PONOLOHIYA (PONEMANG SEGMENTAL AT SUPRASEGMENTAL, MGA URI NG DIIN AT TULDIK).pdf

Istraktura ng Wikang Filipino

1. Bahagi ng katawan na mahalaga sa pagbigkas ng
mga tunog

Isa sa antas ng pag-aaral ng wika ang ponolohiya. Ang
"pono" ay galing sa English na "phone" na
nangangahulugang tunog at ang “lohiya" na
nangangahulugang pag-aaral. Samakatwid, ang
ponolohiya/ponoloji ay pag-aaral ng mga tunog ng ating
wika. Ang mga tunog ay tinatawag na ponema â€" bilang
yunit ng tunog na nagpapaiba ng kahulugan.

Ponema ang tawag sa mga tunog ng ating wika. Ang
isang ponema ay masasabing makabuluhan kapag
nag-iiba ang kahulugan ng isang salitang kinabibilangan
nito sa pagkakataong mapapalitan ng ibang ponema.
Halimbawa, ang pasa at basa ay nag-iiba ang kahulugan
kapag pinalitan. Ang /p/ at /b/ ay mga makabuluhang
tunog.

Narito ang bahagi ng katawan na malahaga sa
pagbigkas ng mga tunog.












Uri ng Ponema

A. Mga Ponemang Segmental

Ang ponemang segmental ay pag-aaral sa mga tunog na
may katumbas na titik o letra para mabasa o mabigkas.
Binubuo ito ng mga patinig, katinig, klaster, diptonggo at
iba pa.

1. Ponemang Katinig

Ang mga ponemang katinig ay inayos sa dalawang
artikulasyon ang paraan at punto ng artikulasyon. Ang
paraan ng artikulasyon ay naglalarawan kung paano
pinatutunog ang mga ponemang katinig sa ating bibig.
Samantala, ang punto ng artikulasyon ay nagsasabi kung
saang bahagi ng bibig ang ginagamit upang makalusot
ang hangin sa pagbigkas ng isang ponema.

Ang sumusunod ay iba't ibang punto ng artikulasyon:

Panlabi

Ang mga ponemang /p/, /b/, at /m/ ay binibigkas sa
pamamagitan ng pagdiit ng ibabang labi sa itaas na labi.

Panlabi-Pangngipin

Ang mga ponemang /f/ at /v/ ay binibigkas sa
pamamagitan ng pagdidiit ng labi sa mga ngipin sa itaas.

Pangngipin

2. Ang mga ponemang /t/ /d/ at /n/ ay binibigkas sa
pamamagitan ng pagdiit ng dila sa likuran ng mga ngipin
sa itaas.

Panggilagid

Ang mga ponemang /s/, /z/, /l/ at /r/ ay binibigkas sa
ibabaw ng dulong dila na dumidiit sa punong gilagid.

Pangngalangala

Ang ponemang ñ/ at /y/ ay binibigkas sa punong dila at
dumidiit sa matigas na bahagi ng ngalangala.

Panlalamunan

Ang mga ponemang /k/, /g/, /j/ at /w/ ay binibigkas sa
pamamagitan ng ibaba ng punong dila na dumidiit sa
malambot na ngalangala.

Glottal

Ang /?/ at /h/ ay binibigkas sa pamamagitan ng pagdidiit
at pagharang ng presyon ng papalabas na hininga upang
lumikha ng glottal na tunog.

Ang sumusunod naman ay mga paraan ng artikulasyon:

Pasara

Ang mga katinig na binibigkas ng pasarang walang tinig
at may tinig ay /p, b, t, d, k, g. ?/.

Pailong

Ang mga katinig ay binibigkas sa paraang dumadaan sa
ilong ang tunog kapag binibigkas. Ang mga katinig na
binibigkas na pailong ay / m, n, l /.

Pasutsot

Ang mga katinig na pasutsot ay /s, h/.

Pagilid

Ang mga katinig na pagilid ay /l/.

Pakatal

Ang katinig na pakatal ay /r/

Malapatinig

Ang mga katinig na malapatinig ay /w/ at /y/.

Mapapansin sa tsart ng katinig na naisama ang iba pang
tunog ng Wikang Filipino upang mapahalagahan ang
kontribusyon ng iba't ibang wikaing matatagpuan sa
Pilipinas gayundin ang mga banyagang wika na naging
bahagi na ng ating kultura at wika. Isa ito sa palatandaan
na ang wikang Filipino ay dinamiko dahil patuloy ito sa
pagbabago.

3. 2. Ponemang Patinig

Ang ponemang patinig ay binibigkas sa ating dila na
binubuo ng harap, sentral, gitna at likod na bahagi. Ang
mga bahagi ng dila ang siyang gumagana sa pagbigkas
ng mga patinig na binibigkas ng mataas, gitna at mababa
ayon sa posisyon ng pagbigkas. Ang /a, e, i, o, u/ ay mga
patinig.

Mapapansin sa ibaba ang tsart ng mga ponemang
patinig sa Filipino.

Tsart ng mga Ponemang Patinig sa Filipino





3. Diptonggo

Alinman sa ponemang patinig na /a/, /e/, /i/, /o/, at /u/ na
sinusundan ng malapatinig na /w/ at /y/ sa loob ng isang
pantig ay tinatawag na diptonggo. Ang mga diptonggo
ay: aw, ay, ey, iw, iy, oy, ow, uw, at uy.

Halimbawa:

Ba-liw sa-baw rey-na
ba-hay ka-hoy ba-duy

Ang salitang saliwan ay walang diptonggo sapagkat
kapag pinantig ang salitang ito, nagiging sa-li-wan, ang
patinig na /i/ sa li/ at malapatinig na /w/ sa wan ay
naghiwalay.

4. Klaster (Kambal-katinig)

Ang klaster na maituturing na kambal katinig ay binubuo
ng dalawang magkasunod na katinig sa isang pantig.
Maaaring makita ang klaster sa inisyal, midyal at pinal na
pantig ng salita.

Halimbawa:

Inisyal Midyal Pinal
blusa sombrero ark
kwento ekspresyon kard
dragon asambleya biks

Samantala, hindi maaaring sabihing klaster ang digrap
na /ng/ na ang bigkas ay /?/ binubuo ng dalawang katinig

4. ngunit iisa ang bigkas. Maaari ring ito'y matagpuan sa
inisyal, midyal at pinal na posisyon sa salita tulad ng
nguso, ngayon, langoy, bangkay, gulong, at hirang. Ito ay
ibinibilang na isang ponema sa wikang Filipino kaya hindi
ito isinasama sa klaster.

5. Pares Minimal

Kasama sa pag-aaral ng ponemang segmental ang
pares minimal. Ito ay binubuo ng pares ng salitang
magkaiba ang kahulugan ngunit magkatulad na
magkatulad sa bigkas.

Halimbawa:

Pepe/pipi uso/oso
misa/mesa bata/pata
tila / tela pala / bala

6. Ponemang Malayang Nagpapalitan

Ang mga ponemang malayang nagpapalitan ay binubuo
ng pares ng salitang nagtataglay ng magkaibang
ponemang matatagpuan sa magkatulad na kaligiran na
di-nababago ang kahulugan. Kahit na nagpapalitan ang
mga ponemang ito, hindi pa rin nagbabago ang
kahulugan ng salita kaya tinawag itong malaya dahil
maaari silang magpalit ng posisyon.

Halimbawa:

marami/madami babae/babai
nuon/noon tutuo/totoo
B. Ponemang Suprasegmental

Ang ponemang suprasegmental ay tumutukoy sa
pag-aaral ng makabuluhang yunit ng tunog. Hindi ito
tinutumbasan ng letra sa halip ay sinasagisag nito ang
notasyong ponemik (phonemic) upang mabanggit ang
paraan ng pagbigkas.

1. Diin

Ito ang pagbibigay ng pansin sa pagbigkas ng isang
salita. Ginagamit dito ang simbolong /./ upang ipahiwatig
na ang bahagi ng salita ay may diin. Sa pagbigkas ng
mga patinig, pinahahaba ito kung binibigkas nang may
diin. Mahalaga ang diin sa pagbigkas dahil kung nag-iiba
ng pagdidiin sa pantig. nagkakaroon ito ng pagbabago sa
kahulugan.

Halimbawa:

/bu.hay/ - "life" /tu.boh/ - "pipe’
/buhay/ - "alive' /tu.bo?/ - "sprout”
/tuboh?/ - "sugar cane

2. Tono

Ginagamit ang tono kapag tinutukoy ang tindi ng
damdamin sa pagsasalita. Sa tono ng tagapagsalita,
malalaman ang kahulugan ng pahayag na kanyang
gustong sabihin.

3. Intonasyon

5. Nauukol ito sa pagtaas at pagbaba ng tinig sa
pagsasalita na maaaring maghudyat sa kahulugan ng
isang pahayag. Ang punto naman ay tumutukoy sa
rehiyonal na tunog o "accent.”

Halimbawa:

Totoo ang sinabi niya. (Nagsasalaysay)
Totoo ang sinabi niya? (Nagtatanong)

4. Hinto/Juncture

Ito ang saglit na pagtigil kung nagsasalita. Sa
pangungusap, mapapansin ang bahagi kung kailan dapat
huminto ito ay sa pamamagitan ng kuwit (,) at tuldok (.).
Kung nakikita ang mga simbolong ito sa pahayag, dapat
alam ang paraan ng paghinto sa pagsasalita. Ang hinto
ay nakapagpapabago sa kahulugan ng pangungusap
kung nag-iiba ang hinto sa bahagi nito. Sa halimbawa sa
ibaba, ang / ay kumakatawan sa kuwit, samantalang ang
// ay kumakatawan sa tuldok, mapapansin nating
nagkakaroon ng pagbabago sa kahulugan kung nag-iiba
rin ang hinto.

Tito Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala ang
buong pangalan ng kaibigan niya)

Tito/ Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala sa
kanyang tito si Jose Antonio)

Tito Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala ang
kaibigang nagngangalang Antonio sa kanyang Tito Jose)

Tito Jose Antonio/ ang kaibigan ko // (ipinakikilala ang
kaibigan kay Tito Jose Antonio)

Mga Uri ng Diin at Tuldik

Sa pakikipagtalastasan, kailangan ang wastong
pagbigkas ng mga salita upang magkaunawaan ang
dalawang nag-uusap. Sa ating wika, maraming salita na
iisa ang baybay ngunit iba-iba ang bigkas.

Ang diin ay paglalaban ng bigat ng isang pantig sa
pagbigkas ng isang salita. Hindi lahat ng diin ay
nilalagyan ng tuldik o tinututuldikan. Ang iba't ibang uri ng
diin sa pagbigkas ay ang sumusunod:

1. Malumanay o banayad o malumay
2. Mabilis o masigla
3. Malumi o banayad na impit
4. Maragsa o bigla o mabilis na impit
5. Mariin o mabagal
6. Malaw-aw o paudlot

Upang maipakita ang iba't ibang bigkas, ginamit ang
tuldik. Ang tuldik ay mga pananda sa ilang uri ng diin sa
pagbasa ng mga salitang nakasulat o nakalimbag. Ang
bawat tuldik ay may diing kinakatawan o kinauukulan. Sa
anim na uri ng diin, tatlo lamang ang tuldik na ginagamit
na pananda tulad ng:

1. tuldik na pahilis (/)
2. tuldik na paiwa (\)
3. tuldik na pakupya (^)

6. Mahalaga ang palatuldikan sapagkat marami sa ating
wika ang mga salitang iisa ang baybay ngunit may
dalawa, tatlo o higit pa ang bigkas at kahulugan.

Uri ng Diin

Ang diin ay may mga uri tulad ng:

1. Salitang malumanay

a. Ang diin ay laging nasa ikalawang pantig ng
salita buhat sa hulihan; binibigkas ng banayad at
hindi tinutuldikan. Ito ay maaaring magtapos sa
patinig o katinig.

Halimbawa:

1. bunga 4. mayaman
2. halaman 5. mahirap
3. tao 6. aso (dog)

b. Ang bigkas ay di-nagbabago kahit gamitan ng
pang-angkop o panlapi.

Halimbawa:

1. dahon 4. makilalang
2. talakayin 5. mabuhay
3. dalaga 6. ala-ala

2. Salitang mabilis

a. Ang diing mabilis ay binibigkas ng pagbunton sa
hulihang pantig ng salita o nang tuluy-tuloy. Ito ay
maaaring magtapos sa patinig o katinig. Ang tuldik
na ginagamit sa salitang mabilis ay pahilis.

Halimbawa:

1. timpalák 4. lihá
2. panahán 5. Kulugó
3. batá

b. Lahat ng salitang-ugat na dadalawahing pantig
at nagsisimula o pinangungunahan ng isang
katning sa iy o sa uw ay binibigkas ng mabilis at
tinutuldikan.

Halimbawa:

1. iyák 4. buwán
2. niyón 5. siyá
3. uwáy 6. ala-ala
c. Lahat ng mga panghalip panao ay may diing
mabilis maliban sa mga panghalip na akin, tayo,
amin, naming, atin, natin na pawang malumanay.

Ang mga salitang dadalawahing pantig na magkasunod
ang dalawang katinig ay binibigkas ng mabilis gaya ng
aklat, daglat maliban sa minsan at pinsan na pawang
mariin.

Halimbawa:

1. akó 4. kanilá

7. 2. ikáw 5. ninyó
3. inyó 6. nílá

d. Lahat ng mga katutubong tawag sa mga bilang
buhat sa isa ay panay na mabilis maliban sa apat,
anim, libo, yuta at angaw na mga malumay at ang
sampu at laksa na kapwa maragsa.

Halimbawa:

1. isá 4. pitó
2. dalawá 5. waló
3. tatlá 6. siyám

e. Titik na magkawangis na dadalawahing pantig
maliban sa oo na diing malumay.

Halimbawa:

1. paá
2. поó
3. libág

f. Salitang binubuo ng pantig na kabilaan na
magkawangis at magkasunod.

Halimbawa:

1. liwaywáy
2. ligamgám

3. Salitang malumi

a. Ang mga salitang malumi ay may tuldik na
paiwa. Ito ay laging nagtatapos sa patinig. Ang
diin ay nasa ikalawang pantig buhat sa hulihan
ngunit ang huling pantig ay may im pit kung
bigkasin. Walang malumi na iisahing pantig.

Halimbawa:

1. panukalà 4. birà
2. binatà 5. luhà
3. sariwà 6. dambuhalà

b. Nananatili ang bigkas na malumi kahit may
unlapi at gitlapi.

Halimbawa:

1. pinanà 4. tumulà
2. nadayà 5. lumuhà
3. bumatà 6. lumabà

c. Nagiging malumay ang malumi kapag
inaangkupan.

Halimbawa:

1. diwang kayumanggi 3. sariwang
gulay
2. binatang-bukid 4. luhang
pumatak

4. Salitang maragsa

8. a. Ito ay may tuldik na pakupya at laging
nagtatapos sa patinig. Binibigkas ang salita na
tuluy-tuloy ngunit inimpit sa huling pantig.

Halimbawa:

1. salitâ 3. masidhî
2. dugô 4. bahâ

b. Hindi nawawala ang pagkamaragsa kahit na
nagigitlapian ng um at/ o in.

Halimbawa:

1. sinundâ 4. pinunô
2. sinalitâ 5. bumahóâ
3. dumugô 6. sumalitâ

c. Ang maragsa ay nagiging mabilis kapag
inaangkupan o ginagamitan ng 't o 'y

Halimbawa:

1. gintót pilak
2. dugóy Pilipino
3. binhy magaling

d. Ang salitang dadalawahing pantig na ang huling
patinig ay sumusunod sa dalawang katinig ay
binibigkas nang maragsa.

Halimbawa:

1. biglâ
2. dukhâ
3. binhí

5. Salitang mariin

a. Ang diin ay laging nasa ikatlo o higit pang
pantig. Ang mga salitang may diing mariin ay
binubuo ng tatlo o higit pang pantig.

Halimbawa

1. kaluluwa 4. lasingan
2. libingan 5. kainan
3 tahanan 6. tibagan




b. Mga pangalan sa bilang, kung inuulit ang unang
pantig at nangangahulugan ng wala kundi iyon
lamang

Halimbawa:

1. lisa 4. dadalawa
2. sasampu 5. pipito
3. wawalo 6. tibagan

c. Mga salitang inuunlapian ng tala o pala at
hinuhulupian ng an o han.

Halimbawa:

9. 1. palabigasan 4. palabigkasan
2. talatinigan 5. talatanungan
3. palatuntunan 6. palatunugan

d. Mga pandiwang nasa aspetong imperpektibo at
kontemplatibo.

Halimbawa:

1. kumakain 4. kakain
2. tatawagin 5. babasa
3. sumusulat 6. titimbangin