayon nga pag-aram ug pag-research, naglalaom kita nga matutul-id an
ortograpiya han aton yinaknan nga asya an magagamit ha multilingwal nga pag-aram han aton
kabataan gamit an kalugaringon pinulongan.

33. 33
Through continued study and research, we hope that the writing system that is
used in mother tongue-based multilingual education, will eventually resolve to a
mutually acceptable standard.

34. 34
2.0 An Kinaiya han Komunikasyon/The nature of communication
Sumala han ginhingadayan ha chapter 1, nagamit han “komunikasyon anay” nga paglantaw ini
nga libro. Kun sugad, dinidigunan namon an kamatuuran nga an pakighimangraw han tawo asya
an panguna nga rason ngan eksplinasyon han mga hulma han linggwestika nga istruktura han
bisan ano nga pinulongan. Naglalakip an komunikasyon hin pagpaangbit hin panhunahuna ug
ideya ha sulod hin usa nga sosyo-kultural nga sitwasyon. Masiring an iba nga tawo nga pipira la
nga mga pinulongan an may kapas magpahayag hin pipira nga mga ideya. Ha esensiya, nasiring
ini hira nga an panhunahuna tikang ha mga pinulongan ngan linilimitahan han ira pinulogan an
mga tawo ha ira panhunahuna ug ideya sumala han igintutugot ipahayag han ira pinulongan.
Pero, supak hini nga panlantaw an tinitindogan hini nga libro. Kinikilala han Komunikasyon nga
paglantaw an klaro nga kamatuuran nga an mga hunahuna ngan ideya tikang ha mga tawo diri
tikang ha pinulongan. Nahiaraan nga mga kinaiya an pinulongan nga gingamit han mga tawo
basi magporma ngan magpaangbit han ira mga hunahuna ug mga ideya. Nagamit an tawo hin
pinulongan, diri an kabaliktaran! Pinapamatud-an han komunikasyon nga paglantaw nga bisan
ano nga pinulongan akos makagpahayag hin bisan ano nga karuyag ipadayag han mga tagyakan.
Dara hini, waray labaw nga mga pinulongan. Tanan nga pinulongan akos makapahayag han
tanan nga ideya nga kinahanglan ipadayag han yakan kaupod an mga abstract ngan teknikal nga
mga konsepto.
As mentioned in chapter 1, the perspective we take in this book is "communication first."
That is, we take the fact of human communication as the primary driving force and
explanation for patterns of linguistic structure in any language. Communication involves
sharing thoughts and ideas within a specific socio-cultural setting. Some people will say
that only certain languages are capable of expressing certain ideas. In essence they are
saying that thoughts and ideas come from languages, and people are limited to the
thoughts and ideas their languages allow them to express. But this is the opposite of the
approach taken in this book. A communicative approach acknowledeges the obvious
fact that thoughts and ideas come from people, not languages. Languages are simply
habit patterns people use to form, and share their thoughts and ideas. People use
languages, not the other way around! A communicative approach affirms that any
language can express any thought that speakers care to express. Therefore, there are
no inherently “superior” languages. Every language is perfectly capable of expressing
all the ideas needed by speakers, including abstract and technical concepts.
Dinhi hini nga chapter, una naton nga ginlalaygay an pankabug-osan nga teyoreya ha
komunikasyon. Makakabulig ini nga aton teyoretikal nga pinpapatamakan ha mga masunod nga
mga chapters samtang nagsasari kita pagladawan ngan pagsaysay han hulma han istruktura han
Waray. Kataliwan hini, aton iglaladawan an pipira nga klase hin komunikasyon ngan an ira iba-
iba nga kinaiya ha istruktura ha Waray (section 2.2). Ngan ha kataposan, maghahatag kita hin
laktod nga pagsubay han konsepto han “hat-on” ha linuwa sugad man an ha sinurat nga
pinulongan, labi na an paghatag hin duon ha kinaiya han Waray (section 2.3).
In this chapter we will first outline a general theory of communication (section 0).
This theoretical background will be helpful in several subsequent chapters as we
attempt to describe and explain the structural patterns of Waray. After this, we will
describe several types of communication (genres), and their characteristic structural

35. 35
differences in Waray (section 0). Finally, we provide a brief review of the notion of
"paragraph" in spoken as well as written language, specifically with emphasis on the
unique characteristics of Waray (section 0).
2.1 An Kalibutan han Diskurso/The world of discourse
An usa nga metapora nga aton gagamiton pagladawan kun paunan-o an mga tawo
nakikighimangraw amo an komunikasyon komo usa nga dulâ. Damo nga mga importante nga
mga pag-aram an gumamit hin sugad hini nga metapora basi igladawan ngan igsaysay kun
paunan-o an mga tawo nakikighimangraw. Pananglitan, hi Charles Fillmore (1976) ginpakita nga
an mga tawo naghihimangraw pinaagi hin EKSINA ha hunahuna ha iba pa nga mga nagamit han
pinulongan. Gumamit gihapon hi George Lakoff (1987) han ideya han COGNITIVE MODEL nga
parupareho han ideya han EKSINA. Mga “ladawan” an eksina ngan “cognitive model” nga
gingamit han hunahuna basi igrupo-grupo, hunumdumon ngan magpaangbit hin ideya. Usa nga
paagi basi mailadawan ini amo an emtapora han ENTABLADO han DISKURSO . An Figure 1 ha
ubos naghahatag hin ideya bahin hini nga ENTABLADO han DISKURSO nga metapora.
One metaphor that we will use to describe how people communicate is that of
communication as a play. Many important research studies have used some form of this
metaphor to describe and explain how people communicate. For example, Charles
Fillmore (1976) showed that people communicate by activating SCENES in the minds of
other language users. George Lakoff's (1987) idea of COGNITIVE MODEL is also similar to
the notion of scenes. Scenes and cognitive models are "pictures" that the mind uses to
categorize, store and communicate thoughts. One way of thinking about such pictures is
the metaphor of a DISCOURSE STAGE. Figure #.# gives an idea of the discourse stage
metaphor.

Figure #.#: The metaphor of the "discourse stage"
An entablado han diskurso ladawan ha hunahuna han usa nga may karuyag ipahayag. An
tagyakan ha wala may ada ideya (o, ladawan ha hunahuna) karuyag makighimangraw ha
kahimangraw ha tuo. Katima, nagamit an tagyakan hin mga pulong ngan mga hulma han
grammar han usa nga pinulongan basi ig-abi-abi an kahimangraw nga magkaada pareho nga
ideya ha hunahuna. An ladawan nga nahihimo ha hunahuna han kahimangraw diri igo nga kopya
han karuyag han tagyakan, pero may ada dako nga pagkakapareho. Kay kun diri, masisiring
naton nga nagkakaada hin “diri-pagkakaintindihay.”
Tagyakan/The speaker Kahimangraw/The addressee

36. 36
The discourse stage is a mental picture of what someone wants to communicate.
The speaker on the left has an idea (or a "mind picture") he or she wants to
communicate with the addressee on the right. Then the speaker uses the words and
grammar patterns of a shared language in order to invite the addressee to have a
similar idea in their mind. The image that arises in the addressee's mind is never an
exact match to what the speaker intends, but there should be a high degree of similarity.
If not, we say that "miscommunication" occurs.
Importante nga maintindihan an pagkakaiba ha butnga han entablado han diskurso (mga
ideya nga karuyag ipahayag) ngan an istruktura han pinulongan nga gingagamit basi tumaglawas
han mga ideya. Gintulidong han Swiss nga linguist nga hi Ferdinand de Saussuer (1911) ini nga
kamatuuran pinaagi han PORMA-GAMIT nga pagtampo, sumala hadi nga pagladawan ha Figure
#.2:
It is important to understand the difference between the discourse stage (ideas to
be communicated) and the language structures used to represent those ideas. The
Swiss linguist Ferdinand de Saussuer (1911) described this fact in terms of a FORM-
FUNCTION COMPOSITE, as illustrated in figure #.2:


Figure #.#: An porma-kahuogan nga Tuha/
The form-function composite
May ada duduha nga parte an porma-kahulogan nga tuha; An BUOT-SIDNGON ngan an
SIMBOLO. An buot-sidngon asya an ladawan nga napoporma ha hunahuna han nagyayakan. Diri
ini kinahanglan nga tinuod nga ladawan ha kalibutan kundi nagpapakita ini hin handuraw nga
may ada mga kaapi, higamit ha entablado, sitwasyon, ngan mga aktibidad nga karuyag ipahayag
han tagyakan. Danay may kalabutan ini ha ungod nga kalibutan, pero danay diri. An marka o,
simbolo asya an yunit han pinulongan, usa nga pulong, parte hin usa nga pulong, hulma han
gramatika, usa nga proma hin tigpanhitabo ug iba pa nga gingagamit han tagyakan basi “ipinta”
an ladawan para ha kahimangraw. Kataliwan, an kahimangraw nabulig pinaagi hin pagsari
pagporma hin ladawan nga purupareho han ladawan nga karuyag ipahayag han tagyakan.
An buot-sidngon (kahulogan)/
The signified concept (function)
An marka, o simbolo (porma)
The sign, or signifier (form)

37. 37
A form-function composite consists of two main parts. The SIGNIFIED CONCEPT, and
the SIGNIFIER. The signified concept is the picture depicted in the speaker's mind. It is not
necessarily a picture of any "real" world, but it depicts an imaginary world that contains
participants, props, situations, and activities that the speaker would like to
communicate. Sometimes these are related to the "real world", but often not. The
signifier is the language unit, a word, a part of a word, a grammatical pattern, a verb
form, etc. that the speaker uses to "paint" the picture for the addressee. The addressee
then cooperates by trying to form a picture that is consistent with the picture the speaker
intends.
Tigamni nga an mga ideya nga karuyag ipahayag diri kinahanglan nga nagdadabi hin
pinulogan. Kun an bata kumaon hin cake, waray hini tigngaran, tigpanhitabo, takna, hulagway ug
iba pa tubtob nga may ada usa nga magtinaglawas hini nga mga ideya ha pinulongan (kitaa an
Figure#.3):
Notice that the ideas to be communicated do not inherently involve language. If a
child eats cake, there is no noun, verb, tense, aspect, etc. until someone comes along
and represents this idea in language (see figure #.3):



Function (meaning, idea, concept):

Language form: Ginkaon han bata an torta.
The child ate the cake.
Kumaon an bata hin torta.
Kinain ng bata ang torta.
아이가 케이크를 먹었습니다.
Ребенок ел торт.
The cake was eaten by the child.
etc.
Figure #.3: The difference between form and function:
Ha pagkamatuod, an mga ideya nga ginpakita ha entablado han diskurso may ada suok
nga relasyon ngadto han mga porma nga ginamit h apagpahayag ha ira, pero diri ini hira
magpareho. Ha entablado han diskurso, may ada mga kategorya sugad han AKTOR (an bata),
NAPAILAROM (an torta) ngan GIOS (kaon). Damo an paagi nga maipahayag ini nga mga
kategorya ha pinulongan. Una, damo an mga pinulongan ha kalibutan, tanan ini perpekto nga

38. 38
higamit basi maipadayag ini nga klase hin ideya. Puyde kita sumiring "the child ate the cake,"
"ginkaon han báta an torta", "El niño comió la torta" o damo pa nga mga pahayag tikang ha
yinukot-yukot nga mga pinulongan nga ginagamit ha bug-os nga kalibutan. Bisan ha usa nga
pinulongan damo an paagi basi ini maipahayag, parupareho nga ladawan. Pananglitan, ha Waray
puyde kita sumiring “kumaon an bata hin torta". Nagpapahayag ini hin pareho nga “eksina” pero
iba nga paglantaw. Ano an pagkakaiba han "ginkaon han báta an torta" ngan "kumaon an báta
hin torta?
Certainly, the ideas depicted on the discourse stage have a very close
relationship to the forms used to express them, but they are not the same thing. On the
discourse stage there are categories like ACTOR (the báta) UNDERGOER (the torta) and
ACTION (káon). There are many ways to express these categories in language. First,
there are different languages in the world, all of which are perfectly good tools for
expressing this kind of idea. You may say "the child ate the cake," "ginkaon han báta an
torta", "El niño comió la torta" or many other statements from the thousands of
languages that are spoken in the world. Even in one language, there may be multiple
ways of expressing the same, or roughly the same, image. For example, in Waray we
can say "kumaon an bata hin torta." This expresses the same "scene" but from a slightly
different perspective. What is the difference in perspective between "ginkaon han báta
an torta" and "kumaon an báta hin torta?
Dinhi hini nga libro masukot naton nga paghihingadayan an entablado han diskurso.
Importante nga hinumdumon nga an entablado han diskurso ginkokomponer hin mga ideya nga
ipapahayag. An mga kategorya han entablado han diskurso diri sugad han mga kategorya han
pinulongan. Konseptwal ini nga mga kategorya nga karuyag ipadayag han tagyakan ha iba gamit
an pinulongan. Sugad hin martilyo komo usa nga higamit nga ginagagamit ha pabuhat ini usa
nga buruhaton(pananglitan, nagpukpok han raysang), an pinulongan liwat higamit basi
maipahayag an mga ideya.
In this book we will often refer to the discourse stage. It is important to remember
that the discourse stage consists of ideas to be communicated. Categories on the
discourse stage are not categories of language. They are conceptual categories that
speakers may want to communicate with other people using language. Even as a
hammer is a tool used to perform a function (for example, pounding nails), language is a
tool for expressing ideas.

Paghag-id: Aadi an pipira nga mga pahayag bahin hin pinulongan nga posible imo
nabatian ha imo magtutrutdo o tikang ha iba. Tanan ini ng mga pahayag nagpapakita hin sayop
nga magkaintindi han pagkakaiba han porma ngan kahulogan. An imo trabaho amo an pagliwat
hini nga mga pahayag, kun diin imo maipapakita an pagkakaiba han porma ngan kahulogan:
Exercise: Here are some statements you might have heard a teacher or
someone else say about language. All of these statements illustrate a misunderstanding
of the difference between form and function. Your job is to rewrite these statements,
showing that you understand the difference:

39. 39
1. Tawo, lugar, o butang an tigngaran. "A noun is a person, place, or thing."
Ans: Nagtutudlok o, naghihinabi an tigngaran hin tawo, lugar, o butang.
"A noun is a word that refers to, or mentions a person, place or thing."

2. Gios an tigpanhitabo. "Verbs are actions."
Ans: Mga pulong an tigpanhitabo nga nagpapahayag hin gios.
"Verbs are words that are used to communicate actions."

3. An pulong nga “tree” nangangahulogan nga “kahoy”. "tree" means "kahoy".
Ans. Nagamit hin “tree” ngan “kahoy” an tagyakan basi maghinabi hin alid-agid nga
mga konsepto.
Speakers use the words "tree" and "kahoy" to mention roughly the same range of
concepts.
4. Babayi ini ngan lalaki ini . This is a female and this is a male.
Ans. Simbolo an imahe nga han ideya o konsepto han kababayi ngan simbolo
liwat han ideya o konsepto an imahe han kalalaki. The image is a symbol of the
idea/concept of female and the image is a symbol for the idea/concept of male.

2.3 Mga Klase Komunikasyon/ Types of Communication
Matungod hin pagpahayag an GRAMATIKA. Ginagamit naton an Gramatika (gamit an
bahol nga letra G) agud magpasabot han nababatasanan nga mga subaran nga tago pero
ginagamit han mga tawo pagpadayag ha kada tagsa. Bahin ini nga libro han Winaray, an
Gramatika han Waray. Kada pinulongan may ada kalugaringon mga subaran ha pagpadayag. Ha
Inenglis, pananglitan, an -s ha kataposan hin tigngaran ginagammit pagpakahulogan hin damo o,
plurality. Kun sugad, nasiring kita boy boys; mat mats; dish dishes. Ha Waray, diri kita
nagamit hin sugad para maipahayag an pareho nga panuyoan. Lugod, nagamit kita han pulong
nga “mga”, bata  mga bata; banig mga banig; pinggan mga pinggan, ugbp. An sugad nga
nababatasanan nga mga subaran nakaluon ha pagkita han kalibutan ngan kultura han kada
komunidad. Damo ha mga tawo an diri sayod han ira Gramatika—natural la ini, yano nga duro,
nga danay diri na ngani naton ginhuhunahuna an komplikado nga trabaho nga aton ginbubuhat
kada naton pagpapadayag bisan han mga yano nga hunahuna. Diri usa nga butang nga
hikakagian ha gawas an Gramatika, napuruko ha estante, puno hin mga lagda nga angay
memoryahon basi makagsurat o, makayakan hin “tul-id.” Lugod, baga’n software, aadi ha sulod
han hunahuna, nga nagtutugot han mga tawo nga makagpadayag. Syempre, importante gihapon
an klaro nga bug-os nga pagsurat. Pero, an Gramatika diri la bahin han tama nga mga porma.
Kun waray an Gramatika, waray kita maipapadayag. Ngan tanan nga tawo, bisan diin naruruyag
gud nga makapagpadayag ha kada tagsa. Kun sugad, angay gud nga Gramatika an pinakamarisyo
nga kurso nga puyde kuhaon ha Universidad!

40. 40
GRAMMAR is all about communication. We are using the word "Grammar" (with a
capital "G") to mean internal habit patterns that people subconsciously use to
communicate with one another. This book is about the Grammar of Waray. Every
language has it's own specific patterns of communication. In English for example, -s at
the end of a noun is used to express PLURALITY. So, we say boy  boys; mat mats;
dish dishes. In Waray, we do not use a word ending for this purpose. Instead we use
the separate word "mga", as in bata  mga bata; banig  mga banig; pinggan  mga
pinggan, etc. Such habit patterns are embedded in the world view and culture of any
community. Most people are not aware of their Grammar -- it is so natural, so ordinary,
that we seldom think about the complex work we do every time we communicate even
the simplest thoughts. Grammar is not something external, sitting on a shelf, full of
complicated rules to be memorized in order to write or speak "correctly." Rather
Grammar is the internal "software" that allows people to communicate. Clear and
coherent writing and speaking are of course important. However, Grammar is much
more than correct forms. Without Grammar, there could be no communication. And all
people, everywhere love to communicate with one another, therefore Grammar ought to
be the most important and most exciting course one may take at a university!
Dinhi hini nga kapitolo, kikitaon naton an iba-iba nga pagpadayag ha Waray. An mga
Gramatika nga subaran ha usa nga tipo hin pagpadayag posible diri nasubay o, diri hikakagian ha
lain nga mga tipo. Dara hini, importante nga duro nga pag-adman kun paunan-o an mga subaran
han Gramatika ginagamit ha iba-iba nga tipo hin pagpadayag.
In this chapter, we will look at different kinds of communication in Waray.
Grammar patterns that are common in one type of communication may be uncommon,
or inappropriate in other types. For this reason, it is important to study how patterns of
Grammar are used in various types of communication.
Ha Waray, sugad ha kadam-an nga mga pinulongan, may ada pagkakaiba ha butnga han
LÚWÂ NGA PINULONGAN ngan han SINUSURAT NGA PINULONGAN. Matungod ini nga ha
nag-aatubang nga paghimangraw, tanan nga kaapi maaram han mga detalye han konteksto nga
nabulig maipadayag an ira karuyag ipasabot. Pananglitan, kun aada ka ha jeep o, multicab, ngan
karuyag mo an drayber nga humunong, masiring ka la “Para!” Kun karuyag mo iduhol an imo
pasahe, masiring ka la “pasahe” o, “bayad.” Diri na kinahanglan nga sumiring, “‘Nong drayber,
igpara ini nga jeep kay mahaw-as ako” o “‘Nong drayber, adi an akon pasahe”. Pataraw-an gud
ini. Klaro na ha konteksto nga nakapalibot kun ano am imo karuyag ipasabot—waray iba nga
ipapahunong kun diri an jeep, ngan waray iba nga makakapapara hini kun diri an drayber. Pero,
kun nagsusurat ka hin surat, ngan isurat mo “Para” o “bayad” nga waray iba nga mga pulong nga
maghahatag hin konteksto han imo buot-sidngon, diri ini maiintindihan han bumurasa kay aada
man hiya ha iba nga sitwasyon kompara han imo sitwasyon han nagsusurat ka pa la hini. Damo
an mga kaso nga sugad hini kun diin an linggwahe nga ginagamit ha nag-aatubang nga
paghimangraw naiiba ha sinusirat nga linggwahe.
In Waray, as in most languages, there is a big difference between ORAL (or
spoken) LANGUAGE and WRITTEN LANGUAGE. This is because all participants in face-to-face
conversation have available all the features of the immediate CONTEXT to help
communicate their ideas. For example, if you are in a jeepney or multicab, and you want

41. 41
the driver to stop, you can simply say "Para!" If you want him to take your fare you can
say "pasahe" or, “bayad”. There is no need to say "the driver will stop the jeep" or "the
driver will take my fare." This would be silly. It is clear from the surrounding context what
you want to communicate -- there is nothing to stop other than the jeep, and no one to
stop it other than the driver. However, if you are writing a letter, and you write "Para!" or
"bayad" without any other words to clarify what you mean, the reader will not
understand, because the reader is in a very different context than you are in at the time
of writing.
Usa gihapon nga bahin kun diin nagkakaiba an linuwa ug sinurat nga pinulongan amo an
paggamit han paralingwestika nga mga kinaiya. Upod ini dinhi an bisan ano nga mga naaraan
han pinulongan nga diri kaparti han pinulongan mismo pero nakakabulig ha mga tawo nga
makapagpahayag hin mas klaro. Pananglitan hini an paghiyom, pagtutok ngan pagkiwa han im-
im ha linuwa nga pinulongan; an mga gios sugad hin pagtudlok, pagkiwa-kiwa han mga kamot
ngan iba pa nga mga linggwahe han lawas nga nagpapahayag hin importante nga mga
impormasyon bahin han karuyag ipasabot han nagyayakan. Ha sinurat nga pinulongan diri
hikakagian ini nga mga kinaiya. Pero, puyde ini liwanan han mga agi nga puyde liwat magserbi
hin sugad nga gamit. Upod ini dinhi an mga kugit, lat-ang, hat-on ug iba pa nga mga paghatag
hin duon sugad han pagpabahol han letra o pag-italicize. Magagamit Usa gihapon nga surok ha
pagpahayag an mga EMOTICON nga kilala yana dara han pag-ísa han digital communication.
Aton paghihingadayan an porma ug gamit han mga emoticon ha section 2.6 ha ubos. Pipira la ini
han mga pagkakaiba ha butnga han linuwa nga paggamit han pinulongan ug han sinurat nga
pinulongan.
Another respect in which oral and written language differ is the use of
PARALINGUISTIC FEATU RES. These include any habit patterns that are not necessarily part
of the language itself, but in some way help people communicate more clearly. For
example, in oral language facial expressions such as smiles, eye gaze, and lip
movements; gestures such as pointing, hand movements, and other body language
communicate important information about the speaker's meaning. In written language,
these features are absent. Nevertheless, certain typographical features may serve a
similar function. These include punctuation, spacing, paragraphing, and various kinds of
emphasis such as bolding and italic type. EMOTICONS are another powerful
communicative resource that has become popular in recent years due to the rise of
digital communication. We will discuss the function and use of emoticons in Waray in
section 0 below. These are just some of the many ways in which language used in face-
to-face situations differs from what is used in writing.
Paghihingadayan dinhi hini nga kapitolo an iba nga tipo hin pagpadayag sugad han
susumaton, himangraw, pagsaysay, pagsagdon, ngan mga paghisgot hin paagi. Ngan ha urhi,
aton liwat paghihingabayan an bahin han linggwahe han SMS o pagtext.
Other types of communication we will consider in this chapter are stories,
conversations, explanations, exhortations, and procedures. Finally, we will include a
section on the language of text messaging.

42. 42
2.3.1 Susumaton/Stories
Usa nga buruhaton nga hinihimo han tawo gamit an pinulongan amo an pagpaangbit hin
susumaton. Ginagamit an susumaton para pagliaw, pagtutdo ngan pagpakita hin punto nga
iginpahayag ha iba nga tipo hin pagpadayag. Danay tinatawag ini nga PAG-ASOY NGA DISKURSO.
An pag-asoy nga diskurso nakabálay ini ha takna o, oras. An mga hitabo, may kamatuuran o
waray, gintutulidong ha pagkasunod-sunod han takna—nagtitikang an usa nga hitabo katatapos
han usa. Pananglitan, pag-admi adi nga susumaton:
One job that people often perform using language is telling stories. Stories are
used for entertainment, for teaching and for illustrating points made within any other
type of communication. Sometimes the use of stories is called NARRATIVE DISCOURSE.
Narrative discourse is structured in terms of time. Real or fictional events are described
in time sequence -- one event begins where another leaves off. For example, consider
the following story:
An Amô ngan Urán
4


May tiyempo nga usa nga tawo ngan hin amô nagdidinebate kun hain nagtikang an uran.

Inin, nasiring an tawo nga tikang didi ha langit it’ uran.

Nasiring man an amô, "Didi gud, tikang gud ha tuna kay hit’ akon paglingkod, adi ako
kahupit, diri adi ha ulo. Adi anay hit’ akon putik it’ kahupit, diri adi ha igbaw."

"Sige," siring han tawo, "hulton ta nga umuran basi aton makit-an kun hain gud ini
nagtitikang."
Nagpustahay hira kun an amô an mapirdi, kakaunon hiya.

Katapos han ira pustahay, umuran. Ngan nakakita hira kun diin tikang an uran.

Naihaw gud man an amô.

Han ginkikinaon han an tawo an amô, sumiring ini "Kairo, kakarag han rason, han amô
ginkaragan la."

An mga hitabo dinhi hini nga susumaton nakatig-ob sumala han takna. An una nga ideya
naghihimugso han “entablado” han pag-asoy. An pagkasunod-sunod han mga hitabo nagtitikang
ha “May tiyempo…” o “Usa hadto…” Katima tumudlok an tawo ngan sumiring “Tikang didto
an ura, ha langit”. Kataliwan, nagbalyoay hira hin mga komentaryo. Katima, umuran ngan may
ada mga hitabo pagtapos han istorya. Tanan ini hira ginhimangraw sumala han pagkasundo-
sunod subay han mga natabo. Kasagaran sugad gud hini an pag-oorganisa hin istroya. Aton

4
Oyzon, VQ & Ripalda, LM (2017). LNU Press: Tacloban City.

43. 43
makikita nga ha masunod nga mga tipo hin diskurso puyde lain an pagan-ay ha ira sumala han
iba-iba nga prinsipyo.
The events in this little story are organized according to time. The first idea "sets
the stage" for the narrative. The event sequence starts with May tiyempo... There was a
time… or Usa hadto…once upon a time… Then the man points and says 'the rain
comes from there, from the sky.' Then there is an exchange of comments back and
forth, one after another in time sequence. Finally, it rains, and there are some
concluding events. All of these events are recounted in the order in which they are
supposed to have happened. This is the way stories are normally organized. As we will
see, other types of discourse may be organized according to different principles.
Ano daw la an huruhilarom nga “kahulogan” han istorya? Ano an “punto” hini nga
susumaton?
Can you think of a deeper "meaning" to this story? What is the "point" of this story?

Paghag-id: Ginhalo-halo an pagkasunod-sunod han mga hitabo ha masunod nga
susumaton. Pagtig-oba ini nga mga hitabo sumala han angay nga pagkasunod-sunod:
Exercise: The following is a narrative that has the events "mixed up" in time
sequence. Try to reorganize them in the correct order:
An Babayi nga Naghahablon
5

Nakayakan ini nga ayam, "Adto pa. Diri ka na ada igkikita." Amo la iton. Lininti-an.
Dimnalugdog. Nahimo nga bato. Nalibhay iton tubig. It’ korte hit’ bato, baga hin babayi nga
may hablon.
Hiton ano, it’ nga mag-asawa may ayam. Upod gihap hiton. An bilin an babayi la.
Naghahablon. Naghahabol han kubal. Han baga kulupay na, hiya ginugutom kay naghihinulat
han iya bana ngan anak. Waray la hiya kaka-on. Kahuman hito, umulpot an ayam nira, mga
harani lima.
May ‘da pobre hin duro, ano. Uusa pa la ito an ira anak, lalaki. Kasanhi, an baga
pakabuhi hito’n han babaye, ha balay gud la, an hablon. Ini nga anak nga lalaki, upod han
pangisda han amay, pangawil ha tab-ang. Real ini. Aadi iton bato ha may San Jose. Iton tulay
tikadto ha iba nga baryo. Butnga ini nga tubig hit San Isidro ngan San Jose. Nalugwa ito ngadi
ha dagat.
Pag-abot hini nga ayam, sumiring an babayi, "Ano, waray pa hira? Waray pa hira?
Magutom na! Maiha man kamo. Hain na hira?"

5
Alunan, Merlie M. (2016). Susumaton: Oral Narratives of Leyte. Ateneo de Manila University Press:
Manila.

44. 44

Damo an pagkakaiba ha butnga han sinurat nga istorya ngan ginyakan la nga istorya.
Pananglitan, kinahanglan maglakip hin lugar o sitwasyon, konteksto ngan iba pa nga
impormasyon (e.g., kay ano natabo an usa nga butang, o kun maupay ito nga butang o diri;
waray pa ini dinhi an pagibak ngan mga hat-on nga puyde magtinaglwas han pagginhawa hin
hilawig ha linuwa nga paghimangaw). An lúwâ nga mga susumaton, ha kaluyo nga bahin,
nagsusurusumpay la hin mga tigsumpay sugad han “ngan”, in(in) “”katima”, “ngan dara hini”
ngan pagbalik-balik hin pipira nga mga pulong o hugpulong. Didi hini nga masunod nga sinurat
nga ehemplo, binagisan an magkasunod-sunod nga mga hitabo ngan an iba nga mga
impormasyon (mga sitwasyon o impormasyon nga diri kaparti han pagkasunod-sunod han mga
hitabo) waray bagis:
There are many differences between written stories and those that are told orally.
For example, written stories tend to include lots of setting, background and evaluating
information (e.g., why something happens, or whether it is a good thing or not; not to
mention indentions and paragraphs which may represent pauses in oral narratives).
Oral stories, on the other hand, tend to consist mostly of events linked by ordinary
conjunctions like ngan, in(in), and repetition of words or phrases. In the following written
example, the events in time sequence are underlined, and the other information (events
or situations that are not part of the event sequence) are not underlined
6
:
DAW USA NGA bulawanon nga gawad han inmagi nga paniliay diin ginmawas hin bag-o an
nasod ngan hin iba nga mga punuan han bungto. Usa nga nagin-Propesor ni Arturo Idosma ha
usa nga Universidad natungdan hin pagka-Maghiralom han Pagkamatadong (Secretary of
Justice). Tungod kay naging sangkay han iya amay nga patay na, kinadto ha iya opisina hin
pagpahalipay ngan pagpasidungog.

Ha pagtanding, aadi an kopya han linúwâ nga susumaton:
In contrast, here is a transcript of part of an orally composed story:
(N. Samar variety -- An Bayod 'millipede') A Bayod
7

May yaon sadto arug nga may kinaadman nga nagpapasyada sa kagurangan. Nakaimud siya
bayod nga nagsusuksok sa sayo nga bato. Gintan-aw niya adto nga nagkakapang nga bayod ngan
sinagsugad: "Buhat bayod, kay hihimuon ta ikaw nga tawo ngan ini nga bato nga imo
ginsisinuksukan magigin mga manggad nga maghihimo sa im’ nga pinakamayaman dinhi." Sugad

6
Kinudli tikang ha “An Bag-o nga Piskal ha Zambaonga” sinurat ni Eduardo A. Makabenta Sr. ha Alunan,
Merlie M. (2015). Sa Atong Dila: Introduction to Philippine Literature in the Languages.UP Press: Quezon City

7
“A Bayod,” tikang ha hinugpong ni Lydia E. de la Rosa, University of Eastern Philippines, Catarman, N.
Samar. The absolutive marker (tig-asoy) an in Northern Leyte, is sometimes pronounced a in Northern Samar. Other
variations evident in this story include the use of s in place of Leyte h at the beginning of words. For example, ha/sa,
han/san, and others.

45. 45
sa kanya bagaw, nagin mayaman nga tawo a bayod. Lakaw sa panahon, naobserbaran sini nga
gamhanan nga arug an maraot ngan malabyaw nga pangiwakiwa sa bayod nga ginhimo niya nga
tawo. Nagin mapalabilabihon siya; diri nabulig sa mga nagkukuri. Sayo ka adlaw binisita an arug
sa nagraranggat nga balay sa bayod. Pero wara siya panginano-a sa bayod nga ginhimo nga
tawo. Nalangot an arug sa ginhimo kanya sa bayod."Pagkatampalasan mo nga hayup! Diri ka na
ngani maaram lumingi sa binulig sa im. Tungod sa im kamaraot ngan kapalabilabihon, papatukan
ta ikaw."Duon manta mismo nagsinyas an arug ngan ginbalik pagkabayod a bayod.

Kaurog, ini nga susumaton nagtutulidong han pagkasunod-sunod han mga hitabo, pero
may ada mga pahamtang, mga impormasyon han lokasyon ngan sitwasyon. Ha mga lúwâ nga pag-
asoy, asya gud ini, daw kadena nga kinab-it-kab-it an pagkasunod-sunod han mga hitabo. Ha
sinurat nga pag-asoy, ha luyo nga bahin, mas komplikado, kay damo nga lokasyon, impormasyon
ngan sitwasyon an gintatarutalunay. Daw pagtalunay hin pisi an sinurat nga pag-asoy kay may
damo nga inulang, samtang an an lúwâ nga pag-asoy baga-baga hin sinurusumpay nga kadena. Ha
chapter 10 aton paghihingadayan an pipira nga komon nga mga nababatasanan nga mga hulma ha
gramatika nga ginagamit han mga Waray ha pagtampo ngan pagbarubalighot hin mga klusa ha
diskurso.
This story mostly describes events in sequence, though there is some descriptive,
scene setting information. Oral narrative tends to be more like this, with events connected
one after the other like links in a chain. Written narrative, on the other hand tends to be
more complex, with more scene setting and other background information interweaved
among the events. Written narrative is more like a rope with many intertwined strands,
while oral narrative tends to be more like a chain with links connected end-to-end. In
chapter #10 we will discuss several common grammatical habit patterns that Waray
speakers use to combine and intertwine clauses in discourse.

Daw kadena an lúwâ nga pag-asoy Daw tinalunay an sinurat nga pag-asoy
nga may sinumpay-sumpay nga istruktura nga may linara nga mga inulang

Oral narrative tends to be structured Written narrative tends to be structured
like links in a chain. with many interwoven strands.

Paghag-id: Kitaa adi nga masunod nga kinudli nga teksto tikang hin usa nga istorya. Bagisi
an mga hitabo sumala han takna han pagkasunod-sunod, ngan lidongi an sitwasyon, lokasyon,
kadugangan nga mga impormasyon. Tigha daw kun linúwâ ba ini o, sinurat ha orihinal?
Exercise: Take a look at the following excerpt from a story. Underline the events
that occur in time sequence, and circle the background, scene-setting and evaluating
information. Can you guess if this was originally composed as an oral or written story?

46. 46
Hi Lugaw
8

Iton nga Lugaw, halu-ag an tuna ha Takuranga. Takuranga…ngadto. Haluag an mga humay,
tagdaramo, ngan baga may ada-ada nira nga pamilya. Ini’n di man gud riko hin duro, pero di
nagkukulang. Amo adto nga damo pirmi an humay during harvest time. Kundi, baga pispis inin.
Bisan kuno damo an humay, naglulugaw kay naruruyag han lugaw, Kay baga marasa an
kalugaw. Dire at’ kay kalugaw-lugaw la. Salit, kuan ngani, bisan pa magmaopay an sura,
nagagaroy na la han lugaw. Nasiring nga, "Ilob la kamo kay lugaw la." Sanglit, nga
l’ong,"Didto kita kanda lugaw."

2.3.2 Himangraw/Conversations
Kun kita nakikighimangraw, may mga espesyal nga kinaiya hin pag-asoy nga diri gud
naangay ha sinurat nga pagpadayag. Pananglitan, an eksperesyon ha nawong sugad han pagtawa
makakabalyo han insult nga yakan ngadto hin kamagsangkay nga pagpatawa. An pagkiwa-kiwa
han kamot puyde magpahayag han kanan tagyakan panuyo o, disposisyon. Dugang pa, maaram
gumamit an mga Waray ha paggamit han tono ha pagpahayag hin emosyon o paghatag hin duon
ha ira pagyakan. Ini nga mga kinaiya diri hikakagian ha sinurat nga diskurso. Kun sugad, mga
nagsusurat kinahanglan gud nga ipadayag hin tul-id kun kinahanglan nira magpahayag hin
emosyon o disposisyon ha ira mga teksto. An pipira nga mga kilala nga mga pananglitan hini
amo an tigkalas (!), ngan an pamakiana (?). Ha impormal nga pagsurat, puyde ini balik-balikon
basi magpakita hin hitaas nga emosyon. Pahilabaon an mga tiringan ngan gumamit hin emoticon
basi masubad an mga kinaiya han linuwa nga himangraw. Pananglitan, kitaa adi nga mga post ha
social media:
When people are conversing with one another, certain special discourse features
tend to occur that are not easily represented in a written text. For example, a facial
expression such as a smile can change an insult into a friendly joke. A hand gesture
can express important information about a speaker's mood or intentions. Furthermore,
Waray speakers are very proficient at using intonation to express emotion or emphasis
in their speech. Such features are not available in written discourse. Therefore, writers
must be more explicit when they need to express emotional or attitude features in their
text. Some well-known examples of written features designed to express such features
are the exclamation point (!), and the question mark (?). In informal writing, these may
be repeated in order to convey a higher degree of emotional involvement. Also vowels
may be lengthened, and emoticons used in order to somewhat replicate the non-
linguistic features of conversational language. For example, consider these social media
posts:



8
Alunan, Merlie M. (2016). op. cit.

47. 47
(13) Bangin ka pa ma unahan hin iba ???????????? adto na aaadtooo na!!!!! ??????
(14) Driver: Kada! Kada! Downtown.
Driver: Alayon daw pakidus-og la ngadi ha wala.
Lalaki 1: Pasahe ‘nong, kasasakay la.
Driver: adi oh, alayon.
Manang 1: Uy! Adi ka man ngay-an, makain ka?
Manang 2: Makadi ako ha LMWD mabayad, aman ikaw?
Manang 1: Adi la ako may Astro.
Driver: Alayon daw pakidus-og la ngadi ha kaluyo.
Driver: Downtown! Downtown!
Babayi 1: Alayon pasahe.
Manang 2: Alayon.
Lalaki 1: Pasahe ‘nong.
Driver: Pira an 50?
Babayi 1: Usa la,, ‘nong ha Wilmar’s la sumakay.
Driver: Adi oh, alayon.
Lalaki 2: Alayon pasahe.
Lalaki 3: Alayon po pasahe.
Babayi 2: Pasahe ‘nong.
Driver: Pira adi na 50?
Lalaki 2: usa la ‘nong.
Driver: Diin Sumakay?
Lalaki 2: Ha V&G, ‘nong.
(15) Girl 1: Gusto ko ini ma'am Jen labi na an "higugma-a diri higugma-i" kay kinahanglan man
wholehearted love diri half-hearted. ??????
Girl 2: Di ba kuan Ganado daw it’ waray ano?

Kitaa an paggamit han emoticon o, an paggamit han “di ba.” Kasagaran ginagamit la an
“di ba” ha hiruhimangraw. Diri ginagamit an emoticon ha sinurat nga linggwahe gawas na la ha
FB nga mga mensahe o, ha pag-text. Dugang pa liwat an kuan, diri gud ini ginagamit ha sinurat
nga porma hin pagpadayag.
Notice the emoticon, or the use of the expression "di ba." "Di ba" usually occurs
in conversations. Emoticons do not occur in written language, except on FB messages
or texts. Moreover, the word kuan, is never used in written forms of communication.
Kitaa adi nga masunod nga kopya hin aktwal nga himangraw:
Consider the following transcript of a real conversation
9
:

9
Kinudli tikang ha corporaproject.org nira Oyzon, VQ ngan Fullmer, JM. National Network of Normal
Schools (3NS).

48. 48
(16) Speaker1: Ano nga nakasugad ka gihap’ hito nga outfit?
(17) Speaker2: Labot nim! (Laugh). Balitaw kay mauran kaya ha am’, nashock ak na pag-agi ko
ha Tanauan masirak man as in pabadtrip kay naguba nak outfit.
An pulong nga “labot nim’” diri maupay pamation kun waray mga hil-ot nga nagsasayod
nga an nagyayakan natawa samtang nagyayakan, o an kamatuuran nga ini nga duha suok nga
magsangkay. Sumala han ginhingadayan kanina, damo nga mga kinaiya han himangraw nga
gawas han linggwahe, sugad han tono, kadakô han pagyakan, ngan ritmo, diri nahilalakip ha
pagsurat, nga an bumurasa waray sarabutan han konteksto han himangraw nga nagreresulta hin
kakuri pag-intindi han teksto.
The expression, labot nim’ would be very offensive if there is no parenthetical
clause clarifying that speaker 2 is laughing while he/she is saying it, or the fact that
these two are really close friends. As mentioned earlier, many paralinguistic features in
a conversation, such as tone, pitch and rhythm, are left out in a written text that the
reader has little clues on the contexts of the conversation resulting in difficulty of
deciphering the text.
2.3.3 Pagtulidong, Pag-esplikar/ Descriptions, Explanations
Usa gihapon nga buruhaton nga nahihimo ta gamit an pinulongan amo an pagtulidong o
pag-esplikar ha iba. Ini nga tipo hin pagpadayag naiiba an istruktura tikang ha pag-asoy. Imbis
nga takna o oras an nagtatalunay, ispasyo, o lohika an ginagamit. Kun an ginhihimangrawan han
pagtulidong usa nga konkreto nga butang, an nagtatalunay kasagaran an ispasyo, pero kun an
ginhihingadayan abstract nga konsepto, lohika an ginagamit pagtalunay han pag-asoy.
Another job that people often accomplish using language is to describe or explain
something to someone else. This type of communication tends to be structured quite
differently from narrative. Rather than time, the organizing factor tends to be space, or
logic. If the topic of the description is a concrete object, the organizing factor tends to be
space, whereas if the topic is some abstract concept, the organizing factor tends to be
logic.
Pananglitan, ha pagtulidong hin konkreto nga butang, sidngon ta usa nga balay, pwede
kita magtikang ha atubangan nga portahan, sunod iglaladawan an sala, katima an kusina, etc.,
gintatalunay an akon diskurso palibot han iba-iba nga ispasyo han balay. Ha luyo nga bahin, kun
abstract nga konsepto sugad han kun paunan-o nagana an usa nga awto, pwede ako magtikang
pagladawan han makina, ngan paunan-o an kusog hini nga makina naipapasa ngadto ha mga
kaliding para lumarga an awto. Katima, pwede naton igtulidong an manibela, an brake, etc. Diri
kita maghihimangraw hin usa nga istorya kun karuyag naton igsaysay paunan-o an awto naandar.
Pero, pwede kita gimamit hin istorya ha aton pag-isplikar basi mai-plastar hin maupay an pipira
han aton punto. Aadi hin pananglitan hin pag-isplikar han pag-abri nga sitwasyon ha drama nga
sinurat ni Ilumindo Lucente (1952) nga gin-ulohan Mga Retrato han Akon Bungto:
For example, in describing a concrete object, let's say a house, we may start with
the front door, then describe the sala, then the kitchen, etc., organizing my discourse
around the different spaces in the house. On the other hand, if we describe an abstract

49. 49
concept like how an automobile works, we may start by describing the engine, and how
power is transferred to the wheels to make the car move. Then we may describe the
steering, brakes, etc. We are not likely to tell a story if we want to explain how an
automobile works. However, we may use stories within explanations in order to illustrate
some of our points. Here is an example of an explanation about an opening scene in a
drama written by Iluminado Lucenete (1952) entitled Mga Retrato han Akon Bungto:
Ha usa nga dalan ha sawang. Dapit ha tuo kinimay nga payag, binabin an bungbong ha
talikuran la ngan ha atubangan mababasa an dako nga letra: BARBERIA MODERNA. Ha sakob
han barberya an barber ngan hin pulis magdadama dida hin usa nga bangko. Butnga han
barberya, usa nga kahon hin petrolyo. Kulupay. Atbang han barberya mga bintana hin usa nga
balay. (Babation an nag-iiniyagak nga baboy).
Kitaa nga nag-abri an eksina ha kalsada kaupod an mga magbarasa, linlantaw an balay
tikang ha gawas. Umisol an nag-iistorya pasulod ngan ginladawan an mga karakter nga nakada
ha sulod han balay ngan iginlugar ini ha sulod han barberya ngan nagyakan bahin han ira
pinanbubuhat. Kataposan, nagladawan ini han detalye --bahin han napiyaik nga baboy. Gin-
organisa ini diri subay han takna kundi han espasyo, ha kalsada, ha wala may ada karatula, ha
atubangan han balay. Ngan an sulod ngan mga natatabo ha sulod han balay asya na liwat an
ginladawan.
Notice that the scene opens with the reader on the street, looking at the house
from the outside. The the writer moves in, and describes the characters present inside
the house, and locates them inside the barber shop, and says something about what
they are doing. Finally, it describes a detail about the sound -- a pig squeeling. This is
not organized according to time, but rather space, on the street, on the left, is a sign, in
front of a house. Then the contents and activity of the house are described.
2.3.4 Mga Pamaagi/Procedures
Sugad hin pag-asoy an pagsaysay hin pamaagi kay an nga hitabo nagkakasunod-sunod
sumala han takna o, oras, Pero, diri aktwal an mga hitabo kompara han usa nga pag-asoy nga
may basehan ha kasaysayan. Pananglitan, adi an mga teksto hin pamaagi pagsanlag ngan pag-
lechon:
Procedures are like narratives in that events are usually related in time
sequence. However, the events in a procedure are "hypothetical," rather than
"historical." For example, here is a procedural text about Sinanlag and Lechon:
Sinanlag
10


Una, mag-aandam ka hit mga kuan, mga kinahanglan para pagsanlag. Ano’t mga
kinahanglan? Lasuna, asyete, karaha. Tapos papasuon mo it karaha, pagpaso hit karaha,
kukuanon mo it kuan, ano, asyete, papasuon mo pero tim kan-on ginkuan na, ginkunot na.
Kahuman kun mapaso na it asyete kukuanon mo na an lasuna, gigisahon mo an lasuna. Tapos,

10
Oral text by Hosanna Pascual, recorded and transcribed by Amado Arjay Babon.

50. 50
kahuman an lasuna, diri mo tutuburon. Kahuman it lasuna, an imo na kinunot nga kuan, kan-on
tapos ibubutang na, sasanlagon, uupayon ni mo pagsanlag nga diri mahulos kinahanglan
mapaso gud nga hasta mákita ka nga mga bublag na it kan-on, amo na ito hiya pwede mo na
haunon, sinanlag na.
Lechon
11


Ihawa’t baboy, kiskisi, kuhaa’t tinai, tusuka’t kabugawan, paghimo hin biringan tapos
haringi, amo iton. Aw kuan syempre butangi hin panakot it ilarom, sakob hit tiyan.

Ihaw, kiskis, buka it tinai, hugas tapos suksok it tuhog, butang it panakot, tapos butang
na didto’t kuan, birikan, Haring, kalayo, birik na ha sun-aran ngada’t kaluto, hinay-hinay.
Hinay-hinay la’t pagbirik diri kay malaksi.
Ano an pipira nga gramatikal nga kinaiya han pamaagi nga diskurso? Sugad han pag-
asoy, naka-organisa ba ini sumala han oras—una nga ginhihingadayan an siyahan nga hitabo,
ngan an iba sunod-sunod nga ginhihingadayan sumala han takna. Pero, imbes nga ha hul-os nga
aspeto an porma ha tigpanhitabo, iba an porma hini (nga tinatawag han mga linguist nga
IRREALIS, sumala han pahingaday hini ha chapter 7)—aadi ini ha pasugo nga paagi han
tigpanhitabo.
What are some grammatical features of procedural discourse? Like narrative, it is
organized according to time -- the first events are expressed first, and the others are
expressed in time sequence. But instead of "past tense" verb forms, the main verbs
take a different form (which linguists would call IRREALIS, as discussed in chapter #7),
and in the imperative mode.

Paghag-id: Aadi hin usa pa nga yeksto bahin hin pamaagi. Aanhon mo ini paghuwad
ngadto ha usa nga teksto hin pag-asoy?
Exercise: Here is another procedure. How would you convert this into a story?
Pagtaod hin pawod nga atop
12


Paghimo anay hin balay, bawbawi hin katyaw tapos asya’t higti hiton pawod nga diri magluslos.
An simple la nga kahigot nga diri magluslos. Igpepermanente mo tapos igbabalighot mo ngada’t
pawod derecho na ngada’t katyaw tapos igbabalighot mo nga diri magbadbad, usa na liwat nga
pawod. Hasta magtipangadi ha ubos. Mayda nagtitikang ha ubos tipaigbaw, mayda liwat
nagtitikang ha igbaw nga tipaubos, depende hit nagtataod hit pawod. Ginlulugtod: It aadto ha
igbaw-- bawbaw hit aadi ha ubos, pagbutang mo liwat hin ubos, ilarom liwat hiya permanente
ilarom it ikaduha, ikatulo, ikaupat… ilarom, tipaubos. Diri’t maturo.

11
Oral text by Adam Babon, recorded and transcribed by Amado Arjay Babon.

12
Oral text by Adam Babon, recorded and transcribed by Amado Arjay Babon.

51. 51

Paprumba pagdalagan (Track and Field)
13


Una may-ada starter nga masiring, “pwesto!” Pagsumiring “pwesto”, an kamot igbubutang
ngada ha harani han linya nga diri dapat malapos, an kabutangan han kamot kailangan
magbulag diri gud duro nga harayo an distansya an sakto la depende han imo kadako. Kahuman
baga ka hiton maluhod. Sunod, mahulat liwat han mga runner pagsiring han starter hin,
“Handa!”, pagsumiring ngani nga Handa, an kamot aada la gihap ha tartan o ha salug pero an
tiil nakatukal na. Pagpabuto han starter han iya baga’n starting gun ini nga mga runner
magtitikang pagdalagan han ira pinakamalaksi nga kadalagan. Han pagdalagan naman
kinahanglan, habang nadalagan an runner kinahanglan an kamot diri masyado makiwa nga
baga hin nati-twist na, nati-twist na an imo lawas, kailangan an imo lawas tadong la gihap ngan
an kamot na-swing, an degree han kamot is 45 degree, para diri masyado, dapat diri masyado
harayo an distansya han imo sugbong ngan an imo kamot dapat 45 degree, amo ito an proper
nga arm form.

An tiil naman kinahanglan, mabiksal ka han imo pinakaharayo nga biksal para mas harayo nga
biksal mas advantage an runner plus dapat malaksi gihap an imo biksal, diri la halaba dapat
malaksi gihap. Kahuman, habang nagtitikaharani ka ha Finish Line, kinahanglan diri mo
bubul-iwan an imo kusog, diri ka máhinay. Kinahanglan, igagawas mo pa an imo kusog para
diri ka maunahan han iba nga runner nga nasunod ha imo kun ikaw man an nauuna, ngan kun
ikaw man an nauuurhi, amo gihapon kinahanglan laksihan mo para malanat mo an nahiuuna ha
imo. Kahuman ngadto’t katapusan, aadto it Finish Line, kun diin matatapos an iyo pagdalagan.
Ha Finish Line pagmatapos na kamo dida tapos na an mulay, pagmakalapos na kamo dida han
sinisiring nga Finish Line. Amo la.

Paghag-id: Pamiling hin mga pananglitan tikang ha mantalaan hin usa hini nga masunod
nga klase hin teksto
Exercise: Find an example from a newspaper or other publication of each of the
following kinds of texts:
Narrative
Descriptive
Procedural


13
Oral text by Ma. Christina Babon, recorded and transcribed by Amado Arjay Babon.

52. 52
2.3.5 Iba pa nga mga tipo hin diskurso/Other discourse types
Tanan nga pinulongan may pipira nga mga tipo hin diskurso nga ginagamit han tawo para hin
kada usa nga panuyo. Pipira hini nga mga posibilidad amo an: mga pangadi, kanta, pag-
engganyo/pag-abi-abi ha iba nga gumios). Kinudli ha iba-iba nga haligot nga mga diskurso an
masunod nga mga teksto. Posible ini: Pag-asoy, Pagtulidong/Pag-isplikar, Pamaagi, o Iba pa.
Para hadto’n gintuinan hin “Iba pa,” sarihi pagladawan han tipo hin diskurso nga ira
gintataglawasan. Waray “sayop” o, “tama” nga baton para hini nga paghag-id.
Every language has several other types of discourse that people use for very
specific tasks. A few of these possibilities are: prayers, songs, and exhortations
(encouraging people to act or be a certain way). The following are short excerpts from
various discourses. Try to classify them into their various types. The possibilities are:
Narrative (N), Descriptive/Explanatory (D), Procedural (P), or Other (O). For ones you
label as "other", try to describe the type of discourse that it represents. There is no
"right" or "wrong" answer to this part of the exercise.

(1)
14


Lalaki:
Irik-itik-itik manok nga baluron
Kadi gad sa akon kay pag-umagakon
Ayaw kabaraka san imo pagkaon
Kay didi sa am’ balay pirme la patron.

Babayi:
Pastilan gad Intoy akon ka bubut-on
An sinusugo ko imo pagtumanon
An bato nga buhi imo palutawon
An darag nga kahoy imo palulundon.

Lalaki:
Hala na gad Inday imo ak kaloy-an
Ikaw gud an gugma pinili san dughan
Diri ak mabaya diri ak’ magikan
Dinhi la ak pirme sinin iyo hagdan

Babayi:
Bisan ka gad Intoy abutan sin bulan
Paglinirulingkod sa amon hagdanan
Akon lulusaran akon ka sasak-an
Ni se quiera Intoy nga pananabian.


14
Kinudli tikang ha Ismayling, hinugpong ni Harold L. Mercurio para han Ika-2 nga Alugahi Festival ngan
Workshop dida han 2018 ha Calbayog City.

53. 53
(2)
15

Ines (Tigawas ha tuo): Tatay, waray na bisan dahon
Juan (Mahangad): Amay namon…
Ines (Mahangad): Tagan mo kami niyan hin kan-on namo…

Kinanta

Juan: Ungay han mga Langit
Ines: Santos Dios
Juan: Ini nga kuri
Ines: Ay Kapait
Ines ngan Juan: Pag-iilubon na la nga pirit
Juan: Diri gad malaris
Ines: Ay, pastilan
Juan: An larang sa Dios
Ines: Mag-aano man?
Juan ngan Ines: Mga pag-antos dara ha lubnganan
kay kanunay nga irapa
an tawo din’ ha tuna:
irapa an aton lawas
irapa an hunahuna.
Iton sinisiring ta
nga at kamatayon,
amo lugod an katambal
kay pagpahuway dayon.
Juan: Kuhaa na la, Ines, an uusa pa nga ugang nga nahasasalin ha aton;
idadalikyat ngadto ha sawang pagbaligya hin bisan la pira, ngan ikuarta dayon
hin bugas ngan hin sapsap…
(Hi Ines masulod ha tuo.)

(3)
16

An dagat ginputos han langit
An langit ginputos han tul-an
An tul-an ginputos han bulbol
An bulbol ginputos han panit
(an lubi)

Baston han kapitan
Tuna an taguan
(an halas)


15
Kinudli tikang ha “An mga anak han luha,” sinurat ni Iluminado Lucente ha Polo, Jaime Biron (1994).
Panulaan at Dulaang Leytehon-Samarnon, Ateneo de Manila Press, Manila, Philippines.

16
Mga Tiriguhon, kinuha ha Dicconario Española-Bisaya para las Provincias de Samar y Leyte ni Fr.
Antonio Sanchez de la Rosa, 1914.

54. 54
Duha an baluto
Usa an masakay
(an tsinelas ug sapin)

Ha salog ibuno
Ha irong kaigo
(an utot)

Ikaw an nagbuka
Ako kinita
(an baba)


(4)
17

Kun naruruyag ka pagkaon hin silot
didto la nga didto la kan Nanay nga didto la
kan Tatay nga didto la, pakisabot

Agidaw-gidaw an bukaw
Naglupad-lupad ha igbaw
Agidaw-gidaw an git-git
Naglupad-lupad ha langit

Enero Pebrero Marso Abril Mayo Hunyo
Hulyo Agusto Septiembre Octobre Novembre Desiembre
Lubi-lubi










17
Kinuha kan Polo, Jaime Biron (1994). Panulaan at Dulaang Leytehon-Samarnon, Ateneo de Manila
Press, Manila, Philippines.

55. 55
2.3.6. Kadugangan nga mga pananglitan hin lain pa nga klase hin komunikasyon/ More
examples of different types of communication.
Pangadi/ Prayer
Amay namon,
nga aada ka ha mga langit,
pagdayawon an imo ngaran,
ikanhi mo ha amon an imo ginhadi-an,
ipasunod an imo pagbuot dinhi ha tuna,
sugad han pagsunda didto ha langit.
Tagan mo kami niyan han karan-on namon ha ikina-adlaw,
pagwad-on mo an amon mga sala sugad han pagwara namon han nakasala ha amon,
ngan diri mo kami bayaan,
basi diri kami pagdag-on han mga panulay,
kundi bawi-a kami ha karat-an.
Amen.

SONGS/RHYMES
Urug-urog hi Guyang nakaturog!

POLITICAL SPEECHES.
Rebolusyonaryo nga magturutdo Ako hi Ka Cora. Napukaw ako han akon patud nga aktibista ha
kolehiyo antes pa han balaud militar. Bumulig ako ha pagbuho han pag-organisa ha interyor nga
baryo ha Samar kun diin ako nagmamaestra. Waray pag-iha, ginwanted na ako han Philippine
Constabulary (PC) ngan han 1973 nagpultaym na ako ha bukid ha edad nga 26 anyos. Makuri an
amon kabutang han bag-o pala. Kun ano an mayda han masa, amo man liwat an amon. Tinahi
nga sako an amon dugnit. Waray tsinelas. Waray pa badyet hin sabon; balugo an amon
gingagamit. An amon asin tikang ha masa. Bumulig ako pagpaandar han “school for activists”
kun diin ginpapahiara an mga bag-o nga aktibista han pagpropaganda, paghimo han
pankatilingban nga imbestigasyon ngan mga batakan nga rebolusyonaryo nga aktitud antes hira
italtag ha iba-iba nga erya. Kasagaran tag-usa la kami kun nagkakalakat, diri grupo-grupo, kay
guti pa manggud an pwersa. Tuig 1972 han matukod an syahan nga platun han BHB. Tuig 1974
ha Nabutasan, Calbiga an primero nga banat han BHB upod an mga YM. Maabot hira 70 tanan.
An ira armas usa nga awtomatik ngan pira nga single-shot nga karbin ngan darudamo nga
pugakhang. Lipol an PC ngan nakumpiska ha ira an 10 nga M16. Grabe an reaksyon han PC.
Ginmilitarisa an Calbiga ngan damo an ira ginmasaker nga parag-uma. Nagpabungto an masa,
pero bumalik ngahaw ha iraya tungod han gutom. Sering nira, “gabay mamatay ha bala kontra
han gutom!” Para buligan an masa, ginkampanya namon an tiriklos – may nag-uuma samtang
naggagwardya an iba. Nakaagaw hin internasyunal nga atensyon an grabe nga binuhatan han PC

56. 56
ha Calbiga. Ginbisita an erya hin mga obispo tikang ha langyawan. Nagtikang pagkaada hin
hulagway an ligal nga pakigbisog han masa.
Pag-abot han 1978, lumandaw an Samar ha bug-os nga Pilipinas ha mga taktikal nga opensiba.
Agud makabulig ha pagpauswag han gerilya nga pakiggera ha iba nga dapit, darudamo nga kadre
ha rehiyon an igindeploy ha Luzon ngan Mindanao.
Bisan pa man, naipadayon pa an boylo han mga TO, agraryo nga rebolusyon ngan pagtukod han
baseng masa ha rehiyon tubtob 1985. Ginpukaw han kakurian Ako hi Ka Narcing. Kablas nga
parag-uma an pamilya nga akon gintikangan ha usa nga baryo ha Leyte nga nagigiusan na han
mga kasama. May panahon ako nagsekyuriti gard, katapos nagpasuhol naman ha pagbunot hin
lubi. Pero nagkwestyon na ako han kahimtang han sosyedad han mareyalisar ko nga bisan ano an
akon himuon nga pagtrinabaho, pobres la gihapon an ak dadangatan. Han 1986 ha edad nga 24
anyos, nagboluntaryo ako pagpultaym ha BHB. An akon gin-apihan nga yunit nakabulig ha mga
parag-uma ha norte-este Leyte ha ira pakigbisog para pamenusan an plete ha tuna ngan
umentuhan an suhol ha uma. Bumulig liwat kami ha pagpoypoy han magraut nga elemento ha
lugar nga nakakarigumok han masa tungod han ira pangawat karabaw, panulis ngan
panalumpigos han kababayin-an. Ha tikaiha, naabat ko nga nagluluya an kalidad han buruhaton
masa han BHB. Nakatutok nala ini ha pagmobilisa han masa ha mga rali ha syudad. Lumandaw
an otoridad han kumander han BHB. Haros mawarayan boses an Partido. An iba nga kasama
nahulog ha gangster nga aktibidad sugadhan panholdap hin mga trak nga nagkakarga hin mga
epektos. Han 1986, naasayn ako ha yunit panseguridad para ha “localized peace talks” ha
rehimen Aquino. Pero waray ini mag-iha kay, sus, gin-gamit la ngayan han rehimen para tiktikan
an kagiusan! Tikang 1987 han ilansar ni Aquino an total war, humurak ha isla an mga vigilante
sugad han Tadtad, Alsa Masa ngan Task Force Liberato, ngan an mga special operation teams
han militar. Nandakop ngan nantortyur ini han masa nga ira gintatahapan nga mga tagsuporta
ngan membro han rebolusyonaryo nga kagiusan. Nakurian na kami paggios ha erya. Labi kay
imbes nga magpursigi ha makurimot nga buruhaton pampulitika, mas lumandaw an puro-militar
nga daup han BHB. Wakay an baseng masa ha norteeste Leyte. Harayo an amon gin-atrasan nga
lugar. Nagluros an kaapihan han Partido ngan BHB. Nabaton an akon mga pakiana ngan
kagupungan han maadman namon an mga dokumento han Ikaduha nga Gamhanan nga Kagiusan
Pagtutul-id (IGKP) han 1992. An iba nademoralisa. Nagpadayon an pagtaktak han pwersa tubtob
1994. Guti kami nga nasalin, pero nagpursigi kami ha mga buruhaton han pagtutul-id. Dumaop
kami ha masa para magsuson han kalugaringon ngan magpasuson ha ira. Nadiri an masa pag-api
ha grupo kay nahadlok mabuksas ha kaaway. Mayda hira pagmaan ha mga naglabay nga
panhitabo. Pero waray paglubad an ira pag-ugop ha rebolusyon. Inabot 1,000 an amon
nakaistorya hin pausausa! Gab-i an amon pagtrabaho ha ranggo han masa. Ginpaningkamutan
namon an pag-edukasyon han tag-usa o tagduha nga masa hiunong han pagtutulid, LRP, iba pa.
Para utro maibalik an pagtapod han masa ha organisasyon, hinay-hinay ginkampanya namon an
araglayon o tiklos ha pag-uma. Han 1997 utro nga nagkatutukod an mga grupo pan-organisa
(OG) han parag-uma. Han 1998, ha mayoriya han amon nagigiusan nga baryo natukod na an
mga komite pan-organisa (OC) han mga organisasyon masa ngan an sanga han Partido (BOP).
Pag-abot han 2000 nabalikan na namon an kaudgan han mga nabayaan nga lugar hadi. Paspas
nagtubo an Partido ngan BHB.
[Larab: REBOLUSYONARYO NGA PANMASA N GA MANTALAAN HAN SINIRANGAN
BISAYAS: Tuig 32 Ispesyal nga Isyu Enero 2009.]

57. 57

2.4. An Linggwahe han SMS/The language of SMS and social media
Ginbabalyoan han hilawig nga paggamit han text ngan digital social media an mga paagi
pagkigsumpayan han mga tawo. An mensahe ha text upod an mga emoticon, paggamit han
BAHOL NGA MGA LETRA, waray tagad han igo nga pagbaybay ug gramatika. Sugad han mga
diri-linúwâ-nga-teksto, an mensahe han text kulang hin konteksto nga mga elemento sugad han
tono, kiwa, pustura han nawong nga nagtutugot ha tagyakan nga maipahayag an ira sosyal o
emosyonal mga gawi nagda han iginpahayag nga impormasyon. Puyde ini magresulta hin
kawurok o, diri pagkakaintindihay. Basi masapungan ini nga kakulangan han konteksto, nagamit
an nagsusurat hin mga emoticon ngan iba pa nga mga kombensyon ha pagsurat. Nagagamitan ini
hira sugad han kagamit han tono, kiwa ngan pustura han nawong ha nag-aatubangay nga
himangraw.
The widespread use of text messaging and digital social media is changing the
way people communicate. SMS text messaging in any language tends to include
EMOTICONS, ALL CAPS, and abbreviations without regards to "correct" grammar and
spelling. Like all non-oral discourse, text messaging lacks paralinguistic elements such
as intonation, gesture and facial expression that allow speakers to communicate their
social or emotional attitudes toward the information expressed. This can lead to
confusion or miscommunication. Writers tend to compensate for this lack of
paralinguistic cues by using emoticons and other typographical conventions. These
accomplish the same kinds of social interactive functions as intonation, gesture and
facial expression do in face-to-face conversation.
Pananglitan, para ha kadam-an, an pagtext nga nagamit bahol nga mga letra alid-agid hin
naguliat ha atubangay nga paghimangraw.Sugad hini gihapon an nahihimo han emoticon nga
posible makapasaw han may pagka-arogante o, waray pagtahod nga yakan nga sugad gihapon
kun paunan-o ginliliwat han hiyom an us ang pagtamay komo pagpakita hin kamagsarangkay ha
aktwal nga huruhimangraw.Para ha iba nga tawo, an paggamit han bahol nga mga letra ha text
nangangahulogan hin pagguliat ha ka-text. O, ginagamit an mga emoticon para maibanan an may
pagka-arogante o, waray pagtahod nga text. Ngan ha kataposan, importante ha pag-text an
kayano ngan kadagmit, nga an tama nga gramatika ug pagbaybay ginbabali-waray. Kun sugad,
ura-ura an paggamit han mga pinahalipot nga pulong basi humaligot an mensahe. Ha Waray, an
pipira nga tipikal nga mga pagpahaligot ha pag-text amo an masunod:
For example, for most people, texting with all capital letters would be similar to
shouting in face-to-face communication. Also, an emoticon may mitigate a seemingly
arrogant or disrespectful remark in the same way that a smile may change an insult into
an expression of comradship in a conversation. Finally, speed and simplicity are highly
valued in text messaging, whereas correct grammar and spelling are not an issue at all.
Therefore, abbreviations are used extensively in order to streamline the message. In
Waray some typical abbreviations that occur in text messages include:
ako  aq

58. 58
duha  2 (etc.)
waray  wa

aadi  ad

hira  hra

gin  gn

sige  cge
didi  dd
dk  "don't know"

Paghag-id 1: Makakahatag k aba han kahulogan hini nga masunid nga mga emoticon?
Ano daw an karuyag ipasabot han tagyakan nga nagamit hini? ANo an ira nadudugang ha sosyal
o emosyonal nga gawi nga ginpapahayag han tagyakan? Hinimo na an una para ha imo.
Exercise 1: Can you provide meanings for the following emoticons? What would
the speaker commicate by using these? What do they contribute to the social or
emotional attitude expressed by the speaker? The first one is done for you.
Emoticon Kahulogan/Meaning
1. Nalilipay ako bahin hini/ 'I'm very happy about this.' / 'I'm
joking.'
2.
3.
4.
5.
6.
7.

59. 59
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.


Paghag-id 2: Hubara an masunod nga mga mensahe ha text ngadto hin hul-os, ordinary
nga ka-Waray. Hinimo na an una para ha imo.
Exercise 2: "Translate" the following Waray text messages into full, ordinary
Waray language. The first example is done for you:
1. Where is it located Maam? hehe (dk maaram :(??????)
Translation: Hain ito dapit, maam? Nasusubo ako, diri ako maaram.
2. tin2..oo ..nanumdom geap aq..hehehe..
Translation:

60. 60
3.

Tranlation:





4.



Translation:

5.

61. 61


Translation:


2.5 Hugpong hin mga Ideya/ Groups of Ideas
Himo hin mga ideya an pagpadayag. An HAT-ON, yunit hin pinulongan nga ginagamit
pagpadayag hin usa ngan malinaw, pero posible komplikado nga tig-ob hin mga ideya. Tanan
nga mga ideya ha usa nga hat-on may kalabotan ngadto han pagkabug-osan nga topiko o,
ginhihimangrawan. Basaha adi nga masunod nga istorya:
Communication consists of groups of ideas. A PARAGRAPH is a unit of language
that speakers use to communicate one clear, yet possibly complex group of ideas. All
the ideas in a paragraph relate to a general topic or "theme ". Consider the following
story:
Dinhi ha Tanauan, nausa an mga tawo nga ini nga birhen damo an amorsecos. Ngay-an,
nasabotan nira nga naglilinakat ini han gab-i. Panlibre han kinabuhi han mga tawo dinhi ha
Tanauan. Kay damo adto an sakit katatapos hin bagyo. Damo gud it’ sakit hit’ mga tawo, mga
dysenteria, cholera, sugad hiton. Damo hadto an namamatay, kada usa ka adlaw an
ginlulubong hadto nasobra hin napulo. Damo adto an nasasakit. Amo adto nga ini nga birhen,
napausa hira nga amorsecoson an bado niya. Amo iton nga ira ginsabutan nga amo ini an
naglilinakat, amo nga nagkakamenusan hin sakit dinhi.
An ikaduha pa kay kuan ako hadto, naulitawohay. Nag-uupod-upod kami han
panharana. Inin waray kaiha, mga pasado adto han alas dose han gab-i, may nag-giginuliat. An
iya guliat, nga niya, "Kairo it’ ak’ mga anak, kairo it’ ak’ mga anak." Amo iton an mga tawo
dinhi, nagpakada ha Real, ini nga karsada. Damo an tawo. Nga niya, hin-o ba ngani kuno an
nag-giginuliat. Waray man. Kami nga maghaharana, nagpakabati kami hiton. Waray kaiha,
nahangin. Makusog nga hangin, baga tigda la an hangin. Nanguli kami.
Hesus, kay bagyo na. Magtikang an bagyo, mga alas dos han maagahon, hasta nga
nagaga. Duro na kakusog han bagyo, damo adto nga balay an nagkakaguba. Amo ngay-an

62. 62
adto an pag-ginuliat nga "Kairo hit’ ak’ mga anak!" Amo ngay-an adto an patrona dinhi ha
simbahan. Amo la iton.
Kahuman han bagyo, maagahon na, makikit-an nga inin tubig ha dagat nagsugat ngan
han tubig ha huron. An Dinaan River nagsugat. An dinhi ha saka, puno hin tubig,
natagahawak. An dida ha simbahan, napausa kami, waray tubig han simbahan. Takay inin it’
simbahan, atubang man la ito hit plaza, pero waray tubig han simbahan didto ha sakob.
Nga tanan an mga hayop, karnero, kanding, mga baka, nakada ha sakob han simbahan.
Napausa kami hiton nga waray tubig an simbahan, an plaza lugod, nataga-irok. Amo ngay-an
kay an patrona amo an nagtitimangno han simbahan. Amo la it’ ak’ maiistorya.
Kitaa nga may ada lima nga hugpong hin mga ideya ini nga pananglitan. Ha pagsusurat
kada hugpong nagtitikang hin pagibak, ngan nagtatapos pinaagi hin hawan basi mabulag ha iba
nga hat-on. An rason kun kay ano ginmamarkahan hin sugad ha pagsurat kay kada hugpo may
relasyon ngadto han panguna nga ideya o, tema. An tema ha una nga hat-on ha pananglitan ha
igbaw bahin “han imahe han Iroy nga Panabang nga nabulig ha magsakit.” Katima han hawan,
an bag-o nga tema, “an imahe nanginginyupo nga panalipdan an mga tawo han bungto.”
Notice that there are five groups of ideas in this example. In writing, each group
starts with an indent, and ends with an extra space. The reason they are marked like
that in writing is that each group relates to a "main idea," or "theme." The theme of the
first group in the above excerpt is "the image of the holy virgin helping the sick" Then,
after the space, there is a new theme. "The image of the holy virgin pleading for the
safety of the townsfolk".

Paghag-id: Itudlok an mga tema han hat-on 3-5 ha igbaw nga istorya
Exercise: Identify the themes of paragraphs 3-5 of the above story.
Importante gihapon an mga hat-on ha linúwâ nga pinulongan. Pero, imbes nga pagibak
ngan hawan, an nagyayakan nagamit hin TONO pagpakita han pag-ultan han kada hat-on. An
masunod nga teksto sinurat nga linúwâ nga pag-asoy. Makuri intindihon ini kay usa nga rason an
kasurat waray tigaman han pag-iba-iba han tonada nga hikakagian ha linúwâ nga pinulongan.
Paunan-o mo ini tatagan hin tono nga teksto basi hiya mas luminaw ngan mas maintindihan?
Paragraphs are also important in spoken language. However, instead of indents
and spaces, speakers tend to use INTONATION to signal paragraph boundaries. The
following is a transcript from an orally composed narrative text. This text is hard to
understand, partly because writing does not represent the intonational variation that
characterizes spoken language. How would you intone this text to make it more
understandable?

Hi Agapito Insigne nga akon Apoy

63. 63
May ada ako apoy—istorya ini dida ha Canumantag—kay lumangoy ini hira dida nga
katunggan.
Usa ka panahon nga pinapakita hira hin usa nga lugar, dida hini nga katunggan, hin usa
nga garden. Aada an mayabas nga dagko, an bunga han kidya, sebolleno nga dagko,
magtambok hin duro, baga healthy ba. Ini’n mangga, an iya siring, pakakita kuno hito niya,
nangunguha ito hira. Kay pagbalik nira, waray na ito dida.
Ikaduha kuno niya pakakada panguha hito nga garden. Nasigi ito hiya panguha kay
hasta ito’n iya bado, hinuhubo ito niya, sugad hito nga mga bunga. Tapos mauli, waray damo
nga istorya. Amo ito’n mga urusahon hito dida. Akon hadto apoy hi, ngaran ka hini, Agapito
Insigne.


Paghag-id: Itudlok an mga hugpong hin ideya ha masunod nga teksto nga kinudli ha usa
nga susumaton:
Exercise: Identify the groups of ideas in the following passages:
An Ginbakasyonan
Hadto’n una nga mga panahon, han bata pa an bungto han Kangara, mahusay,
malimpyo ug hiluag ini nga salog nga ginngangaranan hin Ginbakasyonan. Riko kaupay hin
makarawil nga turubay, turungao, halwan ug kasili ini nga makaburunyi nga salog. Dida han
iya mga pangpang, nagbibitay-bitay an mga amo nga nagluluyot dida han mga sanga han mga
kakahoyan nga magrabong o nahatag hin lindong ug hagkot han iya mga katubigan.
Hura aadto’n mga taghimungto han urang ug paye nga naghuhuot dida han mga bubo
ug taga nga itinutunod ha iya kahiladman. Ha daplin han iya kahababwan, matil-is an hirik-
hirik han naglalaba ug nangangarigo nga mga kadaragan-an nga dinuduyogan han garhob nga
haranga, pirmi nag-aamuma ug nagpapadayon han magtahom nga mga bukad han Kangara.
Kun kay-ano nga gin-ngangaranan ini nga mga salog hin Ginbakasyonan, amo ini an
kasugaran.
Hi Datu Gara nga amay han bungto, may ada bugto nga daraga nga an ngaran hi
Kapiti. Hi Dayang Kapiti bantog an kahusay ha bug-os nga Kabisay-an. Iginbabantog nga an
iya nawong sugad han mahusay nga kaagahon san-o sumidlit an adlaw, ug an iya butkon,
dughan, bitiis ug tangkugo sugad han bag-o nga pinarotan nga barani han abaca nga daw
waray kakurumsan nga sasangkoan han harupoy nga ha iya nahapuhap.
An iya im-im daw sugad han nagtatapo nga sidsid han dagat ug panganoran diin
iginpapakatawo an malaomon nga sulhog han adlaw. Ha iya bayhon makikita an manilag-silag
nga kapula han siyotes nga usahay ginagamit pagpahusay han mga kulo ha bibyuoson nga mga

64. 64
tudlo. Bantog kaupay an kabaysay ni Dayang Kapiti, nga ha kada maagahon nalugsong, upod
an iya mga kaalayon, ngadto ha salog nga mainagakon.
An bantog kan dayang Kapiti inmabot ngadto ha Mindanao diin in usa nga anak hin
maisog nga pirata nagdig-on hin pagsulong ngadto hini nga lugar diin naukoy ini nga bantog
nga daraga. Iginpanhambog pa ngani nga an buhok hini nga daraga naranggat hin salapi ha
takna nga nasisirakan. Kay ngay-an, bisan ha luyo han iya kahusay, damo an patay nga lusa
nga ha buhok ni Dayang Kapiti ginpabilin. An patay nga mga lusa naranggat nga daw salapi
kun tinatamaan han adlaw, salit diri igin-uupod pagkuha han panhinguto nga binubuhat han iya
mga alayon.
Usa ka adlaw durunggan nga inmabot nga harapit mahiraptay an duha nga mga bantay
ha Baluarte Katundan ug Baluarte Sidlangan. Dara nira an pahimangno nga usa ka gatos nga
moro vinta in’ nakit-an nga tiarabot tikang ha kalalawdan.
Tumunog an budyong, rumepeke an mga talutang ug humagunob an mga dagko nga
bombo pagpasabot han katadman ug pagtirok han kalalakin-an. Gindumara ni Datu Gara in’
hurungo han pito nga mag-uruma ug ginplanohan depensa ug atake. Ginbahin-bahin an
puwersa han kalalakihan ngan pinapa-iraya an kalagsan, kababayin-an ug kabataan.
Mamingaw an bungto ha pangpang han salog han pagsuba han armasan nga mga
Moros, sakay han ira maglaksi nga mga vinta. Naglinya hira para durungan hin pagdu-ong
ngada ha tangpi. Ha luyo nga bahin, nakupo ha luyo han mga palisada ha pangpang han salog
an usa ka hugpo han mga sundalo han Kangara. Dida ha igbaw han kakahoyan hin mga pisi
nga abaka nga nakatunod ha tubig ug natalabok an kahilab-an nga nakahigot ha luyo nga
pangpang. Sahid hin luong an sidsid han pangpang hin mga sundalo nga armado hin pana,
sugob, labyog, lantaka ug mga sundang.
Pagtikang hin pag-atraka han mga vinta nga dinuyogan hin pagpabuto han ira mga
lantaka, ginpatunog ni Datu Gara an budyong. Durungan pag-alsaha an mga pisi ug katunga
han mga vinta an nagkababalikad ug nalunod an mga sakay. An iba nga vinta nga nasalin,
nagpasigi hin pag-atraka. Pinatunog ni Datu Gara an dagko nga bomba ug sumarahunog an
mga lantaka. Katunga han nasalin nga mga vinta in’ nagkabubuka ug nanhitalsik an mga sakay.
Dida pinatingog an mga talutang ngan an mga nakatago nga mga sundalo in’
nagdurungan pagtindog ug ginpauranan hin pana, bato ug sugob an nagkakarigumok ug
nagkakalangoy nga mga kaaway. Waray ngani mausa nga naka-abot ha pangpang.
Salit an kiritaon dida han katubigan nga baga nagbabarakasyon nga mga naglalangoy
pinadisan han de-kolor nga mga layag han balikad nga mga vinta ha ilarom han baga karaykay
nga mga pisi nga ginamit pagbalikad hini nga mga sakayan. Sugad-sugad in’ marisyo pero
makarima-dima nga nagbabarakasyon.
Hasta ito yana, an tawag hito nga parte hiton lindog nga salog diin aada pa an daan nga
Binongto-an amo in’ Ginbakasyonan.

65. 65


Paghag-id: Ginsagol-sagol an masunod nga hugpong hin mga ideya. Ayda hira basi mas
magin malinaw ini nga maipadayag.
Exercise: In the following groups of ideas, the ideas are mixed up. Rearrange
them in a more communicative way.
An Bol-anon ha Can-omantag
Tinagan hin kwarta, nagbayad. Pag-abot nganhi ha Carigara na, kay binalik man. Kay
waray pa man hadto sarakyan nga awto. Makita han iya kwarta nga dahon na la.
Amo ito in usa liwat nga istoryahon parte han Can-umantag. Han pagbalik nira ngadto
kay nagsukmat na man an Boholano, waray na balay nga nakit-an. An Can-umantag amo an
boundary han Carigara ngan Barugo. An Can-umantag kuno amo an siyudad han mga
engkanto kay usahay, napakita hin mga balay nga mga dagko, kalsada nga mahusay, mga kotse
nga nadalagan dida hadto nga kadaan. Waray pa man kotse kay apinas ngani, salit han ira
pagintinde, siyudad ito dida. Pero waray may nakikit-an nga mga tawo kay kahuhuman pagkita
hito nga mga balay nga dagko, waray na liwat, yapi na la liwat kay kamayapian ito dida.
Hadto dida, sumala han usa nga istorya, kun pananglitan nagpipiyesta ha Barugo, may
ada dako nga balon dida hito nga lugar. Nagpakilala nga nagsusumat nga naduyog liwat hira
hito’n kapatronan han Barugo.
An urusahon hito kay may suga hito nga damo hin duro, mag-inggat nga suga. Ngan
ikaduha may ada kuno hito dida prusisyon nga may damo hin duro nga tawo. Nakikit-an mga
kandila la, diri gud ini baga nakaklaro.
May ada pa usa kuno hadto nga Boholano nga nagtitinda hin luwag, kaserola, henero.
May balay kuno hadto dida ha ligid hin kalsada, gintawag kuni ini nga Boholano. Pakakita hini
nga Boholano nga naglilinakat, gintawag. Kinita han iya mga epektos. A da, an natabo,
ginpakyaw ito niya nga tanan, kasi wholesale adto niya.

66. 66
3.0 Hul-os nga Ideya/ Complete Ideas
Basi makagpahayag hin bug-os nga ideya, kinahanglan naton magmugo hin tawo o, butang ngan
kinahanglan naton magkomentaryo bahin hito nga tawo o butang. An TAGHINABI paagi hin
pagngaran hin butang o tawo, ngan an mga TAGLARÁNG paagi pagkomentaryo, pagyakan han
kahimtang o bisan ano bahin han butang o tawo (ha yano, an imo masisiring bahin han ginngaranan).
Kun aton pagtatampuhon an usa nga taghinabi ngan usa nga taglarang nakakahimo hin KLUSA.
Ginagamit an klusa basi makagpadayag hin kompleto nga ideya. Danay, magamit kita hin “pakahon nga
pagladawan” para ipakita an istruktura han mga parti han gramatikal nga balayan. An Pigura 4.1. usa nga
pakahon nga pagladawan han balayan nga relasyon han klusa, taghinabi ngan taglarang.
To express a complete idea, you need to mention a situation, and you need to mention
who or what is involved in that situation. PREDICATES are ways of describing situations, and
REFERRING EXPRESSIONS are ways of mentioning people or things. In combination, a predicate
and at least one referring expression form a CLAUSE. A clause is a tool for communicating a
complete idea. We will occasionally use "box diagrams" to display the structural components of
a grammatical construction. Figure 4.1 is a box diagram of the structural relationships among
Clauses, Referring Expressions and Predicates.
Hul-os nga ideya/Complete Idea
Búod
Taglarang/ Predicate D H
Nátawà an tawo.
Verbo /Verb T N
Taghinabi/ RE
Klusa/Clause

Pigura 4.1: Pakahon nga Pagladawan han klusa nga "Nátawa an tawo."
Figure 4.1: Box diagram of the clause "Nátawà an tawo."
Ha kada yunit (pulong o, kahon) ha sulod han kahon nga sugad hini, aton isusurat an
balayan nga mga kategorya ha ubos ngan an ira mga tungdanan ha igbaw. Pagpadayon ini han
aton oryentasyon han porma-tungdanan nga ipapakilala ha section#.# (an porma ha ubos, an
tungdanan ha igbaw). An pinakadako nga kahon ha pigura #.# nagpapakita nga “klusa” an
balayan nga kategorya hini nga yunit, ngan an iya tungdanan o, ginhihimo magpadayag hin
kompleto nga ideya. Ha sulod hini nga klusa amo an duha nga kahon. An una tigpanhitabo (V)
nátawa nga an trabaho komo Taglarang ha klusa. Ikaduha, amo an Taghinabi (dinhi hini nga
kaso tigngaran nga hugpulong) an tawo nga an tungdanan komo búod, o an sentro nga dabi han
sitwasyon. Ha sulod han Taghinabi o RE may ada duha nga pulong. An tigaman nga T
nangangahulogan hin tig-asoy (ginhingadayan ha ubos) nga an gamit komo tigtudlok (D) ha
sulod han RE nga kahon. Ngan an tigngaran (N) tawo may tungdanan komo ulohan han
Taghinabi o, RE. Importante kaupay nga mabaroan an pagkakaiba ha butnga han istruktural nga
kategorya (sugad han tigngaran, tigpanhitabo, klusa, ugibpa.), ngan han ira tungdanan (sugad han
taglarang, taghinabi ngan tigtulidong).
For each unit (word or box) in a box diagram like this, we will write the structural
category below, and its function above. This is consistent with the orientation of the form-

67. 67
function composite introduced in section #.#. (form below, function above). The largest box in
figure #.# shows that the structural category for this unit is "clause," and its function is to
express a complete idea. Inside the clause we have two boxes. The first is a Verb (V) nátawa
functioning as the Predicate of the clause. Second, there is the Referring Expression (in this case
a noun phrase) an tawo functioning as the búod, or central participant in the situation. Inside the
RE there are two words. The label "T" refers to a tig-asoy (discussed below), functioning as a
Determiner (D) within the RE. Then the Noun tawo functioning as the Head of the RE. It is
important to know the difference between structural categories (like noun, verb, clause, etc.),
and their functions (such as predication, reference, and modification).
3.1 Pabúod nga mga klusa/Intransitive clauses
An pinakayano nga klase hin klusa may ada taglarang ngan búod, sugad han
iginlaladawan ha Pigura 4.1. Danay tinatawag ini nga PABÚOD nga mga klusa matungod nga
waray gios nga naibabalhin tikang ha usa nga tawo o butang ngadto hin usa pa. Ngani, usa la an
sentro (an ginhingadayan ha búod) han entablado. An pabúod nga klusa nagtutulidong hin
kahimtang, o sitwasyon nga kaurugan usa la nga tawo, grupo o butang an apektado. An búod
asya an pinakaapektado nga dabi o, kaapi. Pwede may ada iba nga dabi o, kaapi, pero an búod la
an ginkikinahanglan, ngan an pinakanadadabihan o, apektado. Ha masunod nga mga pananglitan,
nakaduha bagisi an taglarang, ngan may usa ka bagis an búod:
The simplest type of clause in Waray consists of a predicate and a búod, as illustrated in
Figure 4.1. These are sometimes called INTRANSITIVE clauses, because there is no "transfer" of
action from one person or thing to another. Rather, only one central participant (mentioned in
the búod) is "on stage." An intransitive clause describes a state, or situation that mostly affects
only one person, group or thing. The búod refers to the most affected participant. There may be
other participants, but still the búod is the only required, and affected participant. In the
following examples, the predicate is underlined twice, and the búod once:
TAGLARANG/ BÚOD
PREDICATE ABSOLUTIVE English
(1) a. Nákaon hiya. 'He is eating.'
b. Nagdidinebate an tawo ngan amô. 'The man and the monkey were debating.'
c. Mahúsay ka. 'You are beautiful.'
d. Hi Berto an ákon sangkay. 'My friend is Berto.'
e. Áda hi Intoy. 'Intoy is here.'
Ha pananglitan (1)a, an taghinabi (o RE) hiya nagtutudlok hin usa nga persona, ngan an
nákaon nagyayakan kun ano an binubuhat han persona. Kun sugad, an hiya asya an búod ngan an
nákaon amo an Taglarang. Ha (1)b an búod an táwo ngan amô. Bisan duha an taghinabi,
masisiring naton nga usa la an buod. Sinumpay nga tigaran nga hugpulong an tawag hini nga ira.
Usa ini nga Taghinabi nga naglalakip hin sobra usa nga butang.

68. 68
In example (1)a, the Referring Expression hiya refers to a person, and nákaon says what
he or she is doing. Therefore, hiya is the búod and nákaon is the predicate. In (1)b the búod is an
táwo ngan amô. Even though two participants are mentioned, we still say that this is one búod.
This is called a COORDINATE NOUN PHRA SE. It is one Referring Expression that mentions more
than one thing.
Danay, naghuhunahuna kita nga an taglarang parupareho han tigpanhitabo. Diri ini permi
tuod. Ha pananglitan (1)c an taglarang mahúsay nga iba nga tipo hin pulong tikang ha nákaon o
nagdidinebate. Ha pananglitan (1)d, an taglarang ngan an búod mga taghinabi. May
naghihimangraw bahin han ira sangkay (an buod), ngan ira ginyayakan nga ini nga ira sangkay:
hi Berto. Ha ikalima nga pananglitan, may ada naghihimangraw bahin hini nga hi Intoy, ngan ira
ginyayakan nga aada ini nga hi Intoy. May maupay nga mga rason pagsiring nga waray
tigpanhitabo nga taglarang ha pananglitan (1)c ngadto ha (1)e.
Sometimes people think of predicates as being the same as verbs. This is not always the
case. In example (1)c the predicate is mahúsay, which is a very different type of word than
nákaon or nagdidinebate. In example (1)d, both the predicate and the búod are referring
expressions. Someone is talking about their friend (the búod), and what they are saying about
their friend is that he is Berto. In example (1)e, someone is talking about hi Intoy, and what they
are saying about hi Intoy is that he is present. There are good reasons for saying that none of the
predicates in examples (1)c-e are verbs (see section #.#).
Paghag-id: Bagisi makaduha an taglarang, ngan bagisi makausa an buod ha masunod nga
mga klusa:
Exercise: Underline the predicates twice, and the Referring Expressions in the búod role
once in the following clauses. The first example is done for you:
1. Mahúsay an balay níyo.
2. Matindog kita.
3. Nabalhin hira Vanesa ngan hi Samson.
4. Nátawa ka.
5. Hi Berto it ak tátawagon.
6. Magurang ako kan Intoy.
7. Anay, ayaw la anay pag-imna maihi kami.
8. Ginbadíl adto.
9. Nábuot la an lalaki.

69. 69
3.2 Patuha nga mga klusa/Transitive clauses
Tanan nga ideya nagdadabi hin sentro, pinakaapektado nga kaapi. Asya ini nga tanan nga
klusa may ada taghinabi nga may búod nga tungdanan. May mga ideya liwat nga naglalakip hin
mga kaapi nga nagpapatikang ngan nagko-control han hitabo, komo kadugangan han
pinakaapektado nga kaapi. Kun an nagkokontrol lain han pinakaapektado nga kaapi,
iginpapahayag hin piho nga porma ha gramatika an nagkokontrol nga aton tinatwag nga
TUMÚHA. Samtang an búod asya an kaapi nga pinakaapektado han gios, an tumuha iginpapakita
komo lain tagpatikang han gios o an nagbubuhat han aksyon o sitwasyon nga iginpahayag ha
klusa. Pwede gihapon apektado an tumúha han iya kalugaringon gios, pero an gintatagan hin
duon asya an kanan tumúha papel komo tigpakitang ngan nagko-control han gios. Ha Waray,
masisiring naton nga an mga klusa nga may tumúha, PATÚHA, kay may enerhiya nga nagbabalhin
tikang ha tumúha ngadto ha búod. Aadi an pipira nga mga pananglitan hin patúha nga mga klusa nga may
tumúha ngan mga búod (RE):
All ideas involve a central, most affected participant. This is why all clauses have a
referring expression in the búod role. However, some ideas also involve an additional
participant that controls and initiates events. When the controlling participant is different from
the affected participant, the controller is expressed in a grammatically distinct form, which we
call the TUMÚHA. While the búod refers to the participant that is most affected by the action, the
tumúha is presented as a separate initiator, or the "Doer" of the action or situation expressed in
the clause. The tumúha may also be affected by the action, but the emphasis is on the tumúha
participant's role as initiator and controller of the action. In Waray, we say that clauses that
contain a tumúha are TRANSITIVE, because energy is transferred from the tumúha to the búod.
Here are some examples of transitive clauses with tumúha and búod Referring Expressions:
TAGLARANG/ TUMÚHA/ BÚOD/
(2) PREDICATE ERGATIVE ABSOLUTIVE
a. Ginkaon ni Berto an tinapay.
b. Kinaptan niya an mga kuros na nga mga kamot ni Frank.
c. Iúulì ko an bugas pati tinapay ha iyo.
d. Igpananglit ta an bungto
e. Pukawon ko hi Loloy, an akon asawa
f. Iginkiha na niyo ito nga mga kabataan?
Bisan yano para ha mga elemento ha patuha nga klusa nga han-ayon hin TAGLARANG-
TUMÚHA-BÚOD, agsob nga an BÚOD nauuna han TUMÚHA. Ungod gud ini kun an BÚOD
iginpapahayag hin taligngaran. Pananglitan:
Although it is common for elements in a transitive clause to be ordered PREDICATE-
TUMÚHA-BÚOD, often the BÚOD precedes the TUMÚHA. This is especially true if the BÚOD
is a pronoun. For example:
TAGLARANG/ BÚOD/ TUMÚHA/

70. 70
(3) PREDICATE ABS. ERG.
a. Gindará ngay-an hiya hin ambyulansya tikadto ha ospital.
b. Bináti ako han daralwa, hagánas, kinanúog
c. Sinugò ka han lángit paglusad dinhi ha túna
d. Iginwasíwas hira han hángin
e. Ginbagyo pa la kami Ø
Puyde gihapon nga an BÚOD aada unahan han klusa. . . . :
The BÚOD may also occur at the beginning of the clause, whether the clause is transitive
or intransitive:
BÚOD TAGLARANG TUMÚHA
(4) ABSOLUTIVE PREDICATE ERGATIVE
a. An ira mga magpait nga hagikhik ginbilin nira.
b. An mag-upay nga kaburut-on gindara namon.
c. An ngaran nga iginbutang han pádi
d. Hi Capitan Tiyago gin-upod han iya asawa.
e. An tawo gindakop nira Hepe.
f. An bata umulì.
In writing, official announcements and perhaps under the influence of other languages, a
particle ni may intervene between the búod and the predicate:
(5) An Palo in magdedeklara na gihapon hin Community Quarantine.
ma-g-RED1-deklara
ABS Palo PRT INTR.IR-DEL-INCOMP-declare COMP also OBL community quarantine
'Palo will now declare a quarantine.'
(6) Ini in amo an ginkasarabutan katapos
g<in>ka-sarabot-an
DEMO.ABS PRT correct ABS DEL-TR.R-VRBLZR-agreement-APPL1 after
han meeting han Taskforce kakulop, . . .
OBL.DEF meeting GEN taskforce yesterday
'This is what was agreed after the meeting of the Taskforce yesterday . . .'
(7) Ini nga pag-implementar han Community Quarantine
DEMO.ABS LK INF-implement GEN community quarantine
in mahugot ngan istrikto, kay . . .
ma-hugot
PRT STV-tight and strict because . . .
'This implementation of Community Quarantine is tight and strict, because . . .'

71. 71
These published announcements (exs. (5) -- (7)) were almost certainly translated from or
composed in English. In natural, conversational Waray, the predicate would normally come first,
e.g:
(8) Mahugot ngan istrikto ini nga pag-implementar han Community Quarantine . . .
(9) Magdedeklara na an Palo . . .
If you need to begin a sentence with the búod (which indicates special emphasis in
conversational Waray), usually the in is not used, as in the examples in (4) above and the
following:
(10) Ini amo an ginkasarabutan . . .
There are other uses of in, sometimes spelled in', 'in or 'in', with the apostrophes standing
for dropped sounds. However, we consider these usages to be quite different from the in used
after a fronted búod. we discuss those uses in chapter 4, section #.#.
Paghag-id. Ha masunod nga mga pananglitan, lidongi an Taglarang, bagisi an tumúha
makausa (kun may ada—may pipira hini nga mga intransitibo kun diin waray tumuha), ngan
bagisi makaduha an búod. Hinimo na an una para ha imo:
Exercise. In the following examples, circle the Predicate, underline the tumúha once (if
there is one -- some of these may be intransitive in which case there is no tumúha), and underline
the búod twice. The first one is done for you:
1. Sasangpiton ni tatay hi Karl basi mag-andam ha eskwela.
2. Waray niya imna an gatas.
3. Takusi hiya matulo ka takos.
4. Tatay, dad-i ako hin an pasalubong, ha?
5. Ginlabhan nira Buknoy an ira uniform.
6. Hi Mano Palabio mahal la gihapon.
7. It’ imo lawas ipakaon gihap ha ira.
8. An imo pagkahunahuna waray ako mahihimo.
9. It’ imo bugto nga lalaki kumusta na?
10. An imo propesor mapapausa gihap’.

72. 72
May iba pa nga mga elemento nga puyde mahidugang ha batakan nga klusa, sugad han
mga TIGTULIDONG, ngan han TANGPI nga mga elemento. Tanan ini hira diri gud kinahanglan ha
klusa. Nahatag hira hin kadugangan nga impormasyon, pero diri hira kinahanglan basi an klusa
tumuman han gramatikal nga mga subaran han pinulongan. An mga tigtulidong nga nagt-aasoy
bahin han taglarang nga paghihingadayan ha Kapitolo #, section #.#. Aadi an pipira nga mga
pananglitan hin patuha nga mga klusa nga may opsyonal nga tangpi:
Other elements that may appear in Waray basic clauses are CLAUSE MODIFIERS
(sometimes called ADVERBS), and TANGPI (or OBLIQUE) elements. All of these items are optional.
They add important information, but they are not required in order for a clause to fit the
grammatical patterns of the language. Predicate modifiers are described in Chapter #, section
#.#. Here are some examples of transitive clauses with optional tangpi elements:
TAG. TUM. TÁNGPI BÚOD
(11) PRED. ERG. OBL. (INST.) ABS.
Kinaptan niya han iya mga kamot an mga kuros na nga mga kamot ni Frank.
(12) PRED. BÚOD TÁNGPI TUM.
Ginsábragan ba hiya hin baras, kuno. Ø
(13) PRED. TUM. BÚOD TÁNGPI (SETTING)
Ginhigugma ko ikaw ha iya.
(14) PRED. TUM. BÚOD TÁNGPI
Malaksi nga ginhangraban han ayam an misay han amon amyaw.
(15) PRED. TUM. TÁNGPI BÚOD ADV. TÁNGPI
Gintuman nira han kaadlawan ni Tatay ini nga katitirok yanâ ha balay.
(16) PRED. BÚOD TUM. TÁNGPI TÁNGPI
Ig-alayon ako Ø hadi nga akon bag ngadto ha sarakyan.
(17) BÚOD TÁNGPI TAG.
It’ kinabuhi sugad hiton oras; di mo na maibabalik pa.
(18) TAG. BÚOD
Kitaa na gad la it’ imo isda, mana.

(19) TAG. BÚOD
Maitom na man ngay-an iton.

(20) TAG. BÚOD TAG.
Ayaw paghimoa nga timasa iton imo bag-o nga bado, kay waray
BÚOD TAG. TAG. BÚOD
ka lugod susul-uton kun may lalakaton ka.

73. 73



Paghag-id. Igtudlok an mga tigtulidong ngan tangpi ha masunod nga mga pananglitan:
Exercise. In the following examples, identify the adverbs and the tángpi phrases:
1. Iuran unta ha imo an kalipay.

2. Ihinatag ni Luming kan Go. M. P. de Veyra han pag-igirigikan ngadto ha America
hanin 1903.

3. Bahini ako, Amparing, hiton imo pagkahimaya.

4. Buk-i ta ini, kita’a ngan isukol.

5. Akon gindara ha Juzagado de paz, y asunto concloido, waray damo nga musica de
organillo.

6. Asini, hatuki, ngan salakti hin harina hin balanghoy.

7. Ikinasasakit ko an kabiduan han akon igkasitawo.

74. 74
4.0 Taghinabi: Pag-ngaran hin mga tawo, mga lugar, mga butang, ngan
mga ideya/ Reference: Mentioning people, places, things and ideas
4.1 Tigngaran/Nouns
Yanâ nga natagan na naton hin kahulogan an klusa komo pagpahayag nga may hul-os nga ideya,
nga may ada bisan usa la nga palaráng ngan taghinabi nga may búod nga tungdanan, aton liwat
paghihingadayan an Pahinbi hin tukib. An Taghinabi amo an bisan ano linggwistiko nga yunit
nga nagseserbi pagtudlok o “pag-ngaran” hin tawo, lugar, butang, butang ha hunahuna o, ideya
ha entablado han diskurso. An butang nga gin-ngaranan gintatawag nga an TAGHINABI.
Ginagamit an Taghinabi ha diskuro nga entablado basi ngaranan o MAGHINABI han gin-
iistoryahan. Kitaa an Pigura 2.
Having defined a clause as the expression of a complete idea, consisting at least of a Predicate
and a Referring Expression in the búod role, we will now discuss Referring Expressions in more
detail. A Referring Expression is any linguistic unit that serves to refer to or "mention" a person,
a place, a thing, an abstract concept or idea on the discourse stage. The thing referred to is
called the REFERENT. A Referring Expression is a tool that is used to mention or REFER to a
referent on the discourse stage. See figure 2:

Ginhihinabihan:
Referent:


Taghinabi:
Referring expression:
hi Ninoy ako an mga bata an ayam ni Romy
Siguro an pinakamalinaw nga pananglitan han Taghinabi amo an mga ngaran hin tawo:
Ninoy, Romy, Vanesa, Manny, Tatay etc. Dako an gamit hini nga mga pulong pag-ngaran han
mga tawo nga aton kilala. Ha sugad hini nga mga pulong, an kapinit nga hi ginagamit tagpakita
nga an masunod nga ngaran may tungdanan komo búod han klusa.
Perhaps the clearest examples of Referring Expressions are names of people: Ninoy,
Romy, Vanesa, Manny, Tátay etc. These are words that are useful for mentioning particular
people you know. For these words, the little word hi is used to show that the following name is
the búod element of the clause.
(21) Mahúsay hi Vanesa.
(22) Táwaganon ko hi Berto.
(23) Gintawan ko hi Kristi.
(24) Nakadto hi John.
Ini nga klase hin mga pulong danay tinatawag nga GINGARANI kay nagtutudlok ini hira
ha partikular nga tawo.

75. 75
These kinds of words are sometimes called PERSONAL NAMES, because they inherently
refer to particular individual people.
An pulog sugad ha ayam, balay, bata, ngan bugto naghihinabi gihapon hin mga butang,
hayop, o tawo. Pero, kun nagtutudlok hira hin tawo, diri ini sinusundan hin hi. Matungod kay ini
nga mga pulong diri kinahanglan mag-ngaran hin mga tawo nga imo kakilala. Pwede ini hira
magtudlok hin mga tawo nga imo kilala o diri kilala, o magtudlok hin mga perosno o tawo nga
diri matukib kun hira hin-o. Ini nga mga tipo hin pulong gintatawag nga mga YANO NGA
TIGNGARAN. Kun búod an ira tungdanan ha klusa, kasagaran ira sinusundan an an o it. Pananglitan:
Words like áyam, balay, batà, and bugto also mention things, animals, or people. When
they refer to people, however, they do not normally follow hi. This is because these words do not
have to mention particular people you know. They can refer to someone you know, or don't
know, or they can refer to some unidentified person or people, as well as animals and many
other things. These types of words are called COMMON NOUNS. When they are the búod in a
clause, they normally follow either an, it or a demonstrative (see below). For example:
(25) Masunod an bata.
(26) Kinmaon an ayam ni Romy. (Samar variety)
(27) Nádaop it isda.
(28) Nagsiring an tambalan.
Paghag-id: Hingadayi an pagkakaiba han kahulogan ha paggamit han it kompara han an
ha yano nga mga tigngaran ha masunod nga mga pananglitan.
Exercise: Discuss the difference in meaning between the common nouns following it,
versus common nouns following an in the following examples.
1. An karabaw ginsugo han aton Diyos pagkanhi ha tuna.
2. Nakabiling hiya hin kaguran.
3. Nagkikinaruyag adto hin usa nga babayi nga mahusay.
4. An Tatay nagbuburubuaya.
5. It bato nga mahamis hiton dida nga Bangon, lungib daw kuno ito.

4.2 Nominalization and other category variations
Dinhi hini nga bahin, aton ilaladawan an iba-iba nga morpolohikal nga mga proseso nga
nagtutugot ha tagyakan makahimo hin bag-o nga mga tigngaran. Puyde ini kitaon komo
patangkay nga proseso han tigngaran, parupareho han tigpanhitabo nga ginhindayan ha kapitolo
6. Gin-iiba an kahulogan, ha iba-iba nga paagi, han patangkay nga proseso han tigngaran. Pero,
maano pa man, an resulta amo an pulong nga nagtutudlok hin butang ha entablado han diskurso.
Buot-sidngon, tanan ini nga mga proseso nagpoporma hin tigngaran. An lingwistiko nga tawag
hini nga proseso amo an NOMINALIZATION o PAGTINAGNGARAN o, paghimo hin tigngaran. Sugad
han patangkay nga proseso han tigpanhitabo, puyde ini magluon-luon, i.e., sobra usa nga proseso

76. 76
an puyde igsalawad ha usa nga ugat (kitaa an section 4.2.5). Pero, diri sugad kakomplikado an
patangkay nga proseso han tigngaran kompara han patangkay nga proseso han tigpanhitabo.
Kasagaran, usa ngada duha la nga patangkay nga proseso an iginsasalawad ha usa kaugat, ngan
limitado an posible nga mga kombinasyon. An masunod amo an panguna nga mga proseso hin
pagtinagngaran ha Waray. Damo pa ini hira, pero ini amo an kasagaran nga aton nababatian.
In this section we describe several habit patterns (also called MORPHOLOGICAL
PROCESSES) that allow Waray speakers to change the syntactic category of a word form.
Because this chapter is about reference, we will concentrate on processes that create
referential expressions, or nouns. However, because some of the same processes also
create other classes of words, we will provide some examples of variations that don’t
involve nouns. Processes that form nouns are sometimes called NOMINALIZATIONS, or
"noun makers." Like verb stem-forming processes, noun-making processes may be
"stacked", i.e., more than one may apply to a given root. However, the system of noun
stem-forming processes is not quite as complex as that of verb stem-forming processes.
Usually only one or two noun stem-forming processes apply to a given root, and the
possible combinations are quite limited. The following is a list of the main noun-making
processes commonly used in modern Waray. There are certainly others as well, but
these are the ones you will most often hear.
4.2.1. Pagkakaiba-iba han Duon/ Prominence variation
An pinakamasayon ngan siguro pinaka-agsob nga paagi hin pagbalyo han pahan-ay nga
kategorya han pulong amo an hulma ha pagbalhin han duon. Pananglitan, an ugat nga lakat usa
nga tigpanhitabo nga nangangahulogan ha English hin 'to go/walk'-- Naglakát an batà; pero an
ugat nga lákat usa nga tigngaran nga nangangahulogan ha English hin 'errand' o 'place you need
to go to'-- Ayaw kita yanâ pagkità kay may ada ako lákat. 'Let's not meet today because I have
somewhere I need to go.' Klarado danay kun hain nga porma an batakan ngan kun hain an
kinuha. Ha kaso han lakat/lákat maabuyon an tagyakan han Winaray nga an tigpanhitabo an
batakan nga porma lakat, ngan an tigngaran nga porma amo an kinuha lákat. Ha luyo nga bahin,
an kapareho nga padis sugad han tubig/túbig amo an kabaligtaran. Hini nga kaso, an tigngaran
nga túbig 'water' asya an batakan nga porma, samtang an tigpanhitabo nga porma tubig 'to leak'
asya an kinuha tikang han tigngaran.
The easiest, and probably most common way to change the syntactic category of a
word is to change its syllable prominence pattern. For example, the root lakat is a verb
meaning 'to go/walk' -- Naglakát an batà; but the root lákat is a noun meaning 'errand',
or 'place you need to go to' -- Ayaw kita yanâ pagkità kay may ada ako lákat. 'Let's not
meet today because I have somewhere I need to go.' Sometimes it seems clear which
form is the basic, usual form, and which one is the derived form. In the case of
lakat/lákat Waray speakers will agree that the verb is basic, and the noun lákat is
derived. On the other hand, similar pairs such as tubig/túbig seem to go the other way.
In this case the noun túbig 'water' seems to be basic, while the verb tubig 'to leak'
seems to be derived from the noun.
Ipapakita naton dinhi hini nga bahin an uupat nga klase hin pagbalhin han duon nga
ngpapasabot hin pagbalhin han kahan-ay nga kategorya ha Waray. Waray kita magsari pagtukib

77. 77
han direksyon han pagkuha han porma, pero danay klarado ini ha mga tagyakan. Bisan ini nga
kapitolo bahin han tigngaran, iginlakip namon dinhi an pipira nga mga klase diri nagdadapi hin
tigngaran. Matungod nga, danay, nga mga hulma han duon nagdadabi hin tigngaran ngan danay
liwat diri. Bangin ngani makaghatag liwat kamo hin iyo mga pananglitan nga gawas han
iginpakita dinhi. Tigamni nga an "penultimate" nangangahulogan"ikaduha tikang ha kataposan",
samtang an "ultimate" nangangahulogan "kataposan".
In this section we illustrate four of the prominence variations that signal different
semantic categories in Waray. We try not to assume a direction of derivation, though
sometimes the direction will be obvious to speakers. Even though this chapter is about
nouns, we are including several variations here that don't strictly involve nouns. This is
because the same patterns sometimes involve nouns and sometimes do not. You will
probably be able to think of many more examples than the ones given here. Note that
"penultimate" means "second to the last", while "ultimate" means "last".

(29) Duon ha san-o han kataposan Duon ha kataposan
Prominence on penultimate Prominence on ultimate
laton/syllable = verb. laton/syllable=noun

nakità 'watches/sees' nakitâ 'watched thing'
higugmáon 'will love' higugmaón 'person loved'
hiníhigugma 'loves' hiníhigugmá 'beloved' (E. Samar)
ginkuhà 'got/fetched' ginkuhâ 'thing gotten/fetched'
nagkaon 'eat something' nagkaón 'someone who eats'
lutóan 'will cook with/in lutoan 'implement for cooking'
lutúon 'will cook' lutuon 'thing(s) to be cooked'
bálay 'form a house/household' balay 'house'
bítay 'to hang' bitay 'pendant'
sayáwan 'to dance somewhere' sayawan 'dance hall/place for dancing'
etc.




(30) Duon ha kataposan Duon san-o han kataposan
Prominence on ultimate Prominence on penultimate
laton/syllable = verb laton/syllable = noun

lakat 'to go/walk' lákat 'errand'/'place to go to'
tubig 'to leak' túbig 'water'
laway 'to salivate' láway 'saliva'
tuhod 'to knee s.o.' túhod 'knee'
siko 'to elbow s.o,' síko 'elbow'
etc.

78. 78
(31) Duon ha kataposan Duon san-o han kataposan
Prominence on ultimate Prominence on penultimate
laton/syllable = verb laton/syllable = modifier (adjective)

lutaw 'to float' lútaw 'bouyant'
kulob 'to lie face down' kúlob 'lying face down'
kupos 'to deflate' kúpos 'deflated'
unat 'to stretch' únat 'stretched'
etc.

(32) Duon ha san-o han kataposan Duon ha kataposan
Prominence on penultimate Prominence on ultimate
laton/syllable = verb laton/syllable = modifier (adjective)

kárag 'to waste' karag 'wasted'
túrog 'to sleep' turog 'asleep'
láhap 'to peal thickly' lahap 'pealed thickly'
súnog 'to burn' sunog 'burnt'
etc.
4.2.2 Pagliwat/Reduplication
Usa liwat nga komon nga proseso hin pagtinagngaran amo an hul-os nga pagliwat. Nagtitikang
ini nga proseso kaupod an maypagka-tigngaran nga ugat ngan nagpoporma hin bago nga tangkay
nga nagtutudlok han guruguti o kapareho nga kopya han orihinal nga tigngaran. Pananglitan:
Another common noun forming process is full reduplication. This process starts with a
root that is already very noun-like and forms a new stem that refers to a smaller, toy or
"artificial" version of the original referent. For example:
(33) Root Reduplicated stem
awto 'car' awto-áwto 'toy car'
balay 'house' balay-bálay 'playhouse, toy house'
pána 'arrow' pana-pána 'toy arrow'
dáhon 'leaf' dahon-dáhon 'artificial leaf'
bunay 'egg' bunay-búnay 'artificial egg'
báta 'child' bata-báta 'sidekick, page'
úyab 'sweetheart' uyab-úyab 'sort of sweetheart' (not an official relationship)
Danay, liniliwat an una nga laton han tangkay basi magporma hin pulong nga may
espesyla nga kahulogan. Ini nga pagliwat diri nangangahulogan hin “kinopya,” kundi ungod nga
butang nga may pagkapareho han gintutudlok han ugat, pero guruguti. Aadi an pipira nga mga
pananglitan. May ad aka ba mahahatag nga iba pa nga mga pananglitan nga nasunod hini nga
hulma?
Sometimes, the first consonant of the reduplicated stem changes to form a word
with a special meaning. These reduplications do not mean "artificial version", but rather

79. 79
something real that bears some resemblance to the item referred to in the root, but
always smaller. Here are some examples. Can you think of any other forms that follow
this pattern?
(34) Root Reduplicated stem
balay 'house' malay-bálay 'semi-house, sort of a house'
baras 'sand' maras-báras 'semi-sand'
18

bunay 'egg' munay-búnay 'testicles'
bukad 'flower' mukad-búkad 'flowered pattern' (not all Waray speakers
accept this form).
báta 'child' mata-báta 'doll'
bukô 'joint' mukô-bukô 'ankle joint'
tuway 'kind of clamshell' nuway-túway 'kneecap'
dáhon 'leaf' rahon-dáhon 'sepal' (flower part, akin to a leaf)
4.2.3 C+uru-, mulay-mulay/playful imitation (not diminutive)
Nakakaghimo hin tigngaran an pagliwat nga tigdugtong nga C+uru- nga nagtutuflok hin butang
nga parupareho han gin-ngaranan ha ugat, ha mulay-mulay nga paagi. An C dinhi hini nga porma
amo an kopya han una nga mangarabay han ugat nga pulong. Aadi an pipira nga mga
pananglitan:
The reduplicative prefix C+uru- can form a noun that refers to something used like the
item named in the root, usually in a playful way. The C in this form refers to a copy of
the first consonant of the root word. Here are some examples:
(35) Root C-uru- + Root
sapátus 'shoes' surusapátus 'something used playfully as shoes'
kabayo 'horse' kurukabáyo 'something used as a horse', e.g., a broomstick,
ironing board, etc.
asáwa 'spouse' uruasáwa 'consort, playful possibly sexual companion'
lingkuran 'bench/chair' lurulingkuran 'something used as a bench or chair'
kutsara 'spoon' kurukutsara 'something used as a spoon'
baluto 'boat' burubaluto 'something used as a boat, e.g. paper boat'

4.2.4 -ay, Paguti/Diminutive
An tigdugtong nga –ay puyde makaporma hin tigngaran nga nangangahulogan guruguti o, diri
ungod nga bersyon han ugat nga pulong. Pananglitan:
The suffix -ay can form nouns that refer to smaller, or false versions of the root word.
For example:

18
Maras-baras is a Barangay in Tacloban City. The name is probably derived from another placename,
Baras. Presumably a group of people from Baras formed a new barangay which they decided to call "Maras-baras"
or "offshoot of Baras".

80. 80
(36) Root Root + -ay
sapátus 'shoes' sapatúsay 'baby shoes'
Sometimes C+uru- and -ay can be combined in the same word:
(37) Root C+uru- +Root + -ay
awto 'car' uruawtóhay 'something playfully used as a car.'
lamisa 'table' lurumisáhay 'improvised table'
kwarto 'room' kurukwartóhay 'improvised room'
planggana 'tub' puruplangganáhay 'improvised tub'
4.2.5 ka- Diri-konkreto nga kalidad/Abstract quality
Kaupod an mga tigtulidong ngan kahimtang nga tigpanhitabo, an tigdugtong nga ka- nakahimo
hin tigngaran nga nagtutudlok hin diri-konkreto nga kalidad nga iginpapadayag han ugat.
Pananglitan:
With some adjectives and stative verbs, the prefix ka- alone derives a noun that refers
to the abstract quality expressed by the root. For example:
(38) Root ka- + Root
húsay 'pretty' kahúsay 'prettiness'
úpay 'good' kaúpay 'goodness'
sakit 'illness' kasakít 'painfulness'
kápoy 'tired' kakápoy 'tiredness'
sína 'angry' kasína 'anger'
hádlok 'afraid' kahádlok 'fear'
subô 'sad' kasubô 'sadness'
sádya 'enjoy' kasádya 'enjoyment'
línaw 'calm/clear' kalínaw 'peace'
gútom 'hungry' kagútom 'hunger'
Kun igintatampo ini nga ka- han pagbalhin han duon, danay nagreresulta ini hin iba nga
kahulogan:
When this ka- is combined with prominence shift, a different meaning sometimes
results:
(39) ka- + Root ka- + Root + prominence shift
kasakit 'painfulness' kasákit 'suffering' (Prominence shifts left)
kaúpay 'goodness' kaupay 'healing' (Prominence shifts right)
kalísang 'panic' kalisáng 'panicky'
kahilápad 'wide' kahilapád 'width'
kadáko 'big; huge' kadakô 'size'

81. 81
kahilárom 'deep' kahilaróm 'depth'
Kun igindudugang ha tigpanhitabo nga ugat, an ka- may ada lain nga kahulogan, nga
matatawag KAUSA. Nakakaporma hin tangkay nga tigpanhitabo nga gios an ugat ini nga kagamit
han ka- basi mailadawan an katugbang/kaupod hito nga aktibidad, sugad ha (20):
When added to a verb root, the prefix ka- has a very different meaning, that can
be described as SOCIATIVE. This usage of ka- can form noun stems with activity roots to
describe a partner in that activity, as in (40):
(40) Root Noun Stem
sayaw 'dance' kasayaw 'dance partner'
sakay 'ride' kasakay 'fellow passenger'
úpod ‘accompany’ kaúpod ‘companion’
tampo ‘be with a group’ katampo ‘classmate’
abay ‘go by/go along’ kaabay ‘bride’s maid/fellow hiker/fellow traveler’
asdang ‘confront’ kaasdang ‘the person one is conversing with/sparring
partner’
away ‘fight’ kaaway ‘enemy/foe/rival’


4.2.6 pag- Pagtinagngaran han gios/ Action nominalizations
Gintulidong naton ha kapitolo 6 an pag- komo tigpnahitabo nga patangkay nga proseso nga may
kahulogan nga “batakan” “lipod-lipod.” Puyde gihapon magamit an pag- nga porma han
tigpanhitabo komo tigngaran. Kasagaran, an resulta nga tigngaran nanganaghulogan hin “an
pagbuhat han gios,” sugad hadi nga mga masunod:
In chapter 6 we describe pag- as a verb stem-forming process meaning "infinitive" or
"indirection." The pag- form of a verb can also function as a noun. In most cases, the
derived noun means something like 'the act of VERBing', as in the following:
(41) Root pag- + Root
abot 'to arrive' pag-abot 'arrival'
lakat 'to go/walk' paglakat 'departure'
lingkod 'to sit' paglingkod 'sitting'
basa 'to read' pagbasa 'reading'
surat 'to write' pagsurat 'writing'
baya 'to leave' pagbaya 'leaving, abandonment'
May may kaso nga ini nga pulong nga napoporma kaupod an pag- diri maikokonekta ha
ugat, kundi ha usa nga kaapi han gios. Talagsaon gud liwat ini nga mga pananlitan, ngan puyde
matawag komo iba la nga mga pulong:
In some cases, the word formed with pag- is not the act associated with the root,
but rather some participant in the act. These examples are relatively rare, and so may
be considered distinct lexical words:

82. 82
(42) Root pag- + Root
káon 'eat' pagkaon 'food' (something eaten)
múlay 'play' pagmulay 'game'/'act of playing a game'
4.2.7 kat- panahon/season for X
An tigdugtong nga kat- puyde nga bumutho ha bisan ano nga ugat basi magpakahulogan hin
panahon nga may kalabutan han ugat. An pipira nga mga pananglitan amo an:
The prefix kat- may occur on any root to refer to a season or time associated with the
root. Some common examples include:
(43) Root kat- +root
tanom 'to plant' kattanom 'season for planting'
áni 'to harvest (general)' kat-áni 'season for harvesting'
búnga 'to bear fruit' katbunga 'season for bearing fruit'
barî 'to cut (harvest) rice' katbarî 'season for harvesting rice'
hulat 'to wait' kathulat 'season for waiting'
Ini nga kataposan nga pananglitan, kathulat, diri gud ini nahigagamitan amo nga diri gud ini
nahibabatian ha ungod nga himangraw. Maano pa man, an kamatuuran nga posible ini nga
paulng nagpapakita nga produktibo ini nga morpolohikal nga proseso. Siguro bisan ano nga
tigpanhitabo puyde mahimo nga tigngaran nga may kahulogan nga “panahon hin/han pag-GIOS”
kun para ha tagyakan mahinungdanon ini nga konsepto.
The last example, kathulat, is not a very useful word so you probably will never hear it in
a real conversation. Nevertheless, the fact that it is a possible word shows that this
morphological process is very productive. Probably any verb root can be made into a
noun meaning "season for VERBING" if a speaker finds such a concept useful in a
conversation.

4.2.8 Infix -in-: ha pamaagi han TIGNGARAN/ the style of NOUN
May pipira nga gamit an tigdugtong nga -in- ha Waray. Usa hini an pagporma hin tigngaran nga
nangangahulogan “ha pamaagi” han usa nga butang. Aadi an pipira nga mga pananglitan:
The infix -in- has a number of uses in Waray. One of its uses is to form a noun that
means "the style/way of" something. Here are some examples:
(44) Noun Root Root + -in-
lagas 'older person' linágas 'the older people style/ways'
laúya 'boiled soup' linaúya 'boiled like soup'
amerikano 'American' Inamerikano 'the American way'
sabid 'one who acts senselessly' sinabid 'senselessness'
lurong 'crazy person' linurong 'way of a crazy person'/'crazy acts'

83. 83
4.2.9 Infix -in-: the result of VERB
Kun an -in- igindudugang ha tigpanhitabo nga ugat, nagpapadayag ini hin ginagawsan han gios
nga gintutulidong han ugat:
When -in- is added to a verb root, it tends to express the result of the act described by
the root:
(45) Verb Root Root + -in-
lábog 'to throw away' linábog 'cooked in a lábog way'
típa 'to disagree' tinípa 'result of juxtaposition of contrasting things'
tangkil 'to quilt' tinangkil 'quilted blanket'
4.2.10 Infix -in-: Binahin/ Divided into NUMBER
Kun igintatapo ha mga numero, nagpoporma an -in- pulong nga nangangahulogan “binahin
ngadto hin pira ka grupo subay han ginsisiring han ugat,” pananglitan:
When added to numbers, -in- forms a word that means "divided into the number of
groups described by the root," e.g.:
(46) Number Root Root + -in-
túlo 'three' tinúlo 'thirds/divided into thirds'
opat 'four' inopat 'fourths/divided into fourths'
líma 'five' liníma 'fifths/divided into fifths'
etc.
4.2.11 Suffix -ón: /Future patient noun
May mga ugat nga puyde matinagngaran pinaagi han nga -ón. An resulta hini nga proseso amo
an tigngaran nga "nakatalaan" nga magpailarom hin pagbabag-o hin kahimtang ha tidaraon nga
panahon. Puyde ini kitaon kumo pananglitan han tigdugtong nga –on nga nagpapadayag hin
patuha nga boses, waray matabo nga aspeto (kitaa an kapitulo 6), ngan duon han pagluwas patuo,
sumala han ginhingadayan ha section 4.2.1. Pero, may pipira nga mga rason basi naton masiring
nga lain gud la ini nga proseso hin pagtinagngaran. Aadi an pipira nga mga pananglitan:
Some verb and noun roots can be nominalized with the suffix -ón. The result of this
process is usually a noun that is "destined" to undergo a future change of state. This
may be considered an example of the transitive, irrealis verb suffix -on (see chapter #6),
plus rightward prominence variation, as discussed in section 4.2.1. However, there are
some reasons for saying this is a distinct nominalizing process. Here are some basic
examples:

84. 84
(47) Verb Root Root+-on+prominence shift
bayad 'to pay' bayarón 'thing to pay for'
kuhà 'to get/fetch' kuhaón 'something to get/fetch'
káon 'to eat' kaunón 'something to eat'
lakat 'to go/walk' lakatón 'a journey you need to go on'
palit 'to buy' palitón 'things to be bought'
tindog 'to stand/erect' tindúgon 'something to be erected'
Dida hini nga kataposan nga pananglitan, bumalhin an duon ngadto ha wala. An porma nga
tindugón usa nga tigpanhitabo nga nangangahulogan “ïgtitindog.” Dara nga an duon aadi na man
ha katapusan, basi ini mahimo nga tigngaran, kinahanglan nga ibalhin an duon ngadi ha wala,
uyon han lagda nga ginhingadayan ha (10) ha igbaw.
In the last example, prominence shifts to the left. The form tindugón is a verb form
meaning 'will erect (cause to stand)'. Since the prominence is already on the last
syllable of this word, in order to make it into a noun, prominence must shift to the left,
consistent with the rule stated in (30) above.
Samtang klaro an mga kahulogan ngan mga porma han tigpanhitabo nga tigdugtong nga
-on, ngan urupod hini an tigngaran nga tigdugtong nga -on, may ada purlominus uusa nga rason
basi masiring nga mag-iba ini nga mga morpema. An panguna nga rason ha kadiri pagsiring nga
an -on tinampo nga -on + pagbalhin han duon dara kay an mga tangkay nga diri nagamit hin -on
ha waray matabo nga paagi, nagamit han -ón nga gingamit ha pagtinagngaran. Kitaa an mga
masunod:
While it is clear that the meanings and forms of the verb suffix -on, and the noun suffix
‑ón are related, there is at least one reason for considering them to be separate
morphemes. The main reason for not saying that -ón is a combination of -on plus
prominence shift is that stems that never take -on in the irrealis modality do take the
nominalizer -ón. Consider the following:
(48) Root Irrealis form Future nominalization form
laba 'launder' labhan 'will launder (it)' labhón 'clothes to be laundered'
hugas 'wash (dishes) hugasan 'will wash (it)' hugasón 'dishes to be washed'
lakat 'go/walk' maglakat 'will go/walk' lakatón 'a journey to go on'

Paghag-id: Aadi an listahan han mga proseso ha pagliwan hin kategorya. Sarihi paghunahuna
hin damo nga mga pananglitan ha kada usa sumala han imo makakaya. Pilia an mga pananglitan
nga iba han mga pananglitan nga ginamit dinhi. Diri kinahanglan nga nabatian na an imo
pananglitan. Puyde an mga posible nga mga pulong—buot sidngon, puyde an mga pulong nga
posible mahibatian bisan diri ini hira ginagamit gud basi magin ordinaryo nga bokabularyo.
Exercise: Here is a list of category changing processes. Try to think of as many
examples as you can of each of these. Choose examples that are different from those
that appear in this section. Your examples do not have to be words you have actually

85. 85
heard. They can be possible words -- that is, they might be words you might
conceivably hear, even though they may not be useful enough to become ordinary
vocabulary.
Ugat/Root Nabag-o nga ugat/Altered Root
Prominence variation:
Reduplication:
C+uru-:
-ay:
ka-:
pag-:
kat-:
Infix -in- (no verb forms allowed! Only the category changing usages of -in- are acceptable).
-ón
4.3 Mga Taligngaran/Pronouns
Usa liwat nga tipo hin Taghinabi amo an mga TALIGNGARAN. Hagligot ini nga mga pulong nga
naghihinabi hin mga butang nga gin-ngaranan na ha entablado han diskurso. Pananglitan: an
nagyayakan ngan namamati ha mga himangraw baga ito hira hin aada ha entablado. Kun sugad,
diri na kinahanglan nga gamiton an bug-os nga hugpong hin tigngaran basi hira paghinabihan.
Ginagamitan na la ini hira han mga taligngaran sugad han ako, ikaw, kita, kami ngan kamo.
Another type of Referring Expression is PRONOUNS. These are short words that mention
things that are already on the discourse stage. For example, the speaker and hearer in
any conversation are always "on stage". Therefore, there is no need to use a whole
Noun Phrase to mention them. They are always referred to with pronouns such as ako,
ikaw, kita, kami, and kamo.
4.3.2 Personal nga mga Taligngaran/Personal pronouns
An masunod amo an taramdan han panguna nga mga taligngaran ha Waray. Dinhi hini
nga taramdan, “Naghihimangraw” naglalakip han tawo nga nagyayakan, ngan siguro upod an
iba. An “Kahimangraw” buot-sidngon an tawo kinaki-istorya. An “Ginhihimangrawan” amo an
tawo nga bisan hin-o nga gin-iistoryahan.
The following is a chart of the main pronouns of Waray. In this chart, "First
person" includes the person who is speaking, and perhaps others as well. "Second
person" means the person or people spoken to. "Third person" refers to anyone else.

86. 86
An mga taligngaran may ada mga porma, depende kun ano an ira tungdanan-- búod,
tumúha, o tangpi (kitaa ha Kapitolo #3). Kun duduha an hikikit-an ha usa nga kinaban, an aada
ha tuo han sip-ak (/) amo an porma nga ginagamit ha Norte.
Pronouns in Waray occur in different forms depending on whether they function
in the búod, tumúha, or tangpi role (see Chapter #3). When two forms appear in the
same square, the one on the right of the slash is the form used in Northern Samar.

Taramdan 4.2: Personal nga mga Taligngran ngan an ira mga porma
Table 4.2: Personal pronouns and their cases
Búod (Absolutive) Tumúha/Patag-adâ (Ergative/Genitive) Tangpi
(Oblique) Hangop
(short)
Gawasnon
(long)
Hangop
(short)
Gawasnon
post-posed.
Gawasnon
preposed
Naghihimangraw
(first person)
sg. -- ako =ko nákon ákon ákon/akô
inc. -- kita =ta náton áton áton/atô
excl. -- kami -- námon ámon ámon
Tampo
(composite)
1sg>2sg ta ikaw
1sg>2pl ta kamo
Kahimangraw
(second person)
sg. =ka ikaw =mo nímo ímo ímo
pl. -- kamo -- níyo íyo íyo
Ginhihimangrawan
(third person)
sg. -- hiya/siya -- níya íya íya
pl. -- hira/sira -- níra íra íra
Hinumdomi nga may ada mga taligngaran nga “pinahalipot” an porma, sugad man nga
may ada mga “hilaba” nga porm. An mga porma han taligngaran nga pinahaligot tinatawag nga
mga HANGOP. An mga hangop diri nakakaglugaring komo usa nga pulong, nga kinahanglan nira
pirmi sumarig ha pulong nga aada ha ira wala. Pananglitan, puyde naton batunon an pakiana nga:
"Hin-o an maaram han baton?" gamit an hilaba nga porma: “Ako!” Pero, diri naton puyde
magamit an pinahalipot nga porma nga hiya la: *Ko! Kun karuyag ta gamiton an pinahalipot nga
porma, kinahanglan ta iglakip an palarang: “Dara ko!” An pinahalipot nga taligngaran komo
búod o, tumúha nagsusunod han nauuna nga elemento ha klusa, ma-tigpanhitabo man o, diri ini
nga nauuna nga elemento (kita an mga pananglitan ha ubos).
Note that some of the pronoun categories have "short" forms, as well as the
normal "long" forms. The short forms are called ENCLITICS. The enclitics cannot stand on
their own as free words, but always lean on something to their left. For example, you
can answer a qustion like "Hin-o an nagdara han libro?" with a long pronoun: "Ako!"
However, you cannot use the short form by itself: *Ko! If you want to use a short form,
you need to include the predicate: "Dara ko!". Short pronouns referring to búod or
tumúha participants usually follow the first element of a clause, whether or not the first
element is a verb (see the examples below).
Aadi an pipira nga hul-os nga klusa nga may mga personal nga taligngaran:

87. 87
Here are some complete clauses with personal pronouns:
(49) a. Sugaton ko ikaw ha tindahan.
b. Siring niya . . .
c. Akon ini.
d. Iyo an balay.
e. Makuri ko hiya.
f. Hilom ko nga gintuok an basuni ha akon dughan.
g. Mahugaw an saruwal ko nga sul-ot kakulop.
h. Gutiay la an bisita ta kakulop.

Paghag-id/Exercise:
1. Igladawan an pagkakaiba han kahulogan ha butnga han taligngaran nga kita ngan kami.
Describe the difference in meaning between the pronouns kita and kami.
2. Igladawan an pagkakaiba han kahulogan ha butnga han taligngaran nga ako ngan
nakon. Describe the difference in meaning between ako and nákon.

3. Igladawan an pagkakaiba han kahulogan ha butnga hini duduha nga klusa:
Describe the difference in meaning between these pairs of clauses:
Lalambahon ko ikaw. vs. Lalambahon ta ikaw.
Higugmaon ko kamo vs. Higugmaon ta kamo.

4.3.3 Tagpakita nga mga Taligngaran/Demonstrative and Deictic Pronouns
Komo kadugangan ngadto han personal nga mga taligngaran (taligngaran nga kasagaran
ginagamit pagtudlok hin tawo), may ada gihapon iba pa nga tipo hin mga taligngaran. Una , ada
an TAGPAKITA NGA TALIGN GARAN. Puyde ini hira gamiton para maghinabi hin mga luagr,
butang o, tawo pero gawas han nagyayakan o, kahimangraw (buot-sidngon, an ginhihibihan an
gintutudlok hini). Ginlaladawan nira kun hain dapit an ginhihinabihan tikang ha nagyayakan
ngan kahimangraw. An ginhihinabihan puyde hirani ha nagyayakan ngan kahimangraw, kun
sugad an tagpakita nga taligngaran amo an ini. Kun ini hirani ha kahimangraw, pero hirayoay ha
nagyayakan, gagamiton an áda. Adi ginagamit kun an ginhihinabihan hirani ha nagyayakan, pero
hirayoay ha kahimangraw, ngan an áda ginagamit kun an ginhihinabihan hirayoay ha
nagyayakan ngan kahimangraw. Tanan nga mga porma han kahulogan han mga tagpakita nga
taligngaran hikakagian ha Taramdan #.#.
In addition to personal pronouns (pronouns used mostly to refer to people),
Waray also has several other types of pronouns. First there are DEMONSTRATIVE
PRONOUNS (or informally just "demonstratives"). These may be used to point to things or

88. 88
people, but not the speaker or the addressee (in other words, they refer to third persons
only). They normally describe where a referent is located in relation to the speaker and
the hearer. Most demonstrative pronouns have long and short (contracted) forms. In
Table #.#, the short forms are given in parentheses, with apostrophes standing for
dropped sounds. However, in most writing, the apostrophes are not used. The forms to
the right of the slash represent those likely to be found in Eastern Samar, Abuyog, and
Southern Leyte.
Usa pa gihapon nga klase hin taligngaran amo an TAGBILING NGA MGA TALIGNGARAN .
Parupareho ini han mga tigpakita nga taligngaran kay ginpapakahulugan ini hira subay han
lokasyon tikang han nagyayakan ngan kinakaistorya. May ada pipira nga tagbiling nga nakabase
gihapon ha pareho nga ugat han pipira mga mga tagpakita. Dara hini nga rason, aton uusahon ha
usa nga section an paghingaday hini nga duduha nga klase hin taligngaran. Pero, iba an tagbiling
ha tagpakita matungod nga an tagbiling naghihinabi hin lugar (sugad han here ngan there ha
Inenglis), ngan diri hin tawo o, mga butang. May ada duduha nga klase an tagbiling nga
taligngaran: an tinatawag nga A-NGA-MGA-PORMA and D-NGA-MGA-PORMA. Aton gihapon
paghihingadayan an iba-iba nga kagamit hini nga duha nga klase hin tagbiling ha unhan ha ubos.
An Table #.# nagpapakita han tagpakita ngan tagbiling nga mga taligngaran subay han ira mga
kahulugan:
Another type of pronoun is DEICTIC PRONOUNS (or informally just "deictics"). These
are similar to demonstrative pronouns because they are defined according to location in
relation to speaker and hearer. Some of the deictic pronouns are also based on the
same roots as demonstrative pronouns. For these reasons, we are discussing these two
types of pronouns in the same section. However, deictic pronouns are different from
demonstrative pronouns in that they refer to places (like here and there in English), and
not to people or things. There are two types of deictic pronouns, which are called A-
FORMS and D-FORMS. We will discuss the different usages of these two types further
below. Table 4.3 illustrates the demonstrative and deictic pronouns according to their
meanings:

89. 89
Table 4.3: Mga Porma han Tagpakita nga Taligngaran
Table 3.3: Forms of Demonstrative Pronouns and deictic pronouns
Demonstrative pronouns Deictic pronouns
Porma 
Distansya ↆ
Búod
(absolutive)
Tumúha/Patag-adâ
(ergative/genitive)
a- forms d- forms
Near the speaker and
addressee
ini (in') hini (hin') / sini (sin') áanhi dinhi
Away from the speaker,
Near the addressee
ito (it’)

híto (hit’) / sito áadi dídi
Near the speaker, away
from the addressee
adi (ad') hadi (had') / sadi (sad') áadà didà
Far from the speaker
and addressee
adto (at') hadto (hat') / sadto áadto didto

Tagpakita nga mga Taligngaran/Demonstrative Pronouns
Ginagamit an tagpakita nga taligngrana ha pagtudlok hin bisan ano nga
ginhihimangrawan, sugad hini nga mga masunod nga pananglitan:
Demonstrative pronouns can be used to refer directly to any third person
referent, as in the following examples:
(50) a. Ano ini? 'What is this?'
b. Dad-i ito! 'Give (me) that!'
c. Ginkaon hito an tinápay. 'That (one) ate the bread.'
d. Akon adi. 'This (away from hearer) is mine.'
e. Iniisa hini an isyu han identidad labi na
<in>RED1-isa
TR.R-INCOMP-raise DEMO1.ERG ABS issue GEN identity more COMP
han sinísiring nga social class.
<in>RED1-siring
GEN TR.R-INCOMP-say LK social class

'This raises the question of identity much more than what is called social class.’
f. Nakig-utan adto hin hinatokan nga dagmay.
'That (person) let us cook dagmay with coconut milk.’

90. 90
g. Gingurot gud hadto an liog. ‘That (person) indeed severed the head.’
h. Ginbungkag hito an balay . It wrecked the house.

Ha kadugangan, puyde liwat gamiton an mga taligngaran komo tigtulidong han mga
taghinabi (RE), sugad hadi nga mga pananglitan:
Additionally, demonstrative pronouns may be used as modifiers within
Referential Expressions, as in the following examples:
(51) a. Hin-o ini nga batà? 'Who is this child?'
b. Kadakò ito nga batà. 'That child is big.'
c. Ginkaon hini nga batà an tinápay. 'This child ate the bread.'
d. Humiling ako ha bintana pagkita kun hin-o adi nga magmamaupay ‘I peeped at the
window to see who is this (person) asking if somebody is home (knocking outside).’
e. An kahilarom han im’ samad sugad kahilarom hadi nga gabi. ‘The depth of your
wound was as deep as the depth of this night.’
f. Pakiana líwat an mga baton hito nga mga pakiana. ‘Another question is the answer to
those questions.’
g. Duro kakusog han bagyo; damo adto nga balay an nagkakaguba. ‘The typhoon was so
strong, many of those houses were destroyed.’
h. Golden Palace ngay-an an ngaran hadto nga ginkadtoan niya. ‘Golden Palace was the
name of that place where /she went.’

Danay liwat an taghigot nga nga pinapahalipot ngadto hin -n kun nasunod hin tagpakita
nga ginagamit komo tigtulidong:
Sometimes the linker nga reduces to -n when following demostratives used as
modifiers:
(52) a. Hin-o inin batà? 'Who is this child?'
b. Kadakò iton batà. 'That child is big.'
c. Ginkaon hinin batà an tinápay. 'This child ate the bread.'
d. Hi Paraon nasina hadton duha ka suruguon. ‘The pharaoh got angry at the two
servants.’
e. Nálunod adin akon kasingkasing ha pakimalooy ha imo. ‘This heart of mine
submerges in asking mercy from you.’
f. Ikaw an ginlalauman hadin akon gugma. ‘You are the hope of this love of mine.’

91. 91
h. Ano iton pagtatagoa hiton tai hiton uding? (What) is the reason behind why cat hides
its feces?
i. An inaalagdan la hini nga babayi adton mga gwapo. ‘This woman entertains only those
handsome.’
An buod nga tagpakita nga mga taligngaran puyde liwat gamiton komo taglarang basi
magpadayag hin lokasyon hin usa nga butang nga may kalabutan han tagyakan ngan
kahimangraw ha presente nga takna:
The absolutive demonstrative pronouns may function as predicates to express
the location of something in relation to speaker and hearer in the present moment:
(53) a. Ini an bata. 'This is the child. (close to speaker and hearer)'
b. Ito an imo bata. 'That is your child (away from speaker, close to hearer)'
c. Adi pa ako baga buhi pa nabantad pa . . .
'This is still me, somewhat alive, still moving . . .’
d. Adto na’n adlaw nagligidligid didto huhuron luyo han bukid.
'That is the sun bordering (the horizon), staying for the night behind the mountains.’


Puyde liwat gamiton an tagpakita nga mga taligngaran nga ini ngan ito komo taglarang
nga hilaw nga tigpanhitabo. Dinhi hini nga kaso, nagpapailarom hira hin pagliwat han una nga
laton (RED1) nga nagpapasabot hin nagpapadayon, temporary, diri tapos nga kahimtang:
The demonstrative pronouns ini and ito may also function as semi-verbal
predicates. In this case, they undergo first syllable reduplication (RED1) indicating an
ongoing, temporary, unfinished state:
(54) a. Íini an bata. 'Here is the child (close to speaker and hearer).'
RED1-ini
INCOMPL-DEMO1 ABS child
b. Íito an imo bata. 'There is your child (away from speaker, close to hearer).'
c. Íini hira Nanay. 'Mom and company are here (today).'
d. Íini an hingpit nga ak' kalipayan.
'My true joy is here (only for the moment).

Hini nga kagamit, maitatanding an tagpakita nga mga taligngaran ha tagbiling nga mga
taligngaran ha takna—an tagbiling nga mga taligngaran nagpapadayag hin permanente nga
kahimtang:

92. 92
In this function, the demonstrative pronouns contrast with the deictic pronouns in
time – the deictic pronouns expressing a more permanent state:
(55) a. Áanhi hira Nanay pati kabugtoan. 'Mother and my siblings are here (always
have been and always will be).'
b. Áadto an imo bata. 'There is your child' (always, far away,
probably invisible)
c. Áanhi an hingpit nga ak' kalipayan. 'My true joy is here (always has been and
always will be).'

Tigamni nga an tigpakita nga mga taligngaran adi ngan adto puyde liwat gamitan han
RED1 nga proseso, pero ha sugad hini nga sitwasyon, nagigin pareho hira ngadto han tagbiling
nga mga taligngaran áadi ngan áadto (kitaa an sunod nga section), ngan posible magmadaparap
an kahulugan:
Note that the demonstrative pronouns adi and adto may also take the RED1
process, but in that situation, they become identical to the deictic pronouns áadi and
áadto (see the next section), and so may be ambiguous:
(56) a. Áadi an bata. 'Here is the child (always or temporarily, near speaker, away
from hearer).'
b. Áadto an imo bata. 'There is your child (always or temporarily, far away, probably
invisible).'
Ha kataposan, ginagamit gihapon an mga tagpakita nga taligngaran ha pagtudlok han
mga ginhingadayan ha himangraw. Buot sidngon, nagtutudlok ini balik ngadto han una nga gin-
ngaranan dida han himangraw, waray kalabutan han ira lokasyon sumala han nagyayakan ngan
kahimangraw. Pananglitan, kitaa an kagamit han hiton ha (57)a, ngan ito ha (57)b ngan (57)e.
Finally, demonstrative pronouns are also used for "discourse reference." That is, they
refer back to items recently mentioned in the discourse, regardless of their location with respect
to speaker and hearer. For example, notice the use of hiton in example (57)a, and ito in example
(57)b and (57)e.
(57) a. Kay di na man hiya nakakalakat, kay ádi nadadat-ogan it iya tiil hiton bato.
b. Kay nakita nga nauro ito’n uding, kahuman nira uuro, ira ito gintatakpan.
c. Inin hi Dulay hitaas adto nga tawo.
d. Hadto kuno kay may ‘da hiton tungod hit’ gintulayan dida ha Bungsay, kay duduha
it’ tulay, ada ha Bungsay, kahuman, aadto pa harani na hit’ nakikita hit’ embarkadero,
usa nga tulay.
e. Asay nga ginkikit-an kuno didto ha Basey kay tan-aw man la ito kun aadto ka.
Paghag-id: An masunod nga mga ladawan nagpapakita han ginhihinabihan, an
nagyayakan ngan an kahimangraw. Ha kada ladawan, paghimo hin pahayag nga nagamit han igo
nga tagpakita nga taligngaran han ginhihinabihan.

93. 93
Exercise: The following pictures show a referent, a speaker and a hearer. For each
picture, make up a sentence using the correct demonstrative pronoun for the referent.





Paghag-id: Tikang han drama nga sinurat ni Norberto Romualdez Sr. an masunod nga kinudli
nga teksto. Basaha ini nga teksto ngan lidongi an tanan nga tagpakita nga taligngaran. Tudloka
kun ginamit ini komo lugaring nga taligngaran, komo tigtulidong ha sulod hin taghinabi o,
komo taglarang. Hinimo na an siyahan para ha iyo. Tigamni nga danay pinapahaligot an mga
tagpakita kun nasunod ini hin taghigot, e.g. ., ini nga  inin; ito nga  iton, etc.
Exercise: The following is an excerpt from a play by Norberto Romualdez Sr. Read this excerpt
and circle all the demonstrative pronouns. For each one, indicate whether it is used as an
independent Pronoun, as a Modifier within a Referring Phrase, or as a Predicate. The first one

94. 94
is done for you. Remember that demonstrative pronouns sometimes contract with the following
linker, e.g., ini nga  inin; ito nga  iton, etc.


Kinudli tikang ha /Excerpt from An Anak Han Manaranggot
ni/by Norberto Romualdez Sr.
. . .
PEDO: Ta, ta, mano Silok. Sugara na la. Maupod ako ha imo. (Ha kadam-an) Kakuri hinin boot
mangutang… danay an alo kaupod pagbayad. Modifier
SILOK: Iini an dalan; amo ini an tipakadtoha kanda Puring huron. Waray iba nga aragianan.
Hahani hira Puring pangangagi niyan nga kulop.
PEDO: Panmahuway daw kita anay, paghuhulathulaton ta’ hi Yayong. (Mamamaraka ha ligid ha
dalan) Baga binutlaw ako han baktas nga baga kita in nanhibitik nga mga abakwa pagharap
hini’n kabanwaan (Magpapaypay hit iya kalo)… Haromamay, tikang didto hadto’n auto nga aton
sinakyan nga nahulat didto ha kalsada… Kaduwas, mano Silok, gabay la kumapin hin duha ka
kilometro. Aada pa liwat it iito nga pungtod nga aton gintukod.
SILOK: Nag-inihap-ihap ka na liwat hiton mga kilometro. Pahuway, di ka man kaminero. Bakay
kay taga didi ha bungto, napakasawangnon ka na man la nga uraura. Ginol’an ka kay waray kita
pagsulsog han dalan basi waray makainaw han aton pagtipakanhi.
PEDO: Kundi, mano Silok, nasiring ka nga hi Puring naruruyag kan Yayong… bangin ito
pagkaunina diri umalagad pag-upod masugad la hin binandukan nga budlo, mapipirit kita
pagsapwat hito nga lahignit. Tiawon mo ito nga kaharayo nga pagpipinas-anan! Iito pa liwat in
pungtod nga tutukoron; may’ dara ngahaw maghihirok ha aton sugad hin binalay nga baktin. Diri
pa kita madangat ngadto hiton auto, hiaabotan na kita hiton mga kag-anak.

95. 95

4.4 Tagbiling nga mga taligngaran/Deictic pronouns
Parupareho an tagbiling nga mga taligngaran ha tagpakita nga mga taligngaran kay nakikita an
ira pagkakaiba hin kahulogan sumala han distansya han nagyayakan ngan kahimangraw, ngan
puyde liwat hira gamiton komo mga tigtulidong sugad man komo lugaring nga mga taligngaran.
Natutunga an tagbiling nga mga taligngaran ngadto han mga nagtitikang hin “a’ (o A-nga-mga-
porma) ngan “d” (o D-nga-mga-porma), sumala han iginpapakita ha Table #.# ha igbaw.
Deictic pronouns are similar to demonstrative pronouns because they are distinguished
according to distance from speaker and hearer, and they may be used as modifiers as
well as independent pronouns. The difference is that deictic pronouns normally refer to
places, and not to people or things. Deictic pronouns are divided between those that
begin with "a" (or "A- FORMS"), and those that begin with "d" (or "D- FORMS"), as indicated
in Table #.# above.
May ada tutulo nga panguna nga pagkakaiba ha butnga han A-nga-mga-porma ngan D-
nga-mga-porma han tagbiling nga mga taligngaran.
There are three main differences between a-form and d-form deictic pronouns.
1. Porma: Puyde bumutho an D-nga-mga-porma san-o o, katima han panguna nga
taglarang (pananglitan (36) ngan (37)). Kun may ada usa pa nga tigpanhitabo ha
klusa, an A-nga-mga-porma puyde la bumutho san-o han tigpanhitabo (pananglitan
(39)).
Form: D-forms may occur before or after a verbal Predicate (exs. (58) and
(59)). An a-forms alone may be the main Predicate of a clause (exs. (61)). If
there is another verb in the clause, the A-form may only appear before that
verb (exs. (62)).
2. Kahulogan: Ginagamit an D-nga-mga-porma para ha ungod ngan waray matabo nga
mga sitwasyon nga ginpaplastar komo hul-os (pananglitan (36) ngan (37)).
Ginagamit an A-nga-mga-porma ha ha ungod ngan waray katabo nga mga sitwasyon
pero diri pa hul-os (ha impormal nga himangraw: "present" o "future"; pananglitan
(61)).
Meaning: D-forms are used for real or unreal situations that are presented
as complete (exs. (58) and (59)). A-forms are used for real or unreal
situations that are incomplete (informally "present" or "future"; exs. (61)).
3. Gamit: Ginagamit la an D-nga-mga-porma ha mga klusa nga may tigpanhitabo,
samtang an A-nga-mga-porma ginagamit ha mga klusa nga may hilaw nga
taigpanhitabo upod na gihapon ha mga klusa nga may tigpahitabo. Puyde gumamit
hin pipira nga mga tigdugtong an D-nga-mga-porma (ex. (44). Kasagaran, ginagamit
ini hira komo katabang ha iab nga mga tigpanhitabo (ex. (36) ngan (37)). Hilaw nga
tigpahitabo an A-nga-mga-porma (ex. 38), ngan puyde gumamit han mga
tigpanhitabo nga tigdugtong kun gagamitan hira han patangkay nga tigdugtong nga

96. 96
ka- (ex.42)).
Use: D-forms are used in verbal clauses only, whereas a-forms are used in
semi-verbal as well as verbal clauses. D-forms may themselves take a
limited set of verbal inflections (exx. (60)). More commonly they are used as
adjuncts to other verbs (exx. (58) and (59)). A-forms are semi-verbal on their
own (exx. (61)), and may only take full verbal inflection with the addition of
the stem forming prefix ka- (exx. (65)).

Siyahan, aton paghihingadayan an kagamit han d-nga-mga-porma han tagpakita nga mga
taligngaran. Puyde ini hira unahan o sundan hin tigpanhitabo nga taglarang (kitaa an kapitolo 5)
para direkta nga magtudlok hin mga lugar.
First we will discuss the use of the d-form deictic pronouns. These may precede
or follow a verbal predicate (see chapter #5) to directly refer to places.
(58) Nagsusunod nga taligngaran nga d-nga-mga-porma/d- forms following a verbal
Predicate:
a. Nátrabáho hiya didto ha opisina. Completely in the past (real).
b. Nagtrabáho hiya didà kakulop. Completely in the past (real)
c. Mátrabáho hiya dinhi buwas. Completely in the future (unreal).
(59) Nag-uuna nga taligngaran nga d-nga-mga-porma/ d-forms preceding a verbal Predicate:
a. Didto níya pinalit an malita. Completely in the past (real).
b. Dinhi kumaturog hi Jose Rizal. Completely in the past (real).
c. Didi na la kaon. Completely in the future (unreal).
d. Didà ito ibutang. Completely in the future (unreal).
Panalagsa, puyde gihapon an d-nga-mga-porma han tagpakita nga taligngaran gumamit
hin pipira nga mga tigpanhitabo nga mga tigdugtong nga waray gindudugang nga patangkay:
Less commonly, d-form deictic pronouns may also take a limited number of
inflectional categories, without the addition of verbalizing morphology:
(60) a. Mádinhi la ako ha opisina.
b. Mádidà la ako ha Tacloban.
c. Tutulo nga kabayo an dididto han libong. 'Three horses were there in the yard.'
d. Nádidto hiya ha Bohol, pero waray na hiya didto. 'He was in Bohol, but he's not
there now.'
Nagagamit gihapon komo taglarang an a-nga-mga-porma han tagpakita nga taligngaran.
Ha sugad hini, nauuna ini hira san-o an tigpanhitabo. Naglaladawan gihapon hira hin diri
kompleto o, nagpapadayon nga mga sitwasyon, ha presente o matatabo pa la, pero diri ha natapos
nga mga sitwasyon, o hul-os nga hitabo:

97. 97
A-form deictic pronouns themselves function as Predicates. As such, they always
come before any other verbs. They also always describe incomplete, or continuing
situations, either in the present or future, but never complete or in the past:
(61) Ginagamit komo taglarang nga a-nga-mga-porma / a-forms functioning as the only
Predicate:
a. Áanhi ka buwas? Incomplete in the future.
b. Áadto hi Intoy. Incomplete in the present.
c. Áadà hiya.
d. Áadà hi Berto? (Talking from a distance). Incomplete in the present.
e. Áanhi hi Berto? (Standing at the door to the house.) Incomplete in the present.
f. Áadi hi Lillia. (Not where addressee is.)
g. Áadto hi Berto ha Bohol. Incomplete in the present.
h. Áanhi an hingpit nga ak’ kalipayan. ‘My true happiness is here.’
i. Áanhi hira nanay pati kabugtoan. ‘Nanay and siblings are here.’
j. Áada an akon tuna ha atubangan mo. ‘My land is there in front of you.’
(62) Sinusundan hin tigpanhitabo nga a-nga-mga porma / a- forms preceding a verb:
a. Áanhi hiya mátrabáho buwas. Incomplete in the future.
b. Áadto hiya náiskuyla ha Manila. Incomplete in the present.
c. Áadi ako natutok paghinangad ha imo. 'I am here staring looking up to you.'
Matatawag komo “hilaw nga tigpanhitabo” an a-nga-mga-porma han taligngaran ha rason
nga tagpakita an ira batakan nga ugat, kaupod an patangkay nga “RED1”. Patangkay nga
tigdugtong an RED1 nga detalyado nga ginhingadayan ha Kapitolo 5. Asya ini an pagliwat han
“siyahan nga CV,” ngan nagpapadayag hin diri kompleto nga hulagway. Buot sidngon, an mga
tigpanhitabo nga may ada mangarabay ngan tiringgan (CV) nga liniliwat nagpapasabot hin
sitwasyon nga gintikangan ngan nagpapadayon o, diri pa tapos. Puyde ini nagpapadayon nga
hitabo ha presente, o hitabo nga matatabo pa la. Aadi an pipira nga mga una nga mga
pananglitan:
A-form deictic pronouns can be considered "semi-verbs" because they are based
on demonstrative roots, plus the "RED1" stem-forming category. RED1 is a verbal stem-
forming category that is discussed in detail in chapter #6. It refers to "first CV
reduplication," and expresses INCOMPLETIVE ASPECT.
19
In other words, verbs in which the
consonant and vowel (CV) is copied (reduplicated) express situations that are
incomplete. They may be ongoing events in the present, or events that have not yet
begun (future). Here are some preliminary examples:

19
Recall that words written with a vowel symbol, a, i, e, o or u, actually begin with the glottal stop [Ɂ].
This is a consonant, just like any other. So, for example, the word written adà is phonetically [ˈɁadaɁ], with
CVCVC syllable pattern. First CV reduplication (RED1) copies the first CV, [Ɂa], lengthens the vowel, and attaches
it as a prefix. The result is phonetically [ɁaːˈɁadaɁ]. By the regular rules of Waray spelling, this word is written
áadà.

98. 98
(63) Full verbs with CV reduplication:
a. Nagkákaon kami. 'We are eating.'
b. Pápaliton ko an traysikol kan Romy. 'I will buy Romi's tricycle.'
(64) Semi-verbs with CV reduplication
a. Áadi hi Nanay. 'Nanay is here.' (near the speaker; far
from heaer)
b. Áanhi pamimiling hin pagkaon ini nga ayam. 'This dog is looking around here
for food.' (near
both speaker and hearer)
c. Áadto nanhihidasok ha higtaas nga posisyon an mga buaya ug sawa. ‘The crocodiles
and pythons are concentrated at the high positions (in the government).’ (far from both
speaker and hearer)
d. An nga tanan nga butang nga áanhi ha tuna mapatay. ‘All things that are here on earth
will die.’
Kun an a-nga-mga-porma han tagbiling inuunahan hin usa pa nga tigpanhitabo,
masisiring naton nga an diri hul-os nga aspeto nga kahulogan ha taligngaran “nasarang” ngadto
han usa pa nga tigpanhitabo (kitaa an mga pananglitan ha (39)). Buot sidngon, an ikaduha nga
tigpanhitabo NASARIG ha hilaw nga tigpanhitabo (nga tagbiling nga taligngaran) para han
pagpadayag han diri hul-os nga aspeto. An iba nga mga paglantaw nga mga impormasyon
(pagkatransitibo ngan paagi, kitaa an Kapitolo 5) direkta nga ginpapadayag ha nasarig nga
tigpanhitabo.
When an a-form deictic pronoun precedes another verb, we can say that the
incompletive aspect meaning inherent in the pronoun "spreads" to the other verb (see
the examples in (62) as well as (64)b and c). In other words, the second verb is
DEPENDENT on the semi-verbal deictic pronoun for expression of incompletive aspect.
Other inflectional information (transitivity and modality, see chapter #5) is expressed
directly on the dependent verb.
Kadugangan an patangkay nga tigdugtong nga ka-, an a-nga-porma nga ugat puyde
magpadayag hin hul-os nga tigpanhitabo komo taglarang nga nagpapahayag hin lokasyon o,
pagbalhin tipahirani o, tipahirayo han nagyayakan:
With the addition of the stem forming prefix ka-, a-form roots may express fully
verbal predicates that express location or movement toward or away from the speaker:
(65) a. Nákanhi hiya kanína. 'S/he was here a while ago.'
b. Napakanhi hiya ha akon. 'S/he came to me.'
c. Mákanhi man ngani anay hi Elias. 'To be sure, Elias is coming.'
d. San-o hiya nákanhi ha Kalibutan? 'When did s/he go to Kalibutan?'
e. Ta hala, kadtuon ta didto. 'Okay then, let's go there.'
f. Nagpakanhi an kabugtoan ni jose. 'Jose’s sibling came here.'
g. Ginkadto hiya ha hospital. 'S/he was brought to the hospital.'

99. 99

Sugad han mga ugat ha Waray, an tagbiling nga mga taligngaran puyde liwat gamiton
komo tigtulidong ha sulod hin mga taghinabi nga hugpulong. Pero, ini nga kagamit iba ini han
kagamit sumala han gintulidong nga kagamit ha tagpakita nga mga taligngaran nga ginladawan
karukanina. Puyde magladawan an tagbiling nga mga taligngaran han lugar kun diin an ulohan
han taghinabi nahamumutang,kaysa han direkta nga pagtudlok han ginhihinabihan. Pananglitan:
Like most roots in Waray, deictic pronouns may also function as modifiers within
Referring Phrases. However, this usage is very different than the similar use of
demonstrative pronouns described earlier. Deictic pronouns used as modifiers may
describe the place where the head of the Referring Phrase is located, rather than
referring directly to the referent. For example:
(66) a. an adto nga batà 'the child over there'
b. It’ aadi nga rumbay masilaw agi hit’ sirak. ‘This row here is blinding because of
(reflection from) the sun.’
c. San-o kita pangaon, kun matugot kamo hin bisan hin-o dida nga hadi, mag-iistorya
ako hin halipotay la ‘Before we eat, if you will allow me, whoever that king (lit: the king
there) would be, I will say something very briefly.’
Ha kataposan, natampo an a-nga-mga-porma kaupod an tigtugdong nga ng- basi
maporma an purlominus tulo nga pan-direksiyon nga tigtulidong. Aton la ini dinhi pinanlista
ngan naghatag hin mga pananglitan tikang ha corpus:
Finally, a-form deictic pronoun roots combine with a prefix ng- to form at least
three directional adverbs. Here we simply list these adverbs and give some examples
from the corpus:
(67) ngadâ direksyon tikadto han kahimangraw; tubtob/'direction toward hearer'; 'until':
a. Sugad hito an iya kabutangan ngada na han kadaraga. ‘That was her
condition/situation until she became a lady.’
b. Iginpadulot ini nga tratado dida han Setyembre o mga anyos na tikang
hadto ngada yana tuig. ‘This treaty was implemented last September, or years have
passed until this year.’
c. Gin-gisi-gisì hiya han buáya ngadà han íya kamatay.
'He was torn to pieces by a crocodile until he died.'
(68) a. Nakita ka hit’ kataw ngadi tawo daw ano ngadi isda. ‘You see a mermaid, you see
here (pointing the upperpart of the body) human being, here (pointing to the lower
part of the body) is fish.’
b. Dad-a hira ha gawas ngadi ha amon basi kami makakilala ha ira. ‘Bring them
outside, here with us, so we can recognize them.’
c. Ayaw la anay pag-uli ngadi Dulag. ‘Don’t come home, here in Dulag, for the mean
time.’

100. 100
(69) ngadto 'direction away from speaker and hearer'
a. Pagbaktas tikang ha iya balay ngadto ha merkado. ‘Walk from his/her house to the
market.’
b. An bata dumaop ngadto han nagtatraysikol. ‘The child went near the one who was
driving the tricycle.’
c. Nagsakay hiya hin dyip ngadto ha Tacloban. 'He took a jeep to Tacloban.'

Paghag-id: Hini nga masunod nga susumaton, pun-i an mga han tama nga porma hin tagpakita
nga taligngaran o, tagbiling nga taligngaran. Pipira hini ha ira mga tagbiling nga mga ugat nga
puyde mahimo nga tigtulidong hin direksyon:
Exercise: In the following short story, fill in the blanks with the correct form of a
demonstrative or deictic pronoun. Some of these will be deictic pronoun roots converted
into directional adverbs:
An Mananggiti Ngan An Bila, ni Norberto “Ta Nombing” Busa
_____ nga mananggiti _____ ha tabok han tubig an iya sanggotan. Ta, _____ man nga
buaya binuhi niya.
“Ta, Bila, dumako ka ngani, sarakyan ta ikaw _____ ha tabok.”
Ta, diri gud man naiha _____ an bila. Sinmiring dayon _____ nga manangggiti, “Bila kadia ako
kay mananggot ako ha tabok.”
Kada hiya han bawbaw, sakay _____ hiya. Pag-abot _____ ha tabok, mananggot _____ hiya.
Matawag liwat, “Bila, _____ na ako, kuhaa ako.” _____ na adi nga bila, ha pampang malutang,
sakyan niya.
Amo, pagkasunod nga adlaw, amo la gihap an iya binuhat, sanggot la gihap hiya _____,
tapos uli. Amo la gihap an iya sinasakyan, an bila.
An dako na an bila, inaabtan na _____ hin pag-ikaraon hin tawo.
Pagkaaga la sumiring an mananggete, hi kuan, Pedro, “Bila, lutaw na kay mananggot
ako, _____ ha tubig.”
Lutaw man gud ini nga bila. Sige, sakay na hiya. Pag-iarabot na nira _____ ha
sanggotan, han pangpang simnimang _____ nga bila _____ ha kalawdan.
“Bila! Kay ano ______ mo ako ha kalawdan?”
Kaonon ta ikaw kay an balos han maopay, maraot,” siring han buwaya.
Pakiana kita hadi nga lusong. “Lusong, ano ba it’ balos hit maopay?” Sinmiring dayon
an lusong, “Maraot.”
Siring dayon an buwaya, “Ano! Ano! Maraot daw ano, it’ balos hit’ maopay.”
Nga l’ong, “Han diri pa ako buho, sinirong ako han ak’ agaron, niyan han buho na ako,
iginpaanod ako.”
“Ano! Ano!” nasiring na an buwaya, “kaonon ta ikaw niyan.” Sigi an langoy han
buwaya.
“Adi hin nigo, pakiana liwat kita.”
_____ nga nigo, buho.
“Nigo, ano ba it’ balos hit’ maopay? Nga l’ong niya, “Maraot.”
Siring gud man han buwaya, “Ano, nakasabot ka na nga maraot it’ balos hit’ maopay?

101. 101
Kay han diri pa kuno hiya buho, hinimos hiya. Yana kuno nga buho na hiya, iginpapaanod hiya.
Niyan, kakaonon ta ikaw _____ ha kalawdan.”
“Ayaw gad ako pagkaona, bila, kay han gutiay ka pa gintimangno ta ikaw, tapos amo it’
igbabalos ha akon?”
“Kay amo. Maraot.”
“Ta, hala, pakiana kita. Adto _____ hin pangpang, _____ in’ mga amo. Amo, ano ba it’
balos hit’ maopay?”
“Isog-isog ngadi, kay waray ako pakabati.”
Isog-isog _____ an buwaya. “Napakiana ako ha iyo kun ano an balos han maopay?”
Siring han amo, “Durudus-og daw _____, kay waray ako pakadungog ha imo.”
Hala dus-og na liwat ngadto _____ nga buwaya ha may harani hit pangpang. “Amo, ano ba
it’ balos hit’ maopay?”
“Lurong ka, nga diri ka napitik _____.”
A, kay pumitik layon ngadto hi Pedro.
Agi daw, nasina daw ini nga buwaya. An gindinumotan an mga amo. Hi Pedro waray
pagdumti.
Mga sunod nga semana, nasing an bila, “Hikaptan ta gihapon ikaw.”
Kumadto ha pangpang han tubig, _____ han baga mumbon. _____ nga mga kaamoan,
natungtong ha may pangpang han tubig. Sumiring an baga mayor nira, hadto _____ hin baga
nagbubusag, _____ _____ hit pangpang hit tubig.
Ta, kahuman, “Patay gud ito,” simniring na man an iba nga amo,
“Ta hala, kadtuon ta _____.”
Amo, _____ na hira. Hesus! Patay gud man an mga buwaya.
“Ayaw la anay kamo pagdaop kay ginsasabotan kuno, basta kuno patay nga buwaya,
nakiwil-kiwil kuno it’ ikog.”
Pakiwil-kiwil dayon an ikog han buwaya.
Sinmiring dayon _____ nga mayor han amo nga, “Hoy, kakrida, kakrida, saka hit kahoy.”
Nga l’ong, “Kay buhi. Kay basta patay nadiri na makiwil-kiwil it’ ikog.”
Pero kay ginwawaysan hira. Waray pakasibad an buwaya kay ginpapakiwil-kiwil dayon
an ikog. Kakrida hira, kakrida hira _____ han igbaw han kahoy. _____ nga buwaya naghinay-
hinay paglugsong _____ han tubig, waray hiya pakakakuan, waray hiya makabulos han amo.
Ngan nagdidinumot hiya, lumugsong hiya _____ han tubig.

4.5 Tag-usisa nga mga taligngaran/Interrogative pronouns
Usa pa lliwat nga tipo hin taligngaran amo an tag-usisa nga mga taligngaran. Ginagamit ini hira
ha mga pakiana, ngan hin pipira nga pagbálay hin pahayag nga ginhinagdayan ha Kapitolo#.#.
Sugad han personal nga mga taligngaran, ngan tagpakita nga mga taligngaran, may ada gihapon
búod, ngan tangpi nga porma an mga tag-usisa nga taligngaran. May ada liwat hini tag-adâ nga
porma, (kan) kanay. Pero, waray tag-usisa nga taligngaran nga aada ha tumúha an porma. May
igo hini nga rason, kay kun napakiana kita bahin hin usa nga butang, syempre—mas interesado
kita hito nga butang, amo nga asya ini an búod han aton pakiana. An Taramdan #.#. nagpapakita
han mga tag-usisa nga taligngaran ngan han ira mga kahulogan. May pipira nga mga pananglitan
nga nagamit han tag-usisa nga taligngaran ha ubos. May kadugangan nga detalye bahin han
paggamit han tag-usisa nga taligngaran nga ighahatag ha Kapitolo#.

102. 102
Another type of pronoun is interrogative pronouns. These are used in questions, and certain
other constructions discussed in chapter #.# (clause combining). Table 4.4 displays all of the
basic interrogative pronouns according to their meanings. In addition to these root forms, many
interrogative pronouns also occur in SEMI-VERBAL forms. These are forms that refer to
directional actions, and take a few verbal inflections (usually intransitive na- and ma-), but
cannot be considered full verbs. Following table #, we will provide some simple and complex
examples from the corpus.

Table 4.4: Interrogative pronouns
Form Meaning
ano What? (non-human, general and búod form)
hin-o Who? (human, general and búod form)
nin-o Who? (human, tumúha form)
háin Where (at)? (a-form deictic)
diin Where (from)? (d-form deictic)
ngáin/káin Where to? (pronoun base/verb as base)
san-o When? (future situations)
kakan-o When? (past or present situations)
unan-o How?
Ano an pinaka-agsob gamiton nga pamakiana nga taligngaran. May kalabutan ha butang
o, diri-tawo nga taghinabi nga may búod nga tungdanan an baton ha pakiana nga napoporma han
ano:
The most common interrogative pronoun is ano. The answer to a question
formed with ano is usually a non-human Referring Expression in the búod role:
(70) Ano an palaman han waffle? ‘What is the filling of the waffle’
Baton/Ans: chocolate.
(71) Ano nga adlaw yana? ‘What day is today?’
Baton/Ans: Martes. ‘Tuesday.’
(72) Ano it’ iya kakantahon. ‘What is s/he going to sing?’
Baton/Ans: Let it go.
Diri kinahanglan hin mga panlantaw nga tigdugtong an ano basi magamit komo hul-os
nga tigpanhitabo:
The root ano needs no stem-forming affixation it order to be used as a full verb:

103. 103
(73) a. Nag-ano k'? 'What are you doing?'
b. Mag-áano daw la yanâ nga túig basì ak' mamay-adà?
'What will I do this year to earn money?'
c. Maáano daw la ako? 'What will happen to me?'
d. Gin-áano mo man ito nga batà? 'What are you doing to that child?'
May da gihapon idyomatiko nga kagamit han ano, kaupod an mga masunod:
There are also several idiomatic uses of ano, including the following:
(74) a. Ano ba? 'What did you say?'
b. Ano daw kun makákasakay kita hin dyip dáyon? 'I wonder if we can take (ride) a
jeep right away.'
c. Ano daw la . . .? 'What do you think . . .?' (From corpus: ha kinabuhi hiton tawo ano
daw la an angay nga magbag-o ug ano daw la an angay nga magpabilin?)
d. Ano pa? 'What else?'
e. Ano gud ‘Really, what is it?’
f. Ano man ‘So, what, now?’
g. Ano na? ‘what’s up?’
h. Ano ba 'O, come on?'
Parupareho ha ano an porma nga hin-o ngan nin-o labot la nga an taghinabi nagtutudlok
hin tawo komo baton ha hin-o ngan nin-o nga mga pakiana.
The forms hin-o and nin-o are similar to ano, except that the answer to a hin-o
and nin-o question is a Referring Expression referring to a human being. Hin-o
references humans in the búod role, while nin-o references humans in the tumúha role:
(75) a. Hin-o ngani an nag-giginuliat. 'Who was shouting?!'
baton/ans: Hiya. Or Hi (name of a person).
(76) b. Gintagan daw hiya nin-o? 'Who gave him something?'
baton/ans: Niya. Or baton/ans: Ni (name of person).
Komplikado an pamakiana nga taligngaran ha Waray labi na an may kalabutan han
espasyo. May ada pipira nga mga pamakiana nga taligngaran ngan hilaw nga tigpanhitabo nga
nakabase ha taligngaran nga ugat nga nagtutudlok hin lokasyon ngan direksiyon. Aadi an pipira
nga mga pananglitan.
Interrogative pronouns in Waray are especially elaborate in the dimension of
space. There are several interrogative pronouns and semi verbs based on pronoun
roots that refer to location and direction. Here are a few examples.
Hilaw nga tigpanhitabo an ugat nga -kain—nagamit ini hin tigpanhitabo nga mga
tigdugtong. Basi mabaton an pakiana gamit an -kain, gagamiton an patag-ada nga porma nga kan
+ gingarani o kanda + gingarani kun an baton usa nga ngaran hin tawo o, ha kun an baton ha
pakiana usa nga particular nga lugar. Pananglitan:

104. 104
The root -kain is semi-verbal – it always takes verbal affixes. To answer a
question with -kain, one has to use the genitive forms kan + proper name or kanda +
proper name if the answer is a person or, ha if the answer is a particular place. For
example:
(77) Q: Ikakain man ini nga 275 Billion? 'Where will this P275 billion go?'
A1: Kanda Marilou.
A2: Ha Samar…
(78) Ginkain mo an folder? 'Where did you put the folder.'
A1: Kan ma’am bag…
A2: Ha lamisa…

An ngain (nga usa nga porma han -kain) nagpapadayag hin pagkiwa tikang ha presente
nga posisyon o kabutang (kun hain an nagyayakan) ngadto ha iba nga lugar, samtang an diin
nagpapasabot hin lugar nga hirayo tikang ha kinamumutangan han nagyayakan ngan
kahimangraw:
Ngain (which may be considered a form of -kain) implies movement from the
present position or point (where the speaker is) to another, whereas diin implies a place
far from where the speaker and hearer are:
(79) Ngain man hiya sumingadto? ‘’Where did s/he go?’ (‘From here, where did s/he go?’)
Baton/Ans: Ha Norte. ‘To Northern (Samar).’
(80) Diin an seremonyas? ‘Where is the ceremony’. (the speaker assumes that the ceremony is
far from both speaker and hearer.)
Baton/Ans: Ha simbahan. ‘At the church.’
May duduha nga urupod ngan hilaw nga porma an ngain—an -hingain ngan -singain.
Ginagamit an -hingain para han waray-kinabuhi nga mga butang, ngan ginagamit an -singain ha
may-kinabuhi nga mga butang.
Ngain has two related semi-verbal forms, -hingain and -singain. The sub-form -
hingain is used for inanimate objects, and -singain is used with animate objects.
(81) a. Tapos, han mapasahe na kami; waray na an iparasahe namon; ambot daw la. nag-
disappear, nahingain daw la adto? ‘Then, when we are about to pay our fare; our
fare was gone I don’t know. It disappeared, (we wonder) where it went?
b. Nasingain imo Mano Wawa? ‘Where did your Mano Wawa go?’

Sugad han katugbang nga mga tagbiling nga taligngaran, nagtutudlok hin takna sugad
man lokasyon an hain ngan diin. Ginagamit an diin ha mga ungod nga natabo nga mga sitwasyon

105. 105
(naglabay o, presente), samtang an hain naghihinabi hin presente o tidaraon nga mga posibilidad.
Sumala han ginhingadayan ha igbaw, napakiana han “surok/tinikangan” an diin, samtang an hain
napakiana kun hain an butang o tawo. Pananglitan:
Like the corresponding deictic pronouns, hain and diin refer to time as well as
location. Diin is used for past or present real situations, whereas hain refers to present
or future possibilities. As mentioned above, diin normally asks for ‘the point of
origin/source’, whereas hain asks where a thing/person is. For example:
(82) a. Diin tikang ini nga mga bagay nga aada hini nga tawo? ‘Where did these things that
are with this man come from?’
b. Hain kuno iton nga lugar nga ak’ pagbibilngan? ‘Where, according to them, is that
place where will I search (for something)?’
c. Hain daw la kuno hi Arding? “Where is Arding, they say?”

Ini nga duha suok an relasyon kay puyde saliwanan han diin an hain ha pananglitan (62)b ha
igbaw nga may ada gutiay pero klaro nga pagkakaiba han kahulogan. Pero, diri puyde saliwanan
han hain an diin ha pananglitan (62)a, kay an (62)a naghihinabi hin ungod ngan naglabay na nga
hitabo ngan permi an hain napakiana hin presente nga kahimtang o lokasyon.
These two are closely related in that diin can replace hain in the example (82)b above
with a very slight but clear difference in meaning. However, hain cannot replace diin in
example (82)a, because (82)a refers to a past real event and hain always asks for a
present position or coordinate.
Pamakiana nga taligngaran an san-o ngan kakan-o nga nagpapakiana kun kakan-o natabo
an usa nga butang. Napakiana an san-o bahin hin butang nga matatabo pa la o tidaraon o, san-o
buhaton an usa nga butang, samtang an kakan-o napakiana bahin hin butang nga natabo na.
San-o and kakan-o are interrogative pronouns that ask when something
happens. San-o asks when in the future, or before doing something else, while kakan-o
asks when in the past.
(83) a. San-o an iyo karuyag ? ‘When do you want it?’
b. San-o an kirigta? ‘When is the meet-up?’
(84) kakan-o pa ito tumawag nga diri napakiana parti ha imo?
‘When did that person call who never asks about you?’
Hilaw nga ugat an unan-o, buot sidngon ‘how’ nga kasagaran nagamit han tigdugtong
nga pa- ngan ti- o, nga duha san-o ini magamit. Baryasyon la ini hira kay diri hira magkakaiba ha
kahulogan. Pananglitan:

106. 106
Unan-o, meaning 'how', is a semi-verbal root that normally takes the affixes pa-
and ti- or both before it can used. These are simply variations since they do not differ
semantically. For example:
(85) Patiunan-o man liwat makakaabot ngadto? ‘Also, how are we going to reach there?’
Posible nga baton/Possible answer: baktas ‘by walking’; jeep ‘by jeep’; sakayan/baluto
‘by bangka’; kalsada ‘by the main road’ etc.
(86) Paunan-o mahisisingit an mga suhestyon han iba pa nga mga ahensya ug
stakeholders? ‘How are the suggestions of other agncies and stakeholders be inserted?’
(87) Tiunan-o naton sinosolbar an tawhanon nga mga problema? ‘How do we solve the
problems of humanity?’

Puyde liwat magamit ha pipira nga pagtarutarampo hin mga klusa ini nga tanan mga
pamakiana nga taligngaran. Detalyado nga ginhingadayan ini ha kapitolo #. Dinhi, yano la kita
nga maghahatag hin lista han pipira nga mga pananglitan tikang ha corpus:
All interrogative pronouns can also be used in certain clause combining
constructions. This is discussed in more detail in chapter #. Here we will just list some
examples from the corpus:
(88) Kun kakan-o pa nagmingaw dida pa panamok. When (everything has gone) silent that was
the time (they) pester (others).
(89) Pinagpalakaton iton, para masabtan kun ano gud an ira birtud, kun ano it’ iya dangatan.
“He was made to venture on a journey, so we would know what really are their virtues,
what really are his fate.”
(90) Busa, mag-agma kamo kay diri kamo maaram kun san-o an pagbalik han agaron han
balay. ‘Therefore, be ready because we don’t know when is the lord of the house is coming
back.’
(91) Nagtikang ako kapausa kun paunan-o ngan diin niya gin uubos iton iya tuition.
‘I started to get curious on how and where s/he spend his/her money for tuition.’
(92) Ginbaligya han apoy ni Kelly an uma ngan waray na bisan kakan-o pa hiya kumita han
syudadnon nga lalaki. ‘Kelly’s gradparent sold the farm and s/he have not seen the man
from the city ever since.’
(93) Di nag-istorya hiya kun diin hiya tikang. “And then, he told us the story of where he came
from”

107. 107
Paghag-id: Ihatag an tama nga porma han tag-usisa nga taligngaran ha masunod nga mga
pahayag:
Exercise: Supply the correct forms of the interrogative pronouns in the following
sentences:
(94) a. ___ man nga paagi an ginagamit mo ha pagpapasarang han salapi ha kadam-an?
b. Kanugon! Pamati, hadto Lunes ___ nahinabo?
c. Sidnga ako daan kun ___ ka namon tatap-on?
d. Maaram ini hi Sumigin, amo nga pirmi niya gin-uupod hi Layong Oray bisan ___ hiya
makadto.
e. _______ ko daw la yana makukuha an kwarta kanda Nanay kay nagkalakat man hira,
buwas mabalik.
f. Waray na balud inin lawod ko ____ na an mga haplas mo?
g. Ambot kun ____ pa adto an iba nga stage shows.
h. ______ ini tikang.
i. _______ na an at mga saad nga deri kita magbubulag.

4.6 Mga Hugpulong-Tigngaran/Noun Phrases
An HUGPULONG -TIGNGARAN grupo hin mga pulong nga an tungdanan mag-ngaran,
magtudlok, o maghinabi hin mga kaapi ha entablado han diskurso. Kun sugad, pareho han
taligngaran, an mga Hugpulong-tigngaran usa nga tipo hin Taghinabi. Ha kamatuuran, masisiring
naton nga an taligngaran usa nga tipo hin hugpulong-tigngaran—usa ini nga hugpulong pero
uusa la nga pulong. Kaurugan nga mga hugpulong-tigngaran, may ada sobra usa nga pulong,
sugad han an bugto ni Rómy, an mahúsay nga daraga, etc. Dako an gamit han hugpulong-
tigngaran kay danay diri igo para mailad awan an tawo o butang nga gin-ngaranan. Kun aada ka
ha usa nga kalsada nga damo an balay, ngan karuyag naton magyakan bahin han usa ha ira, diri
igo nga masiring la kita nga “Naukoy hito nga balay an akon tito.” Kinahanglan naton itudlok o
igtulidong kun hain nga balay an aton ginhihimangrawan. Amo nga puyde kita sumiring
“Naukoy an akon tito ha green nga balay,” “Naukoy an akon tito ha dako nga balay,” o “Naukoy
an akon tito dida hito nga balay.” Ini nga urhi nga pananglitan kinahanglan kita gumamit han
kamot pagtudlok han balay nga aton karuyag pag-istoryahan. Dinhi hini nga section, aton
paghihimangrawan an iba-iba nga parti han hugpulong-tigngaran, upod an tig-asoy, pagmarka
han kadamo, mga tigtulidong, tigkantidad, mga tag-iya, mga tagpakita, tagtulidong nga mga
klusa, ngan ULOHAN han hugpulong-tigngaran.

108. 108
A NOUN PHRASE is a group of words that together accomplish the task of naming,
mentioning, or referring to participants on the discourse stage. Therefore, like pronouns,
Noun Phrases are a type of Referring Expression. In fact, we can say that a pronoun is
a type of Noun Phrase -- it is a phrase that consists of just one word. Most Noun
Phrases, however, consist of more than one word, like an bugto ni Rómy, an mahúsay
nga darága, etc. Noun Phrases are useful because sometimes just a name, a noun, or
a pronoun is not enough to describe the person or thing being mentioned. If you are
looking at a street with many houses, and want to say something about one of them, it
is not adequate to say "My uncle lives in the house." You need to distinguish which
house you are looking at. So you might say "My uncle lives in the green house," "my
uncle lives in the big hollow-block house," or "my uncle lives in that house." In the last
case, you may have to gesture toward the house you are intending to mention. In this
section, we will describe the various parts of a Noun Phrase, including tig-asoy, plural
marker, modifying words, quantifiers, possessors, demonstratives, modifying clauses,
and the HEAD of the Noun Phrase.
Para higamitan ha usa nga klusa, an Taghinabi (RE) kinahanglan may ada GRAMATIKA
NGA PAPEL hito dida nga klusa. Sumala han aton nakit-an ha mga taligngaran, may ada tutulo
nga batakan nga papel an kada Taghinabi. Amo ini an búod, tumúha, o tangpi. An búod asya an
Taghinabi nga nag-ngangaran han ginhihimangrawan nga asya liwat an pinaka-apektado han
sitwasyon o gios nga ginlaladawan. Kada kompleto nga klusa may ada búod nga klaro nga
gintutudlok o danay diri la gin-ngangaranan pero klarado ha konteksto. May mga klusa nga may
ada liwat tumúha, iba la liwat ini nga Taghinabi nga may ada ginbubuhat ngadto han búod. An
tumúha nga porma asya liwat an “tag-iya” ha sulod han hugpulong-tigngaran (kitaa an section
4.6.4 ha ubos). An tangpi amo an taghinabi nga naghahatag hin kadugangan nga impormasyon
bahin han ideya nga iginpapahayag ha klusa, pero diri gud ini kinahanglan para maintindihan
o,mahul-os an batakan nga ideya. An iba-iba nga porma han taligngaran naghahatag ha aton han
papel nga binubuhat nira (kitaa an taramdan #.# ha igbaw), Ha kaso han mga Hugpulong-
Tigngaran, an ira gramatika nga papel naipapakita pinaagi han mga kapinit nga tig-asoy
(pinahalipot komo T). An tig-asoy ngan han ulohan asya an kinahanglan ha usa nga hugpulong-
tigngaran. An iba nga parti puyde diri na—danay hira ada, danay waray. Ha formula nga ginhtag
ha (12), an mga elemento nga puyde waray nakabutang ha hil-ot ( ).
In order to function in a clause, any Referring Expression (abbreviated as RE)
must have a GRAMMATICAL ROLE in that clause. As we have seen for pronouns, there are
three basic grammatical roles that a Referring Expression may have. These are búod,
tumúha, or tangpi. We can think of the búod as a RE that mentions the referent that is
most affected by the situation or action being described. Every complete clause has a
búod, either overtly expressed or strongly implied. Some clauses also have a tumúha
which refers to a separate referent that does something to, on or toward the búod. The
tumúha form is also used to refer to a possessor within a Noun Phrase (see section
4.6.4 below). A tangpi refers to something that gives more information about the idea
being expressed in the clause, but is not really necessary for understanding the basic
idea. The different forms of the pronouns tell you which role any given pronoun may
have (see table #.# above). In the case of Noun Phrases, the grammatical role is
indicated by a small word called the tig-asoy (abbreviated as T). The tig-asoy and the
head are the only obligatory parts of a Noun Phrase. The other parts are optional -- they

109. 109
sometimes appear and sometimes do not. In the formula given in (95), the optional
elements are in parentheses.
(95) T (DEMO) (PL) (Q) (MOD1 LK) HEAD (LK MOD2)
An ulohan han hugpulong-tigngaran (NP) asya an panguna nga parti han hugpulong-
tigngaran, ngan an tig-asoy nagsusumat han papel o, tungdanan han NP ha kabug-osan nga
istruktura o, pahayag. Nagsusumat liwat ini kun an gintutudlok ha NP sayod o, diri sayod nga
butang. An mga gin-ngarani ngan taligngaran permi ini sayod nga ginhihimangrawan. An iba
nga mga tipo hin tigngaran puyde sayod o, diri sayod (kitaa ha ubos).
The head noun is the main part of the noun phrase, and the tig-asoy tells you
what the role of the NP is in the larger structure. It also indicates whether the phrase
refers to an something that is PERPETUAL or TEMPORARY. Mga gingaraní (personal names)
and pronouns are always perpetual. Other types of nouns phrases may be treated as
perpetual, or temporary depending on the intent of the speaker (see below).
Aadi an mga Hugpulong-Tigngaran nga may tig-asoy
Here are some Noun Phrases with pre-nominal particles (tig-asoy):
(96) a. hi Bertu Búod nga porma, gingarani (names are always perpetual)
b. an batà Búod nga porma, perpetual. A child the speaker knows, and will
always know.
c. it áyam Búod nga porma, temporary. A random dog that speaker has no
permanent knowledge of; "a dog", or "some dog" in English.
d. ni Bertu Tumúha nga porma, gingarani
e. ha batà Tangpi nga porma, lokatibo.
f. han batà Tumúha o, tangpi nga porma, permanent.
h. hin batà Tumúha o, tangpi nga porma, temporary.
etc.

110. 110
An Taramdan 4.5. nagpapakita han tanan nga tig-asoy sumala han ira mga kahulogan:
Table #4.5 shows all of the tig-asoy of Waray according to their meanings:

Taramdan 4.5: Mga tig-asoy nga nagmamarka han pangilal-an ngan mga tungdanan ha
klusa
Table 4.5.Pre-nominal particles marking permanence, salience, and grammatical roles in a
clause
Tungdanan/
Grammatical role

búod/
Absolutive
tumúha/
Ergative/genitive
tangpi/
oblique
Pangilal-an/
Permanence, or
salience
ↆ
yano
(Simple)
may-upod
(and company)
yano
(Simple)
may upod (and
company)
yano
(Simple)
may upod
(and co.)
gingaraní (pangilal-
an)/
personal names
20

(most permanent
and salient)
hi hira ni nira kan
21
kanda
kanunay /
permanent,
salient
an han ha
temporaryo /
temporary,
less salient
it’ hin






20
The tig-asoy hi may also be used with first or second person pronouns, when they are used as predicates.
See examples in Error! Reference source not found..
21
Kan and kanda may also be used for personal name genitive NPs (possessors) when they appear before
the Head noun, as in an kan Marilu bugas 'Marilu's rice,' or an kanda Nanay balay 'Nanay and family's house'. This
is a rather 'literary' usage, but is possible. The ordinary way of saying these would be an bugas ni Marilu, and an
balay ni Nanay.

111. 111
Paghag-id: An an pagkakaiba ha kahulogan ha masunod nga mga magpadis nga mga
klusa:
Exercise: What is the difference in meaning between the following pairs of
clauses:
1. a. Ginkaon ni Bertu an tinápay.
b. Ginkaon nira Bertu an tinápay.
2. a. Ginkaon ni Magi an tinápay.
b. Ginkaon ni Magi it’ tinápay.
3. a. Hatag ini nga relo han akon uyab.
b. Hatag ini nga relo hin akon uyab.
4. a. Kuhai mausa ka kilo an kan Marilou bugas.
b. Kuhai mausa ka kilo an kanda Marilou bugas.
5. a. Kuhit hit’ kan-on.
b. Kuhit hin kan-on.
6. a. Aadi kami kay kami it’ nanginginahanglan ha imo.
b. Aadi kami kay kami an nanginginahanglan ha imo.
7. a. It’ iya la ginpoproblema kun ano it’ kakaunon hit’ iya mga tawo niyan.
b. An iya la ginpoproblema kun ano an kakaunon han iya mga tawo niyan.
8. a. Hi Mary it’ akon padis.
b. Hi Mary an akon padis.
9. a. It’ naka-asawa kuno ha iya dida la hit’ ira harani.
b. An naka-asawa kuno ha iya dida la hit ira harani.
10. a. asya la ito it’ ak’ nadudunggan nga baga mga istorya.
b. asya la ito an ak’ nadudunggan nga baga mga istorya.

An may-upod nga porma han tig-asoy nga gingarani nagpapasabot nga an persona
gumios kaupod an iba nga tawo. Diri la ini nangangahulogan nga damo—an kadamo ha NP
ginpapahayag han kapinit nga mga (nga paghihingadayan ha ubos). Pero, a may-upod nga porma
nagtutudlok hin grupo hin tawo, an nangunguna ha ira asya an gin-ngangaranan ha NP, e.g., nira
Berto, kanda Rosi, etc. An mga porma nga nira ngan hira, puyde liwat gamiton komo
taligngaran (kitaa ha section #.# ha igbaw) nga waray bulag nga ulohan han NP. Ha sugad nga

112. 112
kaso, an ira la hini buot-ipasabot nga damo: Nagsasayaw hira.; Ginhatag nira an tinápay kan
Berto.
The may upod forms of the tig-asoy nga gingaraní mean that the person named
acts together with other people. It is not just plural -- plurality in Noun Phrases is
expressed by the particle mga discussed below. But the may upod forms refer to a
group of people, the leader of which is named in the head of the NP, e.g. nira Berto
'Berto and company', kanda Rosi 'to Rosy and company' etc. The forms nira and hira,
however, can also be used as pronouns (see section #.# above), without a separate
Head. In that case, they mean simple plural: Nagsasayaw hira 'They were dancing',
Ginhatag nira an tinápay kan Berto 'They gave the bread to Berto'.
Iginmamando an hi para han personal nga mga ngaran nga aada ha buod nga tungdanan,
e.g., hi Berto, hi Dadâ Mari. etc. Nabutho gihapon an hi ha unahan han personal nga ngaran kun
ginagamit ini komo taglarang. (kitaa chapter 5, section #.#).
Hi is obligatory for personal names in the búod role, e.g., hi Berto, hi Dadâ Mari.
etc. Hi may also precede the first person pronouns when they appear as predicates
(see chapter 5, section #.#).
(97) a. Q: Hin-o ngani an nag-giginuliat? A: Hi ako. (or just 'Ako!')
b. Hi ikaw an mamimiling ha bukad.
c. Hi kami an nagkasragbot nga maglungon ngan magkaada hin kasiguraduhan
nga hi kami gud unta magkadayon.
d. Hi kita an makagtipig tikang ha aton amay hin katulinan.
e. Diri masiring nga hi kamo it’ magpro-provide ha ira.
Maidlas an pagkakaiba han kahulogan ha butnga han an ngan it’, ngan nag-iiba-iba ha
kada kahan-ay han pahayag. Ginmamarkahan nira nga duha an búod, pero nagpapasabot hira hin
duha nga bayhon hin kahulogan---takna ngan pangilal-an. 1. Takna: ginagamit an an kun an
komentaryo bahin han búod ungod ha tanan nga oras, samtang an it’ nagpapasabot nga an
komentaryo bahin han búod tinuod la ha sulod hin limitado nga takna—kasagaran ha takna han
pagluwas. 2. Pangilal-an: ginagamit an an kun an buod usa nga piho nga butang nga
hinuhunahuna han tagyakan nga matutudlok han kahimanraw ngan baga importante ha tagyakan
ngan kahimangraw. An it’ ha luyo nga bahin, puyde magpasabot nga an buod usa nga butang nga
posible diri matudlok han kahimangraw. Diri gud tinatagan hin importansiya han nagyayakan
ngan kahimangraw ha buod.
The difference in meaning between an and it is subtle, and varies from
construction to construction. They both mark the búod, but they express two related
dimensions of meaning – time and salience. 1. Time: an tends to be used when the
comment about the búod is true at all times, whereas it indicates that the comment is
true for a particular or limited period of time---mostly at the moment of utterance. 2.
Salience: an tends to be used when the búod is something specific that the speaker
assumes the hearer can identify, and which is somehow important to both speaker and
hearer. It’, on the other hand, may indicate that the búod is something the hearer may or
may not need to identify. Speaker and hearer are probably less invested in the búod.

113. 113
For example:
(98) a. Hiya an akon uyab. 'S/he is my fiancé (in the past,today and in the future – I care
deeply about her/him)'
b. Hiya it’ akon uyab. 'S/he is currently my fiancé (not in the past; not in the future
– less serious relationship)'
(99) a. An makaabot ugsà han alas utso, tinátagan hin primyo.
'Whoever arrives before 8 will receive a prize.' (always true)

b. It’ makaabot ugsà hit alas utso, tinátagan hin primyo.
'Whoever arrives before 8 will receive a prize (limited to a particular time).
(100) a. Ano man an íya ginbíbiling? 'What's s/he looking for?' (speaker really cares about the
item sought)
b. Ano man it’ íya ginbíbiling? 'What's s/he looking for?' (casual question)
(101) a. Suling, lutóa an manok nga ákon ginpalit.
Suling, cook the chicken that I bought (specific chicken intended).

b. Suling, may adà duha nga manok ha kusinà. Lutóa it’ usa.
Suling, there are two chickens in the kitchen. Cook one of them (it doesn't matter which
one).
(102) a. Iya ginbalighot an mga itum nga pisi ngan hinikas niya an iya pukot.
'S/he tied the black rope and pulled the fish net.'
b. *Iya ginbalighot it’ mga itum nga pisi ngan hinikas niya it’ iya pukot. (awkward)
(103) a. An baras ha baybayon mahumok pa dara han hitaas pa nga dagat. (always)
'The sand on the shore is still soft because of the sea that is still high.'
b. It’ baras ha baybayon mahumok pa dara han hitaas pa nga dagat. (for now)
(104) a. Diri an dupa o an biksal o an metros an maaram han sukol han hirayo o hirani. (always)
'It is not the armspan or a step or the measuring tape that knows the measure of far or
near.'
b. Diri it’ dupa o an biksal o it’ metros it’ maaram han sukol han hirayo o hirani. (for now).
(105) a. An Ginoo an naghimo hini. (always) 'The Lord made this.'
b. It’ Ginoo it’ naghimo hini. (for now) 'The lord made this.' (some thing/s
nearby)
(106) a. Ini nga sakit hini nga hadi waray iba nga makatambal kun diri it’ gatas hit’ leon. (for
now)
'This malady of the king has no other cure but the lion’s milk.'

114. 114
b. Ini nga sakit hini nga hadi waray iba nga makatambal kun diri an gatas han
leon. (always)

An tig-asoy nga it’ nga nagmamarka han buod, waray duda nga pinahalipot nga porma
han tagpakita nga ito 'that' (hirani ha nagyayakan). Pero, masukot ini gamiton komo tig-asoy nga
an iya kahulogan nababag-o ngadto hin an buod temporaryo, diri importante, kompara han buod
nga nagamit han an. Naglalakip la gihapon hin “hirani ha kahimangraw” nga kahulogan an it’
pero diri na ini an panguna nga kahulogan kun gingamit komo tig-asoy.
The form it’ as a tig-asoy marking the búod is undoubtedly a shortened form of
the demonstrative ito 'that' (near hearer). However it is used so often as a tig-asoy that
its meaning is changing to simply mean the búod is a little less permanent, less
significant, than the same búod with an. It’ still includes the sense of nearness to
hearer, but that is no longer the primary meaning of it’, when used as a tig-asoy.
Ginhingadayan naton kanina nga an kada hugpulong-tigngaran (NP) nga aktwal nga
gingamit ha diskurso may ada tig-asoy. Tuod ngan diri tuod ini nga pahayag. Ha kamatuuran,
gintatanggal an mga tig-asoy kun naghihiruhimangraw. Pero, bisan kun gintatanggal hira, an
nagyayakan maaram gud permi kun ano an kaangayan nga porma. Kun sugad, klaro nga
importante nga parti han gramatika an mga tig-asoy, bisan hira danay diri ginagamit basi
mapaharuhaligot an pagpadayag.
We mentioned earlier that every Noun Phrase used in actual discourse has a tig-
asoy. This statement is both true and not true. In fact, the tig-asoy are often omitted in
conversation. However, even when they are omitted, speakers can always figure out
what the appropriate form would be. Therefore, it is clear that the tig-asoy are an
important part of the grammar, even though they are sometimes left out just to make the
expression shorter.

Paghag-id: Aadi an pipira nga mga klusa nga kun diin kinuhaan hin tig-asoy. Isurat an
posible tama nga porma ha kada linya nga igin-alotaga:
Exercise: Here are some clauses with tig-asoy left out. Write a possible correct form in
each space provided:
a. Ginsabragan ba hiya ____ baras.
b. Baga ak’ ____ ginlumay.
c. Kay natuo man gihap ito ha amon ___ sugad hito.
d. Didto kita _____ Lugaw.
e. Nakada na _____ lamisa.

115. 115

Paghag-id: Igladawan an pagkakaiba han kahulogan han kada magpadis nga mga
pahayag:
Exercise: Describe the difference in meaning between the two sentences of
each pair:
1. a. Hin-o man an nagbabantay hin balay?
b. Hin-o man an nagbabantay hit’ balay?

2. a. Hiya it’ ak’ tatay. ‘This is my father’?
b.Hiya an ak’ tatay. ‘He is my father.’?

3. a. Tago hin lamisa. ‘Hide a table’?
b. Tago ha lamisa. ‘Hide on/under the table’?

4. a. Nasunugan hi Lydia.
b. Nasunugan hira Lydia.

5. a. Gindara ni Bino an bisikleta.
b. Gindara nira Bimo an bisikleta.

Komo kadugangan ngadto han iginmamando nga tig-asoy ngan ulohan, an hugpulong
nga tigngaran (NP) puyde magkaada hin damo pa nga parti, pero diri ini iginmamando. Upod ini
dinhi an tag-tig-ob nga marka, mga, mga tigtulidong, tagkantidad, mga patag-iya, ngan bisan
bug-os nga klusa. Aton paghihingadayan ini nga mga optional nga mga parti han klusa dinhi hini
nga masuod nga mga subsection.
In addition to the required tig-asoy and head noun, a noun phrase may contain
one or more optional parts. These include the collectivity marker, mga, modifying words,
quantifying words, possessors, and even whole clauses. In the following subsections we
will discuss each of these optional parts of a Noun Phrase.

4.6.1 Mga Pulong ha Pagtulidong han Kinaiya han Ulohan/ Words
Used to Describe Properties of the Head
Kada linggwahe may ada mga pulong para mailadawan an kinaiya han mga butang,
sugad han kolor, kadako, balor ngan iba pa nga pangilal-an. Ini nga mga pulong danay
gintatawag nga mga TIGTULIDONG (MOD). Waray may mga ugat nga pulong nga unob gud nga
naghihingaday hin kinaiya nga mga konsepto. Upod ini dinhi an halaba, dako, lidong, mahal, itom,
busag, guti, and halarom. May iba nga mga ugat, para magamit komo tigtulidong, kinahanglan
kab-iyan hin tigdugtong nga ma-. Pananglitan:

116. 116
Every language has words that describe properties of things, such as color, size,
value, and other dimensions. These words are sometimes called ADJECTIVES. In Waray,
there are a few root words that inherently refer to properties. These include halaba,
bakod, dako, lidong, mahal, itom, busag, guti, and halarom. Other root words can also
function to describe properties, but they usually require the prefix ma-. For example:





Ugat/ Kinaiya/
(107) Root word English Property concept word English
húsay 'to be cute' mahúsay 'beautiful'
asin 'salt' masin ‘salty’
sirom 'darkness' masirom ‘dark’
laksi 'to hurry' malaksi ‘fast’
aringasa maaringasa ‘noisy'
hagkot 'to (be) cool' mahagkot ‘cold’
tádong 'to align' matádong 'straight'
lisbot 'deceit/deceive' malisbot 'deceitful'
yáang-yaang 'to make fun of' mayáang-yaang 'flippant'
sakit 'be sick' masakit 'sick'
Ini nga mga pulong nagagamit komo tigtulidong ha bisan hain nga posisyon han
tigtulidoong (MOD) dida han subaran nga ginhatag ha #. May posibilidad nga an hilaba nga mga
tigtulidong, labi an an tigtuliong nga nasasakop hin klusa (kitaa an section 5.3.2), nga maibutang
ha ikaduha nga posisyon han tigtulidong, sunod dayon han tigngaran. Aadi an pipira nga mga
panglitan han Hugpulong-Tigngaran nga may yano nga mga tigtulidong:
These words may function as modifiers in either of the two MOD positions in the
NP template given in #. There is a tendency for longer modifiers, especially modifiers
based on Clauses (see section 4.6.2), to occur in the second MOD position, after the
Head noun. Here are some examples of Noun Phrases with simple modifiers:
(108) Maasin nga dágat 'salty sea'
Malaksi nga sarakyan 'fast car’
Mahamot nga bukad 'fragrant flower'
Maaringása nga batà 'noisy child'
Matambok nga tanom 'healthy plant'
Malidong nga úlo ‘round head’
An mga tigtulidong puyde liwat magamit komo taglarang. Paghihingadayan ta ini ha
section#.# ha ubos.

117. 117
The property concept words can also be used as predicates. These will be
discussed in section #.# below.

Paghag-id: Lidongi an tigtulidoong ha masuod nga mga pananglitan:
Exercise: Circle the modifiers in the following examples:
Mahayag nga bulan ‘bright moon’
Halaba nga kutay ‘long clothes line’
Busag nga bado ‘white dress’
Halarom nga salog ‘deep river’
Mahulos nga panyo ‘wet handkerchief’
Maaslom nga santol ‘sour santol’
Masakit nga hinumduman ‘painful memory’
Mayaang-yaang nga bata ‘taunting child’




4.6.2 Pagtulidong han mga klusa/Modifying clauses
Sumala han ginhingadayan ha igbaw, an mga tigtulidong puyde ibutang katima han
ulohan, sugad pananglitan hadi nga masunod:
As discussed above, Modifying elements may occur after the Head, such as in
the following:
(109) a. an babayi nga naghúhugas
b. an lalaki nga nagsasaka
c. an lagas nga namatay
d. an batà nga malaksi
Karuyag-sidngon, an tigtulidong nga pulong sugad han naghúhugas halipot nga porma
hin klusa, sugad han Naghúhugas an babayi hin isda ‘The woman is washing/cleaning the fish.’
Ngan danay liwat an iba nga mga elemento ha klusa nabutho, sugad hadi nga mga masunod:
In some sense, a Modifying word like naghúhugas is a short form of a clause, like
Naghúhugas an babayi hin isda. And sometimes other clause elements can appear, as
in the following:

118. 118
(110) a. . . . an babay nga nagdádara hin pagkaon kada adlaw . . . ‘the woman who brings food
every day’
b. . . . an balay nga gintukod ni Tatay . . . ‘the house that tatay built’
c. . . . an bungto nga akon natawhan . . . ‘the town where I was born’
d. . . . an mga bunay nga ginlumluman han ugang… ‘the egg brooded by the hen’
e. . . . an kwarto nga ginkaturugan han duha nga táwo… ‘the room where the two persons
slept’
d. . . . an átop nga bag-o pa la nga nahíhimo… ‘the newly built roof’

Paghag-id: Bagisi an Ulohan, ngan lidongi an Tigtulidong ha kada Hugpong-Tigngaran ha
masunod nga mga pahayag:
Exercise: Underline the Heads, and circle the Modifying clauses in each Noun Phrase
in the following sentences. The first one is done for you:
1. Ginkuha han tátay an íya anak nga naeskwela ha Kapangian.
2. Napusâ na an mga búnay nga ginlúlumluman han ámon úgang.
3. Ginpalid an sinampay nga ginlabhan ni Nánay.
4. Makadamo na maúwat hi Lola hin mga táwo nga nagsusudoy hin mga alahas.
5. Ginlabhan ni Kuya an ákon bádo nga susul-uton búwas.

4.6.3 Mga Pulong ha Pag-ihap han Kadamo han Ulohan/Words Used
to Quantify the Head
An Hugpulong-Tigngaran (NP) puyde magtudlok hin usa o damo nga mga butang. Kun
importante nga igyakan nga damo nga butang an ginhihimangrawan, an pulong nga mga an
ginagamit kataliwan han tig-asoy. Kun waray ini nga mga, nangangahulogan nga uusa la an
ginhihinabihan han NP. An mga ihap ngan iba pa nga pulong hin kantidad puyde liwat magamit
pagpasabot nga damo nga butang an ginhihimangrawan. Dara hini nga rason, diri na ginagamit
an mga kun may ginagamit na nga numero o, kantidad sugad han usa, duha, lima, dakô,
kasagáran etc. Pero, puyde liwat gamiton an mga nga may lakip nga ihap. Hini dinhi nga kaso,
nagpapasabot ini hin pagbana-bana. May mga tulo ka kilo. Kun an kagamit han mga basi
magbana-bana, puyde na diri paghinabihan an ulohan nga tigngaran, mga tulo, mga lima, etc. An
masunod nga mga pahayag may ada Hugpulong-Tigngaran (NP) nga may tagmarka han kadamo,
tigkantidad, ngan mga ihap:
A Noun Phrase may refer to one thing or to many things. If it is important to specify that
more than one thing is being mentioned (damo, or plural), the little word mga may
appear right after the tig-asoy. Numbers and other quantifying words can also indicate
that a Noun Phrase refers to many things. For this reason, the marker mga is not
needed when a number or a quantifier like usa, duha, lima, dakô, kasagáran etc.,
appear. However, mga may be used with a number. In this case it expresses the idea of
'approximately'. May mga tulo ka kilo. When mga means "approximately", it is very

119. 119
common to just omit the Head noun, mga tulo, mga lima, etc. The following are some
sentences with NPs that contain the plural marker, quantifiers, and numbers:
(111) a. Bangin mga duha o, tulo pa ka semana ugsa kami makapanagat.
b. Kaurog han mga empleyado aada ha gobyerno o ha bangko.
c. Ngan an kasagaran nga baton nga akon nakukuha amo la gihapon
d. Kun aanhi dinhi doktor an katunga hinin akon kasingkasing, an lingit aadto ha Tsina
upod han kasundalohan nga igindadaganas tikadto ha salog han Yangtze.
e. Tagi ako hin iyo pagtugot nga makakuha ako hin gutiay nga tubig.
The quantifiers are: damò 'many', sobra 'too many', damolaay 'quite a number',
katunga 'majority' (n.), kadam-an 'multitude'/'crowd' (n.), kasagaran ?, agsob 'frequently'
(adv.), sukot 'often' (adv.), gutî 'small' (adj.), 'few' (quant.), gutiay, dakò 'much', and
dakolaay 'quite a bit.'
(112) a. Niyan han baga dakolaay na ini nga bata ginhihimo nga uayagan hinin kabataan kay diri
man hitso.
b. May ada man liwat nasiring maupay na kuno an amon kabutang kay may ada
na dakolaay na tindahan may ada mga baboy ngan ako in nakaka iskwela hin maupay-
makuri gud makuntento it tawo.
c. Mama pero siguro katunganala ada it rai pa nagbayad kay han una na katitirok pag
yakan na bayad baga damulaay naman an nagbayad.
d. Inin sugad hini nga libangan nagdadabi pirmi hin damo nga tawomayda ha musika ha
mga sul-ot han mga magmurulay ha suga ha props ug iba pa
e. An nasabi nga siday sinurat ni filomeno singson usa nga abogado nga nakasurat
hin damo nga siday ha waray ngan espanyol dida han s
f. Nanumduman liwat niya an iya katunga nga lawas nga iya gintago ha luyo han puno
han lubi antis hiya naglupad-lupad
g. Samtang nagtitikaguti an kadam-an nga tawo ngan kataposan nga pagtinuok an ak mga
bata dada ngan karapigan o mga urupod nasingadto ha atubangan ngan gin libutan an
lungon han ak apoy nga babayi
h. Ngan an kasagaran nga baton nga akon nakukuha amo la gihapon

120. 120
Paghag-id: Lidongi an tigkantidad, ngan bagisi an mga ihap ha masunod nga mga
hugpulong-tigngaran:
Exercise: Circle the quantifiers, and underline the numbers in the Noun Phrases
below:
1. Usa nga estudyante nagderetso pagpalit hin usa ka dama nga tuba.
2. Pito an iya ginpapalit nga pusô.
3. An reports nasugad nga an opisyal nga nagkamatay tungod san krisis-politika harani
na sayo kagatos ngan yaon sobra yukot nga nasamaran.
4. Dako an aton pagtuo nga inenglis la o, Tagalog la nga pinulongan an linggwahe nga
may kinaadman ug angay nga dinhi la hini nga mga pinulongan hunahunaon naton an
mga solusyon.
5. Dida ngay-an ini pakalukot nga karabaw ha tungod han dako nga sanga nga haponan
han kamanokan
May ada mga pito nga tipo hin mga ihap ha Waray. An una amo an REGULAR NGA IHAP
asya ini an ginagamit pag-ihap. May duduha nga kabutang an regular nga kaihap ha Waray—an
binisaya, usa, duha, tulo, etc. ngan han Kinatsila sugad han una, dos, tres, etc. An binisaya nga
kaihap ginagamit ha talagudti nga irihapon usa, duha, tulo tubtob napulo, samtang an nakabase
ha Kinatsila ginagamit ha mas durudamo o, durudako nga irihapon (tikang 11 paigbaw), pag-
ihap hin kwarta, ngan oras ala una, alas dos, etc.).
There are at least seven types of numbers in Waray. First there are the CARDINAL
numbers. These are the ones used in counting. There are two sets of cardinal numbers
in Waray – the indigenous Waray numbers, usa, duha, tulo, etc. and the Spanish-based
numbers una, dos, tres, etc. The Waray cardinal numbers are used mostly for counting
small numbers like usa, duha, tulo up to napulo, while the Spanish-based numbers are
used for larger numbers (from 11 and up), counting money, and clock time (ala una,
alas dos, etc.).
Komo kadugangan ha regular nga ihap, may ada pa pipira nga tipo hin numero, nga amo
an masunod:
In addition to these cardinal numbers, there are also several types of derived
numbers, as follows:
KASUSRUNOD NGA IHAP nagpapadayag han pagkasunod-sunod han mga butang ha usa nga
serye, siyáhan (or una), 'first' (archaic siyápa), ikadúha, 'second', ikatúlo 'third', ikaúpat 'fourth',
etc.
ORDINAL NUMBERS express the order of items in a series, siyáhan (or una), 'first'
(archaic siyápa), ikadúha, 'second', ikatúlo 'third', ikaúpat 'fourth', etc.
KAMALON NGA IHAP nagsusmat han ginbatag-batag nga mga butang: Tag-usa, 'one each´
tag-duha, 'two each´ tag-tulo 'three each', etc. Kasagaran ginagamit ini nga porma kun presyo an
ginhihingadayan, basi igtulidong an balor han usa nga baligya. Dinhi hini, an Kinatsila nga

121. 121
kaihap an ginagamit, kay asya gud ini kaihap nga ginagamit kun kwarta an gin-iistoryahan: tag-
singko 'five pesos each', tag-dyes 'ten pesos each', tag-binti, etc.
DISTRIBUTIVE NUMBERS express the idea of groups of items: Tag-usa, 'one each´
tag-duha, 'two each´ tag-tulo 'three each', etc. It is common to use this form with money,
to describe the cost of individual items. In that case the Spanish based numbers are
used, since they are the ones used for money: tag-singko 'five pesos each', tag-dyes
'ten pesos each', tag-binti, etc.
Usa liwat nga tipo hin kamalon nga ihap nagtutudlok hin mga baligya nga butang nga
hinugpong nga ginbatag-batag: duha-singko, 'two for five pesos', tulo-dyes, ‘three for ten pesos’
etc.
Usa-usa ‘one item for each set,’ duha-duha ‘two items for each set,’ ‘tulo-tulo ‘three
items for each set’
Another type of distributive number mentions price of items that were put
together: duha-singko, ‘two for five pesos,’ tulo-dyes, ‘three for ten pesos’, etc.
KAAGSOB NGA IHAP nagpapahayag kun nakapira an usa nga butang matabo: makausa,
'once', makaduha 'twice', makatulo, etc.
FREQUENTATIVE NUMBERS express the number of times something happens:
makausa, 'once', makaduha 'twice', makatulo, etc.
KATUBTUBAN NGA IHAP nagpapakita han sakto nga ihap ngan waray gud iba: uusa, 'only
one', duduha 'only two', tutulo, etc.
RESTRICTIVE NUMBERS refer to precisely the number mentioned, and no more:
úusa, 'only one', dúduha 'only two', tútulo, etc.

Aadi an mga pananglitan han hugpulong-tigngaran (NP) nga may iba-iba nga tipo hin
mga ihap:
Here are some examples of noun phrases (NP) with different types of numbers:
(113) a. Nagbiyahe hiya ha langyaw maka-upat ka beses durante han iya termino, kundi an
nasabi nga mga pagbiyahe kasumpay hin opisyal nga misyon.
b. Pagmata niya tikang han iya ikapito nga operasyon han napulo ka adlaw diri hi wes
maaram kun anu an iya bubuhaton hini nga babaye nga natukdaw ha iya purtahan nga
mayda bibit nga paso nga mayda mahusay nga tanaman.
c. Naglilibot ha iya upud han nanapulo kag duha nga disipolo.
d. Hi sir Siguan tag-usa daw anay ka-tuig san-o humatag hin grado.
e. Nagkaada kakurulpon ngan nagkaada kaagahon an ikalima ka adlaw.

122. 122
Paghag-id: Kilal-a kun ano nga tipo hin ihap an aada ha mga NP. Ha kada numero, kilal-
a an tipo hin ihap nga tinataglawasan hini. An posible nga baton, binisaya nga regular nga mga
ihap, Kinatsila nga regular nga kaihap, kasusrunod nga mga ihap, kamalon nga mga ihap,
kaagsob nga mga ihap, ngan katubtuban nga mga ihap.
Exercise: Identify the numbers in the following NPs. For each number, identify
the type of number it represents. The possibilities are Waray cardinal numbers,
Spanish-based cardinal numbers, ordinal numbers, distributive numbers, frequentative
numbers, and restrictive numbers.
1. Harumamay ika-duha nga garado pa la ako hadton akon paghinganhi.
2. Humitaas makapito ka beses an kadamo han kaso han pandarahog ha kababayin-an.
3. May ada uunom nga mga darag nga biyuos, usa han para usa ka-tuig nga amon ngan
hi Don pagkausa.
4. Pagtingog kamo kay tag-mil dolyares kuno it’ bayad hit’ nagkakastigo hin mga
hapon.
5. Adik-adik hi ate, tulo-tulo ngay-an it’ buho ha talinga.
6. Pagkaalas-singko nabawi na namon an amon mga baka labot la kan Brandy nga
napalit hin karuhaan ka duha ka gatos nga dolyar.
7. Adik-adik hi ate, tulo-tulo ngay-an it’ guho ha talinga.
8. Tumuro an akon mata hin usa ka yukot nga luha.
9. Kitaa an tagsa ka butok nga kwarta han tagsa ka tawo.
10. Tulo-bante an pundok han mais.

4.6.4 Mga pulong ha Panag-iya/ Words that show Possession
An Hugpulong-Tigngaran (NP) puyde liwat nga may ada usa pa nga NP. Kasagaran an NP nga
nabutho ha sulod hin usa nga NP usa nga patag-iya han durudako nga NP. An mga patag-iya
permi ini aada ha tumúha nga porma, nga may ada haligot nga porma (e.g. (114)a ngan (114)b),
ngan hilaba nga porma (114)c, e, j, o hugpulong-Tigngaran nga may tig-asoy tikang ha tumúha
(e.g. (114)d, e, and i):
Noun Phrases may also contain other Noun Phrases. Usually a Noun Phrase that
appears within another Noun Phrase is a kind of possessor of the Head of the larger
Noun Phrase. Possessors are always in the tumúha form, either a tumúha pronoun,
short form (e.g. (114)a and (114)b), a long form (114)c, e, j, or a Noun Phrase with a tig-
asoy from the tumúha set (e.g. (114)d, e, and i):

123. 123
(114) a. an ayam mo
b. an balay ko
c. an akon balay
d. an pagkaon ni Bertu
e. an tinápay nira Rosi
f. it ira kakantait
g. amon pagtutdo
h. it iyo tatay
i. it salag han tamsi
j. it saruwal niya
Hinumdomi nga an patag-iya nga mga NP diri kinahanglan literal nga pagtag-iya. Diri
tinatag-iyahan hin estudyante an magturutdo, pero puyde kita sumiring “An maestro han bata.”
Diri literal nga aton tinatag-iyahan an lamisa ha usa nga restawran kun nasiring kita “mahugaw
it’ amon lamisa.” Pero, gagamiton naton an pulong nga patag-iya basi igtudlok an hugpulong-
tigngran ha sulod hin usa nga hugpulong-tigngaran nga may suok nga relasyon ngadto han
ulohan nga tigngaran. Aadi an pakahon nga pagladawan han patag-iya nga NP:
Notice that possessive NPs need not necessarily refer to literal possessors. A
student does not "possess" a teacher, but you can say "The child's teacher". You don't
literally "own" a table in a restaurant, but you can tell the server that "our table is dirty".
However, we use the word "possessor" loosely to mean a Noun Phrase within a Noun
Phrase that has a close relationship to the main noun. Here is a box diagram of a
possessed NP:
Búod
Poss
T H T H
an maestro han bata
P N P N
NP
NP
Gramatika nga papel
/Grammatical role






Gramatika nga kategorya/
Grammatical category
Dinhi hini nga pakahon nga pagladawan, sugd han aton permi iginpapakita nga an gramatika nga
kategorya aadi ha ubos, ngan an gramatika nga papel o, tungdanan ha igbaw. An dako nga
kinaban nagpapakita nga may ada NP nga an tungdanan komo búod ha usa nga klusa. Sayod kita
nga búod ini kay an tig-asoy nga an nauuna han ulohan nga tigngaran. Ini nga dako nga NP may
ada liwat NP ha sulod niya. An NP ha sulod hini nga dako nga NP may tungdanan komo “patag-
iya” han dako nga NP. An kapinit (P) nga an may tungdanan komo tig-asoy (T) han dako nga
NP, ngan an han may tungdanan komo tig-asoy han guruguti nga NP. Ngan an tigngran nga
maestro may tungdanan komo ulohan (H) han dako nga NP, samtang an tigngaran (N) nga bata
may tungdanan komo ulohan han guruguti nga NP.
In these box diagrams, we will always indicate the grammatical category below each
unit, and the grammatical role, or function, above each unit. The large rectangle in this

124. 124
diagram shows that there is an NP functioning in the role of búod in a clause. We know
it is a búod because of the tig-asoy an that precedes the head noun. This large NP has
another NP within it. The NP within the larger NP is functioning as the "Possessor" of
the large NP. The particle (P) an functions as the tig-asoy (T) of the large NP, and han
functions as the tig-asoy of the smaller NP. Then the Noun maestro functions as the
Head (H) of the large NP, while the Noun bata functions as the Head of the smaller NP.
Paghag-id: Lidongi an Hugpulong-Tigngaran (NP) ha masunod nga mga pananglitan. Tigamni:
May pipira nga NP nga aada ha sulod han iba nga mga NP!
Exercise: Circle the Noun Phrases in the following examples. Hint: Some Noun
Phrases are inside other Noun Phrases!
1. Ha talimpungayan, didto ko tutubongi an pikoy nga may mga pisô.

2. Kay amo man an tutdo han tamsi nga nagpaka-Kristo--mag-antos ako.

3. Niyan pagtungod namon dida han kanda Ludy, mga tulo ka eskina tikang ha am’

balay, nangusig ito an kaidoan, durungan.

4. Gindapit ito hiya ngadto hito nga bungto hin uunom nga mga tawo.

5. Sige la an ira iristorya han kalagsan sige man an ira butang hin sungo pagpalaga nga
an lugit matingka
6. Hi pawikan, an babayi nga pawikan, nalangoy hira.
7. Pagtikang han panuro han tun-og mga dahon, bukad panhumog inin luha daw
burabod waray hunong hin pagtubod.
8. May usa nga bata nga babayi komo usa nga anghel nga nasakay liwat han karro ngan
nagsasaburak hin mga bukad ha birhen.
9. An kaagahon nagluluha waray lamrag kay tungod ada nga an kasingkasing may
kasubo.
10. Magtam-is mo nga pulong ak’ babalunon ha kasingkasing ko gud mamayuyuon.

Kitaa nga an tumúha nga porma ginagamit paghinabi han patag-iya. Panginanoa liwat
nga an tigsumpay nga nga nasulod ha butnga han ulohan han NP ngan pipira nga mga
tigtulidong, tigkantidad o, tigtulidong nga mga klusa. An patag-iya nga mga NP ngan an halipot
nga porma han patag-iya nga mga taligngaran nabutho kasunod han ulohan ngan diri na
ginagamit an nga. An tigsumpay “puyde diri na gamiton” kasunod han hilaba nga porma han
patag-iya nga taligngaran (pananglitan 1 ha igbaw). An masunod amo an mga pananglitan hin
mga pahayag nga may mga tigtulidong o, mga klusa:
Notice that the tumúha forms are used when mentioning a possessor. Notice
also that the linker nga intervenes between the Head of the NP and most modifying
words, quantifiers or modifying clauses. Possessive Noun Phrases and short forms of
possessive pronouns occur following the head with no intervening nga. The linker is

125. 125
"optional" following a long form of the possessive pronoun (example # above). The
following are some examples of sentences with NPs containing possessors:
(115) a. Humapon an tamsi ha bintana ni Pedro nga haluag.
b. Gindapit ito hiya ngadto hito nga bungto hin uunom nga mga tawo.
c. Ito nga babayi sinmunod ha iya mga duha ka metros an distansya.
d. Nauranan an iya bado nga bag-o pa la nga sinampay.
e. Nagsaklang ito nga bata didto han bayabas nira mana Piling.
f. Kumaon la ngan lumakat liwat dayon an amon mga bisita nga tikang pa ha
Carigara.
Paghag-id: Ha masunod nga mga pahayag, lidongi an Hugpulong-Tigngaran (NP), ngan bagisi
an Ulohan makausa. Bagisi makaduha an mga tigtulidong, tigtulidong nga mga klusa ngan patag-
iya.
Exercise: In each of the following sentences, circle the Noun Phrases, and underline
the Head once. Underline the modifying words, modifying clauses and possessors
twice.
1. Lakat na liwat hira ngadto kanda Marjorie, ngadto na hira kanda Nathalie, an duha pa
nira nga kaupod han mañanita, hirani kanda Anthony.
2. May ada usa han ginhadian nga nakikig-aragway.
3. Hadto pa nga panahon, may ada usa nga higante nga nakapurot hin bata nga iya
ginpadako didto ha ira.
4. Usa kuno ka gab-i, kinita hiya hin mahusay hin duro nga babayi.
5. Diri kuno ito kanan dagko nga tawo.

Paghag-id: Lidongi an pagtag-iya ha masunod nga mga Hugpulong-Tigngaran:
Exercise: Circle the possessors in the following Noun Phrases:
1. Humitaas an kadamo han kaso han pandarahog.
The amount of cases of harm/violence has risen.

2. Pangunguwat an ginhihimo nga panhatag. 'The gift giving is a trick.'
3. Nagkamay-ada bag-o nga sapa an panitikan han Waray nga sumanga o lumihis
tikang han dyvl nga pagsiday.
4. Waray magruhaduha hi Sophie iya inin ginkarawat nga gasa.
5. Naghatag an taga-ospital han ira kwarta para igpalit hin pula ngan busag nga lobo.
6. Masulod ha kaluyo nga dapit han saralidahan hi Nonoy.
7. Mahitungod hadto naaraan na la niya an paglabay han adlaw ngadto ha semana ug
bulan.

126. 126
8. Dida han Hunyo nagpakita an lalaki hin waray ginsiring dida han gin-uukyan han
babayi.
9. Nagpinanguyab kuno hiya hin haros usa ka tuig ngan ginhimo an tanan nga pamaagi
mapa-oo la an babayi.
10. Pero usa ka gab-i umabot hi mary ha ira balay tikang ha trabaho nga naabtan niya nga
tapos na pangarigo-i an ira mga anak nga may mga linabhan nga panapton ha washing
machine ngan andam na an lamisa para hit’ ira pangiklop.


Paghag-id: Pag-drowing hin kahon para han mga NP ha masunod nga mga pahayag:
Exercise: Draw box diagrams for the NPs in the following sentences, and lable
all the parts. The first one is done for you:

1. Hínihimo han paragsiday an íya pagdayaw ha butnga mismo han íya pagluwa dida han
okasyon. ‘The poet composes his/her praises impromptu, in the middle of his/her occasion’
T POSS H
H
an iya pagdayaw
PRO
P NP N
2. Harani la, kay atbang man la ito hit’ munisipyo namon. “It’s very near, because it’s just in
front of our municipal hall.”
3. Han bata pa ini hi Layong Uray, nasasabtan na an iya kaibahan han nga tanan nga tagabungto.
“When Layong Uray was still a child, her uniqueness from the rest could already be seen.”
4. Naperdi an tribo nira. “Their tribe was defeated.”
5. Kapatan an iya kabakahan. “Forty are his cows.”
6. Hadto nga mga panahon, an mga kabataan diri gud pinapasabat han iri istorya han mga
magurang. “In those days, the children were prohibited from interrupting when grown-ups are
conversing.”
7. Kun naabot na an mga tikasan, gintatago niya hi Layong Uray ha ilarom hit' mga puno nga
dagko, nga naigbaw it' mga ugat. “When the robbers/pirates arrive, he hides Layong Uray under
big trees, whose roots go upwards”
8. Ito ngani nga dako hin duro it’ aton pagtagad hit’ aton mangulo, katapos gutiay la it’ iya
ginmamangno. “You know we care for our leader/president so much, then he/she in return cares
little for us.”

127. 127
5.0 Pagpahayag han mga Ideya han Kahimtang/Expressing Ideas of Being
5.1 Mga Taglaráng: Pagtulidong han mga kabutang/ Predicates:
Describing situations
Nagpapasabot an mga tawo pinaagi hin pagpaangbit hin mga ideya ha iba nga mga tawo.
“Mga ladawan” an ideya hahunahuna han tagyakan (Chapter 2), ngan an mga klusa gramatika
nga tinaglawas hini nga mga ladawan. Sumala han paghingaday ha Chapter 4, kompleto nga
ladawan-ideya may adà sitwasyon, ngan mga tawo o mga butang nga kaapi han sitwasyon. Kun
sugad an duduha nga parti han klusa amo an TAGLARANG ngan minus usa nga TAGHINABI (RE)
nga aada ha búod nga tungdanan. An TAGLARANG gramatika nga natinaglawas han padayag o,
pakiana bahin han ginhihinabihan. Ini nga kapitolo ngan han masunod bahin ini han mga
Taglaráng ha Winaray. Aadi an pipira nga mga pananglitan hin klusa nga may adà usa nga
Taglarang ngan usa nga Taghinabi (RE) nga aada ha búod nga tungdanan. An kada usa hin inga
klusa nagpapahayag hin kompleto nga ideya:
People communicate by sharing ideas with other people. Ideas are "pictures" in
the minds of speakers (Chapter 2), and clauses are grammatical representations of
those pictures. As mentioned in Chapter 4, a complete picture-idea consists of a
situation, and people or things involved in the situation. Therefore, the two main parts of
a clause are a PREDICATE and at least one REFERRING EXPRESSION in the Búod role. A
predicate is the grammatical representation of a situation, and a Referring Expression is
a grammatical representation of a person or thing involved in the situation (Chapter #4).
This chapter and the next are about Predicates in Winaray. Here are some examples of
Clauses consisting of just a Predicate and a Referring Expression in the Búod role.
Each of these clauses expresses a complete idea:
(116) PREDICATE BÚOD
Nagtawa hiya. 'S/he laughed.'
Nahubog hi Inay Bebeng. 'Inay Bebeng got drunk'
Sumiring ako ". . ." 'I said ". . ."'
Buotan hiya. 'S/he is good.'
Senior citizen ako. 'I am a senior citizen.'
Maúran yanâ. 'Today is rainy.'
Nakalakat na an bata. 'The child already can walk.'
etc.
Syempre, kadam-an nga mga klusa komplikado (ngan mas makaruruyag!) kaysa hini ha ira, pero
ini hira naglaladawan han batakan nga susbaran han klusa nga may kadugangan nga taghinabi
nga aada ha búod nga porma. Puyde magkaada iba pa nga elemento an mga klusa, kaupod an iba
pa nga mga taghinabi, pero may adà (haros) permi uusa la nga búod.
Of course, most ideas are more complex (and more interesting!) than these, but these
illustrate the basic clause pattern of a Predicate plus one Referring Expression in the

128. 128
búod role. Clauses may contain other pieces, including other Referring Expressions, but
there is (almost) always a Búod
22
.
Dinhi hini nga kapitolo ngan han masunod, aton babahinon an paghingaday han
Taglarang ngadto hin duha ka lain: DIRI-TIGPANHITABO NGA MGA TAGLA RANG (Section 0 ug
0 hini nga kapitolo), ngan TIGPANHITABO NGA MGA TAGLARANG (Kapitolo 7). Angay nga
tigamnan nga an tanan nga Taglarang nagtutulidong hin mga sitwasyon. An TIGPANHITABO
NGA MGA TAGLARANG naglaladawan han PAGBUHAT nga mga sitwasyon—ini amo an mga
gios nga ginhihimo hin usa nga tawo, o butang. An Diri-Tigpanhitabo Nga Mga Taglarang
naglaladawan han KAHIMTANG—ini amo an kabutang, relasyon o, lokasyon nga
kinabubutangan hin usa nga tawo o, usa nga butang. Pananglitan:
In this chapter and the next one, we will divide the discussion of Predicates into
two subtypes: NON-VERBAL PREDICATES (Section 0 and 0 of this chapter), and VERBAL
PREDICATES (chapter 7). It must be kept in mind that all Predicates describe situations. A
Verbal Predicate describes a situation of DOING -- that is, some act that someone or
something performs. A Non-verbal Predicate describes a situation of BEING-- that is,
some state, relation or location that someone or something is in. For example:

Tigpanhitabo nga mga Taglarang/Verbal Predicates
(PAGBUHAT nga Taglarang/ Predicates of DOING):
(117) TAGLARANG/PREDICATE BÚOD
Ginkaon ko an tinápay.
Natúnaw an kandíla.
Namatay an baboy.
Naglakaw hiya.
Ginhatag ko an regalo kan Tatay.
Umuli kami
Nakita ko an ayam
Ginhulat ko hi Nanay.
Diri-Tigpanhitabo nga mga Taglarang/ Non-verbal Predicates
(KAHIMTANG nga Taglarang/Predicates of BEING):
(118) TAGLARANG/PREDICATE BÚOD
Senior citizen ako.
Aadto ha kusina hi Nanay.
May isda hiya.
Mahusay an adlaw.

22
May adà mga Taglaráng nga Tighinabi nga aada ha búod nga porma, sugad han Hi Intoy an maestro.
Dinhi hini nga klusa may duduha nga búod nga elemento. Pero, diri puyde nga ha usa nga klusa may adà sobra usa
nga buod gawas la han taglarang.
Some Predicates are Referring Expressions in the búod form, as in Hi Intay an maistro. In this
clause there are two búod elements. However, there is never a clause that has more than one búod apart
from the predicate.

129. 129
An panguna nga parti han Taglarang amo an pulong nga naglaladawan han batakan nga
sitwasyon. Ha Waray, bisan ano nga pulong puyde magserbi komo panguna, o ULOHAN han
Taglarang. Pananglitan, diri kita maghuhuna han pulong sugad han balay komo pagtudlok han
gios nga puyde buhaton, pero ini nga pulong puyde mahimo komo ulohan han tigpanhitabo nga
taglarang ha klusa nga sugad hini: Iginbalay ko hi nanay 'I built a house for Mom'. Dinhi hini
nga kaso, an ugat nga pulong nga balay nagpapahayag hin gios pagtindog hin balay. An pahan-
ay nga kahímô igin+UGAT an nagpapahayag nga ini nga pulong Taglarang pagios. An ugat nga
balay usa la nga kaangayan nga tampo han porma-tungdanan nga magagamit han tagyakan ha
pagpahayag han sugad nga ideya. Ha iba nga kahímô, puyde may adà ini paghinabi nga
tungdanan, e.g., an balay ko, it’ mga balay, kabalayan etc.
The main part of a Predicate is a word that describes the basic situation of doing
or being. In Waray just about any word can serve as the main part, or HEAD, of a
Predicate. For example, the word balay can easily be the head of a predicate in a
clause like balay adto 'that is a house'. However, we don't usually think of balay as
referring to an act that someone does. Nevertheless, this word can function as the head
of a verbal Predicate in a clause like Iginbalay ko hi Nánay 'I built a house for Mom'. In
this case, the root word balay expresses the act of building a house. It is the
grammatical construction igin+ROOT that communicates the idea that this is a
Predicate of doing. The root balay is just a reasonable form-function composite that a
speaker might use to express such an idea. In other constructions, balay has a more
referential function, e.g., an balay ko, it mga balay, kabalayan etc.
Ha masunod nga mga bahin hini nga kapitolo, aton iglaladawan an mga Taglaráng nga
diri-tigpanhitabo hin detalyado. Ha Kapitolo 7, aton iglaladwan an Taglaráng nga mga
tigpanhitabo.
In the rest of this chapter, we will describe Non-Verbal Predicates in more detail.
In chapter 7, we will describe Verbal Predicates.
Exercise 1: For each of the following Waray clauses, indicate whether it is based
on a Verbal or a Non-Verbal Predicate:
1. Nakita ko tanan.
2. Saksi ako han mga mata . . .
3. Ginhulat ko hi Kamatayon ha igbaw han lubi.
4. Pero ako in iya la ginhimo nga saksi.
5. Mayda ko didi midya.
6. “Hala pagdara nala hin sabaw ha iyo.
7. Adi hin silot para hit kabataan!”

130. 130
8. Kabuotan nga amyaw.
9. Ito hi Mano Berto.
10. Danay nagliliningkuron ha iya lantay, sukbit-sukbit an sista nga iya minayuyo.
11. Hikikit-an naman nga nagsisinudo-sudoy,
12. ginpaparada an iya gwapo nga sunoy.
13. Pastilan!
14. Kabuotan nga amyaw.
15. Ito hi Mano Berto.
16. Di ak pinapalakat nga . . .
17. di nakakatilaw han iya bahal ngan kinilaw.
18. Magnipis man an ak pitaka, asus!
19. Hi Mano Berto hito it bahala.

Paghag-id 2: Ha masunod nga teksto, lidongi an Taglaráng nga Tigpanhitabo (an
mga nagpapahayag hin pagbuhat) ngan bagisi an mga Taglaráng nga diri-Tigpanhitabo
(an mga nagpapahayag hin mga ideya hin kahimtang):
Exercise 2: In the following text, circle the Verbal predicates (those that express
ideas of doing), and underline the Non-verbal Predicates (those that express ideas of
being):
May tiyempo nga usa nga tawo ngan hin amó nagdidinebate kun hain
nagtikang an uran. Inin, nasiring an tawo nga tikang didi ha langit it’ uran.

Nasiring man an amó, “Didi gud, tikang gud ha tuna kay hit’ akon
paglingkod, adi ako kahupit, diri adi ha ulo. Adi anay hit’ akon putik it’ kahupit, diri
adi ha igbaw.”

“Sige,” siring han tawo, “hulton ta nga umuran basi aton makit-an kun
hain gud ini nagtitikang.”

Nagpustahay hira kun an amo an mapirdi, kakaonun hiya.

131. 131
Katapos han ira pustahay, umuran. ngan nakakita hira kun diin tikang an uran.

Naihaw gud man an amo.

Han ginkikinaon han an tawo an amó, sumiring ini
"Kairo, kakarag han rason, han amo ginkaragan la.

Paghag-id 3: Pagsurat hin halipto nga hato-on nga may adà porluminus lima (5)
nga Taglaráng nga Tigpanhitabo ngan porluminus lima (5) Taglaráng nga diri-
tigpanhitabo. Lidongi an Taglaráng nga tigpanhitabo ngan bagisi an Taglaráng nga diri-
Tigpanhitabo.
"Exercise 3: Write a short paragraph that contains at least five Verbal Predicates
and five Non-verbal Predicates. Circle the Verbal Predicates and underline the Non-
Verbal Predicates.

6.0 Mga Taglaráng nga Diri-Tigpanhitabo/ Non-Verbal Predicates
Puyde pagbatag-batagon hin lima an mga ideya hin kahimtang depende ha unod han Taglarang.
Dinhi hini nga mga grupo ginlaladawan han Taglarang 1) an pagkakakilal-an han usa nga
butang, 2) an tipo o klasipikasyon han usa nga butang, 3) an kinaiya han usa nga butang, 4) an
lokasyon han usa nga butang, o, 5) an pagkakamay-adà han usa nga butang. Ha Waray, in inga
mga ideya, kasagaran iginpapahayag ha mga Taglarang nga diri-Tigpanhitabo. Iglaladawan ta ha
masunod nga mga section an kada usa hini nga mga tipo hin klusa.
Ideas of being can be divided into five groups depending on the content of the
Predicate. In these groups the Predicate describes 1) the identity of something, 2) the
type or classification of something, 3) the attributes of something, 4) the location of
something, or 5) the existence or presense of something. In Waray, each of these ideas
of being are usually expressed in Non-verbal Predicates. In the following sections, we
will describe each of these types of clauses.
6.1 Pagkakakilal-an/Identification
An una nga aton paghihingadayan amo an mga nagpapahayag hin pagkakakilal-an han usa nga
butang. Puyde ini naton hunahunaon komo pahayag hin pagkakapareho sugad ha mga
matematika:
The first Non-Verbal Predicates we will discuss are those that express the identity of
something. You might think of this as a statement of equality in mathematics:
(119) A = B

132. 132
Ha sugad hini nga klusa, an A ngan B pareho Taghinabi (RE) nga aada ha búod nga tungdanan.
Pananglitan:
In this kind of clause, both A and B are Referring Expressions in the búod role. For
example:
(120) PREDICATE BÚOD
a. An akon bugto an mayor han Tacloban. 'My sibling is the Mayor of Tacloban.'
b. Hi Tatay an umabot. 'Father has arrived'
(Lit: "Father is the arrived (one).")
c. Hira an mga leon 'They are the lions.'
d. Kami it’ nanginginahanglan ha imo. 'We are the ones who need you.'
e. Hi ako it’ yada. 'That’s me.'
Nasiring ha pananglitan (5)a nga an akon bugto ngan han Mayor han Tacloban uusa la
nga persona. Ha sugad hini nga pahayag, makuri tudlukon kun hain ha ira, A o B, an taglarang
ngan kun hain an búod, dara nga ini nga duha mga taghinabi (RE) nga aada ha búod nga
tungdanan. Pero, dara nga ha Waray, an Taglarang nauuna permi, masisiring naton nga an una
nga taghinabi asya an taglarang. Dara nga ini nga taglarang waray morpolohiya han mga
panlantaw nga pangab-it, masisiring naton nga diri-Tigpanhiatabo ini nga Taglarang (Kitaa an
Kapitolo 7 bahin han panlantaw nga morpolohiya).
Example (120)a says that my sibling and the mayor of Tacloban are the same
person. In this kind of sentence, it is hard to say which part, A or B, is the Predicate, and
which is the búod, since both are Referring Expressions in the búod role. However,
because Predicates usually come first in Waray, we will say that the first RE is the
Predicate. Since this Predicate does not have perspectivizing (verbal) morphology, we
say that it is a Non-verbal Predicate (see chapter 7 on perspectivizing morphology).
Ini nga A=B nga kahan-ay dako an gamit ha pagpahayag hin tanan nga klase hin ideya ha
Waray. Pananglitan, ha (5)b gintutudlok an Tatay nga asya an umabot. Bisan ini nga kahan-ay
parupareho la an kahulogan han katugbang hini nga klusa: Umabot hi Tatay, mag-iba ini nga
duha kay may adà nira magkaiba nga gamit ha aktwal nga himangraw. Maaram kita nga an
pulong nga umabot ha (5)b gingamit pag-ngaran o maghinabi hin usa nga butang kay may adà
hini ha unahan an (kitaa an Kapitolo 5 bahin han gamit han mga taghinabi ha mga klusa). Kun
sugad, an ekspresyon nga an umabot nagtutudlok hin usa nga tawo nga nabaroan han
nagyayakan ngan nakakabati. An karuyag sidngon han klusa ha (5)b nga an umabot ngan tatay
mag-usa la nga persona. Gintutudlok hini nga an umabot hi tatay. Ha luyo nga bahin, an
tigpanhitabo nga klusa Umabot hi tatay, diri nagsisiring nga maaram, an kahimangraw, hini nga
impormasyon nga umabot hi tatay. Nagpapasabot an nagyayakan ngadto han kahimangraw han
ginbuhat ni tatay. Waray an ha unahan han pulong nga umabot, kun sugad, Taglarang ini hin
pagbuhat.
This A=B type of construction is very useful for expressing all kinds of ideas in
Waray. For example, (120)b identifies Tatay as the one who arrived. Although in some
sense this means the same thing as the corresponding Verbal clause: Umabot hi Tatay,
the two constructions have different functions in conversation. We know that the word

133. 133
umabot in (120)b is used to refer or mention something because it is preceded by the
búod particle an (see chapter 5 on the roles of Referring Expressions in clauses).
Therefore, the expression an umabot refers to someone Speaker and Hearer already
know has arrived. What the clause in (120)b says is that the one who arrived and Tatay
are the same person. It identifies the arrived one as Tatay. The verbal clause, umabot hi
Tatay, on the other hand, does not assume the Hearer knows that someone arrived.
The Speaker is informing the Hearer about something Tatay did. There is no an
preceding umabot, therefore it is a Predicate of doing (see chapter 7).
Aadi an pipira pa nga mga pananglitan hin pangilala-an nga mga taglarang tikang ha mga
susumaton:
Here are some more examples of identification predicates from actual stories:
(121) a. Ito hi Mano Berto. "This is Mano Berto."
b. Hi Mano Berto hito it’ bahala. "Mano Berto will take care of that."
c. Hi Mano Berto an ak suok nga amyaw. "Mano Berto is my close neighbor."
d. Hira an may mga sosyal ngan politikal nga pagsuson.
"They are the ones who have social and political criticism."
e. Kami an sangkay mo "We are your friends."
f. Kamo an urhi nga kakawaton dinhi hini nga Republika. "You are the last thing to
be stolen in this Republic."
6.1.1 Kategorya/Klasipikasyon/Classification
An sunod nga diri-Tigpanhitabo nga Taglarang nga aton paghihingadayan asya an nagpapahayag
hin tipo o klase hin butang. Puyde ini iladawan komo pagpahayag hin “pungpong” ha mga
matematika:
The next Non-Verbal Predicates we will discuss are those that express the type or kind
of something. You might this of this as a statement of "superset" in mathematics:
(122) A ⸧ B
Ha sugad hini nga klase hin klusa, an Taglarang, A, natinaglawas han klase o tipo hin mga
butang, ngan an B nagtutudlok han usa nga butang nga gindidig-unan han tagyakan nga kaapi
hito nga klase o tipo. Pananglitan:
In this kind of clause, the Predicate, A, represents a class or type of things, and B refers
to something the Speaker claims is a member of that class. For example:
(123) PREDICATE BÚOD
a. Panday hi tatay. '(My) Father is a carpenter.'
b. Senior citizen ako. 'I'm a senior citizen.'
c. Estehanon hira. 'They are from Eastern Samar.'
d. Pangunguwat an ginhihimo han mga politiko (ha mga parag-uma ha Carigara).
Deception is what the politician are doing (to the farmers in Carigara).

134. 134
Ha pananglitan (8)a, an pulong nga panday diri nagtutudlok hin piho nga persona, Lugod,
naghihinabi ini hin grupo hin tawo—tanan nga nagtatrabaho hin kahoy nga tinatawag nga
panday. Gindidig-unan ha (8)a nga hi Tatay miyembro hito nga nasabi nga grupo. Tigamni nga
tanan hini nga mga taglarang, hini nga mga pananglitanon, mga tighinabi, pero hunukasan hin
tig-asoy o, tag-adà. Buot-sidngon diri nagtutudlok hin hin-o nga persona kundi ngadto la hin
kategorya hin mga tawo o butang. Kun an taglarang ha (8)a nakada ha búod nga porma, an
panday, pagtudlok na ini nga taglarang. Nagsisiring ini nga may adà usa nga panday nga
nasasabtan han tagyakan ngan kahimangraw, ngan nagdidig-on an tagyakan nga ito nga an
panday an Tatay.
In example (123)a, the word panday does not refer to any particular person. Rather, it
mentions a group of people -- all those who work with wood, and are called panday.
(123)a asserts that hi Tatay is a member of that group. Note that the Predicate in all of
these examples is a Referring Expression, however it is "stripped" of any tig-asoy or
possessor. This means that it does not refer to anyone in particular, but only to a
general category of people or things. If the predicate in (123)a were in the búod form,
an panday. it would be an identification predicate. This would imply that there is one
panday that the Speaker and Hearer both know about, and the Speaker would be
asserting that that panday is Tatay.
Here are a few more examples of classification predicates from real discourse:
(124) a. Parupangisda an akon kag-anak.
b. Manangiti an tanggero
c. Abogado an nabaton han mga kaso
d. Buaya ka man.
6.1.2 Taglaráng nga Tigtulidong: Attribution
Ha tigtulidong nga klusa, an taglarang nagpapahayag hin kinaiya o, kalidad han búod.
Waray matematika nga simbolo para han kinaiya nga relasyon, pero puyde ini sugad hin yano
nga pahayag ha (10):
IN AN ATTRIBUTIVE CLAUSE, the Predicate expresses a property or attribute of the búod.
There is no mathematical symbol for the attributive relation, but you may think of this as
the simple statement given in (125):
(125) A is a property of B
Dinhi hini nga klase hin klusa, an Taglarang, A, natinaglawas hin kinaiya, batasan, o kalidadad,
ngan an B nagtutudlok han butang nga gindidig-unan han tagyakan nga may adà hito nga
kinaiya. Pananglitan:
In this kind of clause, the Predicate, A, represents a property, characteristic or attribute,
and B refers to something the Speaker claims has that attribute. For example:

135. 135
(126) PREDICATE BÚOD
a. Buotan hiya. 'He/she is kind.'
b. Makalilisang adto nga amon gin-again. 'That was a horrible experience.'
c. Malabad ka. 'You are troublesome.'
d. Asul an langit. 'The sky is blue'
e. Maaram hiya han baton 'She knows the answer.'
f. Mahamot an bata 'The child smells good.'
g. Madagmit it' imo paglakat. 'Your walking is fast.'
h. Maupay an paglaba hini. 'This is washed well.'
i. Hataas na an tubig! 'The water is high!'

An mga pulong sugad han buotan, malabad, asul, madagmit, etc. naglaladawan hin
kinaiya (batasan o kalidad) hin mga butang o sitwasyon. An (11)a nga pananglitan nagdidig-on
nga an kabuutan kinaiya ni hiya. Ha (11)g, an madagmit kinaiya han imo kalakat, etc.
Words such as buotan, malabad, asul, madagmit, etc. describe attributes
(characteristics or properties) of things or situations. Example (126)a asserts that
kindness is a property of hiya. In (126)g, madagmit is a property of your walking, etc.
Aadi an pipira nga mga pananglitan hin kinaiya nga klusa tikang ha corpus:
Here are some more examples of attributive clauses from the corpus:
(127) a. Kordapya, in fairness, mahusay ka.
b. Mapilit-pilit iton imo panit.
6.1.3 Taglaráng nga lokasyon/Location
Ha LOKASYON NGA KLUSA an taglarang usa nga lugar, ngan an buod nagtutudlok hin butang nga
nahihimutang hito nga lugar. Pananglitan:
In a LOCATIVE CLAUSE the predicate is a place, and the búod refers to something located
in relation to that place. For example:
(128) LOCATIVE: Predicate is a place where the BÚOD is located.
PREDICATE BÚOD
a. Adi ha kwarto 'tak' asawa.
23
'My wife is in our room.'
b. Adto ha kusina hi Nanay. 'Mother is in the kitchen.'
c. Aanhi hi Tatay ha uma.
24
'Father is here in the farm.'
d. Ha bawbaw han Kanhuraw an City Hall. 'At the top of Kanhuraw hill
is the City Hall.'

23
'tak' is a contraction of iton+akon. The full form of this sentence is 'Adi ha kwarto iton akon asawa'.
24
In this example, the Predicate is aanhi ha uma. The búod, hi Tatay, "intrudes" after the first element of
the Predicate. This is discussed in more detail below.

136. 136
e. ‘T’im’ atubangan an patrol car. 'In front of you is the patrol car.'
6.1.4 Taglaráng komo Pagkamay-adà/Kawaray:
Existential Predicates
An klusa hin pagkamay-adà/Kawaray nagpapahayag hin presensiya o kaawan hin usa nga
butang, kasagaran may kalabutan ha lugar, takna o, butang. Ha klusa hin pagkamay-adà, espesyal
nga pulong an taglarang nga tinatawag nga KAPINIT HIN PAGKAMAY -ADÀ. Duduha an mga kapinit
hin pagkamay-adà ha Waray—an may ngan waray. An may nagsisiring hin pagkakamay-adà hin
butang, samtang an waray nagsisiring hin kaawan hin usa nga butang. Dara hini matatawag
naton an mayi komo PAGDIG-ON HIN PAGKAMAY -ADÀ NGA KAPINIT ngan an waray komo
PAGDIWARÂ HIN PAGKAMAY -ADÀ NGA KAPINIT.
Existential clauses express the existence or presense of something, usually in relation
to a specific place, time, or thing. In an existential clause, the predicate is a special word
known as an EXISTENTIAL PARTICLE. There are two existential particles in Waray -- may,
and waray. May says that something exists, whereas waray says that something does
not exist. For this reason we say that may is the AFFIRMATIVE EXISTENTIAL PARTICLE and
waray is the NEGATIVE EXISTENTIAL PARTICLE.
(129) PREDICATE BÚOD
a. May adà police 'There's a policeman.'
b. Waray handa 'tak' birthday. 'There is nothing (food) for my birthday.'
c. May adà waray bumunyog. 'There is someone who did not follow.'
d. May adà ko pagkaon. 'I have food.' (Lit: My food exists).
f. May hini kalugaringon hunahuna. 'This has its own consciousness.'
e. Waray ta na iba nga lalaoman labot la ha im'.
'We have no one to hold on to except for you.'
Danay ginhuhunahuna hiton iba nga an may o may adà nga nangangahuogan ha Inenglis
hin “be” o “have” usa nga tigpanhitabo. Pero, klaro nga ini nga mga kapinit diri mga tigpahitabo
ha Waray kay diri hira nakakab-itan han mga panlantaw nga morpolohiya basi magamit komo
taglarang ha batakan nga mga pahayag. Diri kita nasiring, pananglitan, *mumay adà ko pagkaon,
o *namay ini an tinapay! Tinutugutan ha Inenglis maipahayag an taglarang hin pagkamay-adà
kaupod an tigpanhitabo, pero diri ha Waray. Kinahanglan nga mag-ikmat kita nga diri himayon
an Winaray gamit an mga kategorya ngan hulma han dayo nga mga pinulongan. Ungod nga
damo an pagkakaparapreho han mga pinulongan kay pareho an mga panuyo han paggamit han
mga tawo han pinulongan ha bug-os nga kalibutan. Pero, may adà dagko nga mga pagkakaiba ha
mga pinulongan ngan komo linggwista ngan magturutdo, kinahanglan nga makilala ta ini nga
mga pagkakaiba kun aton ini iginkakahibalag.
Sometimes people think that may or may adà is a verb that means "be" or "have"
in English. However, it is clear that these particles are not verbs in Waray because they
do not take perspectivizing morphology in order to function as predicates in basic
sentences. One does not say, for example, *mumay adà ko pagkaon, or *namay ini an
tinapay! English does express the predicates of existence and possession ("have") with
verbs, but Waray does not. We must be careful not to analyze Waray in terms of

137. 137
categories and patterns of foreign languages. Languages certainly are similar in lots of
ways, because people use language for similar purposes all over the world. But there
are also significant differences among languages, and as linguists and teachers, we
must be able to recognize the differences when we see them.
An taglarang nga nagpapahayag hin pagtag-iya o, ka diri, puyde liwat maipahayag han
pagkamay-adà nga klusa. Dinhi hini nga kaso an búod puyde an tag-iya o, an tinatag-iyahan nga
butang. Danay an konteksto an naghahatag hin kasayuran. Pananglitan, kitaa adi nga masunod:
Predicates that express possession, or lack of possession, may also be
expressed with existential clauses. In these cases, the búod may either be the
possessor or the possessed item. Sometimes only the context can clarify. For example,
consider the following:
(130) PREDICATE BÚOD ?
a. May adà ko pagkaon.
b. May adà pagkaon ko.
c. May adà ako pagkaon.
Tanan hini nga pahayag sakto, gawas la han (15)b. An hangop nga pagtag-iya nga ko ha (15)a, an
buod amo an pagkaon ko. Nasuksok ini nga hangop nga patag-iya nga ko kataliwan han
taligngaran sugad han pagladawan ha masunod nga seksyon. Pero, ha (15)c, diri búod an
pagkaon. Nasasabtan ta ini kay waray hini kaupod nga tig-asoy o, patag-iya. Diri ini
nangangahulogan nga “Ako an pagkaon!” Pero, nababaroan ta ini dara han konteksto. Kun an
personal nga taligngaran nga aada ha buod nga tungdanan sinusundan hin pagkamay-adà nga
kapinit, ito nga taligngaran asya an nagtata-iya han ano man nga hinukas ha tigngaran nga
nasunod.
All of these are possible, and all translate with a verbal clause in English -- "I
have food". However, they may have slight differences in meaning or emphasis, and
some are rather odd. Notice that in (130)a and b, the búod is pagkaon ko 'my food'. The
enclitic possessor, ko, in (130)a "intrudes" after the predicate as described in the
following section. In (130)c, however, the búod is not pagkaon. Rather it is the free
pronoun ako. Pagkaon is not the búod. We know this because it is "stripped" of any tig-
asoy or possessor in the genitive role. This does not mean "I exist food"! However, the
only way we know this is because of the context. When a personal pronoun in the búod
role follows an existential particle, that pronoun is understood to be a possessor of
whatever stripped noun follows.
An masunod amo an pipira nga mga pananglitan hin pagkamay-adà nga mga klusa tikang
ha ungod nga diskurso:
The following are some examples of existential clauses from real discourse:

138. 138
(131) a. May adà lalaki nga may tinugwayan nga bata dumaop ngadto han
nagtatraysikol nga bata.
b. May adà linggwahe nga magseserbi nga sakayan.
c. May pipira nga siday nakasurat ha tagalog inenglis ug espanyol.
may makikit-an kita nga pagbabag-o.
d. May anak hiya nga babaye nga nagngangaran nga Layong Uray.
e. Waray pa hini denhe an mga kaso ha rehiyon.
f. Waray na balud inin lawod ko hain na an mga haplas mo.

Paghag-id: Diri-Tigpanhitabo nga mga klusa ha Waray an mga masunod. Itudlok ha
kada usa kun pangilal-an, klasipikasyon, kinaiya, lokasyon o, pagkamay-adà nga klusa.
Exercise: The following are all Non-verbal clauses in Waray. For each one,
indicate whether it is an identification, classification, attribution, location or existential
clause.
EXAMPLES.
a. Mayakan ka man.
b. Kabubungol mo.
c. Hira it’ napaarot.
d. Sanglit, wara gud hiya higayon.
e. Aadto na hiya.
f. Hahalot hiya, sidnga.
g. Didto hiya iihi han arinola.
h. May anak hiya nga babayi nga nagngangaran nga Layong Uray.
i. Ikaw it’ pinakabuotan nga tatay ha amon mga anak ngan asawa ha akon.
Pagkakaiba-iba ngan Paggamit han Diri-Tigpanhitabo nga mga
Taglarang/ Variations and usages of Non-verbal predicates
Sugad han mga tigpanhitabo nga Taglaráng, an mga Taglaráng nga diri-tigpanhitabo kasagaran
nauuna ini han uusa la nga búod. Ini nga buod, puyde liwat sundan hin opsyonal nga mga tangpi-
hugpulong:
Just like verbal Predicates, non-verbal Predicates normally precede their single búod
argument. The búod may then be followed by optional tangpi phrases:
(132) TAGLARÁNG + BÚOD + (TANGPI)
PREDICATE + ABS. + (OBLIQUE)

139. 139
Dara nga ini nga mga tipo hin Taglaráng ha pagbálay diri mga tigpanhitabo, diri ini
kinakab-itan han mga paglantaw nga mga tigdugtong, sugad han iginladawan ha section 6.2 ha
ubos. An pagbálay han pahayag permi pabúod kay waray gud hini nagkokontrol nga bulag han
búod (chapter 6, section #.#). An Paagi ngan takna nga mga ideya iginpapahayag pinaagi han
tigtulidong sugad han kakulop 'yesterday', buwas 'tomorrow', or bangin 'maybe'.
Because the Predicate in these constructions is not a verb, it does not take
Perspectivizing affixes, as described in chapter #6, section #.#. The construction is
always intransitive, since there is never a controller that is separate from the buod
(chapter #6, section #.#). Modality and time notions are expressed by adverbs, such as
kakulop 'yesterday', buwas 'tomorrow', or bangin 'maybe'.
6.1.5 PAGKABAT/Intrusion
Komo pankabug-osan nga lagda nga tinuod ha tanan nga mga tipo hin klusa, an batakan
nga TAGLARÁNG+ BÚOD nga kahan-ay puyde balikaron dara hin pipira nga pandiskurso nga
rason, upod an paghatag hin duon, o, pagpakilala hin bag-o nga topiko. Tigamni nga kun an búod
usa nga taligngaran, kasagaran aada ini ibubutang katima han una nga elemento han Taglaráng.
Nangangahulogan ini nga, kun an Taglaráng ginko-komponer hin sobra usa nga pulong, puyde
"sumuksok" an taligngaran nga búod ha sulod han Hugpulong-Taglarang, sugad han (12) ngan
(14) nga mga pananglitan. Tinatawag ini nga PAGKABAT HAN TALIGNGARAN :
As is generally true for all clause types, the basic PREDICATE+BÚOD order may
be reversed for a variety of communicative purposes, including special emphasis, or
introduction of a new topic. Note that when the búod is a pronoun, it normally occurs
after the first element in the Predicate. This means that, if the Predicate includes more
than one word, the búod may "intrude" within the Predicate phrase, as in examples
(133) and (135). We call this PRONOUN INTRUSION:

TAGLARÁNG BÚOD TAGLARÁNG
(133) PREDICATE ABS. PREDICATE
Asáwa ako nímo. ‘I am your spouse.'
Ha pananglitan (133), an Taglaráng asáwa nímo. Pero kay an buod usa nga taligngaran, ako,
puyde ini sumuksok kataliwan han una nga element han hugpulong-taglarang. Puyde gihapon an
iba nga clase hin Taghinabi (RE) sumuksok hin sugad hini (kitaa an pananglitan (13)c ha igbaw),
pero para ha mga taligngaran, an pagsuksok ginkikinahanglan.
In example (133), the Predicate is asáwa nímo. But the búod, ako, intrudes into the
Predicate phrase after the first element. Other kinds of Referring Expressions may also
intrude in this way (see, example (128)c above), but for pronouns intrusion is almost
obligatory.
An pananglitan (134) may adà hugpulong, hin highschool, nga nagtutulidong han
taghinabi(RE), maestro, nga may tungdanan komo taglaráng. Kun sugad, an "maestro hin
highschool" usa ka kategorya/klase ngan an klusa nagdidig-on nga "hiya" kaapi hito nga
kategorya:

140. 140
Example (134) contains a phrase, hin highschool, "in high school" modifying the
RE, maestro, that functions as the Predicate. Thus "teachers in highschool" is the set,
and the clause asserts that "s/he" is a member of that set:
(134) TAGLARÁNG BÚOD
PREDICATE ABS.
Maestro hin highschool hiya
‘S/he is a highschool teacher.'
Samtang tul-id nga Winaray an pananglitan (134), pero an kasagaran nga kahan-ay kun an búod
usa nga taligngran—amo an pagkabat han taligngaran katima han ulohan han hugpulong-
taglaráng, sugad han pangnlitan (135):
While example (134) is grammatical, the more common order when the búod is a
pronoun, is for the pronoun to intrude after the first major constituent of the predicate, as
in example (135):
(135) TAGLARÁNG BÚOD TAGLARÁNG
PREDICATE ABS. PREDICATE
Maestro hiya hin highschool.
‘S/he is a highschool teacher.'
Kun may adà man pagkakaiba hin kahulogan ha butnga han (134) ngan (135), gutiay ini nga
duro ngan waray gud epekto ha paghimangraw—ini nga duha puyde sidngon nga liwat nga
pagyakan han kada tagsa, pero an (135) an kasagaran nga ginagamit.
Any difference in meaning between (134) and (135) is subtle, and is not usually
pertinent in conversation -- the two may be considered paraphrases of one another,
though (135) is clearly preferred.
Puyde gihapon nga may hugpulong-tangpi o, tigtulidong, pero diri hira iginmamando,
sugad hadí nga mga masunod:
There also may be optional tangpi phrases or adverbs as in the following:
(136) TAGLARÁNG BÚOD TAGLARÁNG TANGPIlokasyon
PREDICATE ABS. PREDICATE OBLIQUElocation
Maestro hiya hin highschool ha Tacloban.
‘S/he is a highschool teacher in Tacloban.' or 'She is a teacher in the highschool in
Tacloban.'
(137) TAGLARÁNG BÚOD TAGLARÁNG LOKASYON
PREDICATE ABS. PREDICATE LOCATION
Kapitan ito hin barko ha Cebu.
"S/he is a captain of a ship in Cebu."

141. 141
6.1.6 Pagbalikad han Taglarang ngan
Búod/Predicate-absolutive inversion
Sumala han aton ginhimangraw ha igbaw, an kahan-ay han Taglarang ngan Búod puyde balikdon
dara hin pipira nga mga rason. Ginagmit an bahol nga mga letra ha ha mga pananglitan ha
pagpadayag han diri literal nga paghubad ngan matantya an kahulogan hini nga mga espesyal
nga mga pagbálay:
As mentioned above, the order of Predicate and Búod may be reversed for
various reasons. Capitalization is used in free translations of the following examples to
suggest the contrastive sense of these special constructions:
(138) BÚOD TAGLARÁNG
ABS. PREDICATE
Hiya maestro hin highschool
‘S/HE is a highschool teacher.'
Puyde gihapon nga pagbalikaron an Taglaráng nga Búod kun baga "mabug-at" an
Taglarang. Ha pananglitan (139), an taglarang may adà hilaba nga nagtutulidong nga hugpulong.
Ha sugad hini nga mga kaso, natural la an pagbalikad, ngan diri ini nangangahulogan hin
paghatag hin pagtanding.
The Predicate and Búod may also be inverted when the Predicate is particularly
"heavy." In example (139) the Predicate contains a rather long modifying clause. In
such cases, inversion is normal, and does not necessarily indicate contrastive focus.
(139) BÚOD PREDICATE
Ikaw, Yuyang, pag-aaragawon tungod hiton magpakaruruyag nga mga mata nga daw
duduha nga bituon tungod hiton mga balod nga pirok.
'YOU, YUYANG, PEOPLE will fight over those tantalizing eyes (of yours) that seem
like two stars because of their wavy lashes.'
6.1.7 Mga klusa hin pagkamay-ada nga
ginagamit pagpadayag hin diri sayod nga
ginhihinabiha/ Existential clauses used
to express indefinite reference
Puyde gamiton an mga klusa hin pagakamay-ada basi magpahayag hin diri sayod nga
ginhihinabihan. Pananglitan, kun diri ka maaram han pagkakakilanlan han pipira nga mga kaapi
ha pahayag, puyde mo ini ipasabot pinaagi hin paggamit han pagkamay-ada nga klusa. Ha
English, an diri iginpapasabot an diri sayod ginhihiabihan pinaagi han diri sayod nga mga
taligngaran sugad han somebody, anybody, nobody, something, anything, nothing, etc. May iba
nga paagi an Winaray basi maipasabot ini nga mga ideya. Pananglitan:
Existential clauses may be used to express indefinite reference. For example, if you
don't know the identity of some participant in a sentence, you may express this
participant by introducing it in an existential expression. In English, indefinite reference
is expressed by indefinite pronouns, such as somebody, anybody, nobody, something,

142. 142
anything, nothing, etc. Waray has a very different way of expressing these ideas. For
example:
(140) a. May adà ba nakakita? 'Did anyone see it?'
b. Waray nagsiring ha akon. 'No-one told me.'
c. May adà ko ihátag ha imo. 'I will give you something.'/ I have something for you.
d. Waray níya linuto 'S/he has not cooked anything.'
e. May áda mo ba iginbaligya? 'Did you have soemthing to sell?'
f. Waray ko ginbábantayan. 'I am not watching anything.'
g. May tawo nga kinanhi nga násiring nga bugtò (ni)mo hiya.
'A man came here who said he was your brother.' (Wolff & Wolff 1967:17-25)
Paghag-id: Tudloka an masunod nga mga diri-tigpanhitabo nga mga klusa kun
nagpapadayag hin pagkilala, klase, kinaiya, lokasyon, pagkamay-adà (o, kawaray) o,
panag-iya.
Exercise 1: Classify the following Non-verbal clauses as expressing identification,
classification, attribution, location, existence/non-existence, or possession:
a. Waray hiya gahum saboton an tiarabot pa la nga mga butang.
b. Usa hiya nga parapangisda.
c. Tama hira.
d. Sangkay liwat kami han mga hapon.
e. Pádî an bugto ko.
f. Waray kami makahuna-huna nga delikado ngay-an adto pagkita.
g. OFW iya nanay.
h. May adà sarapati.
i. May nira kopya han libro nga Noli Me Tangere.
j. May naton kopya.
k. May namon dara nga duyan pati parasgan.
l. May kami sayop nga usa.
m. Matuod nakasayop ka, aww, kita!
n. Mahusay an gumamela.
o. May problema ka?

143. 143
p. Ikaw it’ tatay hit’ ginbuburod yana hit’ iya uyab.
q. Waray kami hiabot.
r. Hiya it’ may sala .
s. Hiya it’ aton pesiding chair.
t. Hira it’ nauuna ha ak’.
u. Hi imo mama an nagpalit han bag nga frozen nga gindadanas.
v. Hain ka?
w. Diri ka maram.
x. Diri na l’at kami friends.
y. Diretso kami ngadi kanda tata.
z. Didto hiya ha bukid kun makaagi hin prutas.
aa. Daros ka kun nahuhubog.
bb. Bagang it’ hiya nga kainom.
cc. Baboy ka, baboy.
dd. Ano ka, hubog hin vino o, hubog hin kanan dios tagay?
ee. Angay liwat naton hingalimtan an inenglis.
ff. Ako it kaaway niya hit sunod nga salida.
gg. Adà pa la kami han mean, median ngan mode.
hh. Aadto an amon kuwarto ha ubos.

Paghag-id 2: Pagbiling hin halipot nga istorya o teksto nga Winaray tikang ha
libro o internet. Bagisi an tanan nga diri-tigpanhitabo nga taglarang, ngan itudlok kun
pangilal-an, klasipikasyon, kinaiya, lokasyon o, pagkamay-adà. Katima, markahi an bisan
ano nga pagsuksok han búod or, pagbalikad han taglarang ngan búod.
Exercise 2: Find a short Waray story or text from a book or internet.
Underline all the non-verbal predicates, and classify them as Identification,
Classification, Attribution, Location or Existential. Then note any examples of
búod intrusion or predicate-búod inversion.

144. 144



7.0 Pagpahayag hin hitabo, binuhat ngan kaagi/ Expressing ideas of
happening, doing and experiencing (verbal Predication)
Tanan nga Taglarang naglaladawan hin sitwasyon. Pero, may ada iba-iba nga klase hin
sitwasyon, kun sugad, an kada pinulongan may ada iba-iba nga klase hin paghan-ay basi
maipakita an iba-iba nga klase hin sitwasyon nga ginkikinahanglan han tagyakan maipahayag.
Ha kapitolo 6, aton paghihingadayan an mga Taglarang nga naglaladawan hin kahimtang. Ini nga
mga sitwasyon naipapahayag pinaagi han diri-tigpanhitabo o, TIGKAHIMATANG NGA MGA
TAGLARANG ha Waray. Dinhi hini nga kapitolo aton paghihimangrawan an taglarang nga
naglaladawan hin butang nga natatabo. An mga sitwasyon hin hitabo naglalakip hin gios,
pagbabag-o ngan/o pagbalhin hin pisikal, hunahuna o, emosyonal nga enerhiya. An mga
taglarang nga naglaladawan hin sugad hini nga mga sitwasyon tinatawag nga TIGHITABO NGA
MGA TAGLARANG .
All Predicates describe situations. However, there are different kinds of
situations, therefore every language has different kinds of constructions to reflect the
different kinds of situations that speakers need to discuss. In chapter 6 we discussed
predicates that describe states of being. These kinds of situations are expressed with
non-verbal or STATIVE PREDICATES in Waray. In this chapter we discuss predicates that
describe something happening. Situations of happening involve movement, change,
and/or transfer of physical, cognitive or emotional energy. Predicates that describe such
situations in Waray are called VERBAL PREDICATES.
An iba nga mga hitabo mga gios—butang nga binubuhat. An iba hini nga mga aksyon
boluntaryo an kinaiya kay mga sitwasyon ini hira nga kontrolado ngan tinuyo sugad han batakan
nga kagamit han lakat, tindog, káon, hulat, palit ngan damo pa iba. An iba liwat nga aksyon diri-
boluntaryo matungod nga mga sitwasyon ini nga waray may kontrol o, may kapas makapatikang
ngan kontrolon sugad han batakan nga kagamit han matay, tunaw, anod, turok, sidlit, kitâ, batî,
aram, etc.

Some situations of happening are acts -- something someone does. Some acts
are inherently VOLUNTARY because they are situations that someone controls, and does
on purpose, such as the basic usages of lakat, tindog, káon, hulat, palit, and hundreds
of others. Other acts are inherently INVOLUNTARY, because they are situations that no
one can initiate or control on purpose, such as the basic usages of matay, túnaw, anod,
turok, sidlit, batî, aram, etc.
An Taglarang nga Tigpanhitabo puyde liwat magladawan hin usa nga kaagi, o inaabat sugad han
batakan nga kahulogan han ugat nga hiránat, gupong, lukmay, gutom ug iba pa. An tipikal nga
mga kaagi nagdadabi hin usa nga búod nga tawo nga nakaka-eksperyensiya hin pag-abat o,

145. 145
kahimtang ginhiranta ako 'I caught a fever (became feverish),' ginháhagkot híya 'she feels cold',
nawúwurok ako ‘I am confused', naglipong an akon ulo, 'I'm dizzy' (lit 'my head dizzies'), natuod
ako 'I believe', nakaintindi ako 'I understand', nanunumdom ako 'I remember', nakità ta ikaw 'I
notice you', nangalimtan ko hiya 'I forget him'.
A Verbal Predicate may also describe an experience that someone has, or feels,
such as the basic uses of such roots as hiránat, gupong, lukmay, gutom and others.
Prototypical experiences involve a typically human búod who experiences some
sensation or condition, ginhiranta ako 'I caught a fever (became feverish),' ginháhagkot
híya 'she feels cold', nawúwurok ako ‘I am confused', naglipong an akon ulo, ‘I'm dizzy'
(lit 'my head dizzies'), natuod ako 'I believe', nakaintindi ako 'I understand',
nanunumdom ako 'I remember', nakità ta ikaw 'I notice you', nangalimtan ko hiya 'I
forget him', etc.

Paghag-id: Tudloka an kada usa ha masunod nga mga Tigpanhitabo nga mga klusa kun
naglaladawan hin boluntaryo nga gios, diri-boluntaryo nga gios, o kaagi.
Exercise: Classify each of the following Verbal clauses as describing voluntary
acts, involuntary acts, or experiences:
a. Ginsulong nira kami hin tigda-tigda la. 'They attacked us suddenly (without
warning)'
b. Nagmata na hi Robin . . . 'Robin woke up . . .'
c. Samtang hi Aida nag-andam han ira pamahawon . . . 'while Aida was
preparing their breakfast . . .'
d. Ginbukad ko na la an gaway. 'I just dug up the yam.'
e. Bibilngon gihap’ kamo nira. They will also look for you.
f. Sumirang an adlaw. 'The sun rose.'
g. Namunga an iya binuhat sin karat-an. What s/he did bear(/results in) evil.
h. Humagkot an iya kape. His coffee turns cold.
i. Ginkit-an ko liwat ito didto Manila nga bulawan nga barko. I also saw that
golden boat there in Manila.

146. 146
7.1 Morpolohiya/ Morphology
Just like people, words belong to families. A family of words in Waray is a group of
words that are based on the same "root". For example, the words binasa and basáhon
are related -- they belong to the same "family" because they share the root bása. You
might say that bása is the ancestor from whom words like binasa, basáhon, basáhan,
nagbasa, mábasa and many others are descended. There is a clear "family
resemblance" among all these words because they grow out of the same root.
Samtang tanan nga mga pulong ha usa nga pamilya may ada pagkakaparapreho, may ada
liwat nira tagsa-tagsa nga mga kinaiya, ngan may ada nira iba-iba nga mga tungdanan ha
pagbulig ha mga tawo nga makapagpahayag. Dako nga bahin ha pagsantop han Winaray amo an
pag-intindi han iba-iba nga trabaho nga ginbubuhat han kada myembro han magkapamilya nga
mga pulong.
While all the words in a family have something in common, they also have their
own distinct personalities, and they perform different jobs within the general task of
helping people communicate. A large part of understanding Waray grammar involves
understanding the different jobs that word-family members perform.
An MORPOLOHIYA amo an pag-aram paunan-o an pamilya hin mga pulong
nagkakaiba-iba basi an tagyakan makagpahayag hin iba-iba nga kahulogan. An sentro nga
kopsepto han morpolohiya amo an ideya han MORPEMA. An morpema amo an pinakaguti nga
yunit han pinulongan nga nagpapadayag hin kahulogan. Pananglitan, ha pulong nga binasa, may
ada ini duduha nga morpema, an ugat nga basa ngan an LUÓN NGA TIGDUGTONG nga -in-. Mga
morpema ini hira kay kada usa nag-aamot hin piho nga kahulogan ngadto han kabug-osan nga
buot-sidngon han pulong. An bása an panguna nga parti o, ginikanan nga pulong. Puyde ini
magpahinumdom hin imahe ha hunahuna ha tanan nga maaram han Waray nga pinulongan. Pero,
an pulong nga bása kun waray iba nga mga morpema diri naghahatag hin usa nga partikular nga
ladawan. Nahahanduraw naton nga may nagbabasa, pero diri kita maaram kun hin-o an
nagbabasa, ano an ira binabasa, o pira ka oras an ira gin-alotaga pagbasa. Diri liwat kita maaram
kun an nagbabasa, nagbabasa ha iya kaburut-on, o ginpipirit la híya hin iba, mantas o, waray-
waray la. An pulong nga -bása naghahatag han batakan nga konsepto han pagbasa, pero diri ini
nakahigot ha usa nga hitabo hin pagbasa ha kalibutan han diskurso. Asya nga tinatawag ini naton
nga UGAT. An ugat an ginikanan han pamilya hin mga pulong—nanganganak ini ngadto han iba
pa nga paryente nga mga pulong.
MORPHOLOGY is the study of how words in a family vary in form to allow speakers
to express different meanings. The central concept in morphology is the notion of
MORPHEME. A morpheme is the smallest unit of a language that expresses meaning. For
example, in the word binasa there are two morphemes, the root bása, and the INFIX -in-.
These are morphemes because each contributes specific meanings to the meaning of
the whole word. The morpheme bása is the main part, or the "ancestor" of this word. It
is likely to evoke a certain picture in the mind of any Waray speaker. But bása alone
does not evoke a very specific image. We can imagine someone reading, but we don't
know who is reading, what they are reading, or how much time they spend reading. We
also don't know whether someone is reading something willingly, or under pressure

147. 147
from others, voraciously or just casually. Some related words may refer to just the
possibility, likelihood or necessity of reading. bása alone symbolizes the bare concept of
reading, but without tying it to any specific event of reading in the world of discourse.
This is why we call this part the ROOT of a word. A root is the ancestor of a word "family"
-- It "gives birth" to other related words.
An morpema nga -in- ha binasa nagpapayahag gihapon hin kahulogan. Iginhihigot hini
an pagbasa ngadto hin piho nga aksyon nga ungod nga nanabo, ngan tinuyo ini nga ginbuhat hin
usa nga tawo. Asya nga nasiring kita nga ini nga morpema ginbubutang niya na hitabo/gios hin
pagbasa ha “paglantaw”. Mas kompleto, o sulúran an paghanduraw ha hunahuna han binasa
kaysa han basa la. Diri pa dinhi naton nababaroan kun hin-o an nagbasa, o ano an ira binasa,
pero may ada na kita malinaw nga ladawan kun ano an karuyag ipadayag han tagyakan.
The morpheme -in- in binasa also expresses a meaning. It ties the reading to a
particular act that actually occurred. We say that this morpheme puts the event of
reading "in perspective". The mind-picture evoked by binasa is more complete, more
"filled in" than the picture evoked by bása alone. We still don't know who did the
reading, or what they read, but we now have a clearer picture of what the speaker is
trying to communicate.
Hinumdomi nga an ba ngan sa mga parti han ugat nga kun hira la, waray kahulogan. Diri
ini hira mga morpema, kun di mga laton. Importante hin duro nga aton makilal-an an pagkakaiba
han mga laton nga mga morpema. Nagpapahayag hin kahulogan an mga morpema. Parti la hin
morpema an mga laton, ngan waray niya kalugaringon kahulogan.
Note that the parts of the root, ba and sa, do not express any meanings. These
are not morphemes, but only syllables. It is important to recognize the difference
between morphemes and syllables. Morphemes express meanings. Syllables are
simply parts of longer morphemes and express no meanings themselves.
7.1.1 Mga Tigdugtong: Pauna, paurhi ngan luón
/ Affixes: Prefixes, suffixes and infixes
An TIGDUGTONG usa nga morpema nga kinahanglan dumugtong ha usa nga pulong. Danay
tinatawag liwat ini nga mga tigdugtong tinatawag nga HANGOP NGA MGA MORPEMA . Ini nga
termino nagkikilala han pagkakaiba han mga tigtudong tikang ha mga ugat. An mga ugat mga
morpema nga nagagamit ha pahayag bisan diri dugtongan o, "humangop" ha iba nga morpema.
Pananglitan, an pulong nga káon puyde magamit ha pahayag nga waray nakakab-it nga iba nga
porma: Káon na! Kun sugad, an pulong nga kaon usa nga ugat, o GAWASNON NGA MORPEMA .
An tigdugtong sugad han -in-, ha luyo nga bahin, diri magagamit ha pahayag nga híya la:
Imposible an pagsiring *in na! Kundi, kinahanglan hini kumab-it ha usa nga pulong, e.g., Kinaon
ko an tinapay. Kun sugad, an -in- usa nga tigdugtong, o hangop nga morpema.

148. 148
An AFFIX is a morpheme that must attach to some other word piece. Sometimes
affixes are called BOUND MORPHEMES . This term distinguishes affixes from roots.
25
Roots
are morphemes that can occur on their own, not attached (or "bound") to any other
morpheme. For example, the root káon can be used on its own, not attached to any
other form: Káon na! Therefore, káon is a root, or FREE MORPHEME. A morpheme like -in-,
on the other hand, is not communicative on its own: *In na! is impossible. Rather, -in-
has to be attached to something else, e.g., kinaon ko an tinápay. Therefore, -in- is an
affix, or a bound morpheme.
May tutulo nga tipo hin tigdugtong ha Winaray: PAUNA, LUÓN ngan PAURHI. May ada
liwat iba nga klase hin morpema sugad han PAGLIWAT ngan PAGBALHIN HAN DUON . Diri ini hira
mga tigdugtong kay diri ini hira nakab-it ha iba nga mga pulong. Paghihingadayan naton an
paliwat unina dinhi hini nga bahin. Dinhi aton paghihingadayan an mga tigdugtong—pinit hin
mga pulong nga kinahanglan kumab-it ha iba liwat nga pulong basi makagpadayag hin
kahulogan.
There are three types of affixes in Winaray: PREFIXES, SUFFIXES and INFIXES. There
are also other types of morphemes, such as REDUPLICATION and PROMINENCE SHIFT.
These are not affixes because they are not specific pieces attached to other pieces. We
will discuss reduplication and prominence shift later in this section. Here we are just
talking about affixes -- pieces of words that must attach to other pieces in order to
express meaning.
An pauna usa nga tigdugtong nga nakab-it ha unahan o, “wala nga dapit” han ugat.
Kasagaran kun naghihinabi kita hin usa nga pauna nga tigdugtong labot la han ira dagway, aton
ginbubutangan hin batlang ha ira kataposan pagpasabot nga kinahanglan nira kumab-it ha wala
nga dapit hin usa nga pulong, pananglitan na-, ma- o pag-:
A prefix is an affix that attaches to the beginning, or the "left edge" of a word.
Usually when we mention specific prefixes apart from their appearance in words, we
write a dash after them to indicate that they must attach to the left of something else, for
example na-, ma-, or pag-:
(141) Prefix + Root = Verb word
na- + kità = nakità
ma- + tawâ = matawâ
pag- + káon = pagkaon
etc.
Danay magamit kita TREE DIAGRAM basi mahimay an mga pulong nga may mga
tigdugtong. Aadi an yano nga tree diagram para han pulong nga ginkaon:

25
May ada gihapon mga kapinit ha Waray. Mga morpema ini nga matatad-an ha "butnga" han mga ugat
ngan mga tigdugtong. An mga tig-asoy nga kapinit ginhingadayan ha Kapitolo #, section#.#. May ada gihapon mga
tigtulidong nga mga kapinit. Paghihingadayan ta ini ha Kapitolo #, section #.#.
Waray also contains enclitics. These are morphemes which are "in between" roots and affixes.
The pronominal enclitics were described in chapter 5, section #.#. There are also some very important
adverbial enclitics. We will discuss these in Chapter #. section #.#.

149. 149
Sometimes we will use a kind of TREE DIAGRAM to analyze words with affixes. Here
is a simple tree diagram for the word nakità:
(142) na- 'transitive, happenstantial' + kità 'see'


nakità 'someone happened to see something'
Puyde naton hunahunaon ini nga ilustrasyon komo paglaktod nga an nakità tikang ha tigkab-it
nga na- plus ugat nga kità".
You can think of this diagram as a shorthand way of saying "nakità is the descendent of
the prefix na- plus the root kità".
An paurhi usa nga tigdugtong nga nasunod kataliwan han ugat. Iginsusurat ini hira nga
may ada batlang ha unahan basi magpasabot kun paunan-o hira ikakab-it, pananglitan, -a, -i o
‑on.
A suffix is an affix that follows a root. These are written with dashes in front of
them to indicate how they are attached, for example -a, -i or -on.
(143) Root + Suffix = Verb word
káon + -on = kaúnon
kuhâ + -i = kuhái
kuhâ + -a = kuháa
etc.
Aadi an ilustrasyon han kaunon: Here is a tree diagram for kaúnon:
(144) káon 'eat' + -on 'transitive, irrealis'

kaúnon 'someone will eat something'
An mga luón mga tigdugtong nasuksok ha mga pulong. Ha Waray, nasuksok an mga luón
katima han una nga mangarabay han tangkay, ngan iginsusurat nga may batlang pagpasabot nga
kinahanglan nira kumab-it ha duha nga panig, panglitan -in-, ngan -um-:
Infixes are affixes that go inside of words. In Winaray, infixes come after the first
consonant of a word, and are written with two dashes to indicate that they must attach
on both sides, for example -in-, and -um- are two very common infixes:
(145) Root + Infix = Verb word
káon + -um- = kumáon
bása + -in- = binása
hulat + -um- = humulat
etc.

150. 150
Aadi an ilustrasyon han kumaon: Here is a tree diagram for kumáon:
(146) -um- 'intransitive, controlled' + káon 'eat'

kumáon 'someone eats (as they always do).'
Paghag-id 1:
A. Para ha masunod nga mga pulong ha Waray, isurat an ugat nga pulong ha blangko.
B. Bagisi an mga pauna, lidongi an mga paurhi ngan isulod ha dasag an mga luón.
TIGAMNI: Puyde may sobra usa pauna ha us aka pulong. Ginhimo na naton an una
nga item para ha imo.
Exercise 1:
A. For each of the following Waray words, write the root in the blank.
B. Underline the prefixes, circle the suffixes, and draw a square around the
infixes. Hint: There may be more than one affix in a single word. The first
example is done for you.
a. Gintinamakan _tamak_________
b. nátamak __________________
c. Nagtamak __________________
d. iginkaon __________________
e. bumása __________________
f. ginhuyop __________________
g. natúnaw __________________
h. basahan __________________
i. hinúsay __________________
j. sinip-on __________________
k. gintukwaw __________________
l. gin-check-kan __________________
m. nagkaon-kaon __________________
n. nagkí-kinomputer __________________
C. Draw tree diagrams for examples c. and h.

7.1.2 Reduplication
Ha Paghag-id 1, an duha nga urhi nga mga pananglitan makalilipat kay nagdadabi hira
hin PAGLIWAT. An pagliwat asya an morpolohikal nga proseso kun diin an parti han pulong o,
bug-os nga pulong gin-uutro o, kinikopya basi magpahayag hin piho nga kahulogan. Pananglitan,
an pulong nga nagkaon-kaon nagpapakita hin HUL-OS NGA PAGLIWAT, o pag-utro han kabug-
osan nga ugat. Aton ginhimangrawan an hul-os nga pagliwat komo patangkay nga proseso ha
Kapitolo 4. Aton paghihingadayan an kahulogan ngan gamit han hul-os nga pagliwat ha section
6.3.,Aadi an pag-diagram han pulong nga nagkaon-káon.

151. 151
In exercise 1, the last two examples are a little tricky because they both involve
REDUPLICATION. Reduplication is a morphological process in which part or all of a word is
repeated, or copied, in order to express a particular meaning. For example, the word
nagkaon-kaon illustrates FULL REDUPLICATION, or the repetition of the entire root. We
discussed full-reduplication as a noun stem-forming process in chapter #4, section 4.#.
We will discuss the meaning and use of full reduplication in verbs in section 0. Here is
how a tree diagram of nagkaon-káon may be drawn:
RED2- ATTENUATIVE + káon 'eat'


g- DELIBERATE + káon-kaon 'eat a little, eat playfully'


na- INTRANSITIVE, REALIS + -gkáon-kaon 'eat a little, playfully deliberately'


nagkáon-kaon 'someone ate a litte, playfully, deliberately'
Aton ginlaladawan an hul-os nga pagliwat komo RED2 kay waray hini batakan nga porma.
Lugod, naglalakip ini hin pagkopya han nasunod nga ugat. Pananglitan, an RED2 ha porma nga
lákat-lakat, ngan an RED2 ha táwa-tawa, etc. Nakita naton ha pananglitan (7) an duha ka balitang
nga pagdiagram. Ha una nga balitang, natabo an hul-os nga pagliwat han ugat nga nagreresulta hin
káon-káon. Ha ikaduha nga balitang, dinudugtongan ini nga porma han tigdugtong nga nag- nga
nagreresulta han porma nga nagkáon-kaon. Kinahanglan nga may ada kalugaringon nga balitang
an komplikado nga pulong ha diagram han kada tagsa nga morpolohikal nga proseso. Makikita
naton an mas komplikado pa nga mga diagram ha masunod nga mga pahina.
We describe the full reduplication morpheme as 'RED2' because it doesn't have a
consistent form. Rather, it simply copies the root that follows. For example, the RED2
form of lakat is lákat-lakat, and the RED2 form of tawa is táwa-tawa, etc. In example 0 we
see a three-stage tree diagram. In the first stage, full reduplication of the root occurs,
yielding káon-káon. In the next stage, this form takes the prefix g- to yield the abstract
(not pronounced) form -gkáon-kaon. In the third stage, an additional prefix na- is added,
yielding the full form nagkáon-kaon. Every morphological process must have its own
stage in the diagram of a complex word. We will see many more complex diagrams in
the pages to follow.
An kataposan nga pananglitan ha Paghag-id 1, nagki-kinompyuter mas komplikado nga
pulong. An ugat hini nga pulong hinuram tikang ha “computer”. An una nga morpema nga
igindugang hini nga ugat amo an luón nga -in- nga nagreresulta hin kinompyuter (sumala han
opisyal nga abakadahan han Winaray). Katima ginsalawad an TINGÍ nga PAGLIWAT o RED1.
Masukot nga morpema an tingí nga pagliwat ha Waray, kaupod an iba-iba nga gamit nga
ginhihingadayan ha section 6.3. Naglalakip ini han pagliwat han una nga mangarabay ngan
tiringgan han ugat ngan pagpahilawig han pagluwas han tiringgan. Dinhi hini nga kaso an
ginliwat nga parti amo an ki-. Diri ini híya usa nga tigdugtong kay an iya porma nadepende ha
ugat nga kinakab-itan hini. Mas komon an RED1 Leyte kaysa ha Samar. Aadi an pipira nga mga

152. 152
pananglitan nga may ada diri-hul-os nga pagliwat.Tigamni nga an liniwat nga bahin amo an una
nga mangarabay ngan tiringgan han ugat:
The last word in exercise 1, nagki-kinompyuter is even more complex. The root
of this word is the borrowed word "computer". The first morpheme that is added to this
root is an infix, -in- yielding kinomputer (in the official Winaray alphabet). Then PARTIAL
REDUPLICATION, or RED1, applies. Partial reduplication is a very common morpheme in
Waray, with a variety of uses described in section 0. It involves repetition of the first
consonant and vowel of the root and lengthening of the vowel. In this case the
reduplicated part is kí-. This is not really a prefix because its form depends on the root it
is attached to. Partial reduplication is more common in Northern Leyte than in Samar.
Here are some additional examples from Northern Leyte with partial reduplication. Note
that the reduplicated part is the first consonant and vowel of the root:
(147) nagkákaon
naghúhulat
ginlúlutò
maghúhugas
nagsísinuntok
etc.
Komo kadugangan ha luón nga -in- ngan tingí nga pagliwat, an pulong nga nagki-
kinompyuter may ada gihapon pauna nga tigdugtong nga g- ngan na-. Salit, makikita naton nga
an mga tigdugtong puyde igpandugang ha usa ka pulong. Hunahunai daw kun pira ka balitang an
pagkikinahanglanon basi mahimay an pulong nga nag-kikinompyuter? Dara nga may ada ini
upat nga morpolohikal nga proseso sugad han , RED1, -in-, g- ngan na-, magkikinahanglan kita
hin apat ka balitang nga diagram, sugad hini:
In addition to the infix -in- and partial reduplication, the word nagkí-kinompyuter
also has the prefixes g- and na-. So you can see that several affixes can be added
together in the same word. How many "stages" do you think you need to analyze the
word nag-kikinompyuter? Well, since there are four morphological processes, RED1, -in-,
g- and na-, you will need a four stage diagram, like this:
(148) -in- REPETATIVE + kompyuter 'computer'


RED1 IMPERFECTIVE + kinompyuter 'repeatedly use a computer'


g- DELIBERATE + kíkinompyuter 'repeatedly using a computer'


na- INTR., REALIS + -gkíkinompyuter 'repeatedly using a computer deliberately'


nagkíkinompyuter 'was repeatedly using a computer deliberately'

153. 153
Sumala han aton nakit-an, may mga pulong nga may mas komplikado pa nga tree
diagram kompara hini!
As you will see, some words have an even more complex tree diagram than this
one!
7.2 Pagbalay han mga Tigpanhitabo nga Taglarang/ The construction
of verbal predicates
Yana, kitaon ta kun paunan-o an pagbálay han mga Taglarang nga Tigpanhitabo ha Winaray.
Nakita naton nga kada Taglarang nga Tigpanhitabo may ada ugat, kaupod han mga tigdugtong
ngan posible mga pagliwat nga nagbabag-o han pamayhon han ugat basi makagpahayag hin iba-
iba nga kahulogan. Ha masunod nga mga mga section aton kikitaon an duha ka lain nga pagbag-
o han kahimó, o morpolohikal nga mga proseso nga ginagamit han mga nagamit han pinulongan
basi magtuha hin mga Taglarang nga Tigpanhitabo. Ngangaranan ta ini nga duha ka lain nga
pagbabag-o hin dagway komo PATANGKAY, ngan PAGLANTAW nga mga proseso.
Now let's look at how Verbal Predicates are constructed in Waray. We've seen
that every Verbal Predicate has a root word, plus affixes and possible reduplications
that change the shape of the root in order to express variations in meaning. In the
following sections we will look at two quite different groups of shape changes, or
MORPHOLOGICAL PROCES SES that speakers use to create Verbal Predicates. We name
these two groups STEM-FORMING, and PERSPECTIVING processes.
Maimpluwensya an patangkay nga mga proseso komo surok ha pagpapahayag,
nagtutugot ini nga makaghimo kita hin komplikado ngan maribhong nga “eksina” hin diskurso.
Nasalamin hira han dadamo ka lain nga kahulogan, sugad han HULAGWAY (Pabalik-balik, Diri-
Tul-id, Padayon), KAGIOS (pagaan, kadam-an nga gios, minalón), DABI (patugot, pasalawad,
patagamtam) ngan iba pa. Dara nga nagpapadayag hira hin iba-iba nga kahulogan, an patangkay
nga mga proseso puyde tumampo ha iba basi makahimo, sumala han lagda, hin gatos-gatos nga
mga tangkay tikang ha usa nga ugat. Pero, ha natural nga diskurso, talagsa la nga may sobra tulo
nga patangkay nga mga proseso an durungan nga nahangop ha usa nga tangkay. Ha section 6.2.1
aton paghihingadayan an trese nga kasagaran nga mga patangkay nga mga proseso.
Stem-forming processes are powerful communicative resources, allowing
speakers to craft multifaceted and nuanced discourse "scenes". They reflect many
different kinds of meanings, like ASPECT (iterative, imperfective, durative), ACTIONALITY
(attenuative, pluraction, distributive action), VALENCE (causative, applicative, reciprocal),
and others. Because they express different kinds of meanings, Stem-forming processes
may combine with one another to create, in principle, hundreds of stems based on a
single root. However, in natural discourse it is rare for more than four Stem-forming
processes to occur simultaneously in the same stem. In section 0 we will discuss
thirteen common verb Stem-forming processes.
Ha luyo nga bahin, PARADIGMATIKO an mga Paglantaw nga mga proseso. Buot-sidngon
hini nga an iginpapadayag nira nga kahulogan may ada relasyon ha kada tagsa, ngan uusa la nga
Paglantaw nga proseso an matatabo ha usa nga tangkay. Nagtutugot an Paglantaw nga mga

154. 154
proseso ha nagamit han pinulongan pagpahayag han ira pagkitá han sitwasyon nga ginladawan
han tangkay sumala han duduha nga piho nga hulagway---Pagka-transitibo ngan Paagi. Ha
section 6.2.2 aton iglaladawan an kinse nga Paglantaw nga mga proseso. Iginpapakita han Figure
1 kun paunan-o an relasyon han mga Ugat, mga Tangkay ngan Tigpanhitabo nga mga pulong.
An batakan nga element amo an Ugat nga pulong. Puyde ini dugangan han patangkay nga mga
proseso (SFP) basi mahimo hin Tangkay. Katima, idudugang an usa ngan usa la nga Paglantaw
nga proseso (PP) basi maporma an Tigpanhitabo nga pulong, asya diri naton isusulod ha hil-ot an
mga PP.
In contrast, Perspectivizing processes are PARADIGMATIC. This means that the
meanings they express are all related to one another, and only one Perspectivizing
process may occur on a given stem. Perspectivizing processes allow speakers to
express their perspective on the situation discribed by the stem according to two well-
defined dimensions -- transitivity (or "voice"), and modality. In section 0 we will describe
ten Perspectiving processes.
26
Figure 1 illustrates how Roots, Stems and verbal words
are related to one another. The basic element is the Root. To that may be added Stem-
forming processes (SFP) to form a Stem. Then one and only one Perspectivizing
Process (PP) is added to form a Verbal Word. Stem-forming Processes are "optional",
so they are indicated in parentheses in Figure 1. One Perspectiving Process is
necessary to form a Verbal Word, so PPs are not parenthesized.
VERBAL WORD
STEM
PP (SFP) Root (SFP) PP


Figure 1: Rough box diagram of how Roots, Stems and Verbal Words relate to one another
(SFP = Stem-forming Processes; PP = Perspectivizing Processes)
In the following two sections we will describe Stem-forming and Perspectivizing
morphological processes in more detail.
7.3 Patangkay nga mga proseso /Stem-forming Processes
Words strain, Crack and sometimes break, under the burden, Under the tension,
slip, slide, perish, Decay with imprecision, will not stay in place, Will not stay
still.
T.S Elliot (1936).
Magtitikang kita pinaagi hin pagtulidong ngan paglista han produktibo nga mga
patangkay nga proseso, kaupod an pipira nga mga pananglitan tikang ha natural nga mga
himangraw ug teksto. Sumala han ginhingadayan ha igbaw, an morpolohikal nga mga patangkay

26
Linguists who have described other Philippine languages have used the technical term "inflectional" to
refer to the group of morphological processes we are calling "perspectivizing processess" (see, e.g., Wolff, 1972 on
Cebuano). However, in this book we prefer the term "perspectivizing" as this term captures the function of this set of
processes more clearly than "inflectional."

155. 155
naghahatag hin maribhong nga surok basi mapadamo an potensyal han pinulongan nga
makagpahayag.
We begin with a description and list of productive Stem-forming morphological
processes, along with examples from natural conversations or texts. As mentioned
above, Stem-forming morphological processes provide a rich resource for multiplying
the expressive potential of the language.
Sugad han ginpapakita ha Figure 1, kasagaran diri turumanon an mga patangkay—an
tangkay puyde ugat la nga pulong. Pero, puyde bag-uhon han patangkay nga mga proseso an
ugat pinaagi hin iba-iba nga paagi, kaupod an mga tigdugtong nga pauna, paurhi, luón, ngan
pagliwat, basi makagporma hin komplikado nga tangkay. Kun nakagbálay ka na hin tangkay nga
uyon han eksina nga karuyag mo ipahayag, idudugang mo an paglantaw nga morpolohiya basi
mahul-os an Tigpanhitabo nga pulong. An mga Ugat ngan Patangkay nagreresulta hin tangkay
nga may igo nga kahulogan nga, kun itatampo han Paglantaw nga morpolohiya, mga taghinabi,
mga tigtulidong ug iba pa, nagpapakita hin diskurso nga mga eksina. Pananglitan, an (10) usa
nga klusa nga may ada lima nga patangkay nga mga proseso ha Tigpanhitabo:
As indicated in Figure 1, Stem-forming Processes are usually optional -- a Stem
may consist of just a Root Word. However, Stem-forming Processes may alter the root
in various ways, involving prefixation, suffixation, infixation, reduplication, and
prominence shift to form complex stems with very specific meanings. Once you have
built a stem consistent with the scene to be communicated, you add Perspectiving
morphology to "complete" the Predicate. Roots plus Stem-forming processes result in
stems with precise meanings that, in combination with Perspectiving morphology,
referential expressions, adverbial expressions and other factors, depict complex
discourse scenes. For example, (149) is a clause containing five Stem-forming
processes in the verbal word:
(149) Ini hi Nánay nagpípinamulod. 'Mother went about cutting wood.'
na-g-RED1-<in>-pag-N-pulod
DEMO1 ABS.P Mom INTR.NEU-DEL-IMPERF-IT-INF-DIST-cut.wood (Alunan 2016:72)
Nagtitikang an nagyayakan pinaagi hin pagpili han ugat pulod 'to cut wood' pagtulidong
han gintutuyo nga eksina. Nagpapahinumdom ini hin imahe ha hunahuna hiton mga Waraynon
nga namaamti. Tikang dida hito nga ugat, puyde igsalawad an mga patangkay hin “luon-luon”
basi mabálay an sakto nga eksina nga karuyag han nagyayakan. Dinhi hini nga pananglitan,
ginsalawad an pauna nga tigdugtong nga N-, nga nagresulta han temporaryo nga tangkay nga
-mulod. Sunod, igsasalawad an pauna nga tigdugtong nga pag-, nga nagreresulta hin -pamulod
'to cut wood in several different places'. Katima, igsasalawad liwat an luón nga tigdugtong nga
-in- nga nagreresulta han tangkay nga pulong nga -pinamulod 'to cut wood in different places
with repetative movements'. Ha kataposan, igsasalawad an tingí nga pagliwat nga nagreresulta
han tangkay nga pulong nga -pipinamulod 'be cutting wood in different places with iterative
movements'. Aadi an tree diagram hini nga tangkay:
The speaker "starts out" by choosing the Root Word pulod 'to cut wood' to
describe the intended scene. This evokes a general image in the mind of Waray

156. 156
listeners. From that root, Stem-forming Processes may be applied in "stages" in order to
build the precise scene that the speaker intends. In this example, the prefix N-
27
applies,
yielding the intermediate stem -mulod. Next, the prefix pag- applies, yielding -pamulod
'to cut wood in several different places'. Then the Stem-forming infix -in- applies,
yielding the stem -pinamulod 'to cut wood in different places with repetative
movements'. Next, partial reduplication applies, yielding -pípinamulod 'be cutting wood
in different places with iterative movements.' Finally, the 'deliberate mood' prefix g-
appears, yielding -gpípinamulod 'be cutting wood in different places with iterative
movements deliberately.' Here is a tree diagram of this stem:
(150) N- DISTRIBUTIVE + pulod 'cut wood'


pag- INFINITIVE + -mulod 'cut wood all over'


-in- REPETATIVE + pamulod 'cutting wood all over'


RED1- IMPERFECTIVE + pinamulod 'cutting wood all over with repetative movements'


g- DELIBERATE + pípinamulod 'be cutting wood all over with repetative movements'


-gpípinamulod 'be cutting wood all over with repetative movements deliberately'
Mga patangkay nga proseso an dabi hini nga paghimo hini nga pulong. Lima nga
patangkay nga mga proceso baga asya an akos idugtong ha usa ka tigpanhitabo, pero puyde pa
kita makaghimo hin mas komplikado pa nga mga pulong kun pagkikinahanglanaon. Masisiring
naton nga an tangkay hini nga pulong amo an -gpípinamulod. Dinhi hini nga punto, ayad na an
eksina. Napili na han tagyakan an sakto nga sitwasyon nga iglaladawan. Yana, kinahanglan pa
han tagyakan igbutang ini nga eksina “ha usa nga paglantaw” nga may kalabotan han mga dabi
ngan paagi han gios basi maporma an Taglarang basi magamit ini hin tama ha himangraw. An
paglantaw nga tigdugtong nga na- an pinili ha pananglita (10) nga ha Winaray nagpapasabot hin
gramatikal nga pabuod, ngan natabo na ug tinuyo an paagi han gios. Buot sidngon, an na-
nagpapasabot nga an Taghimô/Aktor (hi nanay) asya an panguna nga kaapi (an búod nga
nahinanabihan), ngan an sitwasyon ungod gud nga natabo (realis) (kitaa an section 6.4 ha ubos
para han kabug-osan nga paghingaday han Paglantaw nga morpolohiya). Asya kinahanglan pa
naton hin kadugangan nga balitang ha aton tree diagram agud makompleto ini nga pulong:

27
The N in this example refers to an abstract nasal consonant that takes on the place of articulation of the
consonant that follows it, then triggers deletion of that consonant. This process is described in more detail in section
7.1.9.

157. 157
These are the stem forming processes that are involved in the construction of this word.
Five stem forming processes in one verb word seems to be about the maximum, though
you can construct more complicated words if necessary. We say that the stem of the
word is -gpípinamulod. At this point, the scene has been set. The speaker has chosen
the precise situation to be described. Now the speaker still needs to place this situation
"in perspective", with respect to participants and modality in order to form a Predicate
that functions smoothly in conversation. The Perspectiving prefix chosen in example
(149) is na-, which in Waray expresses grammatical intransitivity, and realis modality. In
other words, na- indicates that the Actor (hi Nanay) is the primary participant, and the
situation really happened (it is realis) (see section 0 below for a full description of
Perspectiving morphology). So, we'd need one more "layer" on our tree diagram to
complete this word:
(151) na- INTRANSITIVE, REALIS + -gpípinamulod 'be cutting wood all over with
repetative movements
deliberately'

nagpípinamulod 'someone was deliberately cutting wood all over
with repetative movements'
Angay gud tigamnan kun pira ka pulong ha Inenglis an pagkikinahanglanon basi paipahayag an
sugad hini nga ideya nga napoporma hin ígo ngan tul-id pinaagi hini nga bus-ok nga pulong ha
Waray. Usa ini han mga bahin kun diin nagkakaiba an Winaray ngan gramatik han Inenglis. May
ada maimpluwensya ngan abri nga sistema hin morpolohiya an Winaray, samtang an
morpolohiya han Inenglis may pagkalimitado. Kinahanglan gumamit an Inenglis hin damo nga
mga pulong basi maipahayag an mga ideya nga iginpapahayag han kada porma han pulong ha
Waray.
It is worth noting how many English words are necessary to express such an idea that
can be formed very precisely with this one compact Waray word. This is one of the
many respects in which Waray grammar is very different from the grammar of English.
Waray has a very strong and expressive system of morphology, whereas the
morphology of English words tends to be minimal. English must use lots of words to
express ideas that are expressed by changing the shapes of words in Waray.
An masunod amo an listahan ngan mga pananglitan han katorse nga nasasarigan, ngan
regular nga mga patangkay. May ada pipira nga mga patangkay nga diri regular ngan
natinaglawas han susbaran nga “nahilubong ha kasaysayan.” Aton ini hira paghihimangrawan ha
mga tidaraon nga mga pag-aram.
The following is a list and examples of fourteen consistent, and fairly regular
Stem-forming processes. There are certainly others which are less regular and
represent patterns that are "buried in history." We will leave discussion of such non- or
semi-regular patterns for future research.

158. 158
Damo ha mga patangkay nga aada ha listahan nga ginagamit gihapon pagsanggi hin mga
Taghinabi nga mga Pulong o, Tigtulidong nga mga Pulong, kun diin may ada nira lain nga
iginpapahayag, pero kasagaran urupod nga kahulogan.
Many of the Stem-forming processes in this list are also used to derive Referring
Words or Modifying Words, in which case they express different, but usually related
meanings. In this chapter we discuss their forms and functions as verbal Stem-forming
Processes.
7.1.1 Tingî nga pagliwát/Partial reduplication
(RED1): Diri-Tul-id nga
hulagway/Imperfective aspect
Ha tingî nga pagliwat (RED1), ginkokopya an siyahan nga mangarabay ngan tiringgan han ugat,
ngan an tiringgan pinapahilawig an kaluwas. Kinikilala ini nga proseso ha bug-os nga Waray,
pero mas komon ini ha Leyte kaysa ha E. Samar. Nagamit an Este hin iba nga porma, an á-, para
han diri-tul-id nga hulagway. Aton paghihimangrawan ini nga alternatibo nga porma ha ubos. Ini
nga masunod nga mga pananglitan (13) tikang ha Norte nga Leyte:
In partial reduplication (RED1), the first consonant and vowel of a word are
reduplicated, and the vowel is lengthened. This process is recognized throughout the
Waray speaking region, but is more common in Northern Leyte than in E. Samar.
Samar speakers tend to use a different form, á-, for imperfective aspect. We will discuss
this alternative form below. The examples in (152) are from Northern Leyte:
(152) 'eat' káon + RED1  -kákaon 'be eating'
'read' bása + RED1  -bábasa 'be reading'
'fetch' kuhâ +RED1  -kúkuhà 'be fetching'
'wait' hulat + RED1  -húhulat 'be waiting'
'buy' palit + RED1  -pápalit 'be buying'
'go up' saka + RED1  -sásaka 'be climbing/going upstairs'
'punch' suntok + RED1  -súsuntok 'be punching'
etc.
DIRI-TUL-ID NGA HULAGWAY an komon nga kahulogan han tingî nga pagliwat. Buot
ipasabot nga hini nga an hitabo ginlalantaw nga diri pa tapos o tul-id. Pananglitan:
The most common meaning of partial reduplication in a verb stem is IMPERFECTIVE
ASPECT. This means that the event is viewed as continuing over time. For example:
(153) Nag-áano ka? 'What are you doing?'
Naglílimpyo ako. 'I am cleaning.'
Ginlúlutò ko pa an isda. 'I am still cooking the fish.'
Kasagaran, ginagamit an tingí nga pagliwat para magpahayag kun ano binubuhat han usa
nga tawo samtang natatabo liwat an iba pa nga hitabo. Hini nga kaso, nahapapaluyo ha iba nga
hitabo an hitabo nga ginpapadayag han tingí nga pagliwat han ugat, sugad hini nga mga
pananglitan:

159. 159
Often, partial reduplication is used to express what someone is or was doing
when some other event occurred. In this case the event expressed by the partially
reduplicated root is presented as background to the other event, as in these examples:
(154) Naglálaba ako han ímo pagabot. 'I was washing when you arrived.'
Naglúlutò híya han tigda may tumawag. 'S/he was cooking when suddenly someone
called' (lit: 'there was a call').
Usa pa liwat nga kagamit han diri-tul-id nga tangkay han tigpahitabo amo an pagpasabot
nga may ada natatabo/matatabo, ha ano man nga takna, ngan may ada man liwat iba nga
natatabo/matatabo:
Another usage of the imperfective stem of a verb is to refer to something that
happens any time something else happens:
(155) Kákaon na la, kun gingúgutom ka na. 'Just eat whenever you are feeling hungry.'
Mámamatbat ka ngani, húhulat gud hit' nasabat nga makatápos anay.
'Whenever you lead the prayer, wait until your companions finish (their chant).'

Ha kataposan, kasagaran an diri-tul-id nga hulagway nabutho ha irrealis nga paagi, kun
diin nagsisiring ini hin kahulogan nga “tidaraon nga takna”. Sumala han aton makikita ha section
6.4.2, ginagamit an DIRI-TUL-ID NGA HULAGWAY pagpadayag hin mga sitwasyon nga “waray pa
matabo o, diri pa tuod” ha takna han pagluwas hini. Puyde an mga irrealis nga mga hitabo amo
an mga sitwasyon nga tidaraon, o posible mga sitwasyon ha yana o naglabay nga kun diin an
tagyakan waray kasiguradohan, o tinuod la kun an iba liwat nga mga sitwasyon tinuod. Pero, kun
nagtatampo ini han RED1, nangangahulogan an irrealis nga sitwasyon komo tidaraon. Tinatwa ta
ini nga “ungod nga tidaraon”. Gintulidong ni Cena (XXXX) an diri-tul-id nga hulagway komo
“diri tapos”. Kunaton pagtatampuhon an irrealis nga paagi (danay diri ini tuod) ngan diri tapos,
nangangahulogan ini hin “future tense”. Pananglitan:
Finally, imperfective aspect often occurs in irrealis mood, in which case it
enforces a "true future" meaning. As we will see in section 7.2.1, IRREALIS MOOD is used
to express situations that are not "real facts" at the time of speaking. Irrealis events may
be situations in the future, or they may be situations in the present or past which the
speaker is not sure of, or which are only factual if some other situation is true. However,
in combination with RED1, irrealis situations are predicted to be in the future. We call this
the "true future". Cena (2012) describes imperfective aspect as "unfinished". If you
combine irrealis mood (something that is not necessarily true) with unfinished time, you
get a true "future tense." For example:
(156) a. Higugmaon ta ikaw. 'I love you.'
Irrealis, general
higugma-on
love-TR.IR 1INC.ERG 2SG.ABS

160. 160
b. Híhigugmaon ta ikaw. 'I will love you.' Irrealis, true future
RED1-higugma-on 1INC.ERG 2SG.ABS
IMPERF-love-TR.IR
(157) a. Tagan hin igo nga bug-at o, balor ngan kilal-on an mga burohaton/trabaho han
kababayin-an nga diri nahilalakip dida han pag-ihap han Gross National Product o GNP.
'Give enough weight or value and recognize the activities/work of women that are not
included in the Gross National Product o GNP.' Irrealis, general
d. Feeling ko ako la an gikakaisgan ni maam; ma-under ngani ak’ ha iya kikilalaon ada ak'
hiton.
'I have a feeling that it is only me that gets scolded by Máam; if I’ll be under her she
will recognize me.' Irrealis, true future

Iginpapakita ha (17)a an tigpanhitabo nga kilala 'recognize, become acquainted with' ha
iya patuha ngan pankabug-osan nga porma. Dinhi hini nga konteksto, baga ini hiya hin pasugo.
Ha (17)b amo gihapon nga ugat an natampo han RED1, an diri-tul-id nga hulagway nga proseso
kaupod an tigdugtong nga -on nga irrealis, patuha nga paglantaw. Nagreresulta ini hin ungod nga
tidaraon. Nagtatagna an tagyakan nga ini nga hitabo matatabo ha igo nga kondisyon.
Example (157)a illustrates the verb kilala 'recognize, become acquainted with' in
the general irrealis, transitive form. In this context it is functioning as a kind of
imperative. In (157)b, the same root combines the imperfective aspect stem-forming
process (RED1) with the irrealis, transitive perspectivizing suffix -on. This results in a "true
future." The speaker is predicting that the event will occur, under the right conditions.
Importante nga tigamnan nga an waray matabo nga paagi diri nakadepende ha diri-tul-id nga
hulagway. An RED1 diri mismo nagpapahayag hin “ungod nga tidaraon” sumala han
pananglitan (13) ngan (14). Nagpapakahulogan la ini hin ungod nga tidaron kun nagtatampo hin
irrealis nga paagi.
It is important to note that irrealis mood is independent of imperfective aspect. RED1
does not itself express "future tense", as shown by examples (153) and (154). It simply
enforces a true future sense when combined with irrealis mood.
Usa nga interesante ngan kamatauuran bahin hini nga nagpapdayon nga proseso han
aspeto amo an kadiri nira pagbutho ha mga tigpanhitabo nga nagpapasabot hin UNTOP nga mga
hitabo, pwera la kun nakab-it liwat an tigdugtong nga -in- nga nangangahulogan hin pabalik-
balik. An untop nga mga hitabo asya an mga hitabo nga dalikyat, sugad pananglitan han pagbuto
han lobo, pag-ubo han bata, o pagsuntok. Tigda nga natatabo an pagsuntok, pag-ubo ngan
pagbuto, asya nga diri naton masisiring, ha teknikal nga paagi, nga “binubuhat” ini nga mga
aksyon hin may panginahanglan hin igo nga takna, gawas na la kun an aton buot ipasabot
makadamo ngan pagbalik-balik ito nga aksyon. Pananglitan, urusahon gud pamation an pahayag
nga (32):

161. 161
One interesting and sensible fact about imperfective aspect is that they may not
occur with verbs expressing PUNCTUAL events, unless the iterative process -in- also
occurs. A punctual event is one that inherently does not take time, for example a
balloon popping, a child coughing, or someone punching something. A punch, a cough
and a pop are instantaneous, so you technically can't "be doing" these actions over
time, unless multiple repetitions of that action are involved. For example, (158) sounds
awkward to most Waray speakers:
(158) ??Nagsúsuntok an bata han íya bugto.
na-g-<RED1>-suntok
R.NEU-<IMPERF>-punch ABS child OBL 3SG.GEN sibling
'The child is punching her/his sibling.'
Mangidlis ini pamation kay an pagsuntok diri maiha ngan diri nanginginahanglan hin oras para
matuman dayon, asya makuri handurawon an bata nga aada ha proseso han aksyon hin
pagsuntok. Lugod, an baga normal nga pagyakan hini amo an pananglitan (33):
This sounds strange, because a punch does not take any time at all, so it is hard to
imagine someone being in the process of one act of punching. Rather, the normal way
of saying this would be example (159):
(159) Nagsísinuntok an bata han íya bugto.
na-g-RED1-<in>-suntok
R.NEU-DEL-IMPERF-ITER-punch ABS child OBL 3SG.GEN sibling
'The child was/is repeatedly punching her/his sibling.'
Naghahatag liwat ini nga pananglitan hin ebidensya han sunod-sunod nga pagluon-luon
han mga patangkay nga proseso. An ira pagkasunod-sunod, -in- anay, katima an RED1:
This example also incidentally offers evidence of an "ordered" layering of Stem-
forming processes. The order of application must be -in- and then RED1:
(160) -in- + suntok


RED1 + sinuntok.


sísinuntok.
If the order of the processes is reversed, an incorrect form results:

162. 162
(161) RED1 + suntok


-in- + súsuntok


??sinúsuntok
28

May ada pa usa nga interesante nga paagi pagpakurô han kaluwas han RED1 nga proseso
ha aktwal nga himangraw. An ikaduha nga laton han liniwat nga ugat naliliwanan hin g, b, o d.
Nasubay ini han susbaranan nga nagdadabi hin pagbul-iw han tiringgan nga waray duon ha
butnga hin mga mangarabay ha usa nga pulong (kitaa an Kapitolo 1, section #). Pananglitan:
There is an interesting contraction in the pronunciation of the RED1 process that
sometimes occurs in conversational speech. The second syllable of the reduplicated
root is replaced with g, b, or d. This is consistent with a regular pattern of dropping an
unstressed vowel between consonants word medially (see Chapter 1, section #.#). For
example:
a. Nagkahúhulog an prutas. 'The fruits are falling.' (careful speech)
b. Nagkahúglog an prutas. 'The fruits are falling.' (contraction).
c. Akon lawas nagbubulag han siplat mo. 'My body fails apart with your gaze.'
d. Akon lawas nagbublag han siplat mo. 'My body fails apart with your gaze.'
EXAMPLE WITH d?
May natatabo nga interesante hini nga “pagkurô” kun an diri-tul-id nga hulagway gintatampo
han tigdugtong nga -Vr- nga may kahulogan nga may damo nga nagbubuhat han gios
(pluraction):
An interesting twist on this "contraction" occurs when the imperfective is combined with
the pluraction infix –Vr- (see section #.# below):
(162) a. Nagbúburublig hira 'They are helping each other' (=nagbúburulig)
b. Nag-íirignom 'They are drinking' (=nag-íirinom hira)
Dinhi hini nga pananglitan, may mangarabay nga igindugang, imbes nga ihulog kun madagmit
an pagyakan. Pero, masukot ini nga porma, ngan malinaw nga may kalabotan han mga pagkurô
nga porma nga aton ginhingadayan ha (36). Baga nagawas nga nga an diri-tul-id nga hulagway
iginsasalawad makaduha, una san-o han -Vr-, ngan kataliwan makurô, ngan yana katima han
-Vr-, sugad hini nga mga masunod:

28
This is an awkward but conceivable form. As discusssed in this section, there are two -in- processes in
Winaray. The meaning of the form sinúsuntok would not be iterative -- the -in- in this case would have to be the
Perspectivizing -in- discussed in section 0. Thus, the meaning would be "someone is in the process of being punched
(one long, ongoing punch) as a normal, inevitable occurance" -- clearly a possible, but odd thing to say!

163. 163
In these examples, a consonant is added, rather than deleted in fast speech. However,
these forms are common, and clearly are related to the contracted forms illustrated in 0.
It's as though the imperfective applies twice – once before -Vr-, and contracted, and
again after -Vr-, as follows:
(163) a. bulig + RED1 = búbulig inom + RED1 = íinom
b. búbulig + contraction = bublig iinom + contraction = ignom
c. bublig + -Vr- = burublig ignom + -Vr- = irignom
d. burublig + RED1 = búburublig. irignom + RED1 = íirignom

7.1.2 Diri-Tul-id nga hulagway (á-)
/Imperfective aspect
Puyde gihapon maipahayag an diri-tul-id nga hulagway pinaagi han patangkay nga tigdugtong
nga a-. Komon ini nga porma ha Samar, pero nababatian ngan naiintindhan ini han mga Waray.
Ini nga porma hin diri-tul-id nga hulagway naglalakip hin tinuyo nga kahulogan. Dara hini nga
rason, diri ini nabutho kaupod an tigdugtong nga g- nga nangangahulogan liwat hin tinuyo nga
paagi. Dara hini, puyde ini kita komo “pagkaon” or pagliwan han g-, sugad hadi nga masunod
nga mga pananglitan:
Imperfective aspect can also be expressed with a stem forming prefix á-. This form is
more common in Samar, though it is heard and understood throughout the Waray area.
This form of imperfective aspect includes the notion of deliberate mood. For this reason,
it does not co-occur with the deliberate mood prefix g-. You might think of it as
"swallowing" or replacing g-, as in the following examples:
(164) a. Nagkúkuhà ako hin tinápay. 'I am/was getting bread.' (Northern Leyte)
b. Nákuhà ako hin tinápay. 'I am/was getting bread.' (Samar)
(165) a. Maghúhugas ako hin plato. 'I am planning to wash dishes.' (Northern Leyte)
b. Máhugas ako hin plato. 'I plan to wash dishes.' (Samar)
7.1.3 Hul-os nga Pagliwat/Full reduplication
(RED2): Pagaan/Attenuative
Kinokopya an bug-os nga ugat ha Hul-os nga Pagliwat:
Full reduplication (RED2) involves copying the entire root:
(166) káon + RED2  káon-kaon 'eat a little', 'eat playfully', 'have the urge to eat'.
basa + RED2  bása-basa 'read a little', 'read playfully', 'have the urge to read'.
hulat + RED2  húlat-hulat 'wait a little', 'wait playfully', 'have the urge to wait'.
etc.
Dako an gamit han patangkay nga hul-os nga pagliwat ha tanan nga klase hin mga ugat.
Kasagaran ginagamit ini basi makatuha hin tangkay nga tigngaran o tangkay nga tigtulidong

164. 164
sumala han iginladawan ha Kapitolo 3. Kun an mga ugat ginagamit komo tigpanhitabo,
nagtutugot ini ha tagyakan nga makapagpahayag hin damo nga balitang hin kahulogan nga
kasagaran napahumok o, “napagaan” han aksyon nga iginpapadayag han ugat. Dara hini nga
rason, aton tinatawag ini nga proseso nga PAGAAN. Pananglitan:
Full reduplication is a very useful Stem-forming process for all classes of roots. It
is often used to form noun or modifier stems, as described in chapter 3. With roots used
as verbs, this process allows the speaker to express a range of nuances that usually
soften or in some way "attenuate" the action expressed by the root. For this reason, we
call this process ATTENUATIVE. For example:
(167) Naglakat-lakat anay híya palibot han gasolinahan
na-g-RED2-lakat
R.NEU-DEL-ATTN-walk for.awhile 3SG.ABS around OBL gasoline.station
para mangunat anay han iya tiil.
in.order.to exercise for.awhile OBL 3SG.GEN feet

'He walked to and fro around the gasoline station to exercise his feet.'
(168) Nagkapot-kapot kami han am' mga kamot.
na-g- RED2-kapot
R.NEU-DEL-ATTN-hold 1EXCL.ABS OBL 1EXCL.GEN PL hand
'We playfully held hands.'
(169) Mahilig ak' mag-upod-upod kan Tátay hadto.
mag-RED2-upod
used.to 1SG.ABS DEP-ATTN-follow OBL.P Dad then
'I used to tag along with my father (here and there, playfully/happily).'
(170) Tulo ka bulan híya nga naglinutaw-lutaw ha kahiladman.
na-g-<in>-RED2-lutaw
three LK month ABS.3SG COMP R.NEU-DEL-ITER-ATTN-float OBL deep.sea
'For three months he kept on floating aimlessly in the sea.'
(171) Ginkákaon-kaon ako hin mangga.
g-in-RED1-RED2-kaon
DEL-TR.R-IMPERF-ATTN-eat 1sG.ABS OBL mango
'I have the urge to eat mango.'
An kagamit nga ginpapakita ha (171) may kalabotan han klase hin pagbalay nga tinatawag nga
“pan-kaagi” kay nagpapakita ini hin kaagi nga nae-eksperyinsyahan han búod nga kaapi. An
“Nagbubuhat” (nakahil-ot kay an gramatika nga nagbubuhat/aktor amo an eksperyinsya kaysa
han persona nga Nagios hin may katuyoan) puyde igpadayag, sugad ha (171) hin manga, o
puyde liwat ini “palso”. Dinhi hini nga kaso, an ako asya an búod, asya nga an pahayag puyde
literal nga iyakan hin iba nga paagi komo: “Ginkakaon-kaon an mangga ha akon”. Pero, an
kahulogan, “Naaapektohan ako han pagkaon hin manga,” nga hinuhubad komo “Karuyag ko
kumaon hin mangga”.

165. 165
The usage illustrated in (171) belongs to a class of constructions called "experiential" in
that they depict an experience that the absolutive participant is having. The "Actor" (in
quotes because the grammatical Actor refers to an experience rather than a person who
is acting on purpose) may be expressed, as in (171) hin mangga, or it may be a
"dummy". In this case, ako is the absolutive, so the construction can be paraphrased
literally as: "Mango sort of eats me". The meaning, however, is "I am affected by sort of
eating of mangoes", interpreted as "I have the urge to eat mango".
7.1.4 g- prefix: Tinuyo nga Paagi /Deliberate
mood
An patangkay nga tigdugtong nga g- nagpapasabot han tinatawag naton nga TINUYO NGA PAAGI,
sumala kan Cena (2014; 199?) ha Tagalog. Espesyal ini nga tigdugtong kay nagpapahayag ini
hin paagi, pero diri ini kaapi han Paglantaw nga mga proseso. Nabutho ini ha patuha ngan
pabuod nga mga tangkay, ngan ha realis ngan irrealis nga mga paagi. Damo nga mga pag-aram
an nagsisiring nga an ini nga g- kaparti han iba nga morpema sugad han nag-, ug mag-. Pero, an
Cebuano may ada palantaw nga tigdugtong nga gi-, ngan an Ilokano ngan iba pa nga mga
pinulongan han Cordillera may ada liwat ag- nga waray duda urupod han Waray g- (kitaa hira
see Wolff 1972:xvi, Cena 2014). Iba gihapon hi Cena (2014) han iya igpahayag nga an ag- ha
Tagalog nagpapasabot hin tinuyo nga paagi. Maano pa man, kun may igo nga rason nga kitaon
an g- ha Waray komo lain, produktibo nga morpema, amo la ini nga tigpanhitabo nga morpema
nga amon nababaroan nga diri naglalakip hin naluluwas nga parti. An resulta hini as an diri
naluluwas nga porma hin tangkay sugad han -gkáon, -gsakay, -ghatag, etc. Maano pa man, ha
amon pagkita, may igo nga rason nga tratohon ini nga morpema ha Waray komo /g/ nga ponema.
Maano pa man, diri man ini hiya sentro ha butnga han paglantaw ngan patangkay nga
morpolohiya, mapa-istruktura man o, mapatungdanan.
The stem-forming prefix g- expresses what we call DELIBERATE MOOD, following Cena
(2014: 199?) on Tagalog. This prefix is "special" because it expresses modality, but is
not part of the transitivity/modality (perspectivizing) paradigm. It occurs in either
transitive or intransitive stems, and with realis or irrealis moods. Most other approaches
consider g- to be a component of other morphemes, usually nag-, and mag-. However,
Cebuano has an inflectional prefix gi-, and Iloko and other Cordilleran languages have
an ag- that are undoubtedly cognate to Waray g- (see Wolff 1972:xvi, Cena 2014).
Cena (2014) is also unique in proposing that ag- in Tagalog expresses deliberate mode.
In any case, if it is reasonable to consider Waray g- to be a distinct, productive
morpheme, it is the only verbal morpheme we are aware of that does not include a
vocalic component. The result is unpronounceable stem forms such as -gkáon, -gsakay,
-ghatag, etc. Nevertheless, in our view, it is still reasonable to treat this morpheme in
Waray as consisting only of a /g/ phoneme. In any case, it is on the "margin" between
perspectivizing and stem-forming morphology, both structurally and functionally.
Kahulogan han g-: An tinuyo nga mga hitabo amo an pinaningkamutan nga himuon han
han aktor. An tinuyo nga mga hitabo, siguro, diri ini hira kasagaran nga ginbubuhat, kundi
espesyal, ginhunahunaan nga gios. An aktor, kasagaran tawo, may panalinguha ngan kontrol han
hitabo. Iba an aktor ha apektado nga kaapi:

166. 166
Meaning of g-: Deliberate events are normally those that actors go out of their
way to perform. Deliberate events are probably not something the actor normally does,
but are special, conscious acts. The actor, usually a person, acts volitionally (on
purpose), and controls the event. The actor is distinct from the affected participant:
(172) Patuha, tinuyo nga paagi/Transitive, deliberate mood:
Han nagtítikaharani na hira Dódong,
when were.drawing.near COMPL 3PL.ABS Dódong
ginbalyoan hin happy birthday to you an kanta.
g-in-balyo-an
DEL-TR.R-change-APPL1 OBL ABS song
'When Dodong and company were getting near, they (intentionally) changed the song to
Happy Birthday to you.'
(173) Gintaw-an ko gud la hi Mam.
g-in-tawâ-an
DEL-TR.R-laugh-APPL1 1sg.erg indeed just ABS.P Ma'am
'I just laughed at Ma'am.' (Purposely, so she would see me)
(174) Pabuod, gintuyo nga paagi/Intransitive, deliberate mood:
Nagkagawas ha íra tent (hira) . . .
na-g-ka-gawas
R,NEU-DEL-VRBLZR.SOC-outside LOC 3PL.GEN tent 3PL.ABS
'(They) stepped out of their tent . . . ' (Ramos & Gaspay 2015, p. 1)

Ha pananglitan (35)a, ginamit an -in- dara kay natural an kasubo, ginlalauman nga baton
ha kamatayon. Gramatiko ngan posible an kaibahan han porma han tinuyo nga paagi ha (35)b,
pero baga kakaiba:
In ex. (175)a, -in- is used because grief is the natural, expected human response
to death. The contrasting deliberate mood form in (175)b is grammatically possible but
sounds odd:
(175) a. Ikinasubô ko an íya kamatay CONTROLLED MOOD
i-<in>ka-subô
BEN-TR.R-VBLZR-grief 1SG.ERG ABS 3SG.GEN death
'I grieved her/his death.'
b. ?Iginkasubô ko an íya kamatay DELIBERATE MOOD
i-g-<in>-ka-subô
BEN-DEL-TR.R-VBLZR-grief 1SG.ERG ABS 3SG.GEN death
'I (intentionally) grieved her/his death.'

167. 167
Nagpapasabot an (35)b nga an aktor diri natural nga nasusubo hini nga kamatay hini nga tawo,
pero, kinahanglan niya maniguro o,mangikamot para ini buhaton.
Example (175)b would imply that the actor was not naturally inclined to grieve this
person's death, but had to go out of her/his way and/or make a special effort to do so.
Danay, nakabatg-batag an kontrol o, responsibilidad han sitwasyon ha iba-iba nga tawo.
An pananglitan (176) naghahatag hin pagtanding ha butnga han gintuyo nga paagi ngan
kontrolado nga paagi. Dinhi hini nga masunod nga pagsaysay, ginlaladawan han tagyakan an iya
pagtambal han masakit nga iya paryente. An una nga duha nga tigpanhitabo aada ha gintuyo nga
paagi (minarkahan han tigdugtong nga g-), samtang an kataposan aada ha kontrolado nga paagi.
Sometimes control or responsibility for a situation may be distributed across
different people. Example (176) provides a telling contrast between deliberate mood the
neutral or "controlled" mood (see section 7.2.1). In the following narrative sequence, the
speaker describes her treatment of a sick relative. The first two verbs are in deliberate
mood (marked by the prefix g-) while the last is in the ordinary controlled mood.
(176) Ginpakaturog ko ito híya dída ha balay,
g-in-pa-katurog
DEL-TR.R-CAUS-sleep 1SG.ERG this 3SG.ABS there OBL house
ginhinaplosan ko ngan pinaínom ko hin mapáso.
g-in-<in>-haplos-an <in>-pa-inom
DEL-TR.R-IT-rub-APL 1SG.ERG and TR.R-CAUS-drink 1SG.ERG OBL hot

'I made him sleep there in the house, I rubbed (him), and had (him) drink something
hot.'
An una nga duha nga hitabo hini nga pagsaysay iginpakita nga aada ini ha hul-os nga control han
nagyayakan. Pero, ha kataposan, an responsibilidad han aktor naibanan kay waray man tuyoa o,
pwersaha nga ipainom an sabaw ha may sakit, lugod iya ini igintubyan ha may sakit. Híya la
gihapon an may control han pagpainom. Dara nga an responsibilidad ginsasaroan na han aktor
ngan han búod nga dabi, angay gud la nga gamiton an kontrolado nga paagi.
The first two events in this sequence are presented as entirely under the control of the
speaker. In the last event, however, the Actor's responsibility is reduced because the
Actor did not physically put the hot liquid in the patient's mouth, but rather offered it to
him. He remains in control of the drinking. Since responsibility is shared between the
Actor and the Absolutive argument, deiberate modality is not needed.
Pormal nga kinaiya han g-: An manguna nga ebidensiya nga lugaring nga morpema an
g-, nga kasagaran natampo ha nag- ngan mag-, amo an ka puyde hini ibulag ha na- ngan ma-
pinaagi han patangkay, patakos nga tigdugtong nga ka-. Kitaa an masunod nga mga pananglitan:
Formal properties of g-: The primary evidence that g- is a morpheme in its own
right, which enters into the commonly occurring combinations nag- and mag-, is that it

168. 168
may be separated from the na- and ma- components by the abilitative stem-forming
prefix ka-.
29
Consider the following examples:
(177) a. Nakalutò hin isdâ an báta para kan Nánay. HAPPENSTANTIAL MOOD
na-ka-lutò
R.HAP-ABL-cook OBL fish ABS child for DAT Mom
'The child is able to cook fish for Mom.'
b. Nakaglutò hin isdâ an báta para kan Nánay. DELIBERATE MOOD
na-ka-g-lutò
R.NEU-ABL-DEL-cook OBL fish ABS child for DAT Mom
'The child managed to cook fish for Mom.' (The child was able, and counter to
expectations, actually did cook fish).
Naglaladawan hin ungod nga natabo, tigdaay nga sitwasyon. Diri kontrolado han bata an iya
abilidad magluto han isda, asya nga an tigdaay nga paagi an angay dinhi. Ha (36)b, ginpapasabot
nga an sitwasyon komo usa nga butang nga nahimo han bata ngan ungod gud nga ginbuhat han
bata. Dinhi hini nga pananglitan, makikita an pagdugang an g- ha ugat nga lutò basi maporma an
tangkay nga -glutò. Katima, igindudugang an patakos nga tigdugtong nga ka- nga nagreresulta
hin -kaglutò. Ha kataposan, idudugang an paglantaw nga tigdugtong, natabo, tigdaay nga paagi
nga nagreresulta hin nakaglutò.
Example (177)a describes a realis spontaneous situation. The child does not control her
ability to cook fish, and so spontaneous mood is appropriate. In (177)b, the situation is
expressed as something the child is able to do, and actually did do. This example
shows that g- is added to the root, lutò 'cook' to form an intermediate stem -glutò. The
abilitative prefix ká- is then added to yield -kaglutò. Finally, the realis, spontaneous
mood inflectional prefix is added yielding nakaglutò.
An aton depinisyon han panlantaw nga morpolohiya amo an parti han morpolohiya han
tigpanhitabo nga nag huhul-os han taglarang nga porma han tigpanhitabo, pero an mga tangkay
nga napoporma han g- diri kompleto tubtob nga makab-itan ini hin panlantaw nga mga
tigdugtong (-in-, na- or ma-). Angay hinuduman nga usa ngan usa la nga panlantaw nga
tigdugtong an puyde ikab-it ha usa nga tigpanhitabo nga tangkay. Ha kataposan, klarado ha
pananglitan (36)b ngan an g- puyde sundan hin usa pa nga patangkay nga tigdugtong . Dara hini,
ginkikita naton nga an g- usa han mga patangkay nga proseso.
Our definition of perspectivizing morphology is that part of the verb morphology
that "completes" a predicative verb form, however stem forms with g- are not complete

29
What we are calling the abilitative prefix ka- only occurs in an intransitive frame. This makes functional
sense in that the ability to do something is a property of the actor, and does not entail that anything happens to an
affected participant. However, because grammatical intransitivity seems to be "built in" to the meaning of ka-, it,
like g-, is on the margin between inflectional and stem-forming morphology -- structurally both belong to the stem-
forming class, but functionally they express categories more akin to the dimensions of inflectional morphology:
transitivity in the case of ka- and modality in the case of g-. It is also worth noting that the form ka- is also a distinct
stem-forming morpheme that functions as a verbalizer. See, e.g., example Error! Reference source not found.b: a
dto is a demonstrative 'there, away from speaker and hearer; -kadto 'go there'.

169. 169
unless they receive a perspectivizing affix (-in-, na- or ma-). Recall that one and only
one perspectivizing affix may occur on any given verb stem. Finally, it is clear from
examples such as (177)b that g- may be followed in derivational sequence by at least
one other stem-forming affix. For these reasons, we must consider this g- to be a stem-
forming process.
7.1.5 -in- infix: Pabalik-balik/Iterative
May ada mga duha nga luón nga tigdugtong nga -in- ha Waray--an usa Patangkay, an usa liwat
Paglantaw. Maaram kita nga mag-iba hira matungod hin duha nga rason. Una, ini nga duha nga
tigdugtong magkaiba an kahulogan-- an Patangkay nga -in- nangangahulogan hin “utro-utroha”
(PABALIK-BALIK NGA HULAGWAY ), samtang an Paglantaw nga -in- nangangahulogan nga an
klusa gramatiko nga patuha o, transitibo, ngan ginlaladawan an hitabo nga ungod gud nga
natabo, ngan diri gud ini hul-os nga tinuyo. Ikaduha, ginsasalawad ini nga duha nga tigdugtong
ha magkaiba nga punto ha pagbálay han tigpanhitabo—an patangkay (pabalik-balik) nga -in-
gingagamit san-o han iba pa nga patangkay nga mga proseso, samtang an TM nga -in- diri. Kitaa
ini nga pananglitan han ugat nga “–kuhâ” 'fetch':
As mentioned above, there are at least two -in- infixes in Waray – one is Stem-forming,
and the other is Perspectiving. We know they are distinct for two reasons. First, the two
infixes mean very different things -- the Stem-forming -in- means "do iteratively" or "do
with repetitive movements" (ITERATIVE ASPECT), while the Perspectiving -in- means the
clause is grammatically transitive, and describes an event that really happened, or is
happening (see section 7.2.1 below). Second, they apply at different points in the
construction of a verb -- the Stem-forming (iterative) -in- may apply before other Stem-
forming processes, whereas the Perspectiving -in- may not. Consider this example with
the root kuhà 'fetch':
(178) -in- 'iterative' + kuhà 'fetch'


-kinuhà 'fetch repeatedly' or 'fetch with iterative movements'.
Patangkay an –kinuha dinhi hini nga pananglitan, ngan kinahanglan pa nga kumarawat liwat han
panlantaw nga tigdugtong basi híya magkaada hini nga kahulogan ha klusa, sugad ha (46):
-kinuhà in this example is still just a stem, and must receive further affixation to have
this meaning in a clause, as in (179):

170. 170
(179) g- DELIBERATE + -kinuhà + -on 'TRANSITIVE, IRREALIS'


na- R.NEU + -gkuha


nagkuhà ako hin tinápay.
na-g-kuhâ
R.NEU-DEL-fetch-TR.IR 1SG.ABS OBL bread
'I got bread.'
Ha luyo nga bahin, kompleto na an kuhâ + Paglantaw nga -in- = kinuhà 'got with no deliberate
effort'. Diri na hini kinahanglan hin iba pa nga tigdugtong basi magkamay ada sugad hini nga
kahulogan ha klusa:
On the other hand, kuhà + Perspectiving -in- = kinuhà 'got with no deliberate effort' is
complete. It needs no other affixation to have this meaning in a clause:
(180) -in- TRANSITIVE, REALIS + kuhâ 'fetch'


Kinuhà ko an tinapay 'I (inevitably/usually) got/get the bread.'
Kun aton gagamiton an tangkay nga –kinuhà katima igsasalawad an RED1, makukuha
naton an porma nga kíkinuhà: 'be getting repeatedly'. Diri ini puyde mangahulogan hin
‘kontorlado nga pagkuha'.
If we take the stem -kinuhà and then apply RED1, we get the form kíkinuhà: 'be
getting repeatedly'. This form cannot mean 'inevitably be getting'.
(181) -in- ITERATIVE + kuhà 'get'


RED1 IMPERFECTIVE + -kinuhà 'repeatedly get'


g- DELIBERATE + -kíkinuhà 'repeatedly be getting'


-in- TRANSITIVE, REALIS + -gkikinuhà 'repeatedly be getting deliberately


Ginkíkinuhà ko an tinápay.
g-in-RED1-<in>-kuhâ
del-TR.R-IMPERF-ITER-fetch 1SG.ERG ABS bread
'I repeatedly was deliberately getting the bread (a cyclical, periodic act).' ('*I
inevitably was getting the bread.')

171. 171
Nagpapakita ini nga an -in- dinhi an Pabalik-balik nga tigdugtong nga -in- ha pananglitan
(41). Usa hini dinhi amo an patangkay nga pabalik-balik nga porma nga -in-, ngan an usa amo an
patuha nga paglantaw, realis nga -in-.
This shows that there are two infixes -in- in example (181). One must be the
stem-forming iterative -in-, and the other the perspectivizing transitive, realis -in-.
Pero, kun aton uunahon pagsalawad an RED1, ngan isusunod an -in-, iba nga porma an
magreresulta-- kinúkuhà, nga diri na kinahanglan hin iba pa nga tigdugtong: kuhâ + RED1 = -
kúkuhà 'be getting', + -in- = kinúkuhà 'inevitably was getting.' Diri ini nga porma mangahulogan
hin 'was getting repeatedly', asya nga maaram kita nga an -in- dinhi hini nga tigpanhitabo amo an
Paglantaw nga tigdugtong nga -in-. Hul-os na an porma nga kinúkuhà ngan puyde na magamit
komo Taglarang ha usa nga klusa:
However, if we apply RED1 first, and then -in-, we get a different form --
kinúkuhà, that requires no further affixation: kuhâ + RED1 = -kúkuhà 'be getting', + -in- =
kinúkuhà 'inevitably was getting.' This form cannot mean 'was getting repeatedly', so we
know that the -in- in example (181) is the Perspectiving -in- meaning 'transitive, realis'.
The form kinúkuhà is complete, and may function as the predicate in a clause:
(182) RED1 'IMPERF' + kuhà 'fetch'


-in- 'TRANS. REALIS' + -kúkuhà 'be getting'


Kinúkuhà ko an tinápay. 'I (inevitably/usually) was getting the bread.'
Diri puyde ini nga pahayag nga mangahulogan hin 'I was getting the bread repeatedly.' Dara hini
nga duha nga rason, maaram kita nga may duha nga luón nga -in- nga mga tigdugtong; an usa
patangkay, ngan an usa kaapi han Paglantaw nga modelo.
This sentence cannot mean 'I was getting the bread repeatedly.' For these reasons we
know there are two -in- infixes; one is a Stem-forming process, and the other is part of
the Perspectiving paradigm.
7.1.6 pa- prefix: Patugot; pahinungdan/
Permissive; causative
An patangkay nga tigdugtong nga pa- permi nagdudugang hin hinungdan, pagtugot, o takos nga
kahulogan ngada han ugat. Dara hini, puyde naton tawagon nga PAHINUNGDAN nga proseso an
tigdugtong nga pa-.
The Stem-forming prefix pa- always adds a component of causation, permission, or
enablement to the meaning of a root. For this reason, pa- may be called a CAUSATIVE
process:

172. 172
(183) tindog 'stand' -patindog 'let/make someone/something stand'
lakat 'walk' -palakat 'let/make someone walk'
lingkod 'sit' -palingkod 'let/make someone sit down'
kuhâ 'fetch' -pakuhà 'let/make someone fetch/get'
basa 'read' -pabasa 'let/make someone read'
etc.
(184) pa- 'causative + hulat 'wait'


-pahulat 'let wait/cause to wait'
Kitaa nga an una nga túlo nga ugat ha (183) naglaladawan han semantiko nga intransitibo
nga entablado—usa la an kinahanglan nga kaapi o, dabi ha “entablado” para ha konsepto han
paghulat o, pagtindog. Dara hini, gramatiko nga intransitibo an batakan nga porma an
pagladawan hini nga mga sitwasyon, sugad han naglakat, o nagtindog. Pero, kaupod an pa-, may
ada nadugang nga AKTOR dinhi hini nga entablado. Ini nga bag-o nga taghimo asya an rason, an
nagtugot, o nag-aaro han aktor nga gumios ha entablado nga ginlaladawan han ugat. An resulta
nga tangkay naglaladawan hin gramatiko nga semantiko nga eksena: AKTOR1 (kilala liwat
komo AN HINUNGDAN), an rason, an nagtutugot, o nag-aaro ha AKTOR2 (danay tinawatag nga
GINPAPAHINUNGDAN) nga magbuhat hin usa nga butang. Kun sugad, gramatiko nga transitibo
an batakan nga pagladawan hini nga mga sitwasyon, sugad han: ginpalakat, o ginpatindog.
Tikang ha corpus adi nga hul-os nga mga pananglitan:
Notice that, the first three roots in (183) describe semantically intransitive scenes
-- there needs to be only one participant "on stage" for the concepts of waiting, sitting or
standing. For this reason, the basic forms used to describe these situations are
grammatically intransitive, such as naglakat, naglinkod or nagtindog. However, with pa-
a new Actor is added to the scene. This new Actor causes, allows, or asks the Actor of
the scene described by the root to act. The resulting stems describe semantically
transitive scenes: Actor 1 (also known as the CAUSER) causes, allows, asks, or invites
Actor 2 (sometimes called the CAUSEE) to do something. Therefore, the basic forms
used to describe these situations are grammatically transitive, such as: ginpalakat, or
ginpatindog. The following are some full examples from the corpus:
(185) Ginpa-eskwela nira hin medicine ito hi Benlito.
g-in-pa-eskwela
DEL-TR.R-CAUSE-study 3PL.ERG OBL medicine DEMO2 ABS.P Benlito
'They encouraged the one named Benlito to study Medicine.'
(186) Ginpa-iwas an boy. 'The helper was sent packing.'
g-in-pa-iwas
DEL-TR.R-CAUSE-leave ABS helper

173. 173
(187) Di' ak' pinapalakat nga di' nakakatilaw
han iya
diri ako <in>RED1-pa-lakat diri na-RED1-ka-tilaw
NEG 1SG.ABS TR.R-IMPERF-CAUS-leave COMP NEG R.HAP-IMPERF-DETRANS-taste OBL 3SG.GEN
bahal ngan kinilaw.
aged.tuba and kinilaw
(He) did not allow me to leave until I tasted his aged tuba and kinilaw.
(188) Andam daw it’ gobyerno paulion an mga pinoy
ito pa-ulî-on
ready so DEMO1 government CAUSE-return.home-TR.IR ABS PL Filipino
didto hini nga mga lugar kun pagkinahanglanon.
pag-kinahanglan-on
there DEMO2 LK PL place when INF-need-NOM.IR

'The government is ready to repatriate Filipinos in those places when necessary.'
7.1.7 -an suffix: Pasalawad/Applicative
An patangkay nga tigdugtong nga -an, “ginlalawagan” hini an LOKASYON, INSTRUMENTO,
NAKABENEPISYO, o APEKTADO nga kaapi. Nagsisiring an tigdugtong nga -an nga an gios
han AKTOR nákaapekto, o “iginsasalawad ha” búod nga kaapi, pero diri gud nababag-o an búod
nga kaapi. Dara hini, tinatawag an -an komo PASALAWAD nga proseso. Kasagaran, ginkikita
naton nga an ginsasalawdan nga kaapi asya an NAKARAWAT han ano man nga iginsalawad, an
NABENIPISYO han ginbalhin nga butang, an LOKASYON kun diin natabo an gios, o bisan
hin-o nga naalakbatan han gios. Danay, an urhi nga kaso tinatawag liwat nga PAALAKBAT nga
pagbálay. Aadi an pipira nga pananglitan hin tangkay nga tinuha gamit an tigdugtong nga -an:
The Stem-forming suffix -an shines the "spotlight" on the discourse stage on a
LOCATION, INSTRUMENT, RECIPIENT, or AFFECTED participant. The suffix -an says
that the action of the Actor affects, or "applies to" the absolutive participant, but the
absolutive participant is not substantially changed. For this reason, -an is called an
APPLICATIVE process. In most cases, the applied participant can be understood as a
RECIPIENT of some transferred item, a LOCATION where the action occurs, or it can
be someone who is adversely affected by the action. Sometimes the last case is called
an ADVERSATIVE construction. Here are some examples of stems derived with the -an
process:
(189) Root word Applicative stem
tindog 'stand' -tindogan 'stand for'/'stand at'
basa 'read' -basahan 'read for/to'
hatag 'give' -hatagan 'give to'
lutô 'cook' -lutoan 'cook in/with'

174. 174
Since -an is a suffix, we write it with a dash in front to show where it attaches to
another word piece. Here is a tree diagram for a root with the suffix -an.
(190) hulat 'wait' + -an 'APPLICATIVE'


-hulátan 'wait for'/'wait at a place'
An pananglitan ha (191)a nagpapakita hin transitibo nga sitwasyon, kaupod an TEMA,
an regalo komo búod nga tigngaran, ngan an NAKARAWAT, an Tátay nga may tangpi nga
tungdanan. Ha pananglitan (191)b, iginpapakita an pareho nga sitwasyon, pero yana an
NAKARAWAT asya an búod, ngan an TEMA iginpapadayag ha tangpi nga tungdanan. An
patangkay nga tigdugtong nga -an nagsusumat ha nabati nga an búod diri asay an TEMA, kundi
an NAKARAWAT han iginbalhin nga butang.
Example (191)a describes a transitive situation, with the THEME, the regalo, as the
absolutive nominal, and the RECIPIENT, Tátay, in an oblique role. Example (191)b illustrates
the same situation, but this time the RECIPIENT is the absolutive, and the THEME is expressed
in an oblique role. The Stem-forming suffix -an tells the hearer that the absolutive is not the
THEME, but the RECIPIENT of the transferred item.
(191) a. Ginhatag han báta an regalo kan Tátay. Non-applicative
g-in-hatag
DEL-TR.R-give ERG child ABS gift OBL.P Father
'The child gave the gift to Father.'
b. Ginhatagan han báta hi Tátay hin regalo. Applicative
g-in-hatag-an
DEL-TR.R-give-APL ERG child ABS.P Father OBL gift
'The child gave Father a gift.'
Ha lain nga konteksto, an -an iginsasalawad an gios ha mga kaapi nga may iba nga
semantiko nga mga tungdanan. Aadi an pipira nga mga pananglitan, kaupod an búod nga kaapi
nga aada ha bahol nga letra:
In other contexts, -an applies the action to participants in other semantic roles.
Here are a few examples, with the absolutive participant in bold:
(192) Lokasyon an Búod/Absolutive is a LOCATION:
a. Ginhagdanan ni Tatay an balay han amon amyaw.
'Father built the stairs at our neighbor's house.'
b. Ginhalaran ni Tiya an lubnganan ni Apoy.
'Auntie offered (something) on the grave of grandpa.'
c. Ginsayawan ni Lillia ini nga entablado han daraga pa híya.
'Lillia danced on this stage when she was young.'

175. 175
(193) Patagamtam an Búod /Absolutive is a BENEFICIARY:
a. Ginburoan ko hi Iday hin saging. 'I gathered bananas for Iday.'
b. Gintagayan ko an akon sangkay hin tuba. 'I poured tuba for my friend.'
c. Natutdoan ako hin maupay nga pamatasan ha LNU.
'I was taught good character at LNU.' (Someone taught good character at LNU, and I
benefitted.)
(194) Paalakbat an Búod Absolutive is adversely affected by the action (Adversative
construction).
Namatayan kami han báboy. 'The pig died on us.'
na-matay-an
TR.R.H-die-APL 1EXCL.ABS OBL/ERG pig
7.1.8 -ay suffix: Pabalos/Reciprocal
An patangkay nga tigdugtong nga -ay nagpadayag nga may ada duha o, sobra pa nga mga tawo
nga patas nga nagpapabalos-balos hin gios. Bisan an tangkay nga dinudugtongan han -ay patúha
o, transitibo ha kinaiya, (naglaladawan hira hin sitwasyon kun diin an usa may ginbubuhat ha usa
pa– AB), an tangkay nga napoporma gamit an -ay nagigin pabúod (intransitibo) an kinaiya,
i.e., an Paglantaw nga morpolohiya kinahanglan nga tikang ha pundok han mga intransitibo nga
mga tigdugtong (kitaa an section 0 ha ubos). Matungod ini kay Dungan nga naipapasa an
enerhiya ha duha nga direksyon-- AB ug AB:
The Stem-forming suffix -ay expresses the idea that two or more people are mutually
acting on each other. Although stems that can take -ay are inherently transitive (they
must describe the kind of situation in which someone acts on someone else – AB), a
stem formed with -ay becomes inherently intransitive, i.e., Perspectiving morphology
must be from the intransitive set (see section 0 below). This is because energy is
transferred in both directions simultaneously -- AB and AB:
(195) a. Nagparáptayay hira. 'They were massacring each other.'
na-g-<Vr>-RED1-patay-ay
R.NEU-DEL-DIST-IMPERF-kill-RECIP 3PL.ABS
b. Nag-urúgpuray hira 'They accompanied each other.'
c. Nagsuntukay an duha. 'The two punched each other.'
d. Nakit-an kamo ni Nanay nga nagkakaputay hin kamot.
'Mother saw you two holding each other's hand.'
e. Nagkasakay kami ha jeep, pero waray magsiplatay.
"We happened to take the same jeep, but we never looked at each other."
f. Paghigugmaay kamo sugad han paghigugma ko ha íyo.
'Love one another the way I love all of you'

176. 176
g. Diri maupay an magbugto nga diri naghahatagay.
'It is not good for siblings not to give to each other (i.e. have a give-and-take,
cooperative relationship).'
7.1.9 N- prefix: 1. Kadam-an nga gios. 2
Patikáng / Distributive. 2. Inchoative
Ha Waray, damo an paagi pagpadayag hin ideya nga may duha o sobra pa nga mga tawo
nga urusa nga nagios, o may usa katawo nga nagios makadamo. An patangkay nga tigdugtong
nga isinisurat hin N- (natinaglawas para hin pahangos nga mangarabay, m, n, o ng) nga amo an
nagpapahayag nga an aksyon “ginpasarang” ha damo nga mga aktor o, natabo ini makadamo ka
higayon. Tinatawag ini nga PASARANG nga tigdugtong. An kapareho nga paagi amo liwat an luón
nga tigdugtong nga -Vr- (kitaa ha ubos). Kada usa hini nga proseso nagpapadayag hin mga
balitang hin kahulogan, ngan/o nabutho ha medyo magakaiba nga mga sitwasyon. Dinhi hini nga
bahin, aton igtutulidong an mga kagamit han N- ngan an kaupod nga kagamit hini nga tinatwag
komo PATIKANG. Ngan ha unhan ha ubos, aton igkokompara an kagamit han N- ngadto han -Vr-.
Adi an pananglitan hin postura han tree diagram nga nagamit han N-:
In Waray, there are many ways of expressing the idea that two or more people
are acting together, or one person is acting several times. The Stem-forming prefix we
write as N- (standing for an unspecified nasal consonant, m, n, or ng) usually expresses
the idea that the action is "distributed" among multiple actors, or it occurs multiple times.
This usage is called a DISTRIBUTIVE prefix. A similar Stem-forming process is the
infix -Vr- (see below). Each of these processes expresses a slightly different nuance,
and/or occur in slightly different contexts. In this section we will describe the distributive
usage of N-, and a related usage we call INCHOATIVE. Further below, we compare the
usages of N- to those of -Vr-. Here is an example of how a tree diagram involving N-
would look:
(196) N- DISTRIBUTIVE + tabok 'cross'


g- DEL + -nabok 'several cross, several acts of crossing'


na- R.NEU + -(g)nabok 'several cross deliberately'


nanabok 'several crossed deliberately'
Ha pormal nga mga kinaiya, an tigdugtong nga N- may tendensiya nga “kaunon” an iba
nga mangarabay nga nasasapitan hini. Pananglitan, kun an ugat nagtitikang hin mangarabay nga
p, b, t, d,s, o, k, nasaliwan an N- ha dapit han pagluwas hito nga mangarabay, katima “tinatalsô”
hini nga tigdugtong an mangarabay. An porma han N- asya la an ebidensiya nga nakada an
orihinal nga mangarabay. Kitaa an masunod nga mga pananglitan. Angay ta tigamnan nga an
pluration nga mga tangkay diri ginluluwas komo lugaring nga mga pulong:

177. 177
In terms of formal properties, N- tends to "swallow" other consonants it comes in
contact with. For example, when a root begins with the consonants p, b, t, d, s or k, N-
takes on the place of articulation of that consonant, and then the root-initial consonant
drops. The only evidence that the original consonant was there is the form of N-.
Consider the following examples. Note that distributive stems are not pronounceable
words on their own:
(197) Root Meaning Distributive stem Meaning
tabok cross -nabok several cross over/acts of crossing over
tindog stand -nindog several stand/acts of standing
túbay compete -nubay several compete/acts of competition

dara carry -nara several carry/acts of carrying
digwa vomit -nigwa several vomit/acts of vomitting
dulot pierce -nulot several pierce/acts of piercing

sakay ride -nakay several ride/acts of riding
síkad kick -nikad several kick/acts of kicking
subad imitate -nubad several imitate/acts of imitation

palit buy -malit several buy/acts of buying
pidlit poke -midlit several pinch/acts of poking
púkan topple -mukan several topple/acts of toppling

bása read -masa several read/acts of reading
biling search -miling several search/acts of searching
buklad open -muklad several open/acts of opening

kabat intrude -ngabat several intrude/acts of intrusion
kíbang tremble -ngibang several tremble/acts of trembling
kuhà fetch -nguhà several fetch/acts of fetching
abot arrive -ngabot several arrive/acts of arrival
ikang waddle -ngikang several waddle/acts of waddling.
ulî go home -ngulî several go home/acts of going home
Masasaysay naton an lagda nga nagsusumat han buot ipasabot han distributive nga porma tikang
hini nga mga pananglitan sumala hini nga mga masunod. Tinatawag ini nga lagda komo PAGTIG-
OB NGA PAHANGOS:
We can state a rule that tells us what the distributive form will be for these examples as
follows. We call this rule NASAL ASSIMILATION:

178. 178
(198) Nasal assimilation:
N-  n- / ___ t, d, s N- becomes n- before t, d, and s.
 m- / ___ p, b N- becomes m- before p, and b.
 ng- / ___ k, ʔ N- becomes ng- before k and glottal stop
30

Kataliwan hini, may ada pa usa nga lagda nga “nátalsô” han una nga mangarabay han ugat:
After this there is a CONSONANT DELETION rule that drops the root-initial consonant:
(199) Pagparâ han mangarabay/Consonant deletion:
C  0 / N- ____
Binabasa in inga lagda komo “Bisan ano nga mangarabay (C) nawawara (“tinatalsô”) katima han
N-
This rule can be read as "Any consonant (C) becomes zero (or deletes) after the
prefix N-."
An iba nga paagi pagkíta hini nga lagda amo an PAGSANIB, o pagtampo han N- ngan
primero nga mangarabay han ugat, basi makahimo hin usa nga tunog. Ini nga bag-o nga tunog
may ada kinaiya han duha nga orihinal nga mga tunog: paagi han pagluwas (pahangos) tikang ha
N-, ngan an dapit han pagluwas (paim-im, pangipon, o pangalngagan) tikang han ugat nga
mangarabay. “Kinakaon” han N an una nga managrabay han ugat.
Another way of thinking about this pattern is to say that N- and the first
consonant of the root COALESCE, or join together, to form one sound. That new sound
has characteristics of both original sounds: the manner of articulation (nasal) comes
from N, and the place of articulation (bilabial, dental, or velar) comes from the root
consonant. The N has "swallowed" the root-initial consonant.
Pero, may mga higayon nga ini nga distributive nga tigdugtong diri natampo hini nga
masunod nga mga tunog. Kitaa adi nga mga pananglitan:
There are several circumstances, however, in which the distributive prefix does
not coalesce with the following sound. Consider these examples:

30
Recall that all words written with intial vowels, like abot, ikang and ulî actually start with a glottal stop,
which is an important consonant of Winaray just like any other.

179. 179
(200) gámit use -nggamit several use/acts of using
gaang squat -nggaang several squat/acts of squatting

mámat breed -nmamat several search/acts of breeding
masáhe massage -nmasahe several massage/acts of massaging
ngáran name -nngaran several name/acts of naming

laba launder -nlaba several launder/acts of laundering
rábot pull out -nrabot several pull out/acts of pulling out
húgas wash -nhugas several wash/acts of washing
wáli preach -nwali several preach/acts of preaching
Kun an ugat nagtitikang hin g, m, n, ng, l, r, h, o w, an una nga tunog diri tinatalsô. Pero, may
ada liwat limitado nga pagsanib han N-. Nagigin ng- ini san-o han g, pero nagigin n- san-o han
bisan ano nga tunog nga waray ha lista.
When the root begins with g, m, n, l, r, h, or w, the first sound of the root does not drop.
However, there is still limited assimilation of the N-. It becomes ng- before g, but
becomes n- before any of the other sounds in this list.
Usa gihapon nga detalye kun diin liniliwanan han N- an mga mangarabay amo an kun an
pauna nga tigdugtong nagtatapos hin g- o, an tigdugtong nga nagtatapos hin g- (pag-, nag-, o
mag-) ngan kun ini ginkakab-it ha pasarang nga tangkay, tinatalso an g. Kitaa adi nga mga
pananglitan:
Another respect in which N- swallos consonants is when a g-, or a prefix that
ends in g (pag-, or mag-) is added to a distributive stem, the g drops. Consider these
examples:
(201) a. Namalit ako hin tinápay. 'I bought several (kinds of) breads.'
na-g-N-palit
R.NEU-DEL-DIST-buy 1SG.ABS OBL bread
b. Nanádlagan kami. 'We were running (together).'
na-g-N-RED1-dalagan
R.NEU-DEL-DIST-IMPERF-run 1EXCL
c. Nanlangoy an kabataan. 'The children went swimming together.'
na-g-N-langoy
R.NEU-DEL-DIST-swim ABS youth
d. Panmuhat na kamo dída. 'You all, get up now!'
pag-N-buhat
INF-DIST-arise COMPL 2PL now

180. 180
e. Panlusad na kamo, mangangaon na kita. 'Come down now, we are about to eat.'
f. Mangungulî na kita 'We are about to go home.'
g. Mangunguha kita hin lubi. 'We are going to get some coconuts.'
h. Mangulî gud kita hin timprano. 'We should go home early.'
Maaram kita, pananglitan, nga an namalit ha (201)a tikang gud ha na-+ g- + N- + palit
kay gintuyo ini nga gios (diri kita aksidente nga makadamo napalit hin tinapay) ngan gramatiko
nga intransitibo ini. An tinuyo nga paagi nga g- tinalso san-o kumab-it an N-. Ha sugad gihapon
nga proseso, ha (201)b, an porma han tigpanhitabo dinhi amo an na-+ g- + N- + RED1 +
dalagan. An RED1 naghahatag ha pulong hin diri-tul-id nga hulagway, katima an N-
nangangahulogan hin damo o, makadamo an pagbuhat han gios, ngan an g- nga tigdugtong
nangangahulogan hin gintuyo nga paagi. Kun an tigdugtong dinhi an na-, buot sidngon daw hini
nga “we all happened to be running”, diri tama nga kahulogan hini dinhi.
We know, for example, that namalit in (201)a must be from na+g+N+palit
because it is intentional (you don't accidentally happen to buy several kinds of bread),
and it is grammatically intransitive. The deliberate mood g- must have dropped prior to
N-. Similarly, in (201)b, the verb form must be na- + g- +N- +RED1 + dalagan. The
RED1 process makes it imperfective, then the N- means there were several actions,
and g- is the deliberate mood prefix. If the prefix were simply na- it would mean "we all
accidentally were running", which is not what this means.
An DISTRIBUTIVE puyde mangahulogan hin duduha nga butang. Una, puyde ini
mangahulogan nga urusa an pipira nga mga aktor nga kaapi ha uusa nga aktibidad (pananglitan
(201)b-h). Ikaduha, puyde liwat ini mangahulogan nga makadamo, parapreho pero tagsa-tagsa
nga gios an natabo (pananglitan, (201)a). Iba ini ha kagamit han paagda 2 nga ka- (kitaa ha
ubos), an pabalik-balik nga kagamit han -in-, ngan an pamalón nga tigdugtong nga -Vr- nga
paghihingadayan ha sunod nga bahin. Pero, ini nga mga patangkay nga mga proseso may ada
duro kasuok nga kahulogan. An pabalik-balik nga hulagway parupareho han gios nga utro-utro
nga ginhimo ha sulod hin haligot nga takna, ngan an distributive (damo nga gios)
nangangahulogan hin lain-lain pero parapreho nga gios. Pananglitan, an ugat nga –ulî nga
nangangahulogan “(pag)balik ha balay”; -inulî nangangahulogan nga “an usa nga actor utro-utro
nga umuli ha balay”; -urulî nangangahulogan “damo nga actor lain-lain nga nanguli ha ira tagsa
balay,” o “damo nga lain-lain nga gios hin pag-uli ha balay an natabo”. Ha kataposan, -ngulî nga
nangangahulogan “damo nga aktor urupod nga umuli ha balay”.
DISTRIBUTIVE can mean two slightly different things. First, it can mean that several
actors engage in the same activity together (exs. (201)b-h). Second, it can mean that
several similar but distinct actions occur (ex. (201)a). These are different from the
iterative or continuative usages of the infix -in-, and the pluraction use of the infix -Vr-
discussed in the other sections. However, all these Stem-forming processes have
related meaning effects. Iterative refers to the very same action done repetitively in a
short time, and distributive refers to separate but similar actions. For example, the root -
ulî means 'to return home'; -inulî means 'one actor returns home over and over'; -urulî
means 'several actors return home separately', or 'several distinct acts of returning
home occur'. Finally -ngulî means several actors return home together':

181. 181
(202) Nangulî kami. 'We all returned home together.'

Makawiwili nga an pasarang nga N- ug damo nga gios -Vr- masukot bumutho nga
magkaupod, sugad pananglitan ha (63):
Interestingly, the distributive N- and pluraction -Vr- often occur together, as in
(203):
(203) Tipamiríling ako hin trabaho yanâ.
ti-pag-N-<Vr>-biling
INTR.IR.DC-DIST-PLUR-search 1SG.ABS OBL work today
'I am just about to look for work today.'
An ideya dinhi hini nga pananglitan, nga an nagyayakan magbibiling hin trabaho ha damo o, iba-
iba nga lugar, makadamo.
The idea in this example is that the speaker is going to look for work in a lot of different
places, several times.
Tigamni nga diri naluluwas an mga tangkay nga napoporma han N- hin ira la. Pero, an
pananglitan ha (204) naghahatag hin ebidensiya nga usa gud nga morpema ngan diri kaparti han
mga tigdugtong sugad han naN-, maN- and paN- (kitaa liwat an pangnlitan (201)e, f ug g).
Note that stems formed with N- are not pronounceable on their own. Examples
such as (204) provide evidence, however, that N- is a morpheme in its own right, and
not just part of a set of prefixes consisting of naN-, maN- and paN- (see also examples
(201)e, f and g).
(204) Nangángarigô kami ha White Beach káda Dominggo.
na-g-RED1-N-kaligô
R.NEU-DEL-IMPERF-DIST-swim 1EXCL.ABS OBL White Beach every Sunday
'We go swimming at White Beach every Sunday.'
An pagsanggi hini nga porma naglalakip han temporary nga tangkay -ngarigô “urupod nga
mangarigo”. Iginsasalawad hini nga tangkay an RED1 nga proseso nga magreresulta
hin -ngángarigô 'urupod nga mangarigo'. Kataposan, igdudugang tinuyo nga paagi nga g-, ngan
an pabuod, realis nga Paglantaw nga tigdugtong nga na-, nga nagreresulta hin nangángarigô:
The derivation of this form must involve an intermediate stem -ngarigô 'swim together.'
The RED1 process applies to this stem yielding -ngángarigô 'be swimming together'.
Finally, the deliberate mood g- and the intransitive, realis Perspectiving prefix na- are
added, yielding nangángarigô:

182. 182
(205) N- DISTRIBUTIVE + karigô 'swim'


RED1 IMPERF + -ngarigô 'several swim, acts of swimming'


g- DEL + -ngángarigô 'several swim over a period of time'


na- INTR.R + -(g)ngángarigô 'several swim deliberately over a period of time'


nangángarigô 'several swam deliberately over a period of time'

Kun an tigdugtong naN-, an RED1 magreresulta hin –kákarigô, ngan an magawas nga porma
amo an *nangákarigô, nga imposible.

If the prefix were naN-, then RED1 would produce -kákarigô, and the final form would
be *nangákarigô, which is impossible:
(206) RED1 IMPERF + -karigô 'swim'


naN- + -kákarigô 'swim over a period of time'


*nangákarigô (no meaning)
Kun waray TM nga tigdugtong ha distributive nga tangkay, an “batakan” nga pag- an
mabutho:
If no Perspectiving prefix occurs on a distributive stem, the "infinitive" pag- must
occur:
(207) Waray manmasar kay waray pamasa (*masa). 'They didn't pass because they
didn't read.'
Ungod gihapon ini ha mga pasugo nga porma. Waray porma hin tigpanhitabo nga naluluwas nga
nagtitikang hin bisan ano nga katunog han N-:
This is true for imperatives as well. There are no pronounceable verb forms that begin
with any allomorph of N-. You might say that the presense of pag- in these examples
makes the bare stem pronounceable:

183. 183
(208) Alayon panindog (*nindog) an mga natipa. 'Please all
dissentors rise.'
Kadi na, pangaon (*ngaon) na kita. 'Come, let's all eat.'
Kadi, pangiklop (*ngilop) kita. 'Come, let's have supper.'
Hoy, upod ha amon pangarigô (*ngarigô). 'Hoy, come with us swimming.'
Intoy, pangahoy (*ngahoy) anay kay waray na kita sungo.
'Intoy, gather some firewood, we don't have fuel anymore.'
7.1.10 (hi)N- prefix: Patikáng /Inchoative
May ada tigdugtong nga hiN- pinapahalipot ngadto ha N- ha iba nga mga dapit gawas ha Eastern
Samar. Nagpapahayag ini nga tigdugtong hin ideya nga an buod nasulod ngadto hin kahimtang
nga ginladawan han tigpanhitabo. An lingwuistiko nga termino hini amo an
PATIKANG/INCHOATIVE .
There is a prefix hiN- that contracts to N- in some areas, but not in Eastern Samar. This prefix
expresses the idea that the búod enters into a state described by the verb. The linguistic term for
this meaning is INCHOATIVE:
(209) Nangaturog ako ha leksyon. (contracted form, not used in E. Samar).
na-hiN-ka-turog
R.HAP-INCHO-HAP-sleep 1SG.ABS LOC lesson
'I unintentionally happened to fall asleep during the lesson.'
Ha Este, ngan siguro ha iba pa nga mga dapit, an patikang nabutho hin bug-os nga porma:
In Eastern Samar, and perhaps other areas, the inchoative only occurs in the full
form:
(210) Nahingaturog ako. 'I unintentionally happened to fall asleep.'
na-hiN-ka-turog
R.HAP-INCHO-HAP-sleep 1SG.ABS
Dinhi hini nga mga pananglitan, an tigpanhitabo naglaladawan hin kahimtang—kahingaturog,
kahiuna, o kahipalindas. Pero, diri damo an aktor o, naglaladawan ini hin damo nga aktibidad.
Kundi, ha tanan nga kaso, an aktor “nasulod ngadto” hin kahimtang nga ginladawan han
tigpanhitabo. Kun waray an hiN- nga morpema, yano la ini nga naglaladawan han kahimtang:
In these examples, the verb describes a more-or-less stative situation – being asleep,
being first or to trip off and fall. However, the Actors are not plural, nor do they describe
multiple activities. Rather, in all cases, the Actor "enters into" the state described by the
verb. Without the hiN- morpheme, they simply describe the state: turog ako 'I was
asleep', nákaturóg ako 'I was sleeping.'

184. 184
7.1.11 ka- prefix: 1. Detransitibo/Detransitive. 2.
Patakos/Abilitatative. 3. Diri-
Pinapamulat/Counter expectation
May pipira nga kagamit an tigdugtong nga ka- ha Waray. Dinhi hini nga bahin, aton iglaladawan
an tulo hini nga kagamit komo patangkay nga tigdugtong.
The prefix ka- has several different usages in Waray. In this section we describe three
of its usages as a verbal Stem-forming prefix.
An pananglitan (211)b nagpapakita han detransitibo nga kagamit han ka-. Pananglitan an
(211)a nagpapakita han ordinary nga transitibo nga kinaiya nga porma han tigpanhitabo nga
“súgat” 'to meet'. Kun gindudugang an ka-, sugad ha pananglitan ha (211)b, nagigin gramatiko
nga intransitibo an klusa—waray hini tumuha nga dabi--, ngan an paglantaw asya an kun ano an
ginbuhat han nagyayakan.
Example (211)b illustrates the DETRANSITIVE use of ka-. Example (211)a is the
ordinary happenstantial mood, transitive form of the verb sugat 'to meet'. When ka- is
added, as in example b, the clause becomes grammatically intransitive -- there is no
separate supporting Actor, and the perspective is more on what the speaker did.
(211) a. Nasugat ko an akon sangkay ha bungto. TRANSITIVE
'I happened to meet my friend in town.'
b. Nakasugat ako han akon sangkay ha bungto. DETRANSITIVE
'I happened to meet a friend of mine in town.' / 'I was able to meet . . .'
(212) a. Diri karuyag ni Jose magmakaalo hi Maria. TRANSITIVE
'Jose did not want Maria to be humiliated.'
b. Diri karuyag hi Jose magpakaalo kan Maria. DETRANSITIVE
'Jose did not want shame for Maria.'
Danay nadugang an ka- hin PATAKOS nga kahulogan ha ugat nga tigpanhitabo, e.g.
“makaghimo”. Tinuod gud ini kun natampo ini ha proseso han usa han dir-tul-id nga mga aspeto,
sugad han (213)a ngan (213)b:
Sometimes ka- adds an ABILITATIVE modality to the meaning of a verb root, e.g., "able to
do". This is especially true when it combines with one of the imperfective aspect processes, as in
(213)a and (213)b:
(213) a. Nakákabasa ako hin Latin. 'I can read Latin.' (N. Leyte)
na-RED1-ka-basa
R.H-IMPERF-DETR-read 1SG.ABS OBL Latin
b. Nákabasa ako hin Latin. 'I can read Latin.' (Samar)
na-á-ka-basa
R.H-IMPERF.DEL-DETR-read 1SG.ABS OBL Latin

185. 185
Kun waray an ka-, ini nga mga pananglitan may ada gintuyo, intransitibo, ngan diri-tul-id
nga kahulogan:
Without ka-, these examples have the deliberate intransitive, imperfective
senses:
(214) a. Nagbábasa ako hin Latin. 'I am reading Latin.'
b. Nábasa ako hin Latin. 'I read Latin.'
Ha iba nga higayon, nagdudugang an ka- hin DIRI PINAPAMULAT nga kahulogan. Asya
gud ini an natatabo kun an ka- natampo hin direkta ha TM tigdugtong nga nag-.
Other times, ka- adds the sense of COUNTER EXPECTATION . This is especially the
case when ka- combines directly with the deliberate mode prefix g-.
(215) a. Nakatawa an estudyante. 'The student unexpectedly smiled.' (or chuckled once)
b. Nangatawa an estudyante. 'The student unexpectedly laughed several times.'
(burst out laughing).
f. Nakahúlog ako. 'I accidentally dropped something'.
c. Nagkatúrog ako ha leksyon. 'I slept unexpectedly during the lesson.' (intentional)
d. Nangaturog ako ha leksyon. 'I fell asleep unexpectedly during the lesson.' (uninten.)
g. Nagkahuglog an prutas. 'Many fruits are unexpectedly falling.' (=
Nagkahúhulog)
7.1.12 pag- prefix: 1. Batakan nga
Porma/"Infinitive". 2.
Paalagyam/Indirection

Damo an gamit han pag- nga tigdugtong ha Waray.An kasagaran nga gamit hini amo an
pagngaran han gios (kitaa an kapitolo #4 ,section4.2.6), an batakan nga porma, ngan ha pagbálay
hin nasarig nga klusa (kitaa an kapitolo #9 ,section ##). Pero, danay liwat ini ginagamit komo
pangtangkay nga tigdugtong, kun diin kasagaran nagpapahayag ini hin PAALAGYAM nga
kahulogan. Pananglitan, ha pasugo, may ada pagkakaiba ha butnga han lubas nga ugat ngan han
pareho nga ugat nga may tigdugtong nga
pag-:
The prefix pag- also has multiple uses in Waray. Its most common usages are to form
an action nominalization (chapter #4, section #4.2.6), an infinitive, and in dependent
clause constructions (chapter #9, section ##). However, it is occasionally used as a
verbal Stem-forming prefix, in which case it often expresses a sense of INDIRECTION. For
example, in an imperative there is a difference between a bare root and the same root
prefixed with pag-:
(216) a. Kuhà! 'Take (right now)!'
b. Pagkuhà! 'Take (whenever)!'
(217) a. Kaóna ito! 'Eat that!'
b. Pagkaona ito! 'Eat that (whenever)!'

186. 186
An mga pananglitan ha (216)a ngan (217)a mas direkta, mas nga may pwersa ngan siguro
baga hin nagmamando kompara han mga pananglitan nga mag tigdugtong nga pag-. An mga
pananglitan (216)b ngan (217)b baga hin mga imbetasyon kay han mga mando. Matatawag naton
nga PAALAGYAM NGA PASUGO ini nga mga pagbálay nga nagamit hin pag-.
The examples in (216)a and (217)a are more direct, more forceful, perhaps a little more
commanding than the examples with pag-. (216)b and (217)b are more like invitations than
commands. We say in these cases that the constructions with pag- are INDIRECT IMPERATIVES.
Kun igtampo kaupod an pahinungdan nga tigdugtong nga pa- (kitaa ha ubos), an pag-
naghahatag hin kahulogan nga DIRI DIREKTA NGA HINUNGDAN . Pananglitan:
When combined with the causative prefix pa- (see below), pag- imparts a notion
of INDIRECT CAUSATION. For example:
(218) Ginpapaghugas ka ni Nánay hin mga pinggan.
g-in-pa-pag-húgas
DEL-TR.R-CAUS-INDIR-wash 2SG.ABS ERG Mother OBL PL dish
'Mother is telling you to wash the dishes.'
Nagpapakita hin diri direkta nga hinungdan ini nga pananglitan kay ini nga pahayag
nagdidig-on nga an nagyayakan nagpapasa la han mensahe nga tikang kan Nanay. Ginsidngan
na ni Nanay an kahimangraw nga hugasan an mga plato, pero waray pa mahugasi an mga plato.
This example illustrates indirect causation because it asserts that the speaker is
conveying a message from Nánay. She has already told the addressee to wash the
dishes, but the dishes have not been washed yet.
Nagpapakita hin pareho nga pagbálay an (219) pero waray hini tigdugtong nga pag-. Diri
la ini deretso nga pahinungdan nga pagbálay nga may palipud-lipod. Nagpapahayag la ini han
kamatuuran nga ginsidngan ni nanay an kaistorya nga hugasan an mga plato ngan an kaistorya
nagtuman. Nahugasan na an mga plato:
Example (219) illustrates the same construction without pag-. This is just a straight
causative construction with no sense of indirection. It just states the fact that Nánay told the
addressee to wash the dishes, and the addressee complied. The dishes are already washed:
(219) Ginpahugas ka ni Nánay hin mga pinggan. 'Mother let/made you wash the dishes.'
Komo tagmarka han batakan nga porma, an pag- nasunod han diri-tigpanhitabo o,baga-
baga-hin-tigpanhitabo nga mga Taglarang sugad han karasa, ayaw, hinaya ug iba pa.
As an infinitive marker, pag- follows non-verbal or semi-verbal predicates such as
karasa 'be pleasurable', ayaw 'be forbidden', hinaya 'do carefully' among others:

187. 187
(220) a. Karasa nira paglábayon hin bato . 'It's really pleasurable to hit them with
a stone.'

b. Ayaw pagbuonga an maanyag mo nga mga ngipon matungod la han im' tinguha
pagpukan han langit. 'Don't break (it's forbidden to break) your
beautiful teeth just because of your intention to
destroy the heaven.'

c. Hinaya pagkuhà han mga bado para diri magsarang.
'Carefully take the clothes so they won't scatter'
7.1.13 ki- prefix: panginyupo/precative
Nagtutuha hin kahulogan nga “pag-abi-abi o, pagkumbida ha usa nga gumios” an patangkay nga
tigdugtong nga ki-. Kasagaran, nangangahulogan nga an imbitasyon para han kahimangraw nga
gumios kaupod an nagyayakan. Pananglitan, kitaa an masunod nga mga porma:
The Stem-forming prefix ki- creates a stem that means "invite or ask someone to act."
Usually there is the sense that the invitation is for the hearer to act together with the
speaker. For example, consider the following forms:
(221) Root Meaning ki- + root Meaning
sayaw dance -kisayaw 'invite s.o. to dance (with speaker).'
basâ read -kibasâ 'invite s.o. to read (with speaker).'
kaon eat -kikáon 'invite s.o. to eat (with speaker).'
tawag call -kitawag 'invite s.o. to call (speaker).'
Ha iba nga dapit kun diin ginyayakan an Waray, hibabatian naton an kig- imbes nga ki-,
e.g., -kigsayaw, -kigbasa, -kigtawag etc. Kay ini nga tigdugtong nagpapadayag hin pag-arô, asya
nga tinatawag ta ini nga PANGINYUPO nga tigdugtong. Puyde naton hunahunaon nga urupod hini
an kahulogan han “pag-ungara” o, “pagpasalamat”. Aadi an pipira nga mga pananglitan hin
panginyupo nga tigdugto ha sugad hini nga konteksto:
In some Waray speaking areas, kig- replaces ki-, e.g. kigsayaw, kigbasâ,
kigtawag, etc. Because this prefix expresses a sense of asking, we are calling it a
PRECATIVE prefix. You can think of this as related to the words "pray" or "appreciate."
Here are some examples of the precative prefix in context:
(222) a. Máki-istorya hi Tatay ha imo. 'Father is asking to speak with you.'
b. Waray pa man kuryente ha am', náki-charge la ako kanda Justin.
'There was still no power at our place, so I just asked to charge (a cell-phone) at Justin's
place.'
c. Ginpaki-istorya niya an mga isda. 'S/he asked to speak with the fish.'
d. Bangin nakilingkod la ha iya table adto. 'Maybe the person just asked to sit on his
table for awhile.'

188. 188
e. Pakikuhà pa daw han pipino. 'Please get again the cucumber.' or 'I ask
(you) to get another cucumber (for me).'
Ini nga patangkay nga tigdugtong nga ki- kasagaran ginagamit kaupod an pasugo nga
pag- ha pagpahayag hin pagtagad o, matinahuron nga mando o, pakialayon. Dinhi hini nga kaso,
kasagaran tinatalso an g han pag-, sumala ha (84), pero ha iba nga dapit ginpapabilin ini, sugad
han (85):
This Stem-forming ki- prefix is also often used with the indirect imperative pag- to
express an even gentler command or request. In this case, the g of pag- is usually dropped, as in
(222), though in some areas it may be retained, as in (223):
(223) Pa(g)kibantay anay mga mana. 'Please look after (my stuff).'
7.1.14 -Vr- infix: 1. Minalon nga gios/pluraction,
2. Tidaraon nga takna/ Immediate future.
An luón nga tigdugtong nga aton ginsusurat hin -Vr- tikang han kinopya nga una nga tiringgan
han ugat nga pulong, dugang han r. Aadi an tree diagram nga naglalakip han postura han proseso
hini:
The infix we are writing as -Vr- consists of a copy of the first vowel of the Root Word,
plus an r. Here is how a tree diagram involving this process would look:
(224) -Vr- PLURACTION + kanta 'sing'


g- DEL + karanta 'several sing'


na- INTR.R + -gkaranta 'several sing deliberately'


nagkaranta 'several sang deliberately'
Tigamni nga an “V” han -Vr- nahihimo nga a dara nga an una nga tiringgan han ugat nga kanta
amo an a. Ini nga tiringgan nadepende ha ugat, sumala han iginpapakita han pananglitan ha
(225).
Note that the "V" of -Vr- becomes a because the first vowel of the root kanta is a. This
vowel will be different depending on the root, as the examples in (225) show.
Kun ginagamit ha realis nga paagi, an -Vr- nangangahulogan hin PAMALON NGA GIOS--damo
nga mga aktor an nagbubuhat han uusa la nga gios, pero diri kinahanglan nga urusa an pagbuhat.
Iba ini ham N- nga ginhingdayan ha igbaw kay an mga aktor diri urusa nga nagbubuhat, pero
usa-usa nga nagbubuhat han uusa o, pareho nga gios/butang. An imahe nga nasulod ha hunahuna
bahin hini amo an “pagbahin-bahin” “pasarang” o “masamok” kompara han kahulogan han

189. 189
tigdugtong nga N-. Ha irrealis nga paagi, an -Vr- baga hin nangangahulogan hin “tidaraon nga
takna”. Pananglitan:
When occurring in realis modality, -Vr- expresses a PLURACTION sense -- several actors
performing the same action, but not necessarily together. This is different from the N-
prefix as discussed above because the actors do not act together, but individually doing
the same or similar thing. The image that comes to mind with -Vr- is more "diffuse", or
"chaotic" than with N-.
In irrealis modality, -Vr- tends to express the idea of "imminent future". For example:
(225) Root Root meaning Stem meaning, Realis Irrealis
(more common in Samar) (more common in Leyte)
-biling 'search' -biriling search in several places about to search
several search randomly
-palit 'buy' -paralit shop in several places about to shop
several shop randomly
-inom 'drink' -irinom go drinking about to drink
several drink randomly
-kanta 'sing' -karanta sing several songs about to sing
several sing randomly
-bunyog 'accompany' -burunyog accompany several different people
several accompany each other
Interesante an pagtatampo han pluraction ngan pamalon nga patangkay nga mga
proseso. Kasagaran, dungan ini hira nga nabutho, sugad han pananglitan (225) ha igbaw.
The pluraction and distributive Stem-forming processes interact with one another
in interesting ways. Often, they co-occur, as in example (225) above.
An mga pananglitan ha (226) nagtatanding han kahulogan ha butnga han mga proseso
nga N- nga pluraction ngan -Vr- nga pamalon:
The examples in (226) illustrate the contrast between the N- distributive and -Vr-
pluraction processes:
(226) a. Nanganta kami. 'We sang together (as a chorus).'
na-g-N-kanta
INTR.R-DEL-DIST-sing 1EXCL.ABS
b. Nagkaranta kami. 'We sang (different songs).'
na-g-<Vr>-kanta
INTR.R-DEL-PLUR-sing 1EXCL.ABS
An pananglitan (226)a naglaladawan hin grupo hin mga tawo nga nagkakanta hin uusa la nga
kanta, komo usa nga korus, samtang an (226)b nagtutulidong hin grupo hin mga tawo nga
nagkakanta hin pipira nga mga kanta, puyde dudrungan, o sunod-sunod nga gios sugad hin usa
nga musika nga programa.

190. 190
Example (226)a describes a group of people singing the same song together, as a
chorus, while (226)b describes a group of people singing several songs, either at the
same time "chaotically", or more likely as successive acts in a musical program.

7.1.15 hi- Patuyo/Intentional
Komon nga nabutho an hi- nga laton ha katikangan han damo nga mga ugat. Pananglitan:
The form hi- is a common syllable that occurs at the beginning of many roots. For
example:
(227) higugma 'to love'
hialang 'to hesitate, vacilate'
hiagi to find
etc.
Ini nga laton nga hi- diri permi nagpapadayag hin kahulogan ha aton yana nga pinulongan.
Siguro hadto, an hi- produktibo nga morpema, pero yana nahilubong na ha kasysayan an iya
kahulogan. Pero, may ada mga sitwasyon, kun diin an presensiya han hi- nagpapahayag hin
kahulogan. Pananglitan, ha mga ugat nga naglaladawan hin aktibidad o, proseso, ini nga
tigdugtong kasagaran nagpapahayag hin PATUYO nga kahulogan, “tuyo ni X an pagbuhat hin…
o, magtitikang na han aksyon”
This syllable hi- doesn't always express a meaning in the current language. At one point
in the past, hi- probably was a productive morpheme, but currently its meaning is mostly
"buried in history." There are some situations, however, in which the presence of hi-
does seem to express a specific meaning. For example, on roots that describe
activities, or processes, this prefix often expresses an INTENTIONAL meaning, "X is
intending to, or is about to VERB".
(228) Volitional meaning (intentional):
May lagas kanína, náhiparálit hin tuba, ta' kay waray man tawo ha íyo.
'There was an old man; he was intending to buy tuba, but no one was home.'
(229) Pag-abot ko, nakada ito nga sawa, náhikaráon han ugang.
'When I arrived, the python was there, intending to (or about to) eat the hens.'
(230) Náhilaránat unta ako, ada kay ini ka na man, diri na ako malakat.
'I was intending to pursue (you), but you're already here, so I won't leave.'
(231) Akon titipigan ini nga ladawan basi mahikit-an hit im kaapohan an
pagkamaanyag hinin imo nawong.
'I will keep this portrait for your grandchildren (with the intention) to see the
beauty of your face.'

191. 191
(232) Dida han nahiuna nga pahayag, nagsiring an mga obispo nga napakyas hira
pagkonsiderar han kahiparakdolan han donasyon. In the previous/first statement,
the bishops commented on their failure to consider that risk of accepting donations.
(184) Pagtamak niya sa hagdan nakadto ngay-an a kasili, ta, di nahipalindas siya. When
he stepped on the stair, the eel was there, surprisingly, tripped him off.
7.1.16 i-: Patagamtam/Benefactive
Lain an patangkay nga tigdugtong nga i- ha iba kay baga hin nauuna ini ha pipira nga Paglantaw
nga mga proseso ha pagkasunod-sunod han pagsanggi. Pero, diri ini matatawag nga Paglantaw
nga tigdugtong dara hin duha nga mga rason: 1) Nabutho ini kaupod an iba pa nga mga
Paglanataw nga mga porma, ngan 2) diri ini direkta nga nagpapatik hin pagkatransitibo ngan
paagi nga kahulogan, sugad han iba nga mga paglantaw nga mga porma. Aadi an pananglitan
kun paunan-o an i- ginkukuha:
The Stem-forming prefix i- is distinct from the others in that some Perspectiving
Processes seem to precede it in the derivational sequence. However, this cannot be a
Perspectiving affix for at least two reasons: 1) It cooccurs with other Perspectiving
forms, and 2) it does not directly register transitivity and modality, as do all the other
Perspectivizing forms. Here is how a word with i- is derived:
(233) g- DEL + -lutô 'cook'


i- BEN + -glutô 'cook deliberately'


-in- TR.R + -iglutô 'cook for someone deliberately'


iginlutò 'cooked for someone deliberately'
31

Ini nga tigdugtong nga i- nagpapasabot han ideya nga an tawo nga naghihimo han aksyon diri
nabenipisyo tikang han aksyon; may ada iba nga nakakatagamtam. Pananglitan:

31
Note that the expected form at this point in the derivation would be *inigluto. However, this does not
occur. This reason this form does not appear, according to our analysis, is that the intermediate (unpronounced)
stem -igluto does not begin with a glottal stop. Recall that the infix -in- comes after the first consonant in a stem. If
the intermediate stem, *-igluto, does not begin with a glottal stop, the first consonant is g, therefore the resulting
form is iginluto. This word does begin with a glottal stop, like all pronounceable words in Waray. We believe that
the glottal stop is automatically inserted at the beginning of the word – speakers are just used to pronouncing words
with initial glottal stops, rather than vowels. Note that there is independent evidence that affixes do not begin with
glottal stops in Waray. For example, when the suffixes -an, -a or -i follow roots that end in vowels, an h rather than
a glottal stop appears: lukso  luksoha (*luksoa), luksohi (*luksoi), luksohan (*luksoan). So these affixes obviously
don't begin with glottal stops. We therefore ague that i- also does not begin with a glottal stop. Forms like iginluto
provide independent evidence for this hypothesis.

192. 192
The prefix i- usually communicates the idea that the person performing the action is not
the one benefitting from the action; there is someone else who benefits. For example:
(234) Iginlutò ko an isda.
i-g-in-lutô
BEN-DEL-TR.R-cook 1SG.ERG ABS fish
Puyde an kahulogan hini “Nagluto ako hin isda para ha iba” o, “Ginluto ko an kanan iba isda.”
Kun waray an i-, nangangahulogan an Ginluto ko an isda nga ginluto la niya an isda ngan diri na
niya ginyayakan kun kan kanay an isda o, kun para ba ini ha iba o, diri. Danay puyde naton
ngaranan an tawo ngan ibutang ha buod nga tungdanan, pero kinahanglan kita magtagam basi
diri magresulta hin pakawurok. Pananglitan:
This can mean "I cooked the fish for someone else," or "I cooked someone else's fish."
Without the i-, ginluto ko an isda just means "I cooked the fish" without saying whose
fish it was or whether it was for someone else or not. Sometimes the other person can
be named in the absolutive role, but you have to be careful to avoid ambiguity. For
example:
(235) Iginlutò ko hi Nánay.
i-g-in-lutô
BEN-DEL-TR.R-cook 1SG.ERG ABS.P Mom
Puyde an kahulogan hini nga klusa “Nagluto ako para kan nanay” o, puyde liwat “Hi nanay an
akon ginluto”! Nareresolba an ini nga kaburong kun aton iglalakip kun ano a iginluto ha klusa:
This could mean "I cooked something for Nánay", or it could mean "I cooked Nánay for
someone"! The ambiguity is resolved if you include the item cooked in the clause:
(236) Iginlutò ko hi Nánay hin isda.
Nangangahulogan la ini nga “Nagluto ako para kan nanay”. An iba pa nga mga pananglitan han
i- amo an masunod:
This can only mean "I cooked fish for Nánay." Some other examples of the i- prefix are
the following:
(237) a. Ikinasubo ko an iya kamatay. 'I grieved his/her death.'
b. Isinugba ni Tatay an bangus nga isda. 'Tatay grilled the bangus fish (for us).'
c. Ha akon ihinatag an bayad para kan Intoy. 'The pay for Intoy was given to me.'
(238) Iginkakasubo namon an pagpasabot nga hi X tumalikod na ha kadayunan...
'We regret to inform (you) that X has abandoned (turned away from) the world." (Formal,
euphemistic expression announcing a death).
Nagsasaro hin damo nga kinaiya an tigdugtong nga i- ngan han pasalawad nga tigdugtong
nga -an. Una, nabutho hira nga duha ha patúha nga mga tangkay. Ikaduha, kun an
BENEPISYARYO iginpapadayag ha buod nga tungdanan, puyde hunahunaon nga an i-

193. 193
“pasalawad nga patagamtam”. Parupareho ini han tungdanan han -an komo lokasyon,
instrument, o pankabug-osan nga pasalawad. Pero, sumala han iginpapakita ha kasagaran han
mga pananglitan ha igbaw, an benepisyaryo ha i- nga pagbálay diri kinahanglan nga aada ha
búod nga tungdanan. Puyde ini waray dida sugad ha (234), (237)b, o (238); puyde ini tag-ada
han búod nga dabi, sugad ha (237)a o, puyde ini ihayag komo tangpi, sugad ha (237)c. An
ikatulo nga bahin kun diin an i- parupareho han -an kay diri ini nabutho kaupod an transitibo o,
patuha, irealis nga porma nga –on. Kun waray bisan ano nga realis nga paglantaw nga
morpolohiya, an mga tigpanhitabo nga may i- (upod na gihapon an -an) ginhuhunahuna naton
komo irealis, ngan kasagaran pasugo:
The prefix i- shares many properties of the applicative suffix -an. First, they both
only occur in transitive stems. Second, when the BENEFICIARY is expressed in the
absolutive role, i- may be interpreted as a " applicative." This is similar to the function
of -an as a locative, instrumental, or general applicative. However, as most of the
examples above show, the BENEFICIARY in an i- construction need not occur in the
absolutive. It may be entirely missing, as in (234), (237)b, or (238); it may be a
possessor of the absolutive argument, as in (237)a, or it may be expressed in an
oblique phrase, as in (237)c. A third respect in which i- is similar to -an is that it does not
co-occur with the transitive, irrealis form -on. In the absence of any specifically realis
Perspectiving morphology, verbs with i- (as well as -an) will be understood as irrealis,
usually imperative:
(239) Ihátag ito! 'Give that (to me)!'
Kinikita naton an pagbálay sugad ha (239) nga minarkahan komo irrealis, pasugo pinaagi han
zero, o kawaray hini paglantaw nga morpolohiya. An usa liwat nga pagkita: an zero nga porma
nagmamarka hin irealis nga paagi ha sugad nga mga pahayag (kitaa an Table 1 ha ubos para han
taramdan han tanan nga paglantaw nga mga porma).
We analyze constructions such as (239) as being marked as irrealis, imperative by a
conspicuous absense of Perspectivizing morphology. Another way of saying this is that
a "zero form" morpheme marks irrealis mood in such sentences (see Table 1 below for
a chart of all the perspectivizing forms).
7.2 Paglantaw nga mga Proseso/Perspectivizing Processes
Nakita naton paunan-o an tangkay han tigpanhitabo nagpapadayag han kahulogan han
usa nga eksina. Kun nababalay an an usa nga tangkay, ibinubutang han nagyayakan an eksina ha
usa nga “paglantaw”. An Paglantaw nga mga proseso nagsusumat ha namamati/kahimangraw
kun paunan-o ginkikita han nagyayakan an usa nga hitabo, kun hin-o an panguna nga dabi, kun
tinuyo ba an gios, gaano katinuod, natural la ba, o usa la nga posibilidad an usa nga eksina.
Pananglitan, kitaa an masunod nga hugpong hin mga tigpan"compensatory lengthening"hitabo:
We've seen how a verb stem expresses most of the meaning of a scene. Once a
Stem is constructed, speakers depict the scene from a particular "perspective".
Perspectivizing Processes tell the hearer how the speaker views the scene, in terms of

194. 194
who the central participant is, and how real, natural, or possible the scene might be. For
example, consider the following family of verb words:
(240) a. ginkaon
b. nagkaon
c. nákaon
d. kaúnon
e. makáon
f. mákaon
sg. kumáon
h. magkaon
. . .
Tanan hini nga mga dinugtongan nga tigpanhitabo nagpapasabot han konsepto han
pagkaon, kay an ugat -káon. Pero an kada usa nga porma magagamit ha iba-iba nga
konteksto/sitwasyon, depende kun ano o, paunan-o han tagyakan ipapadayag ito nga konsepto ha
kahimangraw.
All of these verbal words evoke the concept of eating, because the root is -káon
'to eat'. But each form is used in a different context, depending on how the speaker
wants the hearer to view the concept.
An Paglantaw nga mga proseso may ada tutulo nga pauna nga tigdugtong, duha (o tulo)
nga luón nga mga tigdugtong, nga tulo nga paurhi nga mga tigdugtong. An semantiko nga
dagway hini nga modelo amo an PAGKATRANSITIBO ngan PAAGI. Diri puyde mabulag ini nga
duha nga dagway ha Paglantaw nga modelo kay dungan nga ginpapahayag han bisan ano nga
proseso an duha nga dagway. Pananglitan, an pinakayano nga tigdugtong nga -in- nagpapasabot
han ideya nga an tigpanhitabo nga iya dudugtongan gramatiko nga transitibo (buot-sidngon may
ada tumúha nga dabi), ngan natabo/tinuyo an paagi (nagpapasabot nga an gios natabo gud ngan
gintuyo gud nga ini matabo): Ginkaon ko an tinápay. Kun may ada mababag-o bisan hain hini
nga duha nga bayhon, kinahanglan nga magbag-o an tigdugtong. Pananglitan: kun balyoan an
gramatiko nga pagkatransitibo ngadto hin pagkaintransitibo, pero magpapabilin an paagi komo
natabo/tinuyo, an tigdugtong nga na- an angay nga gamiton: Nagkaon na ako. Kun an pagbálay
han pahayag igpapadayon nga gamatiko nga transitibo, pero babalyoan an paagi ngadto ha
irrealis (waray pa matabo, pero puyde matabo, o matatabo pa la), mabutho an tigdugtong nga -
on. Kaunon ko an tinapay. Ha kataposan, kun an paagi babalyuon ngadto hin kinaiya, gagamiton
an ná-: Nákaon ako hin tinapay. Basi aton makita nga kun nagbabag-o an pagkatransitibo o,
paagi han usa nga klusa, an bug-os nga nga Paglantaw nga tigdugtong magbabag-o. Diri naton
masisiring nga may pipira la nga mga paglantaw nga mga tigdugtong an nagpapahayag hin
pagkatransitibo, samtang an iba liwat nagpapahayag hin paagi.
The Perspectivizing processes consist of three prefixes, two (or three) infixes,
and three suffixes. The semantic dimensions of this paradigm
32
are TRANSITIVITY and

32
Recall that Perspectivizing Processes are PARADIGMATIC -- they all belong to a single PARADIGM.
This means that the meanings they express are all related to one another, and only one Perspectivizing process may
occur on a given stem. This is in contrast to Stem-forming Processes, which express many unrelated meanings, and

195. 195
MODALITY. These two dimensions cannot be separated in the Perspectivizing paradigm,
because any given process simultaneously expresses both dimensions. For example,
the very common prefix -in- expresses the idea that the verb stem it attaches to is
grammatically transitive (it implies the presence of an Actor which is distinct from the
absolutive noun phrase), and realis, controlled in modality (the event described is real,
and someone controls it): Ginkaon ko an tinápay. 'I ate the bread'. If either transitivity or
modality changes, the affix must change. For example, if the grammatical transitivity
changes to intransitive, but the modality remains realis/intentional, the prefix na- must
be used: Nagkaon na ako. 'I already ate.' If the construction remains grammatically
transitive, but the modality changes to irrealis (something that didn't necessarily happen,
but may have happened, or might or will happen in the future), -on appears: Kaúnon ko
an tinápay. 'I will eat the bread.' This illustrates that if the transitivity or modality of a
clause changes, the Perspectiving affix must change entirely. We cannot say that some
perspectivizing affixes express transitivity, while others express modality.
Dara nga may ada duduha nga bayhon ini nga modelo, tanan nga paglantaw nga mga
tigdugtong puyde maplastar ha “hibwan” sugad ha Taramdan 1. Dinhi hini nga hibwan,
tinataglawasn han mga harigi an pagkatransitibo, samtang an tinataglawasan han mga rumbay an
paagi:
Because there are two dimensions in this paradigm, all the Perspectiving affixes
can be displayed in a "grid", as in Table 1. In this grid, transitivity is represented in the
columns, while modality is represented in the rows:


may combine with one another in the same stem. This is` the major distinction between Perspectivizing and Stem-
forming Processes.

196. 196
Taramdan 1: An Modelo han Paglantaw ha Waray
Table 1: The Perspectiving paradigm of Waray
Pagkatransitibo/Transitivity
Paagi/Modality ↆ
Patúha
Transitive
Pabúod
Intransitive
Natabo/Realis
Kontrolado/Controlled
-in- -ín-/-um-
33

Higayon/
Happenstance, unintentional,
neutral
na- na-
Waray matabo/
Irrealis
Patagnâ/Predicted, neutral
-on

ma-
Desidido/Decided, immanent ti-
Sub-
junctive/
Imper-
ative
Patuha/Transitive -a
-0 (Zero)
Applicative -i
Ha masunod nga mga section, aton igtutulidong kun paunan-o ginagamit han nagyayakan
han Waray an pagkatransitibo ngan paagi ha ira pagplastar han mga eksina ha diskurso tikang ha
iba-iba nga paglantaw.
In the following sections we will describe how Winaray speakers use transitivity
and modality to present discourse scenes from different perspectives.
7.2 Pagkatransitibo/Transitivity
Ha mga pinulongan ha Pilipinas, importante nga duro an gramatika nga pagkatransitibo ha
morpolohiya han tigpanhitabo. Kaupod an pasalawad ngan benepisyaryo nga mga patangkay nga
proseso, kaapi ini han gintulidong komo sistema han “boses” o “punting” han mga pinulongan ha
Pilipinas (Payne & Oyzon 2019). Panuyo naton ha pagsurat hini nga gramatika nga igladawan an
gramatikal nga mga konsepto ngan kategorya gamit an mga ideya nga makahulogan ha mga
nagamit hini nga pinulongan, labi na ha mga magturutdo ngan estudyante multilinggwal nga
eskuylahan. Dara hini nga rason, igtutulidong naton an pagkatransitibo ha pamaagi nga nauyon
han Winaray, kaysa han pagkarawat han mga konsepto nga hinuram tikang ha dayo nga mga
pinulongan. An pagkatransitibo ha Espanyol ngan Inenglis nakadepende gud ha konsepto han
“subject” ngan “object”. Dako an gamit hini nga mga konsepto ha mga Indo-Europeo nga mga
pinulongan, pero makawuwurok kun gagamiton ha mga pinulongan ha Pilipinas sugad han
Waray. Amo nga karuyag namon saliwanan an termino nga “subject” ngan “object” hin “búod”

33
In most varieties of modern Waray, the -um- infix is the only form in this category. In Eastern Samar,
you will sometimes hear -ín- (note the long vowel). Historically, both -in- (short i) and -um- appeared together,
{kinumáon}. This form shortened to kinmaon (which is also still heard in some areas, such as Eastern Samar and
parts of Leyte). This form further shortened to -ín-, with the extra length on the vowel compensating for the lost
{m}. Such COMPENSATORY LENGTHENING occurs in other contexts as well, as discussed in Chapter 1, section
#.#.

197. 197
ngan “tumúha”. Piho hin duro an pagpakakahulogan han “búod” komo gramatikal nga kategorya
ha Winaray; ungod asya ini an katugbang han tinatawag ni Bloomfield (1917) nga “subject” ha
Tagalog. Ha Waray, an búod nga taghinabi (RE) puyde hugpulong-tigngaran nga may ada tig-
asoy nga ginhingadayan ha Kapitolo 4, section ## o, bisan hain han mga taligngaran o mga nga
hangop ha hugpog han mga buod nga ginladawan ha Kapitolo 4, section ## hasta ## . An
intransitibo nga klusa amo an pahayag nga may ada uusa nga búod nga taghinabi, pero waray iba
nga aktor. An gramitiko nga transitibo nga klusa amo an pahayag nga may ada aktor/taghimô nga
lain la han búod nga dabi nga ginhihinabihan nga puyde igtudlok o, diri na kay klarado na man.
An presensya han lain la nga taghimô/aktor asya an pinakaimportante ngan nagsasayod han
kahulogan han trasitibo nga mga klusa, kaysa han presenya han gramatiko nga tuyô/object. An
masunod amo an mga panguna nga mga pananglitan han gramatiko nga transitibo nga klusa ngan
gramatiko nga intransitibo nga klusa tikang ha mga istorya, kaupod an panguna nga tigpanhitabo
nga gintagan hin duon:
In Philippine type languages, grammatical transitivity is a crucial dimension of verbal
morphology. In combination with the applicative and benefactive Stem-forming
processes, it constitutes the famous Philippine "voice" or "focus" system (Payne &
Oyzon 2019). Our intention throughout this grammar is to describe grammatical
concepts and categories in terms that make sense to speakers of Winaray, especially
teachers and students in multilingual schools. For that reason, we will describe
transitivity in a way that corresponds to the grammar of Winaray, rather than assuming
concepts imported from foreign languages. Transitivity in Spanish and English depends
crucially on the concepts of "subject" and "object". These are very useful concepts for
Indo-European languages, but tend to be misleading when applied to a Philipppine
language like Waray. Therefore, we would like to replace the terms "subject" and
"object" with the terms "absolutive" and "ergative." "Absolutive" is a well-defined
grammatical category in Winaray grammar; indeed it is the counterpart of what
Bloomfield (1917) called the "subject" in Tagalog. In Winaray, an absolutive Referring
Expression (RE) is either a Noun Phrase containing any of the "absolutive case" noun
markers (tig-asoy) described in Chapter #4, section #.#, or any of the Pronouns or
enclitics from the absolutive set described in Chapter #4, section #.#. A grammatically
intransitive clause as one that contains an absolutive RE, but lacks a separate actor. A
grammatically transitive clause is one in which an actor, which is distinct from the
absolutive referring expression, is either present or clearly understood. Crucially, it is
the presense of a distinct actor that defines transitive clauses, rather than the presence
of a distinct grammatical object. The following are some preliminary examples of
grammatically transitive and intransitive clauses from stories, with the main verbs
highlighted:
(241) Transitibo, Natabo nga mga klusa/Transitive, Realis clauses:
Tumúha/Ergative Búod/Absolutive
a. Ginbiling ni Tatay Pido an balay nga may numero 5.
g-in-biling
DEL-TR.R-seach.for ERG.P Father Pido ABS house COMP EXIST number 5
'Tatay Pido searched for the house marked number 5.' (Ramos & Gaspay 2015)

198. 198
Tumúha/Ergative Búod/Absolutive
b. Natad-an ni Sabel an munyika han iya manghod
na-tarà-an
R.H-find-APL ERG.P Sabel ABS doll GEN 3SG.GEN younger.sister
nga hi Ana ha kamiyapian han Alimasag.
COMP ABS.P Ana OBL mangrove GEN Alimasag
'Sabel happened to find her little sister Ana's doll in the mangroves of Alimasag.'
(Salvacion et al. 2015)
(242) Transitibo, waray matabo nga klusa/Transitive, irrealis clause:
Tumúha/Ergative Búod/Absolutive
"Kúkuhaon namon ini'n imo usa nga anak nga lalaki . . . "
RED1-kuhâ-on ini-nga
IMPERF-fetch-TR.IR 1EXCL.ERG this.ABS-LK 2SG.GEN one LK child LK male
'We will take this son of yours . . . " (Alunan 2016:7)
(243) Intransitibo, natabo nga klusa/Intransitive, realis clause:
Búod/Absolutive
Nangángaturog na ngani an amon Lola . . . '
na-g-RED1-hiN-katurog
R.NEU-DEL-IMPERF-INCHO-sleep COMPL but ABS 1EXCL.GEN grandmother
'Whenever our grandmother would fall asleep (every afternoon) . . . .' (Alunan, 2016:26)
(244) Intransitibo, waray matabo nga klusa/Intransitive, irrealis clause:
Búod/Absolutive
Mábayà na hira hini nga tent . . .
ma-á-bayâ
INTR.IR-IMPERF-IMPERF-leave COMPL 3PL.ABS this.OBL LK tent
'They will now be leaving this tent . . . " (Ramos & Gaspay 2015:2)
Subay hini nga mga pananglitan, importante nga duro an gramatiko nga pagkatransitibo
ha Winaray. Subay han aton makikit-an, sensitibo hin duro an Paglantaw ngan upod na danay an
Patangkay nga morpolohiya ha sugad hini nga mga pagpakahulogan.
Grammatical transitivity in this sense is very significant in Waray. As we shall
see, Perspectiving, and to a lesser extent, Stem-forming morphology are both very
sensitive to this notion.
7.2.1 Paagi/Modality (or Mood)
An PAAGI ha Waray nagpapasabot han kanan tagyakan pag-inu-ino kun an hitabo ungod ba nga
natabo o, bangin natabo, matatabo pa la, o posible matabo, an paggahin han responsibilidad ngan
pagtalinguha, ngan kun sugo ba ini o, usa nga pahayag. An duha nga magkalain nga paagi ha
modelo amo an ha butnga han NATABO ngan WARAY-PA-MATABO nga mga sitwasyon. An
natabo nga mga sitwasyon o, realis amo an iginpapakita nga ungod gud nga natatabo. Diri ini
hira ginhuhunahuna la, o matatabo pa la, o posible matabo nga sitwasyon, kundi, ungod ngan

199. 199
kamatuuran (tikang ha pagkita han tagyakan). An waray-pa-matabo nga mga sitwasyon o, irrealis
amo an mga posible nga hitabo, tinagna nga matabo, ginhuhunahuna nga matatabo,
pasugo/paalayon, o mga hitabo nga nakaluon ha sulod hin iba pa nga mga hitabo. An masunod
nga mga pagladawan natinaglawas han usa nga pagkita han mga kategorya han PAAGI ngan han
ira kontemporaryo nga kagamit han Winaray nga ginagamit ha Tacloban ngan palibot nga mga
dapit. Pinanginano gihapon namon an importante nga mga baryasyon, labi na an ha Este nga
Samar. Waray duda nga kinahanglan pa gud an kadugangan nga pag-aram basi mapino ngan
mapahiruhilawig an pagtulidong hini nga komplikado nga gramatika ngan makatitingala nga
sistema.
MODALITY (or MOOD) in Waray expresses the speaker's evaluation of whether an event
actually happened, may have happened, will happen, or might happen, the allocation of
responsibility and intentionality, and whether the construction is a statement or a
command. The major distinction in the modal paradigm is between REALIS and IRREALIS
situations. Realis situations are those that are presented as actually happening. They
are not hypothetical, future, or possible situations, but real facts (from the speaker's
perspective). Irrealis situations may be possible events, predicted events, contemplated
events, imperatives (commands), or events that are contingent upon other events. The
following descriptions represent one way of looking at modal categories and their
usages in contemporary Waray, as used in Northern Leyte. Some important variations,
particularly those associated with Eastern Samar, are also noted. Additional research is
undoubtedly needed to refine and expand the description of this gloriously complex
system.
Natabô nga Paagi/ Realis Modality
Ginagamit an realis nga paagi ha pagpahayag hin ungod nga mga natabo. Kun gingamit an realis,
nagdidig-on an nagyayakan nga an sitwasyon nga ginlaladawn ungod. Natabo gud ini, o natatabo
ini, o usa ini nga kahimtang nga tinuod la gihapon hasta yana o bisan naglabay na.
Realis modality is used for expressing real facts. By using realis modality, the speaker
asserts that the situation discribed is real. It actually happened, is happening, or it is a
state that holds now or in the past.
Ha natabo nga paagi, may ada duha nga sub-kategorya ha paglanataw nga proseso nga aton
tinatawag nga KONTROLADO ngan HIGAYON nga mga hitabo. May ada liwat GINTUYO nga paagi,
pero ginpapadayag ini han tigdugtong nga g- nga ginhingadayan ha section 6.3.4. Mga tigaman
la ini nga naglaladawan han mga tungdanan hini nga mga kategorya. Damo an kagamit han kaapi
nga mga tigdugtong depende han konteksto sugad han kahulogan han ugat, kahulogan han
taghinabi (RE), an pagkamay-ada tig-asoy (kitaa an kapitolo ##), ngan an konteksto han
pagyakan mismo.
Within realis modality, there are two sub-categories in the perspectivizing paradigm
which we call CONTROLLED, and HAPPENSTANCE (or NEUTRAL) moods. There is also
DELIBERATE mood, but that is expressed by the stem-forming prefix g- discussed in
section 7.1.4. These are just lables that describe the most general functions of these
categories. The affixes involved all have multiple usages depending on contextual

200. 200
factors, such as the meaning of the root, the meanings of the REs, the presence of
discourse particles (see chapter #), and the speech situation itself.
An KONTROLADO nga paagi, ginpapakita han nagyayakan nga aada ha control han aktor
an sitwasyon, pero puyde nga waray hul-os nga responsibilidad an aktor. Posible nga waray
maniguro an aktor basi matuman an gios—siguro kay permi, o natural la ini nga binubuhat o,
kontrolado nga buhaton-- o makabatag-batag an kontrol ngadto ha iba pa nga mga tawo. Ginamit
ha (102) an kontrolado nga paagi kay natural la nga igsalawad an mga legal nga kaso.
In the CONTROLLED mood, the speaker presents the situation as under the control
of an Actor. Normally the Actor does not have to go out of her/his way to accomplish the
act -- it may be something the Actor always, naturally, or inevitably does --, or it could
be something for which control is shared. In (245) the controlled mood is used because
it is in the nature of legal cases to be filed.
(245) Transitive, controlled mood
Ipinasaka daw an kaso kontra kan Torres hadto'n ika-3 han mayo…
i-<in>-pa-saka ha-adto-nga
BEN-TR.R-CAUS-rise HSY ABS case against OBL Torres OBL-DEMO3-LK ORD-3 OBL(GEN) May
'The case was filed, they say, against Torres on that 3
rd
of May . . .'
Ha (246), an misyon han Aktor amo an pamusil, asya nga may niya pinusil. Kontrolado han
aktor an aksyon, pero ginlalauman ini, diri urusahon, o diri mahihimo han aktor nga magbuhat
hini:
In (246), the Actor's mission was to go shooting, so he shot something. The Actor
controlled the act, but it was expected, not unusual or out of the way for him to do this:
(246) Komo an misyon ko pamusil, pinusil ko.
pag-N-pusil <in>-pusil
because ABS mission 1SG.GEN INF-PLUR-shoot TR.R-shoot 1SG.ERG
'Because my mission was to go shooting, I shot (it).
Samtang an -in- mailaladawan komo patuha/transtibo, diri malilikayan nga paagi, an
-um- asya an pabúod nga katugbang hini nga paagi. Iginpapakita han pananglitan (247) an gios—
usa nga hinihimo hin barko, pero waray panuyoan o, pwersa. Normal la nga dumuong an barko.
While -in- is the transitive, controlled mood affix, -um- may be considered the
intransitive form of this mood. Example (247) illustrates an act -- something the ship did,
but not deliberately. Docking is what ships normally do.
(247) Intransitive, controlled mood:
Dumuong an barko. 'The ship docked.'
<um>-duong
INTR.R.I-dock ABS ship
An pananglitan (248) nagpapakita hin usa pa nga baryasyon han intransitibo, kontrolado
nga paagi. Pansina nga an Paglantaw nga tigdugtong nga -ín dinhi hini nga tigpanhitabo hilawig

201. 201
an pagluwas. Iba ini han tigdugtong nga -in nga transitibo, ngan aada ha kontrolado nga paagi
nga may haligot nga kaluwas (kitaa an pananglitan (103) ngan (104) ha igbaw). An porma nga -
ín usa han mga kinaiya han Estehanon nga ka-Waray, pero nababatian ngan naiintindihan
gihapon ha iba nga mga dapit. Pinahalipot ini nga porma han luón nga tigdugtong nga -inum- nga
danay nababatian komo -inm- ha iba nga lugar (e.g. kinmanhi). Kun tinatalso an -um-, nagbibilin
ini han iya marka ha nauna nga tiringgan komo hilawig nga kaluwas. Ha pananglitan (248),
ginamit an kontrolado nga paagi kay an panguna nga hitabo amo an kamatuuran nga ini nga
babayi ikakasal na. Binabali-waray dinhi an kamatuuran nga híya umabot.
Example (248) illustrates another variation on the intransitive, controlled mood.
Note that the Perspectivizing infix in this verb is -ín-, with a long vowel. This is distinct
from the transitive, controlled infix -in-, which has a short vowel (see examples (246)
and (176) above). The form -ín- is a feature of the Eastern Samar variety of Waray, but
may be heard and understood in other areas as well. This form is a shortened form of a
complex infix -inum-, which is still heard as -inm- in some areas (e.g., kinmanhi). When
the -um- drops, it leaves its trace as extra length on the previous vowel. In example
(248), controlled mood is used because the main event is the fact that this woman will
be married. The fact that she arrived is taken for granted:
(248) Intransitive, controlled mood, Eastern Samar variety:
Kínanhi an babayi, ikakasal yana nga June . . .
<ín>-ka-anhi i-ka-kasal
INTR.R.I-VRBLZR-toward ABS woman BEN-VRBLZR-marriage this LK June
'The woman came here, she'll get married this June . . .'
An HIGAYON nga mga sitwasyon waray upod nga kaburut-on. Waray bisan hin-o nga
nagko-kontrol o, nagpapatikang han mga sitwasyon ha higayon nga paagi. Ha mga sitwasyon
nga diri naglalakip hin kaburot-on sugad han kitâ 'to see' túnaw 'to dissolve/melt', matay 'to die'
etc., higayon nga paagi an batakan nira nga mga porma, sugad han (107):
HAPPENSTANTIAL situations lack a component of volitionality altogether. Situations
in happenstantial mood are not instigated or controlled by anyone. For situations that
are inherently non-volitional, such as kitâ 'to see' túnaw 'to dissolve/melt', matay 'to die'
etc. the happenstantial forms are the default, basic forms, as in (249) and (250):
(249) Higayon nga paagi, transitibo/Happenstantial, transitive:
Kay nakità nga náuro ito'n uding, . . .
na-kità na-á-uro ito-an
because R.H-see COMP R.H-IMPERF-defecate that-ABS cat
'Because (s/he) happened to see that the cat was defecating, . . .'
(250) Nakità nira an ngahaw nga bitoon.
na-kità
R.H-see 3PL.ERG ABS same LK star
'They saw the same star.'

202. 202
An pananglitan (251) naglaladawan hin sitwasyon, “pagbiling hin usa nga butang”, nga
puyde buhaton hin may kaburut-on o, waray. Puyde naton tuyuon mabilngan an usa nga butang
kay ginbibiling man ini naton (hin may kaburut-on), o puyde la liwat aksidente kita nga
makabiling hin butang (hin waray kaburut-on). Ha pananglitan (251), diri nagbibiling an aktor
han munyika, kundi natabo la nga iya ini natad-an samtang may ada niya ginbubuhat nga iba:
Example (251) describes a situation, "encountering/finding something", that may
be volitional, or non-volitional. You might find something on purpose because you were
looking for it (volitional), or you might happen to come across something accidentally
(non-volitional). In example (251), the Actor was not looking for the doll, but just
happened to come across it while she was doing something else:
(251) Natad-an ni Sabel an munyika han iya manghod . . .
na-tarà-an
R.H-come.across-APL ERG.P Sabel ABS doll GEN 3SG.GEN younger.sister
'Sabel happened to come across her younger sister's doll . . .'
Ini nga ugat, tarâ, puyde liwat mahimo ha gintuyo nga paagi: gintaraan, o gintad-an.
This root, tarâ 'to encounter; go through; pass through', may also appear in the
deliberate mood: gintaraan, or gintad-an.
Importante nga aton santupon nga an tigdugtong nga na- nga may ada haligot nga
tiringgan, usa nga "ambitransitive". Nangangahulogan ini nga puyde ini bumutho ha patúha nga
pagbálay han pahayag, i.e. an klusa may ada Taghinabi (RE) ngan Aktor, sugad han (107) ngan
(108). Kun an ugat nga tigpanhitabo may kinaiya nga diri nanginginahanglan hin kaburut-on
ngan intransitibo, puyde liwat bumutho an na- ha pabuod nga pagbalay han pahayag, sugad ha
(109) ngadto ha (112).
It is important to note that the prefix na-, with a short vowel, is "ambitransitive".
This means that it may occur in a transitive "frame", i.e. a clause that has an Absolutive
Referring Expression and a separate Actor, as in (249) and (251). When the verb root is
inherently non-volitional and intransitive, na- may occur in an intransitive frame, as in
(252)-(255).
(252) Higayon, pabúod/Happenstantial, intransitive:
Nahubog hi Inay Bebeng. 'Inay Bebeng got drunk.'
na-hubog
R.H-drunk ABS.P Inay Bebeng
(253) Namatay an baboy. 'The pig died.'
na-matay
R.H-die ABS pig
(254) Natúnaw an ice. 'The ice melted.'
na-túnaw
R.H-melt ABS ice

203. 203
(255) Nasírang an adlaw. 'The sun rose.'
na-sírang
R.H-rise ABS sun
Kun an na- nabutho kaupod an diri-tul-id nga aspeto (á- nga porma ), puyde nga
intransitibo/pabúod ini, sugad han pananglitan ha (122) ngan (123):
When na- occurs with the imperfective aspect (á- form), it may only be
intransitive, as in examples (256) and (257):
(256) Nátunaw an ice. 'The ice is melting.' (cf. natútunaw)
na-á-túnaw
R.H-IMPERF-melt ABS ice
(257) Násirang an adlaw. 'The sun is rising.' (cf. nasísirang)
na-á-sirang
R.H-IMPERF-rise ABS sun
Importante gihapon hinumduman nga kun an na- natampo han patangkay tigdugong nga
g- nga nangangahulogan hin tinuyo nga paagi, nawawara an higayon nga kahulogan hini. Dinhi
hini nga konteksto, asya nga tinatawag ta ini nga “waray dapig” kaysa han higayon nga paagi.
It is also important to note that when na- combines with the stem-forming
deliberate mood prefix g- , its happenstantial component is cancelled. This is why we
call it "neutral" rather than happenstantial modality in this context.
(258) Nagháhabol an babayi han kubal.
na-g-<red1>habol
R.NEU-DEL-IMPERF-weave ABS woman OBL coarse.loom
'The woman was weaving on a coarse loom.'
(259) Naghihinulat han iya bana ngan anak.
na-g-<RED1><in>hulat
R.NEU-DEL-IMPERF-ITER-wait OBL 3SG.GEN husband and child
'(She) was waiting for her husband and child.'
Ha pananglitan (124) ngan (125), "realis neutral" (R.NEU) an aton notasyon kaysa han "realis
happenstantial" (R.H) matungod nga ha pagtampo han g- ‘tinuyo nga paagi’, an tigdugtong nga
na- diri na nagpapahayag hin higayon nga paagi.
In examples (258) and (259), we gloss na- as "realis neutral" (R.NEU) rather than "realis
happenstantial" (R.H), since in combination with g- 'deliberate mood', na- no longer
expresses happenstantial mood.

204. 204
Waray Matabo nga Paagi/ Irrealis Modality
Ginagamit an irrealis nga paagi ha pagpahayag hin mga sitwasyon nga posible. Ha paggamit han
irrealis nga paagi, nagdidig-on an nagyayakan nga an sitwasyon nga ginlaladawan waray pa
matabo. Puyde ini bahin hin butang nga matatabo ha tidaraon, o usa la nga posibilidad. Danay
ginagamit an irrealis nga paagi basi ipahayag an mga hitabo o sitwasyon nga nasunod o,
nakadepende ha iba nga sitwasyon.
Irrealis modality is used to express possible situations. By using irrealis modality, the
speaker asserts that the situation described is not an accomplished fact. It may be
something that may occur in the future, or something that is only a possibility.
Sometimes irrealis mood is used to express situations that follow, or are contingent on
other situations.
May ada tutulo nga sub-kategorya ha ilarom han waray matabo nga paagi. Amo ini an PATAGNA,
DESIDIDO, ngan PASARIG/PASUGO.
Within the irrealis modality, there are three major sub-categories. These are PREDICTED,
DECIDED, and SUBJUNCTIVE/IMPERATIVE.
Nahihimay an desidido nga paagi ha mga pabúod nga pagbálay han pahayag. Tama gud
ini kay an kada tagsa may kalabutan han kanan aktor relasyon ha hitabo, ngan ha pabúod nga
pagbálay, ginpapakita han nagyayakan nga an aktor asya an panguna nga kaapi,o
pinakaapekatado nga dabi. Ha patagna nga paagi, mahugot nga gindedeklara han nagyayakan
nga matatabo gud an usa nga hitabo. Waray pa ini matabo, pero tinatagna han nagyayakan nga
matatabo gud ini. Ha desidido nga paagi, gindidig-unan han nagyayakan nga an Aktor
nagdesisyon nga buhaton an gios. Diri gad nga an nagyayakan nagtatagna nga matatabo ini,
kundi iya la ginsisiring nga an Aktor nagpla-plano nga iya bubuhaton an katibidad, siguro ha diri
maiha nga panahon. Aadi an mga pahayag tikang ha mga susumaton; pipira hini nga mga
pananglitan an patúha ngan pabúod nga mga klusa ha realis nga paagi.
The decided mood is only distinguished in grammatically intransitive frames. This
makes sense, since it has to do with the Actor's commitment to the event, and in a
grammatically intransitive frame, the speaker presents the Actor as the central, most
affected participant. In the predictive mood, the speaker strongly asserts that the event
will actually happen. It hasn't happened yet, but the speaker predicts that it will happen.
In the decided mood, the speaker asserts that the Actor has decided to perform the
action. The speaker is not necessarily predicting that it will happen, but only saying that
the Actor plans to carry out the activity, probably in the very near future. Here are some
examples of transitive and intransitive clauses in realis moods from the stories:

205. 205
(260) Patúha, waray matabo (waray paghimay han patagna, desidiso ngan pamurubuot):
Transitive, irrealis (no distinction among predicted, and decided contemplated
moods):
Ayaw hin aringása dinhi, kay bangin kita labayon.
labay-on
don't OBL noisy here because maybe 1INC.ABS throw-TR.IR
"Don't be noisy here, because (people) might throw (things) at us.
(261) Pabúod, patagna nga paagi/Intransitive, predicted mood:
Maglalaba ako niyan. 'I will do the laundry later.'
ma-g-RED1-laba
INTR.IR-DEL-IMPERF-launder 1SG.ABS later
(262) Unta ayad na 't' am' computer kay magkakagod
ito amon ma-g-RED1-kagod
hopefully fixed COMPL this 1EXCL.GEN computer because INTR.IR-DEL-IMPERF-grate.coconut
gud ako kun bagá diri pa ngay-an.
indeed 1SG.ABS if seems NEG.IR yet (really?)
'I hope that our computer is already fixed, because it seems I will work hard if it's not yet
(fixed).' ('grate coconut' is an idiomatic expression meaning 'work hard').
(263) Pabúod, waray matabo, desidido/Intransitive, irrealis, decided mood (immanent
future):
Tikaturog na an bata. 'The child is about to go to sleep.'
ti-katurog
INTR.IR.D-sleep COMPL ABS child
(264) Pabúod, waray matabo, pamurubuot/Intransitive, irrealis, predicted mood:
Mákaturog anay ako kay mapiraw.
ma-ka-katurog
INTR.IR-RED1-sleep awhile 1SG.ABS because sleepy
'I will go to sleep for a while because I'm sleepy.'
Para ha patagamtam ngan pasalawad nga mga tangkay (an mga napoporma gamit an i- o,
-an), an tangkay mismo natignalwas han irrealis nga porma. Waray hini nga duduha an nabutho
kaupod an irrealis nga mga Paglantaw nga mga porma. Kun normal la, ginhuhunahuna ini komo
mga pasugo (exs. (120) ngan (121)), kundi, diri ini permi sugad an kaso (ex. (122))
For benefactive and applicative stems (those containing either i- or -an), the stem
itself stands as the irrealis form.
34
Neither of these two Stem-forming affixes occur with

34
Some linguists who study Tagalog and other Philippine languages think of i-, -on (-in in Tagalog) and
‑an as all being irrealis markers. However, for Waray we prefer an approach that treats i- and -an as Stem-forming
affixes, and -on as a transitive, irrealis Perspectivizing affix. The evidence for this analysis is that both i- and -an
may co-occur with clearly realis Perspectivizing affixes: Iginlutò ko an isdâ 'I cooked the fish for someone' and

206. 206
any of the specifically irrealis Perspectiving forms. Normally, these will be understood as
imperatives (exs. (265) and (266)), though this is not always the case (ex. (267)).
(265) Tagan mo kami niyan hin karan-on namon ha ikinaadlaw.
hatag-an
give-APL 2SG.ERG 1EXCL.ABS later OBL food 1EXCL.GEN OBL daily
'Give us this day our daily food.' (From the "Our Father").
(266) Ikuhà ako han unod hin bugsok.
i-kuhà
BEN-fetch 1SG.ABS OBL meat OBL(GEN) deer
'(Please) get some deer meat for me.'
(267) Taw-an ko gud la hi Mam.
tawa-an
laugh-APPL 1SG.ERG indeed just ABS.P ma'am
'I'll just smile at Ma'am.'
Irrealis (waray matabo) an batakan nga porma han paagi han usa nga tangkay kun ini
ginagamit komo taglarang. Kun awan an bisan ano nga realis nga marka, ginhuhunahuna naton
nga an tigpanhitabo aada ha irrealis nga paagi. Ginhuhunahuna komo intransitibo nga pasugo an
lubas nga mga tangkay. Dara hini nga rason, aton ginkokonsidera nga zero (0) an porma han
intransitibo nga mga pasugo, sugad han pananglitan (123) ngadto ha (125):
The default modality for a stem functioning as a predicate is irrealis. In the
absence of any specifically realis marking, a verb will be understood as irrealis in
modality. Bare stems are usually understood as intransitive imperatives. For this reason
we consider the intransitive, imperative form to be zero (0), as in examples (268)
through (270):
(268) Langoy, langoy ngadi. 'Swim, swim towards here.'
(269) Káon na la, anak, káon, bisan guti . . .
eat COMP just child eat even little.bit
'Eat, my child, eat even just a little, . . .'

Ginhugasan ko an mga pinggan 'I washed the dishes.' Therefore, irrealis cannot be a part of their meanings. The
suffix -on, on the other hand, never occurs in the realis modality. Therefore, we conclude that -on is part of the
Perspectivizing paradigm, specifically indicating transitive, irrealis modality. i- and -an, on the other hand, are
Stem-forming affixes (having to do with valence, rather than modality). For this reason, they may occur together
with the realis Perspectivizing affixes. When they occur on stems with no other overt Perspectivizing affixes, as in
examples Error! Reference source not found. through Error! Reference source not found., the clause will al
ways be understood as irrealis in modality, because the bare form of a stem is irrealis. Another way of saying this is
that for applicative (always transitive) stems, the irrealis marker is zero (as is independently verified in intransitive
imperatives), but for straight transitive stems, the irrealis marker is -on.

207. 207
(270) Dalágan, kay may aluk ha mga kakawaynan!
run because EXIST witch OBL PL bamboo.grove
'Run, because there is a witch at the bamboo groves!'
Kun an pasugo nga pagbálay gramatiko nga patúha, may ada tutulo nga mga posibilidad.
Una, kun an porma nga diri-pasugo, irrealis, patúha nagtatapos hin -on, nasaliwan an tigdugtong
nga -a. Kun an porma nga diri-pasugo, irrealis, patúha nagtatapos hin -an, an tigdugtong nga -i
an nasaliwan. Ngan, kun an diri-pasugo, irrealis nga porma nagtitikang hin i-, nagpapabilin an ini
nga i- ha pasugo nga porma. Pananglitan:
When an imperative construction is grammatically transitive, there are three
possibilities. First, if the non-imperative, irrealis, transitive form ends in -on, a suffix -a
appears. If the non-imperative, irrealis, transitive form ends in -an, a suffix -i appears.
Finally, if the non-imperative, irrealis form begins with i-, the i- remains in the imperative.
For example:
(271) Waray matabo, patuha nga porma/ Patúha, pasugo/
Irrealis, transitive form: Transitive, imperative:
kaúnon 'will eat (it)' Kaóna íni! 'Eat this!'
kuháon 'will get (it)' Kuháa íni! 'Take this!'
kuháan 'will get (some of it)' Kuhái íni! 'Take (some of) this!'
hugásan 'will wash (dishes)' Hugási íni 'Wash this!'
hatágan 'will give to' Hatági ako dída! 'Give me some of that!'
ihátag 'will give for' Ihátag íto! 'Give that (to me)!'
Adi an mga pananglitan han pasugo nga patúha tikang ha mga susumaton:
Here are some examples of transitive imperatives from the stories:
(272) Patúha, pasugo, pasalawad (pagahin)/Transitive imperative, applicative (partial
effect):
Katurogi na ito, duro na ito nga imo kakapoy.
katurog-i
sleep-IMP.APL COMPL this too.much COMPL this COMP 2SG.GEN tiredness
'Get some sleep; your tiredness is too much.'
(273) Patúha, pasugo, pasalawad/Transitive, imperative, applicative:
Alogi daw anay adi nga balde, alayon. 'Fetch me some water with this bucket, please.'
*Aloga daw anay adi nga balde, alayon.
(274) Nay, lutoi gad ako hin langka nga hinatukan.
'Ma, cook for me some langka with coconut milk.'
(275) Luksuhi an iya tiyan. 'Jump over his belly.'
lukso-i
jump-IMPER.APL ABS 3SG.GEN belly

208. 208
Natural nga mga pananglitan an (275) ngan (276) nga nagpapakita han pagkakaiba ha
butnga han tigdugtong nga –i ngan -a ha transitibo nga mga pasugo. Ha (275), parti la han
pasyente (nakarawat han gios) an an tiyan nga ginluluksohan, samtang ha (276)
nangangahulogan nga an bug-os nga kawayan an luluksohan.
Examples (275) and (276) are naturally occuring examples that illustrate the
difference between the suffixes -i and -a on transitive imperatives. In (275), the belly is
only part of the patient that is jumped over, whereas in (276), the bamboo in its entirety
is implied:
(276) Patúha,pasugo, diri-pasalawad (pahul-os)/Transitive, imperative, non-applicative
(complete effect):
Uday, luksuha it' kawayan bangin ka masugapot.
lukso-a
Uday jump-TR.IMP this.ABS bamboo maybe 2SG.ABS will.stumble
'Uday, jump over the bamboo; you might stumble.'
(277) Pakaturoga an bata kay nagpupurdyos.
pa-katurog-a na-g-RED1-purdyos
CAUS-sleep-TR.IMP ABS child because R.NEU-DEL-IMPERF-grumpy
'Let the child go to sleep because s/he is getting grumpy.'
An masunod nga pananglitan nagpapakita han tulo nga porma hin direkta nga pasugo ha
usa nga pahayag. Siyahan, lubas nga tangkay, pabúod ngan pasugo an tukdaw, patúha nga
pasugo an kugusa kun diin an diri-pasugo nga porma amo an kugúson (mo) an bata 'you will
carry the child.' Ngan, patúha nga pasugo an kapti kun diin an diri-pasugo nga porma amo an
kaptan (mo) híya ha iya mga kamot 'You will hold him/her by his/her hands:
The following example illustrates three direct imperative forms in one sentence.
The first, tukdaw is a bare stem intransitive imperative, kugusa is a transitive imperative
for which the non-imperative form would be kugúson (mo) an bata 'you will carry the
child.' Finally, kapti is a transitive imperative for which the non-imperative form would be
kaptan (mo) híya ha imo mga kamot 'You will hold him/her by his/her hands:
(278) Tukdaw, kugusa an bata ngan kapti híya ha imo mga kamot.
kugus-a kapot-i
stand.up carry-TR.IMP ABS child and hold-TR.IMP.APL 3SG.ABS OBL 3SG.GEN PL hand
'Stand up, carry the child and hold him/her by his/her hands.'
Nagseserbi gihapon komo PASARIG an direkta nga sugo nga mga porma (zero, -a ngan -
i). Amo ini an mga sitwasyon nga an tigpanhitabo inaasahan o,pinanganagaro:
The direct imperative forms (zero, -a and -i) also serve SUBJUNCTIVE functions.
These are situations in which the verb is an expected behavior or demanded act:
(279) Kay kun waray ko kuhaa ito ngadto,
kuha-a
because IF NEG 1SG.ERG get-TR.SUBJTV DEMO there

209. 209
mahadlok gud pagtapon nganhi.
ma-hadlok pag-tapon
IN.IR-afraid indeed INF-transfer here
'Because if I did not get it there, (he/she) would be afraid to transfer here.'
(280) Waray ko kuhaa, nangalimot ako.
kuha-a na-hiN-ka-limot
NEG 1SG.ERG fetch-TR.SUBJTV R.H-INCHO-HAP-forget 1SG.ABS
I did not get it, I (surprisingly) forgot about it.
(281) Kay nakadalagan man, waray na ito kilal-i.
na-ka-dalagan
because R.H-ABL-run POSSIB NEG COMPL DEMO identify-SUBJTV.APPL
Because it was able to run, it was not identified.
(282) Ta’s ito nga kuan didi ko kuhaa han kuan di' ba,
tapos kuha-a diri
then DEMO1 LK WHAT? here 1SG.ERG fetch-TR.SUBJ OBL WHAT? NEG QP
may table didi.
EXIST table here

'Then, that thing kuan, I got it here by the kuan, isn't it? There is a table here.'



Paghag-id A: Para ha kada tagsa nga masunod nga mga pananglitan, itudlok kun iginpahayag ini
nga natabo (realis) o waray matabo (irrealis):
Exercise A: For each of the following examples indicate whether it is presented as
actually happening (realis) or not (irrealis):
1. Kumarígo ako ha Buntay
2. Sige, ádi ako ha gawas makatúrog
3. Ginbayaan man ak' ni mama nga nasíring, "sigi na, kaya mo na ito."
4. Nagtawa híya, kagagwapo gud níya.
5. Nagkikinaragtatawa híra.
6. Amo iton nga nahikakadto kami han kabataan para bumisíta kan Michael.
7. Mahuhuman na an ámon paningudto han tigda la nga nakabati kami hin nag-aaway.
8. Lukuta iton bangin ko iton igsariyab ha im.
9. Mabaktas na la ak' tikadto ha unhan.
10. Tikaturog kami hadto tas nagpa-music hin pagkadaku-dakoan asya waray nala kami
mangaturog.

210. 210

Paghag-id B: Para ha kada tagsa nga masunod nga mga pananglitan, itudlok an Pagkatransitibo
ngan Paagi han panguna nga taglarang. Ginhimo na namon an usa para ha íyo.
Exercise B: For each of the following examples indicate the Transitivity and Modality
values of the main predicate. The first one is done for you:
Pagkatransitibo/Transitivity Paagi/Modality
1. Nahubog hi Inay Bebeng. intransitive realis, kinaíya
2. Sumiring ako "Tatay, ano?"
3. "Mápakitâ kita hin tambalan, o ano?"
4. Gindara námon hi Tatay ngadto.
5. Ikadi an bolo.
6. Pinanambak ito námon.
7. Ginsidngan híya hin tawo.
Paghag-id C: An kada usa ha masunod nga mga pananglitan may ada usa (ngan uusa la) nga
dinugtongan nga tigpanhitabo. Kilal-a an dinugtongan nga mga tigpanhitabo, ngan itudlok kun
pagkatransitibo ngan paagi han kada usa. Ginhimo na namon an usa para ha íyo.
Exercise C: Each of the following examples contains one (and only one) inflected verb.
Identify the inflected verbs, and indicate the transitivity and modality of each of them.
The first one is done for you:
1. Kahuman han pangaon, gin-andam na niya an iya mga darad-on paglakat. Transitive, realis,
deliberate.
2. Nagdara ako hin bugas para kanda Nanay.
3. Kinita ako ha iya kakulop han aga.
5. Waray na ako lumanat ngadto ha Palo.
6. Naka-asawa híya hin taga Barugo
6. Didto ko híya kakit-i nga náinom hin tuba.
7. Náinom ako hin tubig han may tumuktok ha portahan.
8. Sasak-on daw kuno han mga kawatan an balay nira Linda.
9. Magkikitâ kami hin Star Wars ha Robinsons nga Marasbaras.
10. Ayaw anay pagtawag kay tiuli na ako yana.
11. Malakat kami nira Tatay ha Camanhagay buwas hit kaagahon.
12. Alayon, kuhai ako hin sura kanda Auntie.
13. Kuhaa anay an ak ginyayakan nga nga sura ugsa ka umuli ngadi.
14. Tiuran na liwat.
15. Igawas an takmag.

211. 211
Paghag-id: Ha masunod nga mga pananglitan, lidongi an mga patangkay nga mga tigdugtong (o
mga pagliwat) ngan bagisi an TM nga mga tigdugtong.
Exercise: In the following examples, circle the Stem-forming affixes (or reduplications),
and underline the Perspectivizing affixes. The first example is done for you.
1. Ginlilipat-lipat ka la hito nga mga bata. 'Those children are just confusing you so much.'
2. Pakikialayon na la kun may tuyo ka ha ak. 'Just ask somebody if you have something for me.'
3. Ginbinasa ko an iya mga surat. 'I repeatedly read all of his/her letters.'
4. Nagpakuha ako hin sura kanda Nanay. 'I asked somebody to get some food from my Mother.'
5. Nagsunlugay an magbugto. 'The siblings teased each other.'
6. Nanaka hira ha Bukid Fatima dida han Biyernes Santo. 'They climbed Fatima Hill on Good
Friday.'
7. Nagkabuong an mga plato pag-uli ni Tatay kagab-i. 'The plates got broken when Tatay arrived
home last evening.
8. Han pagdad-a han mga tikasan kan Layong-Uray, kumaruyag an dato ha iya katungod han iya
kamahusay ngan kamabusag. 'When the pirates brought Layong-Uray, the King liked her
because of her beauty and light skin.'
9. Ngan hi Isaak nakimalooy han Ginuo tungud ha iya asawa nga baw-as. 'And Isaak begged to
the lord for his wife to bear a child.'
10. Nagbaraktas kami pag-uli. 'We walked together in going home.'

212. 212
8.0 Panlaygay ngan mga kapinit nga Tigtulidong/Discourse and adverbial
particles
Tubtob dinhi nga punto, aton ginhimangrawan an pankabug-osan nga gamit han komunikasyon,
kun paunan-o an yano nga mga ideya iginpapadayag ha Winaray, ngan an batakan nga pahan-ay
nga tungdanan han Taglarang (pagladawan han sitwasyon) ngan Taghinabi (paghinabi han mga
kaapi). Pero, ha aktwal nga himangraw, talagsa la magyakan hin batakan ngan yano nga mga
ideya an mga tawo. Kasagaran, kinahanglan nira magtarutampo hin mga ideya, ngan
magpadayag kun paunan-o an relasyon han ira mga ideya ha kada tagsa ngan paunan-o ini hira
nagdudugang han pankabug-osan nga “sulog” han himangraw. Dinhi hini nga kapitulo aton
iglaladawan an pipira nga gugti nga mga pulong nga danay tinatawag nga PANDISKURSO NGA
MGA KAPINIT. Dako an nabubulig hini nga gugti nga mga pulong ha paghatag hin linaw ha mga
relasyon ha butnga mga ideya ug han durudako nga konteksto han himangraw. Puyde ini hira
maghinabi bahin han takna, an kaimportansya o, kamatuuran han ideya, upod na gihapon an
paras han nagyayakan bahin han ideya, paunan-o nakúha han nagyayakan an impormasyon, o
bahin han emosyonal nga kahimtang han nagyayakan. Pananglitan, kitaa adi nga pahayag:
To this point we have discussed the general function of communication, how simple
ideas are expressed in Waray, and the basic syntactic functions of Predication
(describing situations) and Reference (mentioning participants). In actual conversation,
however, people rarely speak in simple and basic ideas. They usually need to combine
ideas, and express something about the way their ideas are related to one another and
how they contribute to the general "flow" of conversation. In this chapter we will
describe several small, very common words sometimes called DISCOURSE PARTICLES, or
ADVERBIAL PARTICLES. These small words are very important because they help clarify
relations between ideas and the larger context of the conversation. They may also say
something about the time, the importance, or reality of the idea, as well as the speaker's
attitude toward the idea, how the speaker obtained the information, or something about
the speaker's emotional state. For example, consider this sentence:
(283) Ginkaon níya an tinápay.
Kompleto ngan naiintindihan ini nga kayakan, pero baga “mamara” ngan diri interesante ini nga
pahayag. Kay ano susugaron man hin usa nga tawo nga magyakan hin sugad hini? Naghahatag
an mga kapinit hin mga paagi basi “matagan hin konteksto” an usa nga ideya—basi mapasabot
an namamati bahin kun kay ano an nagyayakan nagpapadayag han iya ideya ha sugad hini nga
takna. Pananglitan, aadi an pipira nga mga posibilidad basi matagan hin konteksto ini nga ideya:
While this is a complete and understandable utterance, it is rather "dry" and
uninteresting. Why would someone ever say this? Discourse particles provide ways of
"contextualizing" an idea -- to let the hearer know something about why the speaker is
expressing this particular idea at this particular time. For example, here are some
possible contextualizations of this idea:
(284) a. Ginkaon liwat níya an tinápay. 'He also ate the bread.'
b. Ginkaon na níya . . . 'He already ate it.'
c. Ginkaon kuno an tinapay. 'The bread already got eaten, someone said.'

213. 213
Ha pananglitan (2)a naghuhunahuna an nagyayakan nga aktor (niya) nagbuhat hin sugad gihapon
nga gios nga hinimo na o, nakompleto na nga gios hin usa pa liwat nga kaapi nga waray la
pahginabihi. Ha pananglitan (2)b, an kapinit nga na nagsisiring nga an nagyayakan
naghhunahuna nga an nagbubuhat nagtikang na pagkaon han tinapay, ngan kompleto na ini nga
hitabo. Ha pananglitan (2)c, an kuno nagpapadayag nga an nagyayakan nagre-report la han nauna
na nga ginyakan hin iba. Sugad hini iton kasagaran ngan ungod nga pagpadayag hin mga ideya
ha mga himangraw. Naghihiusa an kada ideya, ngan ha partikular nga sitwasyon pinaagi hin
paggamit han mga kapinit sugad han na, liwat, kuno ngan damo pa nga iba. Dinhi hini nga
kapitulo, aton paghihingadayan an kasahiran nga mga kapinit, babahinon ta hira ngadto ha duha
ka grupo sumala han ira pahan-ay ug semantiko nga mga tungdanan.
Example (284)a the speaker thinks the Actor (níya) did the same same act that has
already been completed or, previously done by an implied participant. In example
(284)b, the particle na says that the speaker thinks the doer has started eating the
bread, and the event is completely done. In example (284)c, kuno communicates that
the speaker is reporting what someone else has already said. This is the way most
ideas in real conversations are expressed. Ideas are united to one another, and to the
particular situation by the use of particles such as na, liwat, kuno and dozens of others.
In this chapter we will discuss the most common discourse particles in Waray, dividing
them into groups based on their syntactic and semantic functions.
8.1 Mga Tigsumpay, ngan, ug, liwat, gihapon, daman/damâ Discourse
connectors, ngan, ug, liwat, gihapon, daman/damâ'
Sumala han aton nakita ha kapitulo #, hugpong hin mga ideya an komunikasyon. Gudti nga mga
pulong an mga mga paglaygay ngan tigsumpay nga mga kapinit nga nabulig ha nagyayakan
maipadayag kun paunan-o makaurupod an mga ideya, ngan han kabug-osan nga konteksto han
himangraw. Siguro, an pinaka-komon nga nga panlaygay nga kapinit amo an MGA TIGSUMPAY.
Pagsumpay hin mga ideya o, yunit hin pahayag an batakan nga gamit han mga kapinit nga ngan,
ug, liwat, gihapon. Hinuhubad ini hira, ha iba-iba nga konteksto, ngadto ha Inenglis komo and,
and then, also ngan too. May ada gihapon kadugangan nga gamit an liwat ngan gihapon nga
paghihingadayan ha ubos.
As we've seen in chapter 3, communication consists of groups of ideas. Discourse
particles are small words that help speakers communicate how groups of ideas are
related to one another, and to the overall context of the conversation. Probably the most
common discourse particles can be called CONNECTORS. The basic usages of the
particles ngan, ug, liwat and gihapon are to connect units of talk. They all can, in various
contexts, be translated as and, and then, also and too in English. Liwat and gihapon
also have additional usages, described below.
Ginagamit an ug ha mga Bisaya nga mga pinulongan, samtang an ngan ha Waray gud la.
Masukot han ug nga pagsumpayon an duha nga taghinabi (RE), hi Juan ug Maria, ngan sukot
pagdugtungon han ngan an mga verb, klusa o, hul-os nga mga pahayag. Pero, kasagaran puyde
magkabalyo an paggamit han ug ngan ngan. Aada ha ika-12 nga pinaka-agsob nga pulong ha
Waray an ngan, bumutho hin maka-17,724 nga higayon ha corpus. An ug aada ha ika-76 nga
pinaka-agsob nga pulong, nga may ada 2,053 nga bumutho ha corpus.

214. 214
Ug is widespread in other Bisayan languages, while ngan is specifically Waray.
There may be a tendency for ug to join two closely linked Referring Expressions, hi
Juan ug Maria, and ngan to join verbs, clauses or whole sentences. However, in most
circumstances, ngan and ug are interchangeable. Ngan is the 12
th
most common word
in Waray, with 17,724 instances in the corpus. Ug is the 76
th
most common word, with
2,053 instances.
Mga pananglitan han paggamit han ngan/ Examples of usage of ngan:
1. Bisan han pagtikang pa la han operasyon han X, libre ngan ilegal na ini nga nakakakuha
hin tagpira ka tonelada hin magnetite sand ha aton kalibungan.
2. Kinokopya han iba nga mga istasyon an paagi ngan istilo han ira mga taramdan pero
iginpapabantog han tagdumara han DYVL nga “nothing beats the original.”
3. Nagtikang ini nga programa dida han 1980s ngan hasta ngada yana nangunguna la
gihapon ini.
4. Tikang ha problema ha medisina pagkaon ug masisirongan, panawagan han nawawara
nga puya, tubtob pag-amot hin ibarayad ha kasal, bunyag ngan lubong, asya ini an
Operation Bulig.
5. Pagmalatumat pa ni X nga naabot na hin 100 ka ektarya hin kahumayan an sakop han
pagmimina han Y ha Macarthur Leyte ngan natagan na mismo hin Mineral Production
Sharing Agreement o MPSA para han hul-os na nga operasyon han pagkuha han aton
karikuhan.

Mga Pananglitan han kagamit han ug/ Examples of usage of ug:
1.Kundi, inabat ako hin kakulba ug an kamingaw namarapara kay kun tingali an ak’ paglaum
bangin daw la nim’ kawangon.
2. Ha pagpauswag ug pagpanalipod han Waraynon nga kultura pinaka-waray hi X.
3. Nasiring an mga philosophers ug mga thinkers nga an magsusurat labi na an magsiriday amo
an kalag han katilingban.
4. Amo nga an pinulongan nagdadara hin mga pagbabag-o ha sosyudad pinaagi hin paghahatag
hin porma ug unod han usa nga ideya.
5. An kahusayan ug an karikohan diri madadara ha kalangitan.

Mga tigsumpay hin diskurso gihapon an mga kapinit nga liwat ngan gihapon (kasagaran
pinapahalipot komo gihap’).

215. 215
The particles liwat and gihapon (often contracted to gihap') are also discourse
connectors.

Mga pananglitan han kagamit han gihapon/ Examples of usage of gihapon:
1.Kami nga imo mga kasangkayan aadi gihapon para ha imo.
2. Matungod ha iya nahimugso an XYZ program ha ABC o mas kilala nga EFG ha bulig
na gihapon han anay UP President nga hi X.
3. Ngan nagpapakita gihapon ini han kahura naton hadto hin pagkaon.
4. Kun nangungumusta liwat ako hiton akon mga sangkay nga maiha na waray igkikirita
nabaton gihapon hira hin “amô la gihapon.”
5. Bisan hiya aadto ha krus nabitay ginraysang nalilipay la gihapon hiya kay kita man an iya
ginhuhunahuna it’ aton katalwasan.

Mga Pananglitan han kagamit han gihap’/Examples of usage of gihap':
1. Kay yana napakianhan na man hiya, damo na gihap' an iya mga pakiana. Now that s/he
has been asked with questions, S/he now has many questions also.
2. Ma-training na gihap’, pare, kay baga, nakapasar na man ini nga im’ sangkay. Will
undergo training also, pare, because it seems, this friend of yours has now passed [the
exam].
3. Nakatalwas gad ako hit’ nga akon tigdaay nga pag-emcee pero adi la gihap' an kaawod
ha akon kalugaringon nga bisan ako nga ungod nga Waraynon banyaga nga dila an
nahigaraan. I somehow survived my sudden emceeing but the shame is still here with my
self that even I am a true Waray, I’m used to foreign tongue.
4. Bisan ngani an amon mga tigyakan kakulop diri namamag-Waray dara gihap’ hin
kolonyal nga panutdoan. Even our speakers yesterday did not speak Waray because also
of colonial educational system.
5. Didto ha amon gihap', didto ha Samar may ‘da gihap' urusahon nga sugad hito. There at
our place also, there in Samar there’s also a wonder that’s like that.

An liwat komo pagdugtong ha diskurso, agsob nga bumutho kaupod an ngan o, ug. Iba an
mga yunit nga gindugtong han ngan/ug…liwat, kompara han mga yunit nga an nadugtong ngan
o, ug la. Pananglitan:

216. 216
Liwat as a discourse connector often occurs in combination with ngan or ug.
Units joined with ngan/ug . . . liwat are presented as more distinct than units joined
simply with ngan or ug alone. For example:
(285) a. Ginhugasan ko an isda ug ginluto. 'I washed and cooked the fish.'
b. Ginhugasan ko an isda ug ginluto liwat. 'I washed the fish, and cooked (it) also.'
An pananglitan (3)a nagpapasabot nga duha nga gios an nabuhat ha usa la nga pangingkamot,
samtang an (3)b nagpapasabot hin duha nga mag-iba nga mga paningkamot.
Example (285)a implies the two acts were accomplished with one effort, whereas (285)b
implies two distinct acts.
Kun hiya la, an liwat nagdadayag hin ideya nga an hitabo gin-utro, parupareho han again
o, also ha Inenglis:
By itself, liwat expresses the idea that an event is repeated, similar to again or,
also in English:
(4) Kitaa daw, peperdihon na liwat hit Cavs iton Celtics. Look at it, the Cavs will defeat
again the Celtics.
Adi an pipira nga mga pananglitan han kagamit han liwat tikang ha corpus:
Here are some more examples of liwat from the corpus:
1. Napadagat hiya bag-o sumirak an adlaw ngan nauli man liwat bag-o mag-adlawoy basi
makagbaligya pa ngan makaghimangraw han iya kasangkayan. He goes to the sea before the sun
rise and went home again before noon so he can sell [his cath] also and talked with his friends.
2. Malakat na liwat para magbaligya ha merkado ngan manmamalit hin gamit ngan
lurutuon. We’ll go again to sell at the market and but things and food to cook.
3. Bisan an iya pagbaktas tikang ha iya balay ngadto ha merkado usa na liwat nga
higayon hin kakapoy. Even his walking from his house to the market is also one opportunity for
exhaustion.
4. Diri gad sidngon nga angay liwat naton hingalimtan an inenglis kay
kinahanglan liwat naton ini nga linggwahe. This doesn’t mean that we must also forget English
because we also need this language.
5. An pinulongan amo liwat an nagbubug-os hiton katawhan. Language also binds the
people together.

Usa liwat nga tigsumpay an kapinit nga daman (pinahalipot ngadto hin damâ). Ginagamit
ini labi na ha Este kabalyo han liwat ngan gihapon nga gingamit ha Leyte.

217. 217
The particle daman (contracted to damâ') is also a discourse connector. It is used
especially in Eastern Samar as a counterpart of Leyte liwat and gihapon.
1. An presidente nagdugang pa hin pagsiring daman nga naglalaom hiya nga may-ada
malamrag nga kabubwason an mga Aklananon dara ini han ura-ura hin kadako an
potensyal nga maghihingaupay ngan magigin mainuswagon an ira tourism industry. The
president added also by saying that he is hoping that there is bright tomorrow for the
Aklanon this is because of the very big potential that the tourism industry will get better
and develop.
3. Sumala han report labot han panrehistro, magdudumara daman hin libre nga pan-
ngasal, mga simposya, iba-iba nga exhibit ug mga quizzes ha mga eskoylahan. According
to the report, aside from registration, there are also free wedding, symposia, different
exhibits and quizzes in schools that will be conducted.
4. Mayda daw daman mga info campaign nga bubuhaton han LCR ug NSO agud
masabtan han publiko an importansya han aktibidad labi na han kaimportante nga
mahirehistro an usa nga tawo. There is also information campaign that will be conducted
by LCR and NSO so the public will know the importance of this activity specially the
importance of civil registration for each person.
5. Naatubang daman hiya hin kaso nga plunder ngan graft and corruption ha Office of
the Ombudsman. He/She also faces plunder and graft and corrpution charges at the
office of the Ombudsman.

Paghag-id: Butangi han igo nga tigsumpay hin diskurso an mga blangko ha masunod nga
mga pahayag:
Exercise: Fill in the blanks in the following sentences with appropriate discourse
connectors:
a. Ibubutang namon an amon mahihimo _______ mabuhat ini ug amo ini an
amon binubuhat yana siring ni X.
b. Pagtul-a iton dáma an una makahubas _____ an magdadara ha akon.
c. Dida han iya pagtuman han iya mga katalwasan _______ mga katadungan an
kada tagsa matataknan subay han mga aludayday han balaud kanay tiunay nga
panuyo amo la an pagpakilala ___ pagparespeto han mga katadungan ___ mga
katawasan han iba ug pagtuman han mga kinahanglanon han moralidad an
kahimyangan han publiko ____an kaupayan ha katilingban nga demokratiko.
d. Naatubang ______ hiya hin kaso nga plunder ___ graft and corruption ha
office of the ombudsman.
e. Kun ini naman _______nga akon mga patod iton akon kinukumusta
sugad liwat an baton amo la gihapon.
f. Amo la ________ ito nga akon nabatian hadto husto na ini nga gyira.
g. Amo gud _______ nakada han kapitan an sala.

218. 218
8.2 Panhulagway nga mga kapinit, pa ngan na/ Aspectual particles pa
and na
Sahid nga duro an gamit han mga kapinit nga pa ngan na ha mga huruhimangraw ha Waray.
Aada ha ika-16 nga pwesto an pa han mga agsob gamiton nga mga pulong ha corpus nga may
ada 13,626 higayon. Aada ha ikaduha nga pwesto an na han mga agsob gamiton nga mga pulong
nga may ada 44824 nga higayon. Ini nga duha naglaladawan han kahimtng han taglarang nga
may kalabutan han takna. An pa (yet) nagpapahayag nga an sitwasyon nga gintutulidong han
taglarang aada ha takna nga padayon, samtang an na (already) nangangahulogan nga tapos na an
gios o, hitabo. Ha Tagalog, “pa indicates a continuing situation, action, state or quality, and
na indicates completed action, or the quality that is now present was previously absent”
(Ramos & Cena, 1990). Tungod hini nga ira mga kahulogan, tinatawag ini hira naton
nga PAHULAGWAY nga mga KAPINIT
The particles pa and na are extremely common in Waray conversations. Pa is the 16
th

most common word in the corpus, with 13,626 occurences. Na ('already, now') is the 2
nd

most common word with 44,824 instances. Both describe something about the way the
predication is situated in time. Pa ('yet, still') indicates that the situation described by the
predicate is ongoing in time, whereas na indicates that it has finished. In Tagalog, “pa
indicates a continuing situation, action, state or quality, and na indicates completed
action, or the quality that is now present was previously absent” (Ramos & Cena, 1990).
Because of their meanings, we consider these particles to be ASPECTUAL. Usually the
use of these particles implies that these aspectual meanings are unexpected in some
way. Consider the following examples:
(286) Han bata pa ini hi Layong Uray, nasasabtan na an iya kaibahan han nga tanan nga
tagabungto.
'When Layong Uray was still a child, her uniqueness was already observed by everyone.'
The use of pa in the first clause of this example implies that one wouldn't expect Layong Uray's
uniqueness to be observed while she is a child -- uniqueness usually emerges as a later stage of
maturity. But in this case, the observation was clear before the subject reached the age of
maturity. This fact is significant to the intention of the speaker. Similarly, the use of na in the
second clause stresses the fact that Layong Uray's uniqueness was observed earlier than one
would expect.

Iba pa nga pananglitan han kagamit han pa ngan na/ Examples of other uses of pa
and na.
1. Ngumisi pa ngani ha akon ngan ginpakianhan ko pa ngani kun ada na an
kapitan. [He/She] even smiled at me and I also asked him if the the Kapitan
was already there.

2. Waray pa katatapos an pagkarigo nasiring na kuno hi nanay, “Agi,
manganganak na ako kadtoa iton hilot kay manganganak ako.” [She was not

219. 219
done yet taking a bath and nanay was already saying, “Ouch! am on labor
now, go get the midwife; I’m giving birth.

3. Han diri pa ako buho sinirong ako han ak’ agaron niyan han buho na ako
iginpaanod ako. When I was without hole, my master sheltered me from rain,
now that I’m with hole, I was left to drift.

4. Tungod nga hirayo-ay an iya uulian, masirom-sirom pa kinabuwasan buhat na
ini nga iya bayaw. Because the place where he goes home is a bit far, [he
stayed for the night] the next day it was still a little darker when he woke up
this brother-in-law of his/her.

5. Nagsering pa hiya nga iginpahibaro han DFA kan Pangulo Aquino nga
nakaandam na an mga rota tipagawas han ehipto kun pagkinahanglanon ini. He
also said that FDA will inform President Aquino that the route going out of
Egypt is now ready if needed.
The expression guti pa (small still) indicates there is room for progress. As in:
(287) Nasiring kasi adto hi Mama ha akon nga da’n guti pa ako malambing ako kan
Tatay. Mama has told me that when I was still small, I was fond of Tatay.
(288) Oo, maaram ka man nga pinaura ta gud ikaw han guti pa. Yes. You know very well
that I was fond of you when you were still small.
On the other hand, guti la indicates just a little/a little bit [not enough].
(289) Guti la hin duro it’ naghuhuna-huna hit’ mga distroso nga nahahatag hit’
panigarilyo. Only a very small portion think of the danger that smoking brings.
(290) Bisan guti la an kan David sweldo nagbibinayad na hira hin kapatan kag pito ka
dolyar para han ira lug’danan kada bulan tikang han nag-asawa hira. Even though
David’s salary was small, he also pays forty-seven dollars each month for their
_____ since they got married.



Example (291) illustrates a use of pa ('yet, still') to express the idea that the situation
expressed in the predicate is unexpected. The speaker is asserting that one doesn't normally
engage in courtship at such a young age.

220. 220
(291) Ayaw la anay pag-uyab kay bata ka pa.
'Don't engage just yet in courtship, because you are still young.'
pa= more; in addition to
(292) Tagi pa ako hin kan-on, Ma. Makaon pa ako. Give me more rice, Ma. I want to
eat more.
gud= precisely
(293) Asya ka gud hito; malabyaw ka. That’s precisely what you are; you’re snobish.

pa gud= further; all the more; in addition to existing negative/bad or dismal situation
(294) Kundi, hira nagsinggit pa gud, “igraysang hiya ha krus!” “However, they shouted even
more, “crucify him!””
(295) Ginugutom na ako kay waray ako kagab-i, baga kuan, waray man sura ngan tuman la an
akon kinaon nga lugaw pa gud. “I was going hungry because I didn’t [kuan/eat] last
night because there was no viand and I just eat a little, it was just a gruel even worse .”
(296) Magtútúon unta, pero waray bugas, waray tubig nawasa, waray igkikiris, usa la an galon
nga may sulod mapula-pula pa gud ngan malubog-lubog. “[I] was supposed to cook rice,
however, there’s no rice, no water from the water supplier, no water to use to wash the
rice, just one gallon that contains reddish and even worse, it was muddy.”
The particle na imparts a sense of completion, or fulfillment. In realis modality, this may
be understood as a kind of PERFECT ASPECT, i.e., a state that results from a previous event or
process:
(297) Naabot na hin ektarya hin kahumayan an sakop han pagmimina han ABC ha Macarthur,
Leyte “It has reached a hectare of rice land that has been covered by mining by ABC in
Macarthur, Leyte. ’
In example (297) na indicates that a complete hectare of rice land is in a state of being covered
by mining.
Man (also). The combination of the particles na and man indicates “has reached a
point/attained a condition or, state”.
(298) “Kay busog na man kita,” nga niya, “ada, pangaturog na kita.” Because now we are full,
she/he said, well, let’s go to sleep.
(299) Busog na man kita nga niya, ada, pangaturog na kita. Now that we are full, he said, let’s
go to sleep.

221. 221
(300) Dalagan man gud an rabbit kay nakuha na man an iya tiil didto ha bato. Run, indeed, the
rabbit because its foot has come out from under the stone [that previously pressed it
down].
(301) Ako na man it’ makaturog, bantay kamo dinhi. I, too, will be the one to go to sleep. You
keep the watch here.
8.3 Paagi nga mga kapinit, la, gud, balitaw/balit’, ngahaw, ba/ Modal
particles la, gud, man, balitaw/balit’, ngahaw, ba
An kagamit han mga kapinit nga la, gud, man, balitaw/balit', ngahaw, ngan ba, nagpapahayag
han kanan nagyayakan paras ngadto han impormasyon nga ginpapadayag han taglarang. Dara
hini, tinatawag ta ini hira nga mga PAAGI nga mga kapinit. Magtitikang kita ha la kay
masurusayon igladawan an kahulogan hini kompara han iba.
The usages of the particles la, gud, man, balitaw/balit', ngahaw, and ba may express
something about the speaker's attitude toward the information expressed in the
predicate. For this reason, we call them MODAL particles. We will start with la, because
its meaning is more easily described than that of the others.
Ha kabug-osan, PAGAAN an kahulogan han la. Ikapito ini ha listahan han mga agsob nga
pulong ha Waray nga bumutho hin 21,792 ka higayon ha corpus. Nagpapasabot ini nga diri
gintatagan hin importansya an impormasyon nga ginpapadayag han taglarang. Panangitan ha (9)
ha igbaw, aada an la ha unahan nga klusa nga nagpapahayag hin ideya nga, samtang kaangayan
an pag-uyab-uyab ha igo nga panahon, hadto nga takna diri ini angay. Diri tinatagan hin balor
han ayaw la an presente nga takna komo kaangayan nga oras para han kinakahimangraw basi
mag-uyab-uyab.
La is a general ATTENUATIVE marker. It is the 7
th
most common word in the Waray
corpus, with 21,792 instances. It indicates that the speaker is in some way downplaying
the information presented in the predicate. For example, in (291) above, la occurs in the
first clause to express the idea that, while courtship may be appropriate at some time,
that time is not quite the present. Ayaw la downplays the present time as an appropriate
time for the addressee to engage in courtship.
Kasunod an inihap nga taghinabi (RE), tutulo ka beses in (302), nagpapasabot an la nga
limitado an ihap han butang sumala han ginlarang nga kantidad, dinhi hini nga pananglitan tulo,
ngan waray na iba:
Following a quantified Referring Expression, tutulo ka beses in (302), la
emphasizes that the number of items is limited to the quantity specified, in this case
three, and no more:
(302) Adâ, siring ko ha ira nga it' ira pagkaon tikang yana, tutulo ka beses la ha usa ka adlaw.
'Well, I told them that their meal from now on is only three times per day.'

222. 222
Kasunod han tigpanhitabo, nagpapasabot an la nga an aktibidad nga ginlaladawan han
verb limitado:
Following a verb, la indicates that the activity described by the verb is limited:
(303) Ginhangyo ni Layong Uray nga mainom la hiya ha tubig han iya gintikangan.
“Layong Uray bargained [with someone] that she’ll only drink the water where she is
from”.
Kun waray an la, an pananglitan ha (19) magpapasabot nga an aktor mainom hin tubig ha iya
gintikangan, kaupod an posibilidad nga uminom liwat hiya gin iba pa nga tubig. Pero, kun may
ada la an iya pag-inom limitado hito gud la nga gintutudlok nga tubig.
Without la, example (303) would imply that the Actor would drink the water from where
she is from, along with possibly other water. But with la, the drinking is limited to that
specific water only.
Nagpapahayag gihapon hin katubtuban, o para maklaro an ginhihingadayan nga butang.
An pananglitan (20) nagpapakita han kagamit han la kaupod an kapinit nga daw kasunod an
pamakiana nga taligngaran nga ano basi manginsayod, sugad hin ano daw la adto an iya tuyo?:
The particle la can also delimit, or make more precise the possible reference of a
noun phrase. Example (304) illustrates la in combination with the speculation particle
daw following the interrogative pronoun ano to request precision, such as what exactly
or what in particular does he or she want?:
(304) Ano daw la adto an iya tuyo? What in particular are his/her wants?
Example (305) further illustrates this delimiting function of la:
(305) Sige, ikaw la anay. 'Go ahead, you alone.' Or Go ahead, you first. Or, For now, you go
ahead.
An kapinit nga gud nagdudugang hin KAKUSGON ha taglarang. Ginagamit gihapon ini
basi magpamatuod, o tagan hin duon an kamatuoran han ginyakan han iba:
The particle gud adds INTENSITY to the predication. It can also be used to affirm,
or emphasize the truth of what someone else has just said:
(306) Mahusay-husayan gud hiya. 'She is certainly so beautiful!' (as you have just said).
Gud can also be an intensifying adverb:
(307) Waray ka gud. “You're precisely Waray, indeed.”
It is also used as an affirmation marker.
(308) Lingi gud man hiya kay usa man la hiya nga pikas dinhi ha kalibutan. He turned his
head, definitely, because he’s the only one-half (man) in this world.

223. 223
(309) Pagkadto ko kanda kapitan nakada gud man an kapitan. When they went there at the
Kapitan’s place, Kapitan was there, actually.
(310) Siring gud man han buwaya, “Ano nakasabot ka na nga maraot it balos hit maopay.” The
crocodile,truly, said, “Now, you understand that evil is the payment to good deeds.”
An nagtampo nga kagamit han gud ngan man baga-baga an kahulogan sugad han kanan
Inenglis “indeed,” pero, may ada guti nga kaibahan. Ha Inenglis, an “indeed” nangangahulogan
nga “Ako (an nagyayakan) nagmamalatumat nga an pahayag ungod gud nga tinuod.” Samtang an
gud man nangangahulogan nga an nagyayakan iya naobserbaran, nakompirma ngan nakakita hin
igo nga rason yana basi makasiring nga tinuod gud an pahayag.
The combination gud man shares the sense with English “indeed,” however,
there may be a little difference. In English, "indeed" means "I (the speaker) am affirming
that the statement is really true." On the other hand, gud man has the sense that now
the speaker has observed, confirmed and found a good reason to really say that the
statement is true.
(311) Siring gud man han buwaya, “Ano, nakasabot ka na nga maraot it’ balos hit’ maupay?”
Indeed, the crocodile said, “Now what, you now know that evil/bad things is the
compensation for good deeds.

Puyde gihapon itampo an kapinit nga gud ha la ngan nagtutuha hira hin lain liwat nga kahulogan.
An gud la puyde hulugon komo “amo la [nga butang]/ waray na iba” [nga butang].”
Gud may also combine with particle la to create another nuance; gud la could mean
“just/ [the] only [thing]/ no other [things].”
(312) An itom nga tamsi dida gud la waray bumantad, waray sumulod o, gumawas.
“The black bird just stayed there without moving, without going in, or out.”
(313) Hay, intoy kamakuri mo pagdad-on baga-baga ka gud la hinin balud.
“Sigh, Intoy, how difficult it is to handle you, you’re just like these waves.”
An kapinit nga balitaw (masukot pahaliputayon komo balit’) nagpapasabot hin DIRI
INAASAHAN nga kahulogan—nagdidig-on ini nga tinuod an usa nga butang ha luyo hin pipira
nga supak nga espikulasyon. Usa nga kagamit han balitaw amo an pagdiwara o, pagsupak han
pahayag nga hinimo hin usa nga tawo. Dinhi hini, baga hin kabaliktaran an kagamit han
balit(aw) han kapinit nga gud:
The particle balitaw (often contracted to balit') indicates COUNTER EXPECTATION -- it
asserts that something is true against a background of some other contradictory
assumption. One specific usage of balit(aw) is to disconfirm or contradict a statement
made by someone else. In this usage we can say that balit(aw) is the opposite of gud:
(314) Balitaw, ayon niya. 'No, but actually she likes it!' (Contradicting a claim).

224. 224
(315) Balitaw, classmates, joke la adto. “No, classmates, but actually it’s just a joke.”
Puyde gihapon magpahayag hin diri pagkarawat han kamatuuran han iginpapahayag sugad han
“really?” ha Inenglis. Hini nga kagamit, kasagaran pinapahalipot ini ngan sinusundan han gad:
Balitaw can also be an expression of incredulity, similar to "really?" in English. In this
usage it usually contracts to balit' and is followed by the particle gad:
(316) Aw, balit’ gad kay lagas na man adto. “O, really? [I thought she/he] was already old.”
(317) Balit’ gad? Api ka ngay-an hit’ choral (?) “Really? You’re a member of the choral
group?” (I find that hard to believe.)
An kapinit nga ngahaw nagpapasabot hin PAGKAÍGÔ. San-o an pagpakita nga taigngaran,
nagpapahayag ini hin sakto nga lokasyon sugad han "right here", o "right there":
The particle ngahaw indicates PRECISION. Before a demonstrative pronoun, it
emphasizes the precise location, like "right here", or "right there":
(318) Amo na ngahaw didto, didto hiya hugdon hito gud man nga plaza. Surely, right there,
there he/she lands in the plaza.
(319) Nagbutang na ngahaw dida gud han siyudad hin krus. They erected a corss right
there in the city.
(320) Alagad ngahaw adto nga im’ pagdakop hadto nga im’ isda, pare. That was
awesome right there the way you catch the fish, pare.

Before a full Referring Expression ngahaw specifies exactly which referent is
intended -- "the very one, the self-same one", or surely.
(321) Pero han baga na paghagos hin pira ka bulan nagsiring iton hiya na ngahaw hi
Sandangaw, “Tatay, Nanay ini nga ak’ ginsa-og nga lawa-an himoa ini niyo nga
kasing. However, it seems like after how many months he said, this self-same Sandangaw,
that “Father, Mother this lawaan wood that I dragged, turn this into a spinning toy.”
(322) An entri nga nagdadaog hito nga adlaw an binabasa hito ngahaw nga adlaw. The entries
that won that day are read on the same day.
(323) Nagpro-problema na ngahaw ini nga duduha nga umagad kun aanhon nira pagdepensa.
Surely, these two in-laws are now also having a hard time how they are going to defend
(it/something).
The near equivalent of ngahaw and gihapon in English is a mixed of meaning between
“also” and “again,” which most of the time overlap with the sense of liwat because this particle

225. 225
means "again." Gihapon is used preferably in Leyte, while ngahaw is preferred mostly in E.
Samar. Gihapon and ngahaw are heared and used interchangeably in Tacloban since it’s where
users of these variations would converge.
(324) Pinasulod ngahaw iton nga paralimos didto pinalingkod. Also, they let the
beggar in, let him/her sit there.
Kapinit nga tigtulidong an adâ nga nangangahulogan hin posibilidad sugad han maybe ha
Inenglis.
Adâ is an adverbial particle that means possibility, like maybe in English:
(325) Siguro, sayop ko gad adâ kay nagpipinanmakiana ako ngan mayda ko karuyag
nga baton nga mabatian tikang ha ira. Maybe, it was my fault because I keep asking [people]
and I have an answer that I want to hear from them.
Magkaiba an adâ ngan adà (there) as may ada (there is). Nagpapadayag hin diri tukib nga
impormasyon han Taglarang an kapinit nga adâ. Tungod hini tinatawag ta ini nga DIRI PIHO nga
kapinit. Kasagaran ginhuhubad ini ha Inenglis komo maybe:
Adâ should not be confused with the demonstrative adà (there) as may ada
(there is). The particle adâ expresses that the speaker is unsure of the information
expressed in the predicate. For this reason we call it an UNCERTAINTY marker. As such, it
often translates the English word maybe:
(326) An iya adâ anak nga babayi. Maybe it was his/her daughter.
An Adâ, gawas han pagpahayag hin pagduda, puyde gihapon ini gamiton paglaktod o,
pagsuma han punto han tagyakan ha himangraw.
Adâ, aside from being used to indicate doubt, this could also be used to
“concluded” or sum up one’s point in a conversation.
(327) Adâ, siring ko ha ira nga it' ira pagkaon tikang yana, tutulo ka beses la ha usa ka adlaw.
Well, I told them that your meal from now on is only three times a day.
(328) Adâ katima hadto, asya adto nga baga natalwas na it' nga nahinglaw.
Well, after that, that was it, that woman giving birth was saved.
(329) Adâ, kun amo ito, suduyon ta niyan pagkatapos hit’ sisyon kun pira nga suga it’
mapapalit ngan iba pa nga materyal nga kinahanglan. Well, if that’s it, let’s take a walk
and inspect [it] later after the session; [and see] how many light [bulb] do we need to
buy and other things needed.
1. Mawawarayan adâ urokyan ‘tak’ mga anak parehos ha akon samtang ako
nagdadako. My children might loss home like me while a was growing up.

226. 226
2. bangin liwat, adâ, may ada niya uyab. Maybe also, s/he might have a
girlfriend/boyfriend.
3. Ha akon ubos nga pagkita, may kalabotan adâ ini han ira pinulongan ug
paglantaw han kinabuhi. In my humble view, this might have something to do
with their language and world view.
4. Asya adâ nga naimbento nira an tuba ug ignom agud liawon an kada tagsa nga
kalugaringon tikang han kawaray mahihimo ha pag-ukoy. May be they
invented tuba and drinking so they can entertain themselves against the
resignation to existence.
5. Bug-os adâ nga baryo hit’ Magubat it’ aanhi yana. May be the entire village of
Magubat is here today.
Komon an kapinit nga ba ha mga pinulongan ha Pilipinas (kitaa ha kapitolo 8). Pero,
puyde ini liwat magamit ha retorikal nga pakiana (pan. (46)), o ha pahayag komo pag-aro hin
simpatiya tikang ha namamati. Nangangahulogan ini nga naubós an nagyayakan hin usa nga
tawo, o kinurian ha pakighibalag ha us aka tawo (pan. (48)).
The particle ba is a common Philippine question particle (see chapter 8).
However, it can be used in rhetorical questions (ex. (331)), or in statements as a way of
asking for empathy from the listener. It implies that the speaker has been offended by
someone or, has encountered difficulty with someone (ex. (330).
(330) Waray ba hiya ngahaw magsiring ha akon hiya an akon bugto. [You know that feeling]
He/she did not himself/herself tell me that he/she is actually my brother/sister.
(331) Di ba ini nagpapakita han kalidad han edukasyon ha pilipinas labi na ha bahin han
kultura? Isn’t it a demonstration of the quality of education in the Philippines specially on
culture?
(332) Di pagkuan hiton nga babayi, nagsisinayaw iton hiya, baga iba na ba an iya gios didto
han sayaw. No, when the woman do something, she was dancing, it seems that her
actuations were already different on the dance floor.
8.4 Padayag nga mga kapinit: daw, kuno /Evidential/epistemic particles:
daw, kuno
An mga kapinit nga daw, man, kuno nagpapakita han kanan tagyakan nababaroan bahin han
kamatuuran han usa nga pahayag. Tungod hini, tinatawag ta ini hira nga PAMATUOD nga mga
kapinit—nagpapakita hira han kanan tagyakan ebidensiya para han usa nga pahayag.
The particles daw, man and kuno can express something about how the speaker knows
the statement is true. For this reason, we call these EVIDENTIAL particles -- they give the
speaker's evidence for a statement.

227. 227
An kapinit nga daw nagpapahayag hin ideya nga an nagyayakan natuod nga an pahayag
tuod matungod hin diri direkta nga ebidensya. Dara hini kagamit, puyde ini naton tawagon nga
ESPIKULASYON o, PAGMATUOD nga kapinit:
The particle daw can express the idea that the speaker believes the statement is
true because of some indirect evidence. In this usage, it can be called a SPECULATION or
INFERENTIAL marker:
(46) Ginsisiring nga anak daw hiya han mga engkanto.
'It was said that he/she is an offspring, I suppose, of supernatural spirits.'
(47) Asya daw nga waray na ak’ kikita ha iya dinhi.
'Aha! That's apparently why I am no longer seeing him/her here.'
Puyde gihapon gamiton an daw basi magin mas matinahuron an pag-aro nga pinadisan
hin habubo nga tono han boses:
Daw can also be a way of making a request more polite with low tone of voice:
(48) Kuhai daw ako hin tubig ha kusina.
'Please get me some water from the kitchen.'
Usa nga tigkalas an aba daw nga nagtatawag hin pagniid ngadto hin makuri nga
kahimtang. Dinhi hini nga kagamit, puyde ini mahubad ha Inenglis komo alas; oh, dear!
Aba daw, is an interjection which calls attention to some surprising situation. In
this usage, it could be translated as alas; oh my!, oh my gosh! etc.
(49) Duro na an kabaraka nira ha basey nga nakakakita kay nga laong aba daw hitatak-upan
daw it kuan madulok ba?
'Those from Basey were very anxious about what they are witnessing because they have
said, oh my gosh, the storm surge will cover what's it, won't it?'
1. Nga’long aba daw, it’ Mahal nga Birhen nagyiyinakan. He/She said, “Oh my,
the Virgin Mary is talking!”
2. Sus, aba daw, pag-abot niya ngadto kuan iton panganoron na. Jesus, Oh dear,
when he/she arrived there, kuan, it’s already the firmament.
3. Sus, aba daw, an kasina han iya han iya papa an hadi. Jesus, alas, how angry
his/her papa, the king, was.
8.5 Mga Kapinit nga Tigtulidong man, unta, adâ, gad/ga', manta, ngay-an, ta,
hagi/'agi, baa, lagi and ata/Adverbial particles, man, unta, adâ,
gad/ga', manta, ngay-an, ta, hagi/'agi, baa, lagi and ata
Maribhong kun magpahayag an Waray nga pinulongan. Damo nga paagi basi
mailadawan an mga emosyon. May ada pipira nga mga kapinit nga maitutulidong na kahulogan

228. 228
komo TIGTULIDONG. Kun diin ira ginlaladawan an Taglarang ha paagi nga nagtutulidong han
klase han emosyon o, paras.
Waray is a very expressive language. There are many ways of expressing
emotions. There are several particles that have meanings that can only be described as
ADVERBIAL. That is, they modify the Predicate in some way, usually to describe some
kind of emotion or attitude.
Dinhi hini nga parti aton paghihimangrawan an pipira nga mga kapinit nga tigtulidong,
kaupod an pipira nga mga pananglitan han ira mga kagamit.
In this section we will discuss a number of adverbial particles, along with
examples of their usages.
An sangop nga kapinit nga man may ada pipira nga kagamit ha Winaray, kaupod an mga
masunod: may pagtagad nga pagsuson
The clitic particle man has several uses in Waray, including the following: friendly reproof
(50) Diin ka man pakaka-agi hin balay nga waray raysang kundi gugma ? “Where will you
find a house that is without a nail but love?”
(51) Diri man liwat in amon pagriwa han labaw nga sugo han papa ha roma. Not that
we go against the orders of the Pope of Rome
to draw attention to an object
(52) Man, ito man, asya ito hiya an nagpusil. That, that one, that’s the one who shot…
(53) Adi man hin dress, ka-cute, bagay ini ha im’. Here is a dress, how cute, this will suit
you.

Upon noticing something
(54) Waray man. “[I saw/noticed] nothing.”
(55) O adi man hi… ano an ngaran niyo? O here is…what’s your name [again]?
Explanation or, giving information or new facts
(56) Kairo man intawon ni Kim On ni Tin Siugaw diri na magririko pagnegosyo han hugaw.
'How pitiful, how unfortunate of Kim On, of Tin Siugaw, they will no longer get rich
from selling gruel."
Rhetorical questions:

229. 229
(57) Aadi kami batan-on pa pero, ano man it’ kaupayan hito? Here we are, still youthful,
what’s good with that? (That is doing us no good).
The combination pa man, can have the effect of changing the topic:
(58) Ay, oo, sulibang ko pa man kamusta an lead camp? Ay, yes, by the way, how was the
lead camp?
An kapinit nga unta nagpapasabot nga an nagyayakan naghihingyap nga an impormasyon
ha Taglarang matuman. Tungod hini, puyde ini naton tawagon nga PAHINGYAP:
The particle unta indicates that the speaker is hoping that the information in the
Predicate comes to pass. For this reason, it may be called an OPTATIVE marker:
(59) Dayon ginpamiling han mga tikasan an mga kababayin an para na unta dad-on ha ira
lugar.
Immediately the raiders looked for the women hoping to bring them to their place.
(60) Nasiring hira kay kun lalaki pati kuno unta it babayi. They say that if it’s going to
be a male, they also hope for a girl.
(61) Ngan siniring hiya ha kan adam kay ikaw nanmati han tingug han imo asawa ngan
kinaon han bunga han kahoy nga ako nagsogo ha imo nga nasiring ikaw diri
kumaon hito maghikaraut unta an tuna tungud ha imo. And he/she said to Adam,
‘because you listen to the voice of your wife and ate the fruit of the tree that I
forbid and you say you did not eat it, the land may go bad because of you.’
(62) Unta tagan kita hin maupay nga panhuna-huna han diyos para diri na sunod
mautro adto nga mga pagsasayop. May the Lord give us good thinking so we will
not repeat those mistakes.

12. gad /ga instead; used to ask for compassion
(63) Ayaw gad, leon ayaw gad ako pagkaona.
Please don't, Mr.lion, please don’t eat me.
(64) Kun kikitaon diri na gad udog ako angay kulbaon hadto kay may pipira na ka
beses nga nag-emcee ako han amon mga programa ha eskwelahan. If we look at it
closer, there is no need for me to get nervous with that because I already tried
emceeing several times with our programs at school.
(65) Kamatayon gad la an waray remedyo. Only death that has no remedy.
(66) Ngan an aton lawas diri gad aton kanan ulod karaunon. And our body is not ours,
it’s for the worms to eat.

230. 230
There are certain discourse and adverbial particles that are more frequently heard in Samar,
especially Eastern Samar. One of these is manta, which is a combination of man plus unta (see
above). Its meaning is something like the English always, or as ever:
(67) Ikmat san-o pagbuhat an gaba manta nahulat Kasumpay han kada aksiyon Pili
Bendisyon o maldisyon.
Careful before doing anything, karma awaits as ever connected to every action chosen, a
blessing or malediction.
(68) Diri mabuliw kun din manta latok. Won’t let go if not drunk as ever.
(69) Kada bulan daw haros tres mil an natatapos nga kontranta han mga pinoy OFW ha
Taiwan nga malaum manta makaka renew han ira kontranta. Every month, almost
three thousand of the Filipino OFW finish their contract that hope as ever that
they can renew their contracts.
23. ngay-an really; is that so?; “now I know”
(333) Kay ini ka ngay-an. Hangagay, ikaw ngay-an an nagpipinangagat ha akon.
(Now I know that) here you are! Hangagay, (now I know) that it’s you who have been
biting me all along.
(334) Ngay-an, abogado na hi imo tatay? Really? Your father is now a lawyer?
(335) An pagtatagoa ngay-an nira kay basi diri kaunon han leon an misay. The reason
behind why they hide it (now I know) so that the lion will not eat the cat.
(336) Ngay-an nasabotan nira nga naglilinakat ini han gab-i. They discovered (now they
know) that it has been wandering during night time.
(337) Amo ngay-an adto an pag-ginuliat nga kairo hit’ ak mga anak. That was the
reason (now we know) why there were shouting “Pity my sons and daughters!”
(338) Ikaw ngay-an it’ nag-aabri hit’ akon hardin ngan nagpapasulod hit imo mga
hayop. You (now I know) are the one who open the gates to my garden to let the
animals in.
14. ta used after hearing something bad, or unpleasant
(70) Ta, an mga tawo nagkakalisang naggiginuliat nga hi obispo odon patay na ada.
Now, the people got worried that bishop Odon was already dead.
15. hagi/agi used to tease or express displeasure or disappointment;
(71) Hagi, diri ka gad namamati! Aaaah, You’re not listening!
16. baa use as an expression of suspicion/uncertainty

231. 231
(72) Baa, mga anak ko gud adi. Hmmmm, I think these are my children.
17. lagi indeed! really! actually!
(73) Waray ka man lagi umpod? You did not actually tag along?/ How come you did not
actually tag along?
18. Ata! expression used when attempting a physical threat
Ata is an expression used to indicate fear, surprise or, a physical threat because of a mistake.
(74) Ata na man daw! Inaano ka ngani? Ata, there you go again! What is wrong with you?
(75) Ata, kapitan, intawon, bis’ ngan’ ituruon di kami maaram kun hain nam’ kukuhaon asay
pa ba it i-aramot. “My goodness, Kapitan, unfortunately we don’t even know where to
get food; how much more those for contribution.”
19. lugod= instead; on the contrary
(339) Ayaw paghimo nga timasa iton imo bag-o nga bado kay waray ka lugod susul-oton kun
may lalakaton ka. Don’t make your new shirt as casual wear because you’ll have nothing
instead to wear when you have travels.
(340) Nanlilingkod la lugod ito hira dida han amon bangko mga lingkoranan. They just
sit there instead on our benches.
(341) Imbis asukar ngan bugas an dad-on, gintukdo ini lugod nga kahon. Instead of
bringing sugar and rice, [he/she] carries on the head this box instead.
(342) Nagpipina-eskwela hiya di lugod hiya nakasugo hit iya mga anak. He/She sends
his/her (sons and daughters) to school thereby he/she can’t ask them to do some
chores.
9.0 Pamakiana ngan pagdumiri nga mga Pahayag/ Asking questions,
giving instructions and Making Negative Statements
Hasta ngada yana, panguna naton nga ginhihiningadayan an pagbálay hin pahayag nga an
tungdanan amo an pagpadayag hin pagtangdo nga mga PAG-ASOY . Importante an pag-asoy kay
nahihimo hini nga an mga tawo makagpasaro hin impormasyon ha iba, ngan usa ini nga
importante nga duro nga tungdanan han pinulongan. Pero, may ada pa baga duha nga nahihimo
(pankomunikasyon nga tungdanan) han mga tawo gamit an pinulongan. Amo ini an pangaro hin
impormasyon ngan pagtugon, o pagsumat han angay buhaton. PAGPAKIANA o, pakiana an tawag
ha mga pagbálay nga pahayag kun diin an panguna nga panuyo amo an mangaro hin
impormasyon (section 8.1). PASUGO nga pahayag an tawag han mga pagbálay nga an panguna
nga panuyo amo an pagtugon, o pagmando (section 8.2). Dinhi gihapon hini nga kapitolo, aton
iglaladawan an pipira nga paagi pagpadayag han PAGDUMIRI nga mga pahayag ug mga tugon
(section 8.3). Ngan ha kataposan, aton paghihimangrawan an mga tipo hin pagbálay nga

232. 232
ginagamit pagtudlok han iba-iba nga paagi pagpahataw han kahulogan ha lain nga parti han
eksina ha diskurso. (section 8.4). Upod hini dinhi an PADÛLONG ngan XXXXX.
Up to this point we have been concerned primarily with constructions whose main
function is to express affirmative STATEMENTS. Statements are very useful because they
are how people share information with one another, and this is one very important
function of language. However, there are at least two other tasks (or communicative
functions) that people accomplish using language. These are requesting information
and issuing instructions. Grammatical constructions whose main purpose is to request
information are called INTERROGATIVE constructions, or more simply, questions (section
8.1). Constructions whose main purpose is to issue an instruction or command are
called IMPERATIVE constructions (section 8.2). Also in this chapter, we will describe
several ways of expressing NEGATIVE statements and negative instructions (section 8.3).
Finally, we will discuss construction types that are used to ascribe different types of
special prominence to parts of a discourse scene (section 8.4). These include FRONTING
(section 8.4.1), and CLEFT constructions (section 8.4.2).
8.1 Pamakiana/Asking Questions
Ha pankabug-osan, may ada duduha kalian nga mga pakiana ha bisan ano nga pinulongan.
Tinatwag ini nga POLAR nga pakiana ngan IMPORMASYON NGA MGA PAKIANA . Waray
kalabutan an polar nga mga pakiana han North o, South Pole. Lugod, naghahatag ini hin higayon
ha nagyayakan nga mangaro hin usa han duduha nga baton (duha nga polo) ha usa nga pakiana—
“oo” o, “diri”. An impormasyon nga mga pakiana nagkikinahanglan hin mas hiruhilarom nga
baton.
There are two general kinds of questions in any language. These are sometimes called
POLAR QUESTIONS and INFORMATION QUESTION S. Polar questions have nothing to do with
the North or South Poles! Rather, they allow speakers to request one of two answers
(two "poles") to a question -- either "yes" or "no". Information questions require a more
elaborate response.
8.1.1 Yano nga Pakiana/Polar questions
Ha Waray an yano nga pakiana parupareho hin usa nga pahayag. An usa nga pagkakaiba nira
amo an paghabubo han tono ha kataposan han pahayag ngan paghitaas han tono ha kataposan
han pakiana. Naipapakita ini nga paghitaas ngan paghabubo han tono ha ortograpiya ngan hini
nga gramatika pinaagi hin pamakiana nga marka:
In Winaray, polar questions are very similar to statements. One difference between a
statement and a polar question is that statements usually have falling intonation at the
end, and polar questions have rising intonation at the end. This rising intonation is
indicated in the orthography, and in this grammar, with a question mark:

233. 233
(343) Pahayag/Statement: Yano nga pakiana/Polar question:
Maulî hiya. Maulî hiya?
Maestro hiya ha High School. Maestro hiya ha High School?
Kúkuhaon níya an libro. Kúkuhaon níya an libro?
Sometimes polar questions include the discourse particle, ba or the combination di ba,
which may be translated 'isn't it right?' The particle di is a shortened version of the negative
particle diri (see section 8.4), plus the common Philippine question particle ba. Such TAG
QUESTIONS function to remind people of something they already know, to help them to consider
something carefully, and to ask for confirmation when the speaker is not quite sure. The
following are some examples of the use of ba, and di ba from the stories:
ba without di or an interrogative pronoun (see also chapter 7):
1. Bisan han pagtikang pa la han operasyon han X libre ngan ilegal na ini nga
nakakakuha hin tagpira ka-tonelada hin magnetite sand ha aton kalibungan pakadto ha iba
nga nasud asay pa ba yana nga kakunsabo na nira an mga LGU (local government unit)
naton? Even at the beginning of X’s operation, it has freely and illegally extracting tons
and tons of magnetite sand on our environment for other nations, how much more today
that our LGU is their collaborator?
2. Diri ba an pulong nga pag-ukoy nagpapasabot nga ugsa an usa nga tawo makanhi ha
kalibutan diri hiya naukoy naglalakaton hiya? Isn’t the word “pag-ukoy/to stop; to live”
indicates that before one came tp this world, s/he is not “stationary”, s/he is in motion?
3. Buot sidngon ba gamhanan hiya san-o hiya nakanhi ha kalibutan? Does it mean s/he is
omnipotent before s/he came to this world?
4. Di gud ini linilikayan bisan hadton nagtitikang pa la magsurat sugad ba hiton kapupusa
pa la nga mga pawikan malurop gud ito dayon ngadto ha dagat.
di ba at the end of a sentence:
(344) Aw, Ma’am, may hito nira sinisiring nga certification, di ba? Aw, Mam, they have
what we call certification, right?
(345) Kay damo yana mga istorya han Biringan; karuyag ko unta mahibaro kun ano ito,
di ba? Because (I heard) many stories about Biringan, I want to know what that is,right?
(346) Day, an kumanta ngani han Perfect diri ko kilala, di ba? Day, the one who sung
Perfect, I don’t know (him/her), right?
(347) Kay yana an tabako ginsasakutan na han abaka; mahal man ito, mahal man gihap
an abaka amo man ito yana an gin-gagamit, di ba? Because today the tobacco is mixed with
abaca; that’s too expensive, abaca is also to expensive, that is what is utilized today, right?
(348) Nagkuha ka na, di ba? 'You already took (something), didn't you? right?

234. 234

Kun aada ha unahan han pahayag an di ba, nagpapahayag ini nga an tagyakan sigurado
han kamatuuran han iya ginyayakan:
When di ba occurs sentence initially, it indicates that the speaker is highly certain
of the truth of the proposition. This may be considered a type of rhetorical question:
(349) Di ba, sadto anay palangga mo ako? Certainly, previously I was once your
beloved.
(350) Di ba ini nagpapakita han kalidad han edukasyon ha pilipinas labi na ha bahin han
kultura? Doesn’t this illustrates the quality of education in the Philipines specifically on
culture?
(351) Di ba, kami’t nakapot hit’ parti pan-gastos ha panimalay? Don’t you agree,
we handle the financial part of the household?
(352) Kay, di ba, inin gugma, Naning, makuri bation? Kay aada tuturok ha at’
mga unod, ha kaluluthan naton babati-a; kundi, inin baba asya an tambalan. Because,
you know, this love, Naning, is hard when felt?
(353) Di ba, hi im’ nanay ha imo nagsakmi, Titay nga hamili, burabud hinin
lipay? Isn’t your mother the one you took care of you, precious Titay, the fountain of
my joy?
(354) Di ba hiya maaram nga iton pagkaon aadto ito ha mga pangaraonan,
karenderiya o basurahan? Didn’t he know that food is in eateries, restaurants or
dumpsites?
(355) Di ba sugad la kagaan it’ Dulagnon kun waray ginhuhunahuna nga damo
ha luyo han iya mga problema? Isn’t that light a resident of Dulag when worries
nothing despite his/her many problem?
(356) Kay di ba komo opisyal han publiko kinahanglan magin maupay hira nga
susbaranan ha aton nga tanan? Isn’t that as public official, it is necessary that they
become model for us?
?
di ba in the enclitic position:
1. Yana, ano man, di ba, kinahanglan nga masinganhi an mga kababayin-an? Now, what,
isn’t it necessary that the women should come here?

235. 235
2 Waray man kaso, di ba kun an plasma nga ginsalin tikang ha iba ngan an gindonar ni
John ginkadto la han jar? That would be alright, isn’t it if the plasma that was left from
others and the one donated by John was kept only in a jar?
3. Kinahanglan mag-aram gihap ito hira, di ba ngani may mga consultant hira siring nira?
It is necessary also that study, isn’t it that they have consultants as they say?
Exercise: Change the following statements into polar (yes/no) questions.
1. Kay ginhuhulat ta la nga makagraduate ngan makapasar hi nonoy ha board.
2. Ngan kun baga dudumdumon ta nagsaad adto hiya nga aamumahon nira an aton
mga kagugub-an.
3. May yaraknon nga it’ kasingkasing bisan maguba puyde la gihap makaghunahuna
ngan makahimo hin mga butang nga kinakaruyag hini.
4. Si Ferdie iton nga anak ni Don Fernan.
5. Marisyo lima kita nga babayi ha aton barkada.
6. Joy, an im’ mga classmates yana nakag-ayos na hin project.
7. Kakulop, umuli ka dida’n kulop.
8. Magagab-ihan ka didto.
9. Nasingadto ha at’ hi tita Beying han kulop ha balay.
10. Naghatag hiyan report.
8.2 Pamakina/Information Questions
Pan-impormasyon nga pakiana an tawag ha mga pakiana nga nag-aaro hin mas hilawig nga baton
kontra han yano nga “oo” ngan “diri”.
Questions that expect a more elaborate response than simply "yes" or "no" are called
"information questions."
Puyde tag-usisa nga taligngaran an mga panpakiana nga mga pulong nga aton
ginhinadayan ha kapitolo 5. Aadi an pipira nga mga pananglitan:
An information question always contains a QUESTION WORD. The question word
may be any of the interrogative pronouns mentioned in chapter 5. Here are some basic
examples:

1. Ano it’ kakaunon hit’ iya mga tawo? What will his men eat?
2. Ano nga klase hin pagkita han kalibutan ug kinabuhi may-ada an mga waray? What
kind of worldview and views of life the Warays have?
3. Hin-o ito nga tawo nga naglalakat ha uma pagtapo ha aton? Who is that man walking
in the field to meet us?
4. Hain ka makita hin parahubog dinhi ha Leyte ug Samar upod han biliran nga solo-solo
kun mag-inom? Where can see a drunkard here in Leyte and Samar including Biliran
that goes on solo when drinking?

236. 236
5. Hain ko bibilnga; Diin igkikita hinigugma nga nanay ha am’ nagpalangga? Where will
I look for it; where can [I] see [you] beloved mother that nurtured us?
6. Ambot, ngain ko it’ hiya igsusuksok? I don’t know where will I insert this one?
7. Nay, ngain ini igsasampay? Nay, where will I hung [these things]?
8. Diin ka man pakakaagi hin balay nga waray raysang kundi gugma? Where will you
find a house that’s without nails but love?
9. Diin hiya makadto? Where will he/she go?
10. Diin ka tikang? Where are you from?
May ada pa liwat iba nga mga pan-impormasyon nga mga pakiana sugad han paunan-o/tiunan-o,
tagpira, pira , ngan kay ano. Aadi an pipira nga pananglitan:
There are other information questions that use other question words such as paunan-
o/tiunan-o (how), tagpira (how much), pira (how many), and kay ano (why). Some
examples are:
(357) Paunan-o ba niya maiisplikar an kabug-usan nga nahinanabo ha mga tawo? How
can I explain to my people the whole thing that happened?
(358) Tiunan-o ko man ini lilimpyohan nga kahaluag hini nganhi? How will I clean
this place when it’s so vast here?
(359) Tiunan-o mababaton hin mas mauruupay an panginahanglan hadto’n mga
nakaeksperyensya han bagyo Yolanda? How [can we] respond better to the need of those
who experienced typhoon Yolanda?
Pira (how many)
(360) Pira an imo edad han primero mo nga pakabati hini nga susumaton? How old
were you when you first hear this story? [Lit. How many old are you when you first hear this
story?]
(361) Pira na an im’ nagasto han im’ syen? How many did you spend out of your one
hundred pesos?
Tag-pira (how much)
(362) Tag-pira man iton iyo peanut butter sweet crunchy, day? How much is that
peanut butter sweet crunchy of yours?
(363) Ate, tag-pira an lawot-lawot? Aunty, how much is the lawot-lawot?
(364) Tag-pira nganhi it’ pagpa-photocopy? How much is [the cost of] photocopying
here?
Kay ano -- why? ("because what")

237. 237
(365) Kay ano nga tinawag hini nga katawhan an ira kalugaringon nga Waray? Why did
this people call themselves Waray?
(366) Kay ano nga madulaw-dulaw an iya kurong nga buhok? Why is her/his curly
hair very yellow?
(367) Kay ano nga siniring ka hiya an akon bugto? Why did you say s/he is my sibling?
Sometimes the question words in an information question may be followed by the
question tag ba:
(368) Pira ba ka alat an napuno han mga pinit nga iyo pinanmurot? Really how many
baskets were filled with pieces [of something] that you picked up?
(369) An akon punto, ano ba an mas importante ha usa nga sining o arte? My point is,
what really is most important in art?
(370) Ini nga mga pakiana pwede gihapon ibutang hin sugad: kay ano ba nagpipinta,
pananglitan, iton usa nga pintor? This question maybe also be framed this way: what really
is the reason, for example, why a painter paints?
(371) Inisa hini an isyu han identidad labi na han sinisiring nga social class; hin-o ba gud hira,
ikaw, ug ako? This raises the issue of identity especially with what we call social class; who
they really are, you, and me?
(372) Nasiring man kuno hira, ano ba adto nga tamsi nga nakada han bawbaw han balod? They
were heard saying, what really was that bird that was on top of the wave?
(373) Diin ba, kuno, ini nga nasyon nga waray man ini kuno makatampo han torneyo dinhi?,
nasiring an hadi. Where really, it is said, is this nation that it fails to participate the
tournament here, said the king.
(374) Bumalik naliwat an kahapdos; banyos ha ulo, piris ha dughan, an kaul-ol san-o
ba mahuhuman? The pain, again, has returned; apply some ointment on the head, massage
the heart, this pain when will this really end?
(375) Hin-o ba an akon iroy, an akon mga kabugtoan? Who really is my mother, my siblings?
(376) Hin-o ba ini nga bisan an hangin ngan an dagat nasugot ha iya? Who is this really that
even the wind and the sea abide him?
(377) Diin ba an tubtuban han ngaran nga kamagsarangkay? Where really is the boundary of
the name friendship?
(378) 10. Hin-o ba ini nga nagtitinext ha ak’? Who really is this texting me?
Paghag-id: Ibalhin ngadto hin pan-impormasyon nga mga pakiana an masunod nga mga
pag-asoy pinaagi hin pagliwan han binagisan nga pulong hin tig-usisa o, panpakiana nga pulong.

238. 238
Exercise: Change the following statements into information questions, replacing
the underlined part with a question word.
1. Hi Sumigin an naghahadi hadto han bag-o pa la nga nahihimo an Balangiga,
2. Makadto hira ha Basay.
3. Buwas kami mauli.
4. Tag-onse an pakete han tableya.
5. Lima hira nga umuli ha balay.

8.3 Pagtugon/ Giving Instructions
Komo kadugangan ha paghatag hin impormasyon ngan pag-aro hin impormasyon (pakiana),
gingagamit gihapon han mga tawo an pinulongan basi magsari pag-impluwesya han kanan iba
nga mga tawo binubuhat. PASUGO an mga pagbalay hin pahayag gramtiko nga gintuha basi
maengganyo an mga namamati nga gios ha piho nga pamaagi. Sumala han diskusyon ha kapitolo
6, nagamit an Winaray hin espesyal nga nga porma hin tigpanhitabo para han direkta nga sugo
(mga mando). Zero an porma para han pabúod o, transitibo nga mga pasugo, ngan -i ug -a ha
mga patúha o, transitibo nga mga pasugo:
In addition to expressing information (statements), and requesting information
(questions), people often use language to try to influence what other people do.
IMPERATIVE constructions are sentences that are grammatically designed to encourage
hearers to act in a certain way. As discussed in chapter #6, Waray uses special verb
forms for direct imperatives (or commands). These are Zero for intransitive imperatives,
and -i, -a or i- for transitive imperatives:
(379) a. Tindog! 'Stand up!' Intransitive, direct imperative
b. Kuháa ito! 'Take this!' Transitive, complete effect imperative
c. Kuhái ito! 'Take some of this!' Transitive, partial effect (applicative) imperative
d. Ihatag ito! 'Give (me) that!' Transitive, benefactive imperative
Ha pananglitan (379)a, usa nag ugat an porma han tigpanhitabo nga tindog. Waray hini bisan
ano nga pauna, pabutnga, o paurhi nga mga tigdugtong. Kun sugad, masisiring naton nga asya ini
an “zero” nga porma. Puyde liwat naton sidngon nga zero an pasugo nga tigdugtong. An
pananglitan (379)b, direkta nga pasugo han patúha nga klusa kun diin an irrealis nga porma
nagtatapos hin -on: Kuhaon mo ito! An pananglitan (379)c, direkta nga pasugo han patúha nga
klusa kun diin an irrealis nga porma nagtatapos hin -an: Kuháan mo ito.
In example (379)a, the verb form tindog is simply the root. There are no prefixes,
suffixes or infixes. Therefore we say that this is the "zero form". We might also say that
the imperative affix is zero. Example (379)b is the direct imperative of a transitive clause
in which the irrealis form ends in -on: kuháon mo ito. Example (379)c is the direct

239. 239
imperative of a transitive clause in which the irrealis form ends in -an: kuháan mo ito.
Finally, (379)d is the direct imperative form of a verb that begins with the prefix i-.
Dara nga an mga pasugo kasagaran direkta nga ginyayakan ha namamati, klarado permi
na an pangilalal-an han namamati, an kahimangraw nga taligngaran nga nagtutudlok han aktor,
kasagaran nga diri na ginhihinabihan. Aadi an pipira nga mga pananglitan hin direkta nga mga
pasugo (mga mando):
Since imperatives are usually directed to the hearer, and the identity of the
hearer is always obvious, 2
nd
person pronouns referring to the Actor are usually omitted.
Here are some more examples of direct imperatives:
(380) Lakat kamo pagdara hin trigo. 'You all go bring some wheat.'
(381) Dali, buhii iton nga tabuburay kay ginbibiniling na iton hit’ iya nanay. Hurry,
release that dragonfly because its mother is now looking for it.
(382) Sige, dalagan na, dadakpon ta ikaw. Okay, run now, I’ll catch you.
(383) Pastilan gad, Mano, ulî nga’t’ ha iyo. Alas! Mano, go home. [Lit. Alas, Mano,
return to your place].
(384) Katurog na, Day, kay may klase pa buwas, ay’ pagkinita hin TV. Go to sleep
now, Day, because [you] have classes tomorrow, stop watching TV.

Paghag-id:Ha kada pananglitan tikang (38)- (42), itudlok kun ano nga klase hin
sugo ini. a) Pabuod, b) Patuha, hul-os nga epekto, c) patuha, tingi nga epekto, d)
patagamtam
Exercise: For each of the examples in (380) - ##, indicate which type of direct
imperative it is. Possible answers: a) intransitive, b) transitive, complete effect, c)
transitive, partial effect, d) benefactive.

Komo kadugangan ha direkta nga sugo, may ada gihapon pipira nga paagi an Winaray
pagpadayag hin diri-direkta nga sugo o, PAALAYON. Amo ini an mga pahayag nga iniibanan an
pwersa han direkta nga pasugo, ngan/o hinihimo hini nga an pahayag magka-ada pagtagad o, diri
magin maisog pamation.
In addition to direct imperatives, Winaray grammar also has several ways of
expressing INDIRECT IMPERATIVES. These are sentences which reduce the force of a
command, and/or make them seem a little more polite or less harsh.

240. 240
Iba pa nga mga pananglitan/Examples of more polite commands, some with pag-,
1. Paghimo anay hin balay. Please make a house.
2. Bawbawi hin katyaw tapos asya’t higti hiton pawod nga diri magluslos. Put a rafter, then
tie to it the nipa shingle so it won’t slip off.
3. Igbabalighot mo ngada’t pawod deretso na ngada’t katyaw tapos igbabalighot mo nga diri
magbadbad, usa na liwat nga pawod. Fasten tighly the nipa shingles to the rafter, then tie
a knot so it won’t unravel, then put another nipa shingle.
4. Kakuha mo hit’ premyo tikang kan mana Amy, pag-irignon na la kamo nira kuya Ramil
and Tintin. Once you collect your prize from mana Amy, you drink together with kuya
Ramil and Tintin.
5. Pag-andam hin mga kinahanglan para pagsanlag. Prepare the ingredients for fried rice.



Paghag-id: Ibalhi ngadto ha mga tugon an masunod nga mga pag-asoy.
Exercise: Change the following statements into instructions (polite imperatives)
1. Nakayakan ini nga ayam. The dog was able to speak.
2. Ginhalo-halo an pagkasunod-sunod han mga hitabo ha masunod nga susumaton. The
sequence were mixed-up in the following story.
3. Maiha man kamo. You really took so long.
4. Napuputos hin burong an dagat. The sea is wrapped in fog.
5. Umukoy kami didto ha Santa Rosa. We lived there in Sta. Rose.
Paghag-id: Ibalhi ngadto ha mga pag-asoy an masunod nga mga tugon.
Exercise: Change the following instructions into statements.
1. Pagbiling hin mga kaliawan ug bulong san sakit sinin akon dughan. Search for
entertainment and cure to this pain of the heart.
2. Ihawa an baboy. Kiskisi an panit. Buk-a it’ tiyan. Slaughter the pig. Shave the skin. Open
up the belly.
3.Hugasi an mga tinai. Wash the intestines.
4.Ibutang it’ mga panakot, tapos ibutang na didto ha birikan. Put the spices, then put it on
the fire place.
5.Ayaw pagruhaduhai an imo kasingkasing. Do not doubt your heart.

Paghag-id: Ibalhi ngadto ha paalayon an masunod nga mga pasugo nga pahayag.

241. 241
Exercise: Change the following direct imperatives into indirect, more polite
imperatives.
1. Buhat, bayod, kay hihimuon ta ikaw nga tawo. Stand up, millipede, for I will turn you
into a human being.
2. Ibutang an lasona ngan uupayon nimo pagsanlag. Put the garlic and you have to fry it
well.
3. Lukata an imo ginprenda nga relo. Redeem the watch you pawned.
4. Dukdoka hin siphid basi mo maabot. Pick it with the pole of the broom so you can reach
it.
5. Hunahunaa na la niyan an siring han babayi. Think it over later what the lady had
said.
8.4 Pagdumiri nga mga Pahayag/ Making negative statements
8.4.1 Clausal negation
Paagi an pagdumiri nga pag-asoy basi maipadayag nga an usa nga butang diri naeksister o, waray
matabo. May tutulo nga mga kapinit ha Waray nga nagpapadayag hin pagdumiri. An kapinit nga
waray nagdudumiri ha mga klusa nga aada ha realis nga paagi, samtang an kapinit nga diri
nagdudumiri ha mga klusa nga aada ha irrealis nga paagi. Ginagamit ha pagdumiri an kapinit nga
ayaw ha mga pasugo nga klusa.
A negative statement is a way of expressing that something doesn't exist or doesn't
happen. There are three particles in Winaray that express negation. The particle waray
negates existential clauses and clauses in realis modes, while the particle diri negates
non-verbal clauses other than existentials, and affirmative clauses in irrealis modes.
The particle ayaw negates imperative clauses.
Pipira nga pananglitan nga mga pahayag nga nagamit hin waray:
The following are some examples that employ the particle waray:
Pagdiwara han pagkamay-ada/Negation of existential:
6. Waray pulos an ginsisiring nga rehabilitasyon han mga mining nga korporasyon ngan
ahensya han aton gobyerno. There is no value in what is called rehabilation of the
mining corporation and government agencies.
7. Waray na balud inin lawod ko; hain na an mga haplas mo? There are no more waves this
sea of mine; where are your caress?

242. 242
Pagdiwara han lokasyon/Negation of locational:
8. Waray pa hini dinhi an mga kaso ha rehiyon nga iya pagbabaydan. Not included here are
the cases in the region that he/she has to pay.
Sinusundan hin hubas nga porma han tigpanhitabo/Followed by bare verb form (intransitive
subjunctive):
9. Pagtikang han panuro han tun-og, mga dahon, bukad panhumog, inin luha daw
burabod, waray hunong hin pagtubod. When the dew starts to drop, the leaves, the
flowers soaked, these tears are like spring, unceasingly flowing.
10. Han pamalagiw nira Layong Uray, waray hira sabot nga nakakanay na an abaka
han ira bado. When Layong Uray and others were escaping, they didn’t notice that the
abaca thread was untying from their clothes.

Pipira nga mga panaglitan nga nagamit hin diri:
Here are some examples with the particle diri:
Sinusundan hin irrealis nga mga porma/Followed by irrealis forms (ma- or má-):
1. Layas kun malayas ka; diri matangis it’ ak’ kalag. . . . leave, if you want to
leave, my spirit will not cry?
Taglarang nga Tigtulidong/Predicate adjectives
2. Ha diri maiha nga panahon mas delubyo an aabaton han katawhan ha aton
probinsya. 'It is not a long time that . . . ?
3. Diri maubos hin lima ka-tonelada kada bulan nga chromite an nakukuha. 'Not
below . . . "
4. Diri angay depensahan han mga retirado nga mga heneral an mga pag-abuso.
5. Diri mo man ngani katungod an pagbuhat hito, pero, ginbubuhat mo la
gihapon.

243. 243

Pipira nga pananglitan nga nagamit hin ayaw:
Here are some examples of imperative constructions with ayaw:
1. Ayaw paghimoa nga timasa iton imo bag-o nga bado kay waray ka lugod susul-
uton kun may lalakaton ka.
2. Ayaw pagdad-a: an bahaw ngan luwag;
3. Inin kinabuhi pareho hin binlad, guhit han kapalaran baru-baliskad bisan pa daw
ikaw maabilidad, ayaw la pagtapod bangin ka matuwad.
4. Ayaw pag-usahan, ha imo mabunyog, di ka babayaan.
5. Ayaw kay hinangyo ko la ini kan tatay bangin ako di na ipalit hin iba.
6. Ayaw, diri ko na ini igbabaligya kay ubos na ngani an akon uyagan aadto na ha
imo.
7. ayaw pagbinuwa may sala ka.
8. Ayaw la, padre, kahadlok kay ini kanan diyos mga hatag an hiroti nga diri ka
mahulog, diri ka matumba ug ayaw na pagtrabaho hin magbug-at.
9. Ayaw kay kasisinahan ako ni tatay.
10. Bisan ano himoa, ayaw la an mga butang nga aton ginkasarabutan.

Paghag-id: Ibalhin ngadto hin pagdumiri nga mga pag-asoy an masunod nga mga
pagtangdo nga mga pag-asoy.
Exercise: Change the following affirmative statements into the negative counterpart.
1. Guminhawa hiya hin hilarom ngan ginkinitaan an bata nga duro an pakiana.
2.Iya ini bubuhaton para hiya mabuligan.
3. Dumako ako nga ginyayam-iran an muron, puto, ngan duma ha lamesa kay an
spaghetti, cake, salad, mango float an ginbibiling han akon banyaga nga dila.
4. Bangin ha unhan may nagkaingin.
5. Madlos huyop hinin hangin.

244. 244

Paghag-id: Ibalhin ngadto hin pagtangdo nga mga pag-asoy an masunod nga mga
pagdumiri nga mga pag-asoy.
Exercise: Change the following negative statements into the affirmative counterpart.
1. ayaw anay, kinahanglan andam it’ iyo mata kay hit’ iyo aabrihan waray ka
makikit-an.
2. Diri ako maaram han aton mga tinipigan nga tradisyon, mga susumaton, mga
epiko.
3. Diri ako nakilala hit’ mga tanom, mga hayop, mga pagkaon nga dinhi la ha aton
makikit-an.
4. Waray nabag-o ha iya.
5. Kay waray man mahihimo, sige an uyag kada kulop.
Paghag-id: Ibalhin ngadto hin pagdumiri nga pasugo an masunod nga mga pagtangdo
nga mga pag-asoy.
Exercise: Change the following affirmative instructions into negative instructions.
1.Ihiso an kinagud nga lubi ha imo buhok.
2. Kutsaraa an pagkuha hin sura.
3. Karawata ini nga akon halad ha imo.
4. Liwani hin bado an bata.
5. Admi ini kay magawas ini ha eksamin.

245. 245
8.5 Mga pagbálay nga may espesyal nga duon/Special prominence
constructions
Dinhi hini nga section aton paghihingadayan an duha nga espesyal nga pagbalay hin pahayag nga
nagtutugot ha nagyayakan makagtudlok hin espesyal nga DUON (danay tinatawag nga
pagpahataw han kahulogan) ha iba-iba nga parti han klusa.
In this section we discuss two special grammatical constructions that allow speakers to
ascribe special PROMINENCE (sometimes referred to as emphasis, or highlighting) to
various parts of a clause.
An kasagaran nga paghan-ay han mga elemeto ha Winaray amo an Taglarang anay,
katima sinusundan han mga Taghinabi (RE) (kitaa an chapter #, section ##). Pero, an klusa
puyde nga magtikang hin Taghinabi (RE) nga aada ha búod nga tungdanan kun karuyag han
nagyayakan nga tagan hin duon an Búod nga dabi. Pananglitan:
The usual order of elements in a Waray clause is Predicate first, followed by
Referring Expressions (see chapter #, section #.#). However, a clause may begin with a
Referring Expression in the Búod role if the speaker wishes to ascribe special
prominence to the Búod argument. For example:
11. An iya panit baga hin kapoy na liwat nangungulubot na. His/her skin seems like
tired also, it’s now wrinkled.
12. An iya kahimo magasa ngan nanlulunod na an iya mga mata. His face thin and
his eyes had sunk.
13. An baras ha baybayon mahumok pa dara han hitaas pa nga dagat. The sand at
the beach are still soft because the tide was still high.
14. An im tatay, ate Belen, pirmi la aada ha iyo. Your father, ate Belen, is always at
your place.
15. An imo tatay nakauli na ngadto han iya balay. Your father is now there at his
house.
16. Ako, paragkita la ako han mga Pilipino mga volunteers nga nansasakay dida han
tangke han amerikano. I, I just watch the Filipino volunteers that were embarking inside
the American tanks.
17. Ikaw, Pedro, nagdidinalos didto han iya uma. You, Peter, was weeding out the
grass on his field.
18. ikaw ngay-an it’ nag-aabri hit’ akon harden ngan nagpapasulod hit’ imo mga
hayop.So, it’s you who open my garden and let your animals enter.
19. Ikaw it’ magdadara ha ako. You will be the one to carry me.

246. 246
20.
8.5.1 Pagihâ nga mga pagbálay/ Cleft constructions
An pagiha nga mga pagbalay ha Winaray amo an klusa ng amay ada tigngaran nga hugpulong
nga nauuna han tigpanhitabo ngan sinusundan hin tigsumpay nga nga o, tig-asoy nga an
kataliwan an panguna nga taglarang.
A cleft construction in Waray consists of a clause with a noun phrase fronted before the
verb followed by the linker nga, or the noun marker an and then the main predicate.
1. An mga anak pirmi la nga mamimintana para manhimangraw kun nakauli
na an tatay. The children are always on the window so they can ask [the passersby] if
their father has gone home.
2. ikaw nga wati bebendisyonan ko ikaw nga magin tawo. You, the earthworm, will be
blessed by me so you will become human.
3. Ikaw nga amon bugto ikaw magin iroy hin mga yukut hin napulo ka yukut ngan an
imo mga katulinan magtagiya han ganghaan han mga nangangalas ha ira. You who is our
sibling, you will become the mother of thousands and ten thousand [children] and your
descendants will own the gates of those who hate them.

CLEFT TYPE 2
Hira nga duha an nagdadara han ira tangke han oxygen. The two of them they are
carrying their oxygen tank.
Iba pa nga mga panalapas han tawhanon nga katungod an na-ireport ha panahon han
iya pamumuno. Other violations on the human rights was reported during his reign.
Mining Corporation nga waray permit hin pagkuha hin tone-tonelada nga chromite
ha Este han Samar ginpapabay-an han aton gobyerno. A mining corporation that has no
permit to extract tons of chromite in Eastern Samar is being tolerated by the government.
Usa nga parapangisda an nagpapakabuhi ngan pag-atiman han iya pamilya. One
fisherman is the one that supports and takes care of his family./ A fisherman supports and
takes care of his family.
It’ usa nga kalag, kun di natatambal hit’ iya tanan nga buruhaton, di nakakaluyo nga’t’
ha langit. A soul, if cannot be cured[read: accomplished] all his missions, cannot go to
the heavens.

247. 247









9. Pagtig-ob hin Klusa/Clause Combining
Tubtob dinhi hini nga punto ekslusibo naton nga ginhingadayan an gramatika han tagsa nga mga
pulong, hugpulong ngan mga klusa.An yano nga tungdanan han klusa ha pagpahayag amo an
pagpadayag han BATAKAN NGA EKSINA HAN KONSEPTO o “ladawan ha hunahuna” nga naglalakip
hin taghinabi o mga taghinabi ngan pipira nga kinaiya, aktibidad o sitwasyon nga nagdadabi
hadto nga mga taghinabi. Pero, mas komplikado an mga ideya nga karuyag ipahayag han
tagyakan kaysa han puyde maipahayag han yano nga ladawan ha hunahuna. Dara hini, komo
kadugangan ha tinagsa nga mga klusa, an kada pinulongan naglalakip hin mga nababatasanan
nga mga hulma nga nahigagamitan para magtampo hin mga yano nga eksina ngadto hin
maribhong nga mga ladawan ha hunahuna.Tinawag nga PAGTIG-OB HIN KLUSA an tawag hini nga
gramatiko nga pagtampo han batakan nga eksina hin konsepto.
To this point we have dealt almost exclusively with the grammar of individual words,
phrases and clauses. The typical communicative function of a clause is to express a
BASIC CONCEPTUAL SCE NE or "mind picture" that involves a referent or referents and some
property, activity, or situation involving those referents. However, many ideas that
speakers wish to communicate are more complex than what may be expressed in a
basic mind picture. Therefore, in addition to individual clauses, every language includes
habit patterns that are useful for blending basic scenes into more elaborate mind
pictures. Such grammatical blending of basic conceptual scenes is referred to as CLAUSE
COMBINING.
Dinhi hini nga kapitolo, aton paghihingdayan an tutulo nga klase hin pagtampo hin klusa.
Ini nga mga tipo amo an 1) magkasunod-sunod nga hul-os ngan lugaring nga mga klusa nga
gintampo pinaagi hin mga tigsumpay (section 9.1), 2) lugaring nga klusa nga may kadugangan
nga tinagngaran nga mga klusa (section 9.2) ngan 3) lugaring nga klusa nga may kadugangan
nga irrealis nga klusa (section 9.3)

248. 248
In this chapter we will discuss three types of clause combining constructions.
These three types are 1) sequences of fully independent clauses joined by conjunctions
(section Error! Reference source not found.), 2) independent plus nominalized c
lauses (section 9.2), and 3) independent plus irrealis clauses (section 9.2.2).
9.1 Magkasunod-sunod nga lugaring nga mga klusa nga tinampo
pinaagi hin tigsumpay/ Sequences of Independent clauses joined
by conjunctions
Nagpapahayag hin kompleto nga hunahuna an LUGARING NGA KLUSA hin hiya la. Diri ini
nagkikinahanglan hin iba pa nga klusa basi magin gramatikal ngan mahul-os an konsepto. Puyde
ini himo tikang ha diri-tigpanhitabo, tigpanhitaboay, o tigpanhitabo nga taglarang (kitaa an
kapitolo 4 ug 5). Kun nakabase ini ha tigpanhitabo nga taglarang, kinahanglan hini magpailarom
han panlantaw proseso nga ginhingadayan ha kapitolo #4, section 4.3.
An INDEPENDENT CLAUSE is one that expresses a complete thought on its own. It does not
require another clause in order to be grammatically and conceptually complete. It may
be based on a non-verbal, semi-verbal or verbal predicate (see chapters 4 and 5). If it is
based on a verbal predicate, the verb must be inflected with one of the perspectivizing
processes mentioned in chapter #4, section #4.3.
9.1.1 Tigtulidong nga mga klusa/Adverbial clauses
Ha gramatikal nga pagkakasunod-sunod han lugaring nga mga klusa, kasagaran, usa hini nga
mga klusa sinusundan hin tigsumpay. May duduha nga klase hin tigsumpay: an mga MINOR NGA
TIGSUMPAY ngan mga DUMARÂ NGA TIGSUMPAY. Una, aton paghihingadayan an mga klusa nga
nagtitikang hin minor nga tigsumpay. An minor nga mga tigsumpay amo an:
In a grammatical sequence of independent clauses, one of the clauses is normally
preceded by a conjunction. Conjunctions are of two types: SUBORDINATING CONJUNC TIONS
and COORDINATING CONJUNC TIONS. First, we will discuss clauses introduced by
subordinating conjunctions. The subordinating conjunctions of Waray are:

(385) Conjunction English Semantic
relation
kay 'because' cause/reason
kun 'if, when' condition/time
basi 'in order to' purpose
para 'in order to (fr. Spanish)' purpose
samtang 'while' simultanaity
kay ano 'why' reason
kun ano '?'
kun kay ano '?'
kundi 'unless' (fr. kun + diri)? negative condition
ngada 'until'
diin ‘where’

249. 249
ngain ‘where to’

An mga klusa nga nagtitikang hini nga mga minor nga tigsumpay tinatawag nga TIGTULIDONG
NGA KLUSA kay nagseserbi hira komo tigtulidong ngadto han lugaring nga klusa ha pahayag.
Pananglitan:
Clauses introduced by one of these subordinating conjunctions can be called ADVERBIAL
CLAUSES, because they serve an "adverbial", or modification function with respect to the
other independent clause in the construction. For example:
(386) a. Aadi kami 'We are here . . .
b. kay nanginginahanglan kami ha imo. '. . . because we need you.'
Dinhi hini nga pagbalay, an una nga klusa (2)a may ada tigpanhitaboay nga taglarang nga
nagpapasabot hin lokasyon. Makakatindog ini hin iya la komo usa nga pahayag matungod nga
hul-os an ideya nga iginpapadayag hini. An ikaduha nga klusa, (2)b gintitikangan hin minor nga
tigsumpay nga kay pero, an parti nga nasunod hini puyde liwat makatindog hin iya la komo
lugaring nga pahayag. Ha (2)b nga klusa, may ada tigpanhitabo nga taglarang nga pumailarom
han tigdaay nga paagi, pabuod nga panlantaw nga tigdugtong nga na-. Dara hini, makasiring kita
nga ini nga duha nga mga klusa ha (2) mga lugaring nga mga klusa.
In this construction, the first clause (386)a contains a semi-verbal predicate expressing
a location. It can stand as an independent sentence on its own, because the idea it
expresses is complete. The second clause, (386)b, is introduced by the subordinating
conjunction kay, but the part that follows could also stand on its own as an independent
sentence. (386)b is a verbal clause inflected with the spontaneous mood, intransitive
inflectional prefix na-. For this reason, we say that the two clauses in (386) are both
independent clauses.

An masunod nga mga pananglitan hin tigtulidong nga klusa tikang ha corpus. Binagisan
dinhi hini nga mga pananglitan an mga tigtulidong nga klusa. Tigamni nga an tigtulidong nga
klusa, kasagran, nasunod han panguna nga klusa. Pero, danay nababalikad an pagkakasunod-
sunod hini sugad (sugad han pananglitan (8), (19) ngan (23)).
The following are some examples of adverbial clauses from the corpus. In these
examples, the adverbial clause is underlined. Notice that the adverbial clause normally
follows the main clause. However, sometimes the order is reversed (examples (392),
(403) and (411))
Mga Pananglitan gamit an kay/EXAMPLES WITH kay:

250. 250
(387) It’ tinuod nga mangulo hit’ usa ka tribo/organisasyon napipilian kay dako it’
pagtapod ngan pagtuo ha iya an gutiay mga molopyo . A true leader of a tribe/organization
should be chosen/selected because great is the trust and confidence for him by the ordinary
people.
(388) Ini nga mga butang tungod kay dumako ako nga an nakikit-an ngan nababasahan
hira Judy Abbott, hira Cinderella pinaagi han telebisyon ug mga inglis nga libro . . .
These things because I grew up seeing and reading the likes of Judy Abbott, the likes of
Cinderella through television ug English books…
(389) Nasiring ko ini kay hiya an usa han naniguro nga bumalik magsurat ha winaray
an mga kabataan dinhi ha aton dapit. I said this because s/he is the one of those who exerted
effort for the young ones here iin our area to return to writing in Waray.
Mga Pananglitan gamit an kun/ EXAMPLES WITH kun:
(390) Magpapadayon nga aadi ha kasing-kasing it’ usa nga tatay
bisan kun kinuha na hiya han gamhanan. A father will continue to be here in the
heart even if he is already gotten by the Almighty.
(391) Inin balud ha baras napulilid kun diri hira nag-iisog. This waves rolls on the
sand when they are not mad.
(392) Kun an gugma nga marig-on o masarig di mapapara hin balud. If love is
sturdy or can be depended on, it won’t be erased by the waves.
Mga Pananglitan gamit an basi/ EXAMPLES WITH basi:
(393) Napadagat hiya bag-o sumirak an adlaw ngan nauli man liwat bag-o mag-
adlawoy basi makagbaligya pa ngan makaghimangraw han iya kasangkayan. S/he would go
to the sea before dawn and comes back again at noon so s/he would have time to sell and
interact with his friends.
(394) Waray la an kinabuhi han tawo kun sugad diri angay nga seryosohon agud ini diri
mabug-at ukyan lugod basi gumaan, taw-an. Human life is nothing, therefore, it should not
be taken seriously so it would not be a burden, instead, so it will light [to carry], let’s laugh
at it.
(395) Sinurat an damo nga ira mga siday basi makiglantogi o manlatigo han nalihis nga
panhunahuna o pamatasan. Their many poems where written for polemic or to lash at those
who astray in their thinking and manners.
Mga Pananglitan gamit an para/ EXAMPLES WITH para
(396) Malakat na liwat para magbaligya ha merkado ngan manmamalit hin gamit ngan
lurutuon. Will leave again in order to sell in the market and buy things and food for cooking.

251. 251
(397) Danay matapo an iya kasangkayan para buligan hiya pagdara han iya mga
nanhinpukotan. Sometimes his friend would meet him so they can help him carry his catch.
(398) Iya ini bubuhaton para hiya mabuligan an mga buhi hin pag-ampo o pag-buhat
han mga kinahanglanon para makaluyo ngadto han sunod nga kinabuhi. S/he has to do this
so s/he can help the living i praying or doing the things needed so they cross there to the
next life.
Mga Pananglitan gamit an kay ano/ EXAMPLES WITH kay ano
(399) Usa ini nga makakag-isplikar kay ano nasiring kita nga maglipayon an mga
Waray. This is one that could explain why we say that Waray are happy people.
(400) Hi F. Sionil Jose adto o an Chilean nga magsiriday nga hi Pablo Neruda an
pinmakiana ngalaong kay ano ka nagsusurat. Was it F. Sionel Jose or the Chilean
poet Pablo Neruda the one who asked, saying: why are you writing?
(401) Usa ini han mga hinungdan kun kay ano makuri mabag-o iton usa nga nahiaraan.
This is one reason why it is difficult [for us] to change a folkways .
Mga Pananglitan gamit an kay kun/ EXAMPLES WITH kay kun
(402) Kundi inabot ako hin kakulba ug an kamingaw namarapara kay kon tingali an ak pagla-
um bangin daw la nim kawangon. However, nervousness arrived on me and loniliness seems
to disappear because maybe you’ll just waste my hope.
(403) Kay kun magtikadi hira han damo an tawo bangin liwat hira maubos. Because if
they go the direction where there were many people, maybe also they will all get
killed.
(404) maupay na la liwat kay kun didto kami ha dagami bangin kami naberdugo.
Mga Pananglitan gamit an kun ano/ EXAMPLES WITH kun ano
syahan karuyag ko igsaysay kun ano an akon buot ipasabot han akon paggamit
han pulong sa pamahungpahong.
Mga Pananglitan gamit an kun kay ano/ EXAMPLES WITH kun kay ano
(405) Bangin la usa o kaduha kabeses kita mapakiana kun kay ano kinbubuhat ta ito
aton ginbubuhat. Maybe once or twice we ask why we do [the things]that we do.
(406) Ambot gud kun kay ano nalipat hiya. I don’t know, reaaly, why was s/he got
confused.
(407) Yana maaram na ak’ kun kay ano hiya pinag-iinitan. Now, I know why s/he is
nitpicked on.

252. 252
Mga Pananglitan gamit an kundi/ EXAMPLES WITH kundi
(408) Diri ngay-an dako nga bato nga ira ginsirongan kundi usa nga dako-dakoan nga
bako nga nagngangaranga. It was not a boulder where they take a shade but a huge frog
gaping.
(409) Daw kanta inin akon sista kun ginbabalsi dayon naguliat waray ak’
mahimo kundi ugayon hin tono. Like song this guitar of mine when you dance with it, it
screams, I can do nothing but caress with tune.
(410) Kundi ayaw la ubosa an unod basi mayda pa nim' pagbinalik-balikon kada gab-i.
However, don’t consume all of its flesh, so you still have something to go back to every now
and then.
Mga Pananglitan gamit an samtang/EXAMPLES WITH samtang
(411) Samtang ako nátumba, an babayi liwat naglingi-lingi nga naggiginuliat.
'While I was falling, the woman meanwhile was turning her head [every now and then]
while screaming.'
(412) Bumalik ako ngan pumuroko dapit han pakalayoan samtang namamati han
pagbayo hinin nga bagyo han yelo. I return and sit near the fireplace while listening
to the lashes of the winter storm.




Paghag-id: Bagisi an tigtulidong nga klusa ha kada masunod nga pananglitan ngan
itudlok an tungdanan han tigtulidong nga klusa (mga posible nga baton: tinguha; rason,
kondisyon, negatibo nga kondisyon, takna).
Exercise: Underline the adverbial clause in each of the following examples, and
identify what the semantic role of the adverbial clause is (Possible answer: Purpose,
reason, condition, negative condition, time).
1. Igindidiri nga magbiyahe an mga pinoy ngadto ha Libya, Bahrain ug
Yemen kun diin nahitatabo an bayolente nga mga protesta.
2. Ini nga syudadnon nga lalaki dumaop ha iya para mangumusta.
3. Ayaw hira pagdid-i kay an ginhadian han Diyos ira.
4. Papapaglupakon ko hi Berya niyan nga ligas basi kun matima an amon klase
niyan nga kulop makalakat kami dayon ngadto ha huron.
5. Ini nga kakulba diri dara han kahadlok kundi dara han kalioy ko kan Puring.

253. 253
6. Ig-text niyo hi ate Caren samtang may oras pa.
7. Kinahanglan gud nga mag-file ka hin leave of absence kay kun diri, asus,
waray na.
8. May ada man nangunguyab ha im’ kay ano ba nagiging mapili ka na yana?
9. An akon pagtalinguha paghimo hin duyan kay basi ko ig-abyog an akon
kapagalan.
10. Ginpapasirong hi Aning kay bangin ini mabulad ha sirak.


9.1.2 Dumarâ nga mga klusa/Coordinate clauses
Puyde nga ipakilala an lugaring nga mga klusa hin DUMARÂ NGA TIGSUMPAY. Nagpapasabot ini
nga tupong ha ira tungdanan an duduha nga klusa ha diin man nga panig—diri gintutulidong han
usa an usa. An mga dumarâ nga tigsumapy ha Waray amo an masunod:
Independent clauses may also be introduced by COORDINATING CONJUNC TIONS. These
indicate that the two clauses on either side are equivalent in function -- one does not
modify the other. The coordinating conjunctions of Waray are:
(413) Coordinating conjunctions:
ngan 'and'
liwat 'also, again'
sanglit 'then', 'and then'?
niyan 'then'? Therefore?
gihap ?
o 'or' (fr. Spanish)
kundi 'but'?

An kada usa hini puyde gamiton basi magsumpay hin mga tigngaran nga hugpulong, pero dinhi
aton ihahatag an mga pananglitan tikang ha corpus kun diin ginamit hira pagsumpay hin mga
lugaring nga klusa:
Each of these may be used to conjoin noun phrases as well, but here we provide
examples from the corpus in which they are used to join independent clauses:
Mga Pananglitan gamit an ngan/ EXAMPLES WITH ngan
(414) Pag-uuli niya tikang manmukot iya gindadanas an iya baluto usa nga subiran hapit
han iya balay ngan iya ginbabalighot an mga pisi palibot han duha nga poste kun diin
natungtong ini. When s/he comes home from fishing, s/he drag his/her boat, a small boat,
near his/her house and s/he tie the rope around the two pylons where it is on.

254. 254
(415) Siring han kalagsan pirmi la ini hiya magpipinakita ngan magpapa-abat.
According to the elders, it always shows itself and let its presence be felt [by others; that is,
to haunt]
(416) Dumako ako nga ginyayam-iran an muron, puto ngan duma ha lamesa kay an
spaghetti, cake, salad, mango float an ginbibiling han akon banyaga nga dila. I grew up
snobbing muron, puto and rootcrops on the table because my foreign palate long for
spaghetti, cake, salad, mango float.
Mga Pananglitan gamit an liwat/ EXAMPLES WITH liwat
(417) Naasa an katawhan han General Macarthur, Eastern Samar ha pakabuhi
han tinatawag nga Kamote mining tungod na liwat han kawaray iba nga
pagkakakitaan ngan diri kamaupay han pananom han mga produkto ha uma tungod
kay napamatud-an na han mga eksperto nga acidic an tuna. The people of General
Macarthur, Eastern Samar rely their livelihood on “kamote mining”, this is also
because of lack of other source of livelihood and not good agricultural yield because
it was proven by the expert that the soil is acidic.
(418) An iya panit baga hin kapoy na liwat nangungulubot
na. His/her skin seems tired also,it’s wrinkled.
(419) An pinulongan amo liwat an nagbubug-os hiton katawhan. The language
also unifies a people.
Mga Pananglitan gamit an o/ EXAMPLES WITH o
(420) Ambot kun kahubya la ini hiton akon ginpapakianhan o nadiri hiya la hiya nga an
nasabi nga butang paghimangrawan. I dont know if it was laziness on the part of the person I
asked or, s/he just simply don’t like to discuss things like those.
(421) Ano ka hubog hin bino o, hubog hin kanan Diyos tagay? What are, are you
drunk from wine or, drunk from God’s liquor/cup?.
OTHER EXAMPLES OF CLAUSES CONJOINED WITH o
(422) Sus, ayaw na la pagpakiana kun ginano han wati paghimo hinin kalibutan o kun
kakano pagkita an torobay ngan mga buskay. Jesus, don’t ask how the worm made the world
or, when did the ell and the shell met.
(423) An mga pwd o, mga tawo nga may pagkure ha ira pisikal nga nga estado sugad
man ha panhunahuna may katungod nga mahimulig ha usa nga produktibo nga sosyedad.
The PWD or people with physical difficulty also mental have the right to be included in a
productive society.

255. 255
9.2 Tinagngaran komo nasarig nga klusa/ Nominalizations as
dependent clauses
Puyde gihapon nga an pagtampo hin mga klusa himo hin hul-os nga lugaring nga klusa ug usa
nga nasarig nga TINAGNGARAN nga klusa. Puyde matinagngaran (mahimo nga tigngaran) an usa
nga klusa ha tulo ka paagi. Una, puyde an tigpanhitabo nga taglarang magin TINAGNGARAN NGA
AKSYON (o batakan) pinaagi han tigdugtong nga pag- (section 9.2.1). Ikaduha, an nagpailarom
hin panlantaw nga porma puyde gamiton basi magin TINAGNGARAN NGA KAAPI . Kasagaran, ini
nga kagamit naglalakip hin pagbalhin han duon han pagluwas ha tangkay han tigpanhitabo (kitaa
an section 9.2.2). Ha kataposan, puyde matinagngaran an mga klusa pinaagi han taghigot (o
PANBUG-OS) nga nga. Ginlaladawan ini hira komo TIGBUG-OS NGA MGA KLUSA (section 9.2.3),
ngan URUPOD NGA MGA KLUSA (section 9.2.4).
Clause combinations can also consist of a fully independent clause and a dependent
NOMINALIZED clause. Clauses can be nominalized (converted into a noun) in at least
three ways. First, a verbal predicate may take the ACTION NOMINALIZATIO N (or infinitive)
prefix pag- (section 9.2.1). Second, an inflected verb form may be used to form a
PARTICIPANT NOMINALIZATION. Often, this function includes a shift in syllable prominence in
the verb stem (see section 9.2.2). Finally, clauses can be nominalized by the linker (or
COMPLEMENTIZER) nga. These are described as COMPLEMENT CLAUSES (section 9.2.3), and
RELATIVE CLAUSES (section 9.2.4).
9.2.1 Pagtinagngaran han Gios/Action nominalizations
Sumala han ginhingadayan han kapitolo 4, section #4.#, patangkay an tigdugtong nga pag- nga
may pipira nga tungdanan ha gramatika. Dinhi hini nga bahin, aton iglaladawan an iya gamit
komo TINAGNGARAN HIN GIOS. Dinhi hini nga kagamit, nadugtong ini ngadto hin tangkay nga
tiganhitabo basi makaporma hin tigngaran nga nagtutudlok han gios nga ginladawan han
tigpanhitabo. Pananglitan:
As discussed in chapter 4, section #4.#, pag- is a stem-forming prefix with a number of
functions in Winaray. In this section, we describe its usage as an ACTION NOMINALIZER. In
this function, it attaches to a verb stem to form a noun that refers to the act described by
the verb. For example:
(424) a. Ginlugaringan niya . . . 'By himself he . . .
b. paglaba han iya rubber shoes. cleaned his rubber shoes.
Dinhi hini nga pahayag, an klusa (40)a may ada tigpanhitabo nga hul-os an panlantaw,
ginlugaringan,samtang an klusa (40)b tinagngaran—hinimo nga tigngaran. Una, nasiring kita
nga an (40)b usa nga klusa kay may ada hin tigpanhitabo nga laba, ngan naglaladawan hin
sitwasyon nga gindidig-unan han nagyayakan nga ungod nga natabo. Pero, waray ini pumailarom
hin panlantaw nga proseso. Kundi, nagdadara la ini han patangkay nga tigdugtong nga pag-, nga
waray sinisiring bahin han pagkatrasitibo ngan paagi han sitwasyon. An klusa waray panlantaw
nga mga proseso (kita kapitolo #,section #.#), ngan kun sugad diri ini kompleto komo lugaring
nga pahayag—gawas na siguro an posibilidad komo diri dayag nga pasugo, pero iba ito nga

256. 256
kagamit han tigdugtong nga pag-.Lugod, an (40)b nasarig nga klusa ha (40)a nga klusa basi
maipahayag an paagi. Dinhi hini nga kaso, an paguna nga tigpanhitabo, ginlugaringan, may ada
igo nga panlantaw nga impormasyon basi sakop ini nga duha nga tigpanhitabo. Ini nga duha nga
klusa naiintindihan nga aada ha natabo na nga paagi---nagdidig-on an nagyayakan nga ini nga
duha tinuod.
In this construction, clause (424)a contains a fully inflected verb, ginlugaringan, while
clause (424)b is nominalized -- or made into a noun. First, we say that (424)b is a
clause because it contains a verb, laba, and describes a situation that the speaker
asserts really happened. However, it is not "perspectivized". Rather, it simply carries the
stem-forming prefix pag-, which says nothing about the transitivity or modality of the
situation. The clause includes no perspectivizing processes (see chapter #, section #.#),
and therefore is incomplete as an independent statement -- except possibly as an
indirect imperative, but that is a different usage of the prefix pag-. Rather, (424)b is
dependent on (424)a to express its modality. In this case the main verb, ginlugaringan,
carries enough perspectivizing information to cover both verbs. Both clauses are
understood to be realis in modality -- the speaker asserts that they both are actually
true.
Komo kadugangan ha pagigin klusa, an pananglitan (40)b usa gihapon nga tigngaran.
Pinmailarom ini hin pagtinagngaran o, ginhimo nga tigngaran. Maaram kita nga tigngaran ini
kay may tungdanan ini komo búod han klusa ha (40)a. Tigamni nga patuha o, transitibo an (40)a
nga may ada tumuha nga kaapi, an niya. Aktor an niya ngan an binubuhat hini amo an paglaba
han iya rubber shoes. Waray iba dinhi hini nga klusa nga puyde magin buod han ginlugaringan
kundi an klusa (40)b. Ha kamatuuran, puyde ngani ig-upod an tigmarka han buod nga an,
tinanggal ini kun an buod tinagngaran nga klusa:
In addition to being a clause, example (424)b is also a kind of a noun. It is a
clause that has been nominalized, or made into a noun. We know it is a noun because it
functions as the absolutive of clause (424)a. Note that (424)a is transitive, and contains
an ergative participant, níya. Níya is the Actor, and what níya does by himself is
paglaba han iya rubber shoes. There is nothing else in the clause that could be the
absolutive of ginlugaringan other than clause (424)b. In fact, it is quite possible to
include the absolutive noun marker an, though this is usually omitted when the
absolutive is a nominalized clause:
(425) Tumúha Búod
Ginlugaringan níya an paglaba han iya rubber shoes.

Sinisiring han mga lingwista nga may tungdanan komo DIREKTA NGA TIGBUG-OS NGA
KLUSA an pananglitan (424) ngan (425) ngan an lugaring nga klusa amo an LABAW NGA KLUSA.
An termino nga "complement" nagpapahinudom hin ka-kompleto.
Linguists say that the nominalized clause in examples (424) and (425) is
functioning as a DIRECT COMPLEMENT CL AUSE, and that the independent clause is a MATRIX

257. 257
clause. The term "complement" evokes "completion". It is based on the fact that
sometimes the Head of a construction alone does not constitute a complete expression
of the idea that the speaker intends. Something else is needed to "complete" the idea.
In this case, the matrix clause, ginlugaringan níya, is not complete on its own. It needs a
clause like paglaba han iya rubber shoes in order to be a fully grammatical sentence.
Aadi hin usa nga pananglitan hin direkta nga tigbug-os nga klusa nga minarkahan han
tigdugtong nga pag-:
Here is another example of a direct complement clause marked by the prefix
pag-:
(426) Gintikangan niya (an) pagtanom hin balanghoy. ‘S/he started planting cassava.’
Nagpapakita hin pareho nga ideya an panangliatan (43) nga aada ha detransitibo nga
pagbalay (kitaa an chapter #, section#.#). Dinhi an labaw nga klusa gramatiko nga intransitibo,
an aktor asya an buod ngan an klusa nga gin-uuluhan han tigpanhitabo nga may pag- puyde pag-
unahan hin diri-buod nga kapinit, han o hin:
Example (427) illustrates the same idea in a detransitive construction (see
Chapter #, section #.#). Here the matrix verb is grammatically intransitive, the Actor is
absolutive, and the clause headed by the pag- verb may be preceded by the non-
absolutive particle, han or hin:
(427) Nagtikang hiya (han) pagtanom hin balanghoy. ‘S/he started to plant cassava.’
Makuri matudlok an pagkakaiba han kahulogan han (42) ngan (43) kun may ada man—haros
magkapareho la an ira buot-sidngon sumala han ira maghirani nga kahubad ha Inenglis. Ha (42)
an gios nga pagtanom han balanghoy ginlalantaw komo nagdadahom kita nga an aktor
magtatanom han balanghoy. Ha (43), ha luyo nga bahin, an kamatuuran nga nagtikang na hiya
pagtanom hin balanghoy ginlalantaw komo nagpipinanhunahuna kita kun san-o magios ngan
magbubuhat an aktor, nga may gutiay nga paglaom kun ano an iya hihimuon.
The difference in meaning, if any, between examples (426) and (427) is difficult to
capture -- they are approximately equally as synonymous as are the English
translations. In (426) the act of planting cassava is in perspective -- as though we were
expecting the actor to plant cassava. In (427), on the other hand, the fact that s/he has
started doing something is more in perspective -- as though we were wondering when
the actor was going to get up and do something, with little expectation of what s/he
would do.
Mga pananglitan tikang ha corpus an masunod nga mga teksto hin klusa nga may pag-
nga may tungdanan komo direkta nga tigbug-os nga klusa. Binagisan dinhi hini nga mga
pananglitan an direkta nga tigbug-os nga klusa.
The following are a few examples from the text corpus of pag- clauses
functioning as Direct Complements. In these examples, the direct complements are
underlined:

258. 258
(428) Waray kabarak-an kay kada adlaw ngadi man ha akon an paguuli niya. There is
nothing to worry because everyday s/he goes home to me.
(429) Ito nga nag-aanak usa ka semana an pag-inurualogbati niya. That [woman]
in labor for one week has been taking spinach.
(430) Ginkadto hi Kim han kwarto kun diin nahihinabo an pag-opera kun diin ginsalbar
hiya pinaagi han pagkuha-i hin usa ka dupa nga tinai. Kim was put in a room where the
operation was happening where s/he was saved by taking an arm-span of his intestine.
(431) Hingyap ko pagbiling mga kaliwaan ug bulong san sakit. My desire is to search
for diversion and cure for suffering.
(432) Gindidid-an liwat han DENR sin pag-isyu ngan pag-renew san mga kontrata san
logging. The DENR also prohibits the issuance and renewal of contracts for logging.
(433) Dida hito nga adlaw nagtikang pagdinugo ngan nahadlok hiya paghabubo han iya
dugo. On that day the bleeding started and s/he feared the lowering of his/her blood count.
Sugad han iba nga mga tigngaran, an tinagngaran nga gios puyde gihapon magtuman han
pahan-ay nga mga tungdanan ha klusa. An nauna nga mga pananglitan nagpapakita han
tinagngaran nga gios komo búod nga ngaran. Agsob ini ha diskurso han Waray. Pero, an
tinagngaran nga gios puyde liwat magtuman han tangpi nga tungdanan. Pero, diri ini hira direkta
nga tigbug-os nga klusa kay waray ebidensiya nga hira an sentro nga kaapi han panguna nga
tigpanhitabo. Kun sugad, tatawagon naton nga TIGBUG-OS NGA TANGPI o OC, sumala han
pagladawan han pananglitan (50)a:
Just like other nouns, action nominalizations may fill various syntactic roles in a
clause. The preceding examples illustrate an action nominalization as the absolutive
nominal. This is very common in Waray discourse. However, action nominalizations
may also function in oblique roles. However, they are not Direct Complements because
there is no evidence that they are core arguments of the matrix verb. Therefore, we call
such complements OBLIQUE COMPLEMENTS or "OCs", as illustrated in example (434)a:
(434) a. Oblique pag- complement:
Nag-inantos ako han pag-inalsa hin tubig.
'I endured carrying water.' (This is just a statement.)
b. Direct pag- complement:
Gin-inantos ko an pag-inalsa han tubig.
'I endured carrying water.' (This is more of a complaint.)
Tikang ha corpus n masunod nga mga pananglitan hin tigbug-os nga tangpi.
The following are some examples of Oblique Complements from the corpus.

259. 259
(435) Danay matapo an iya kasangkayan para buligan hiya pagdarâ han iya mga
nanhinpukutan.
Sometimes his friends would meet him in order to help him carry his catch.
(436) Ginbayaan la udog ito niya han pagluto kay namamalanga pagkinompyuter.
S/he just left this cooking because s/he was busy with the computer.
(437) Gintatagan sin hitaas nga pagtagad san nasabi nga hugpo an pagsunod ngan pag-
obserbar san katungod san katawhan. It was given high regard by the said group the
following and the observation of human rights.
(438) Nagtitikahugot na an tono han iya pagyayakan. . . . . The tone of his speech is
becoming tense.
(439) Natitigda man la pagkakaturog ni Labidabs.
(440) Han pagmituo na namon, han nadupa na an amon kamot, an akon kamot
ginlilinatik. When we were reciting the Apostle’s Creed, when we were spearding our arms,
[somebody] was flicking my hands.

Tikang ha N. Samar an nagsurat han istorya han pananglitan (441). Naglalakip ini hin
duduha nga pag- ha usa kahigayon:
Example (441) is from a story written by a speaker from Northern Samar. It
includes two pag- clauses in a row:
(441) Kadadamo han ginkaon, wara pa ngani ak’ pakakatimo pagbinalik-balik dinhi ha
kusina pagkuha hin lut-anan hin kuan ta’s nama’ naubos na nira it’ a luto nga ak’ didto
iginbutang ha round table.
So much was eaten already, I was not even able to take a bite from going back and forth
to the kitchen to get cooking implements of what-ever then they already consumed all the rice
that I put on the round table.
(442) Gutiay la ada nga bagay an pagdarâ nimo han akon asawa".
"Your taking of my husband is no big deal."
(443) Kun kamo mga tutuo nga tawo, an usa ha iyo mapapaggapus ha iyo bilanggoan
nga balay; kundi lakat kamo, pagdarâ hin trigo tungod han kagutom han iyo mga balay.
If you are true human beings, let one of your brothers stay here in prison house, while the
rest of you go and take wheat grain back for your starving households. (Genesis 42:19).
(444) Ngan pagdad-a an iyo puto nga bugto nga lalaki nganhi ha akon; sugad hito an iyo
mga pulong mamamatuud, ngan kamo diri mapatay. Ngan nagbuhat hira hini.

260. 260
And bring your youngest brother to me, like this your words will be true and you may not
die.” And they did this.
(445) Masulob-on ako kay málakat ka. 'I am sad because you are leaving.'
(446) masulob-on ako han ímo paglakat. 'I am sad because of your leaving.' /I was sad
when you left.'
(447) Nakapoy ako [ han [ pagalsa [ han tubig ] ] ] 'I was tired of carrying water.'
(448) Nakurian kami pag-alsa han tubig. We are having difficulty carrying the water.
(65) Masayon pag-aram. Masayon an pag-aram. It's easy to learn some specific thing.
(449) Alayon (pag)bayad. Please pay. vs Alayon han báyad. Please pass the payment.
(450) Nalilipay ako pagdarâ hin pasalubong. 'I'm happy to bring a gift.'
Nalilipay ako nga nagdarâ ka hin pasalubong. 'I'm happy you brought me a gift.'
(451) Naarà ka na la pag-inaro. 'You are getting used to begging/asking.'
(452) Nagbúlig hiya (han) paglimpyo han balay. 'She helped clean (in cleaning) the
house.'

(453) Gintutdoan ako ni Tom (hin) pagsurat. Tom taught me how to write.
(454) Nagtutdo hi Tom (hin) pagsurat ha íya/ha akon. Tom taught me writing.
Gintutdoan ako ni Voltaire pagwinaray. Voltaire taught me to speak Waray.

9.2.2 Pagtinagngaran hin Kaapi/ Participant nominalizations
An ikaduha nga klase hin tinagngaran nga klusa amo an mga nabase ha mga tigpanhitabo nga
porma nga pumailarom hin panlantaw nga proseso. Pananglitan:
The second type of nominalized clauses are those based on inflected verb forms. For
example:
EXAMPLES OF ACTOR NOMINALIZATIONS
(455) Kay damo an nagtestigo kontra ha iya hin buwa gud ngan an ira pag-testigo
waray pagkakauruyon. Because many turned witness againt him falsely that their
testimonies didn’t go together.

261. 261
(456) Piloto an nagagang-agang nga diri sangputon adton kasalaran. The pilot, the
one squatting so [the boat] won’t hit the bottom.
(457) Pira ka adlaw an naglabay pati bata iya na gin-iintrimisan nga baga na niya
karaunon. Many days have passed that s/he even jokes at the child that s/he will eat
her/him.
(458) Tulo ka oras an naglabay ginkarga ko na la ngadto han ira higdaan an ak
mga anak. After three hours have passsed I carried my children to their bed.
(459) An akon nanay ngan tatay nagbulag lima na katuig an naglabay tikang
hadto didto na ako umukoy han balay han akon Tatay. My mother and my father
separated five years have already passed since that time I lived in the house of my
father.
(460) Hi dawn an nagbutang kan Kim ha higdaan. Dawn is the one who put Kim
on the bed.


EXAMPLES OF PATIENT NOMINA LIZATIONS:
(461) Gindayaw niya an dako nga gin-uswag tungod san reporma nga ginimplementar.
(462) Ginpakiana han lagas kun pira na ka bulan an gindadara ni jinky ngan kun diin
hira naukoy.
(463) Singkwenta mil pesos an gin-aro han psychic ha munisipyo ha serbisyo pagpa-
iwas han maraot nga ispirito.
(464) Iya ginhatag an pagtapod. S/he gave her/his trust [to him/her]
(465) Kun ginkain han iya amay an ginpoproblema han kabugtoan ni Lina. Where did
their father put/hide [his son/daughter]is the problem of Lina’s siblings.

EXAMPLES OF LOCATION NOMINALIZATIONS:
(466) Aanhi ako para makiusa han himangraw pankamurayawan. I am here to be
one with you in the peace talks.
(467) Adto hi Odon an baga hin orobispohon nga namatay. There is Odon, the
one who looks like a bishop, dead.

262. 262
(468) Hahani ha aton an iya mga bugto nga kababayinan. With us are his female
siblings.
(469) Iini kitaa ha iya tuka nagdadara an usa nga dahon han olibo. Here, look at
its beak carrying an olive leaf.
(470) Aadi ako natukdaw ha ligid han burabud nga tubig. I am here standing near
the spring water.

9.2.3 Tigbug-os nga mga klusa nga may nga ha unahan/ Complement clauses
introduced by nga.
An kataposan nga grupo hin nasarig nga klusa nga aton paghihingdayan amo an may panbug-os
nga nga ha unahan. Sugad han mga klusa nga may pag- nga ginhingadayan ha 9.2.1, lohikal nga
buod han PANGUNA NGA TIGPANHITABO an mga tigbug-os nga klusa nga may nga ha unahan.
Nagsusunod hini nga subaran an panguna nga panhitabo dugang an tigbug-os nga klusa:
The last group of dependent clauses we will discuss are those introduced by the
complementizer nga. As with pag- complement clauses mentioned in section 9.2.1,
complement clauses introduced by nga are the logical absolutive of the preceding
MATRIX VERB. Matrix plus complement clause combinations follow the following template:
(471) MATRIX VERB nga COMPLEMENT

Kasagaran, an tigpanhitabo ha klusa nga nga may hul-os nga panlantaw, sugad hadi nga
masunod:
Usually the verb in a nga clause is fully inflected, as in the following:
(472) MATRIX nga COMPLEMENT
pero diri ba niyo naaabat nga ginbibiling gihap kamo nira?
but NEG heard that searched for they
But didn't you feel that they were also searching for you?
(473)
. . . kay hira nákita nga gin-aanod.
'. . . because they can see that (they) were being carried away'

263. 263
(474) han ika napulo kag pito han nobyembre napulo kag siyam ka yukot
kawaloan kag siyam pagkatapos han iya permi pag sisinurat han iya mga sangkay
nga nagkakamatay didto han iya kada adlaw nga susratan it kan kim na
ginsusuratyana nga gab-i kumadto kami ni david han luyo han hospital didto han usa
nga lamesa ngan didto kami una nga nagharukay damo it ak ginaabat para ha iya kay
hiya man liwat it akon upod-upod pinaka maupay nga sangkay taga suporta ngan
nahigugma hiya ha ak paareho hit ak.

9.2.4 Relative clauses introduced by nga.
An urupod nga mga klusa amo an mga klusa nga nagseserbi komo tigtulidong ha sulod han
tigngaran nga hugpulong (cf. Comrie 1989, T. Payne 1997:325).Ha Waray, an mga klusa nga
may sugad hini nga tungdanan kasagaran napoporma subay hini nga subaran:
Relative clauses (RCs) are clauses that serve a modifying function within a Noun
Phrase. (cf. Comrie 1989, T. Payne 1997:325). In Waray, clauses with this function are
usually formed on the basis of the following pattern:
(475) HEAD nga RC

Dinhi hini nga subaran, an ULO asya an gintutulidong nga tigngaran, an nga asya an
taghigot,ngan an urupod nga klusa (RC) hul-os may panlantaw nga klusa. Kun nabutho an nga
ha sugad hin nga tipo hin pagbálay, kasagaran nga gintatawag ini nga nga komo TIG-URUPOD.
Nagpapasabot ini nga ginmamarkahan hini an klusa nga nasunod komo tigtulidong, kaupod an
Ulo nga tigngaran. Pananglitan:
In this pattern, the HEAD is the modified noun, nga is the linker, and RC is a fully
inflected clause. When nga occurs in this type of construction, it is common practice to
call it a RELATIVIZER. What this means is that it marks the clause that follows as a
modifier, relative to the Head noun. For example:
(476) HEAD nga RC
reporma nga gin-implementar. 'a reform that was implemented'
(477) HEAD nga RC
ngatanan nga nag-uusoy ha bawbaw han tuna
all that crawl on the face of the earth.
(478) HEAD nga RC
iya mga sangkay nga nagkakamatay
his friends who are dying.

264. 264
Dinhi hini nga masunod nga pananglitan, may ada duduha nga urupod nga mga klusa
(RC1 ug RC2) nga pareho nagtutulidong han ulo nga tigngaran. Iginkatuman nga may ada liwat
ini tigtulidong nga klusa nga ginpapakilala han para nga nagtutulidong han RC2:
In the following example, there are two relative clauses (RC1 and RC2)
modifying the same head noun. There also happens to be an adverbial clause
introduced by para modifying RC2:
(479) HEAD nga RC1 nga RC2
may usa nga nars nga nagngangaran nga Dana Thompson nga umagi para hira makit-
an
'There was a nurse who's name was Dana Thompson that passed by in order to see
them.'

Paghag-id: Basaha an masunod nga kinudli nga gumalaysay ngan bagisi an tanan nga
nasarig nga mga klusa. Ha kada nasarig nga klusa nga imo babagisan, isurat kun ini tinagnagran
nga klusa, tigtulidong nga klusa, nga nga tigbug-os nga klusa, o urupod nga klusa.
Exercise: Read the following excerpt from an essay, and underline all of the
dependent clauses. For every dependent clause that you underline, indicate whether it
is a nominalized clause, an adverbial clause, a nga complement clause, or a relative
clause.
Kay Ano Nga Nangingisda ka? 'What is the reason that you fish?'
ni Dr. J.v.o.s.
Kay ano man ngay-an? 'Why indeed?'
Bangin, bangin la, usa o kaduha kabeses kita mapakiana kun kay ano ginbubuhat ta ito
aton ginbubuhat. 'Maybe, just maybe, once or twice we may ask why we do the things we do.'
Diri mo man ngani risponsibilidad pagbuhat hito pero ginbubuhat mo la gihapon. O, kay
(dara nga) katungod mo man, ginbubuhat mo. 'It's not even your responsibility to do it, but still
you do it. Or, because it is your right, you do it.'
Sumala han usa nga bata, han iya pakiana ngada hin usa nga parapangisda, “Kay ano nga
nangingisda ka?” Usa nga parapangisda, wara hiya higayon hin pagpakiana han pareho nga
pangutana han bata kay subsob hiya ha pagpapakabuhi ngan pag-atiman han iya pamilya.
According to one child, when s/he asked one fisherman: why do you fish? 'A fisherman, doesn't
have a chance to ask similar questions that a child may ask because he is immersed in making a
living and taking care of his family.'
Napadagat hiya bag-o sumirak an adlaw ngan nauli man liwat bag-o mag-adlawoy basi
makagbaligya pa ngan makaghimangraw han iya kasangkayan. 'He goes to the sea before the sun
rises and returns then before noon so he can sell and interact with his friends.'

265. 265

An burong han kaagahon, di niya inaabat.
The mist of the morning he doesn't sense (he ignores).

Bis an hangin di niya nililingi (linilingi).
Even the wind, he doesn't pay attention to (he ignores).

Padayon hiya, padagat.
He continues, toward the sea.

Sanglit, wara gud hiya higayon hin pag-pakiana kun kay-ano hiya nangingisda.
That's why he really has no chance to ask (if) why he fishes.

Ngan tinuod, kay ano gud man?
And really, why indeed?

Ha pira na ka tuig, trenta y siete na gud ka tuig iní nga iya panagat pero wara pa hiya
paka-pakiana ha iya kalugaringon.
For how many years, thirty seven years already he's going to sea like this but without yet being
able to ask himself.

Waray hiya pakapakiana 'He lacked the chance to ask.'

Nakahuman hiya. He was able to finish.

Waray hiya pakahuman. They were not able to finish (because of inherent inability).
Waray hiya makahuman. They were not able to finish (because of something external)

Waray hiya makapakiana 'He wasn't able to ask.'


Nakadto hiya ha lawod kada adlaw labot la ha Domingo.
He went to the high sea every day except Sunday.

Pag-uuli niya tikang manmukot iya gindadanas an iya baluto, usa nga subiran, hapit han
On his going home from net fishing he drags his boat, a sail boat, near to

iya balay ngan iya ginbabalighot an mga pisi palibot han duha nga poste kun diin
his house and he ties the ropes around the two posts where

natungtung ini.
it (the house) stands.

Iya hinihikas an iya pukot ngan nauli hiya ha ira dara gihapon an iya dakop.
He takes down his fish net and he returns to them (his family) bringing also his catch.

266. 266
Danay matapo an iya kasangkayan para buligan hiya pagdara han iya mga nanhipukotan.
Sometimes meets his friends to help him carry his netted catch.


Pag-abot niya ha ira balay iya ig-sasabit an iya pukot ngan mamimiling han iya mga
on his arrival at their house, he hangs his nets and looks for his

burutangan.
containers

Malakat na liwat para mag-baligya ha merkado ngan manmamalit hin gamit ngan
He will just leave again in order to sell in the market and buy things to use and
lurutuon.
things to be cooked.

Bisan an iya pagbaktas tikang ha iya balay ngadto ha merkado usa na liwat nga higayon
Even his way of walking from his house to the market is another opportunity

hin kakapoy.
for tiredness.

Mabutlaw an iya mga buruhaton pero di hiya ginkakapoy.
Numbing are his tasks but he won't get tired.

267. 267




References

Abuyen, Tomas A. (2005). English-Waray;Waray-Tagalog Dictionary. National Book Store:
Mandaluyong City, Philippines.
Alcina, F. Ignacio. (2002). History of the Bisayan people in the Philippine Islands:
Evangelization and culture at the contact period/ translated, edited and annotated by
Cantius J. Kobak and Lucio Gutiérrez. Manila, Philippines: UST Publishing House.
Alunan, Merlie M. 2016. Susumaton: Oral Narratives of Leyte. Quezon City: Ateneo University
Press.
Cappeller, C. (1891). A Sanskrit-English dictionary: Based Upon the St. Petersberg Lexicons.
Strassburg : Karl J. Trübner.
Cena, Resty M. 2012. Sintaks ng Filipino. Manila: National Commission for Culture and the
Arts.
Dulay, D.S., Pahayahay, M.K., Paras, J.M. (2011). A Grammatical Sketch of the Dialect of Leyte
Waray.Unpublished paper. University of the Philippines-Diliman, Department of
Linguistics.
Elliot, T. S. (1936). Collected Poems 1909–1935. London: Faber & Faber Ltd.
Lewis, Paul, Charles Fennig & Gary Simons (eds.). (2013). Ethnologue: Languages of the
World, 17
th
ed. Dallas, Texas: SIL International.
Sanchez de la Rosa, A. (1887). Grammatica Hispano-Bisaya. Imprenta Amigo del Pais: Manila.
Rubino, Carl. (2001). “Waray-Waray,” in Garry, Jane, and Carl Rubino. (eds.) 2001. Facts About
the World’s Languages: An Encyclopedia of the World’s Major Languages, Past and
Present. New York/Dublin: HW Wilson Press.
Lobel, Jason. 2009. Concise Encyclopedia of Languages of the World, 914-917. Oxford:
Elsevier.
Makabenta, Eduardo A. (2004). Binisaya-English; English-Binisaya Dictionary. Adbox: Quezon
City, Philippines.

268. 268
Oyzon,V., Fullmer,J.M., & Cruzada, E.C. (2013). Syahan nga Usa ka Yukot hin mga Pulong nga
Agsob Gamiton ha Waray: Pagpurulongan nga Waray-Inenglis para han mga
Magturutdo ha MTBMLE. Commission on Higher Education: Tacloban City.
Oyzon,V., Fullmer,J.M., & Cruzada, E.C. (2014). Learner’s Classified Dictionary for Learning
English-Waray-Kana-Inabaknon-Tagalog Vocabularies. Commission on Higher
Education: Tacloban City.
Ramos, T.V. & Cena, R.M. 1990. Modern Tagalog: Grammatical Explanations and Exercises
for Non-native Speakers. Honolulu: University of Hawaii Press.
Ruanni Tupas (2015). The politics of ‘p’ and ‘f’: a linguistic history of nationbuilding in the
Philippines, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 36:6, 587-597, DOI:
10.1080/01434632.2014.979831
Romualdez, Norberto L. (1908). Bisayan Grammar & Notes on Bisayan Rhetoric & Poetic &
Filipino Dialectology. Trans. W.W. Marquardt. Tacloban: Pagpahayag Co.
Tramp, G.D. (1997).Waray-English Dictionary. Dunwoody Press: Maryland,USA.
Unruh, Vernon Dale. (1993). Speak Waray: Waray Grammar Handbook- Waray-English;
English-Waray (Vocabulary).Five Star Printing Press: Tacloban City, Philippines.
Zorc, R. D. P. (1977). The Bisayan dialects of the Philippines: subgrouping and
reconstruction (N.A.). Canberra: Dept. of Linguistics, Research School of Pacific Studies,
Australian Natl. Univ.