निरुक्ति “स्त्रु-गतौ क्षरणे" धातु से 'तसि' प्रत्यय लगाने से ‘स्त्रोतस्' शब्द की निष्पत्ति होती है। आयुर्वेद में 'स्रोत' शब्द अयन (मार्ग) अर्थ में प्रयुक्त हुआ है।
संख्या आचार्य सुश्रुतानुसार- 11 Pairs आचार्य चरकानुसार - 13 But in the शारीर स्थान , आचार्य चरक mentioned आर्तववह. In the chapter of उन्माद निदान , आचार्य चरक also informed about the मनोवह स्त्रोतस . “दोषा प्रकपिता हृदयमुपसृत्य मनोवहानि स्त्रोतान्स्यावृत्य जनयन्त्यन्माद । ” In the chapter of अपस्मार चिकित्सा , आचार्य चरक also mentioned about बुद्धिवह स्त्रोतस which generally depends on Heart along with मनोवह स्त्रोतस . “ तेरावृताना हृत्योतोमनसाम् प्रबोधनम्..........”
बहिर्मुख स्त्रोतस आचार्य शारंधर अनुसार these are रंध्र of body and given 10 in no. नासा नयन कर्णानाम् द्वे द्वे रन्ध्रे प्रकीर्तिते । मेहनापान वक्श्राणाम् एकैकम् रन्ध्रमुच्यते ।। दशमं मस्तके प्रोक्तं रन्ध्राणीति नृणा विदु: स्त्रीणां त्रीण्यधीकानि स्युः स्तनयोर्गर्भवत्यन: ।। सूक्ष्मच्छिद्राणि चान्यानि मतानि त्वचि जन्मिनाम् ।। शा. पूर्व 5/64,66 आचार्य जीवक अनुसार in his शारीर-विचय शारीर, बहिर्मुख स्त्रोतस are सूक्ष्म स्त्रोतस and others are महान स्त्रोतस i.e. स्त्रोतांसि द्विविधण्याहु: सूक्ष्माणि च महान्ति च महान्ति नवजानीयात द्वे चाध: सप्त चोपरि नाभिश्चरोमकूपाश्च सूक्ष्मस्त्रोतांसि निर्दिर्षेत् आचार्य सुश्रुतानुसार in his शारीर स्थान 5 th अध्याय these openings are termed as “ द्वार ”. It is 9 in numbers in case of male and 12 in case of female.
स्त्रोतस के मूल (च.वि.-5/7-8) (सु.शा. 9/12) स्त्रोतस चरक संहिता सुश्रुतसंहिता प्राणवह स्त्रोतस हृदयं मूलं महास्त्रोतसश्च हृदयं रसवहिन्यश्च धमन्य: उदकवह स्त्रोतस तालुमूलं क्लोम च तालु मूलं क्लोम च अन्नवह स्त्रोतस आमाशय मूलं वामपाश्र्वम् च आमाशयो अन्नवहिन्यश्च धमन्य: रसवह स्त्रोतस हृदयं मूलं दश च धमन्य: A हृदयं रसवहिन्यश्च धमन्य: रक्तवह स्त्रोतस यकृन्मूलं प्लीहा च यकृत प्लीहानौ रसवाहिन्यश्च धमन्य: मांसवह स्त्रोतस स्नायुर्मूलं त्वक् च स्नायुत्वचं रक्तवाहाश्च धमन्य:
स्त्रोतस चरक संहिता सुश्रुत संहिता मेदोवह स्त्रोतस वृक्कौ मूलं वपावहनं च कटिवृक्कौ च शुक्रवह स्त्रोतस वृषणौ मूलं शेफश्च स्तनौवृषणौ च मूत्रवह स्त्रोतस वस्तिर्मूल वक्षणौच वस्तिमेढ च पुरीषवह स्त्रोतस पक्वाशय मूलं स्थूलगुदम् च पक्वाशय गुदम् च अस्थिवह स्त्रोतस मेदो मूल जघनं च मज्जावह स्त्रोतस अस्थिनि मूलं सन्धयश्च स्वेदोवह स्त्रोतस मेदो मूलं लोमकूपाश्च आर्तववह स्त्रोतस गर्भाशय आर्तव वाहिन्यश्च धमन्यः
स्त्रोतो दुष्टि के सामान्य कारण आहारश्चविहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः सम: | धातुभिर्विगुणश्चापि स्त्रोतासाम् स प्रदूषकः ।।(च. वि. 5/23)
स्त्रोतो दुष्टि के सामान्य लक्षण अतिप्रवृत्ति: संगो वा सिराणाग्रन्थयोऽपि वा । विमार्गगमनं चापि स्रोतसाम् दुष्टिलक्षणम् ।। (च. वि. 5/23)
प्राणवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण क्षयात् संधारणाद्रौक्ष्याद् व्यायामात् क्षुधितस्य च । प्राणवाहीनि दुष्यन्ति स्रोतांस्यन्यैश्च दारुणे ।। च. वि. 5/10 दुष्टि के लक्षण अतिसृष्टमतिबद्धं कुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णम् वा सशब्द शुलमुच्छवसन्तं दृष्ट्वा प्राणवहान्यस्य स्त्रोतासि प्रदुष्टानीति विद्यात्। च. वि. 5/7 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्याक्रोशनविनमन मोहन भ्रमण वेपनानि मरणम् वा भवति । सु. शा.- 9/12 चिकित्सा प्राणोवहानाम् दुष्टानाम् श्वासिकी क्रिया || च. वि.- 5/26 व्याधियां श्वास, कास, हिक्का, राजयक्ष्मा, क्षतक्षीण,शोष, हृदयरोग, स्वरभेद, हृच्छुल, हृदयाभिघात, पार्श्वशूल
उदकवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण औष्यादामादायात् पानादतिशुष्कान्नसेवनात् | अम्बुवाहीनि दुष्यन्ति तृष्णायाश्चातिपीडनात् || च. वि. 5/11 दुष्टि के लक्षण जिव्हाताल्वोष्ठ क्लोमशोषम् पिपासाम् चाति प्रवृद्धाम् दुष्टोदकवहान्यस्य स्त्रोतासि प्रदुष्टानीति विद्यात्। च. वि. 5/10 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य पिपासा सद्योमरणम् च । सु. शा. 9/12 चिकित्सा उदकवहानां दुष्टानां तृष्णोपशमनीक्रिया । च. वि. 5/26 व्याधियां अतिसार, तृष्णा, प्रवाहिका, विसूचिका, जलोदर
अन्नवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण अतिमात्रस्य चाकाले चाहितस्य च भोजनात्। अन्नवाहिनि दुष्यन्ति वैगुण्यात् पावकस्य च ।। च. वि. 5/12 दुष्टि के लक्षण अनन्नभिलाषणमरोचकविपाकौ छर्दि च दृष्टवा अन्नवहान्यस्य स्त्रोतासि प्रदुष्टानीति विद्यात् || च. वि. 5/7 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धरस्याध्यमानं शुलोऽन्नद्वेषश्छर्दी: पिपासाऽऽध्यं मरणम् च। सु. शा. 9/12 चिकित्सा अन्नवहानाम् दुष्टानां आम प्रदोषिकी क्रिया| च. वि. 5/25 व्याधियां छर्दि, अम्लपित, अजीर्ण, अरूचि, गुल्म, अग्निमांद्य, अनाह, आध्मान, आटोप, ग्रहणी दोष, भस्मक, अन्नद्रवशूल, परिणामशूल, उदर रोग
रसवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण गुरुशीतमतिस्निग्धमतिमात्रं समश्नताम्। रसवाहिनि दुष्यन्ति चिन्त्यानां चातिचिन्तनात् । च. वि. 5/12 दुष्टि के लक्षण आश्रद्धा चारुचिश्चास्यवैरस्यमरसज्ञता । हृल्लासो गौरवं तन्द्रा साङ्गमर्दो ज्वरस्तमः । पाण्डुत्वं स्रोतसाम् रोध: क्लैब्यं साद कृशाङ्गता ।। नाशो आग्नेरयथाकालं बलय: पलितानि च ।। च. सू. 28/9-10 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य शोष: प्राणवहविद्धवच्च मरणं च । तत्र विद्धस्याक्रोशन विमनममोहनभ्रमवेपनानिमरण वा भवति । सु. शा. 9/12 चिकित्सा रसजानाम् विकाराणा सर्वलन्घनमौषधम् | च. सू. 28/25 व्याधियां आमवात, मद-मदात्यय, शोथ, पाण्डु, ज्वर
रक्तवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण विदाहीन्यन्नपानानि स्निग्धोष्णानि द्रवाणि च। रक्तवाहीनि दुष्यन्ति भजताम् चातपानलौ ||च. वि. 5/14 दुष्टि के लक्षण कुष्ठवीर्सपपिडकारक्तपित्तमसृग्दर: । गुदमेढास्यपाकश्च प्लीहा गुल्मोऽथ विद्रधिः ।। नीलिका कामला व्यंग: पिप्लवस्तिलकालका: | दद्रुश्चर्मदलं श्वित्रं पामा कोठास्रमण्डलम् । रक्तप्रदोषश्च जायन्ते .... च. सु. 28/11-12 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य श्यावाङ्गता ज्वरोदाह: पाण्डुता शोणितागमनं रक्तनेत्रता । सु. शा. 9/12 चिकित्सा कुर्याच्छोणितरोगेषु रक्तपित्तहरीम् क्रियाम्। विरेकमुपवासं च स्रावणं शोणितस्य च।। च. सू. 24/18 व्याधियां रक्तगत वात, रक्तपित, दाह, कामला, कुम्भ कामला, हलीमक
मांसवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण अभिष्यन्दिनि मोज्यानि स्थूलानि च गुरूणि च । मांसवाहीनि दुष्यन्ति भुक्त्वा च स्वपतां दिवा ।। च. वि. 5/15 दुष्टि के लक्षण अधिमांसार्बुदम् कीलं गलशालूकशुण्डिके । पूतिमांसालजीगण्डगण्डमालोपजिव्हिका: । विद्यान् मांसाश्रयान ......... ।। च. सू. 28/13-14 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य श्वयथुर्मांसशोष: सिराग्रन्थयो मरणं च । सु. शा. 9/12 चिकित्सा मांसजानाम् तु संशुद्धि: शस्त्रक्षाराग्निकर्म च । च. सू. 28/26 व्याधियां गलशालुक, अलजी, गलगंड, गण्डमाला, उपजिव्हिका
मेदवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण अव्यायामदिवास्वप्नान्मेद्यानां चातिभक्षणात्। मेदोवाहीदिनि दुष्यन्ति वारुण्याश्चातिसेवनात् || च. वि. 5/16 दुष्टि के लक्षण मेद: संश्रयास्तु| प्रचक्ष्महे निन्दितानि प्रमेहाणाम् पूर्वरूपाणि यानि च ।। च. सू. 28/15 प्रमेह पूर्वरूप- त्रयस्तु खलु दोषाः प्रकुपिताः प्रमेहानभिनिर्वर्तयिष्यन्त इमानि पूर्वरूपाणि दर्शयन्ति; तद्यथा-जटिलीभावं केशेषु, माधुर्यमास्य, करपादयो: सुप्तादाहौ, मुखतालुकण्ठशोषम् पिपासाम्, आलस्यं, मलकाये, कायच्छिद्रेषुपदेहं, परिदाहं सुप्त्ताम् चाङ्गेषु, षट्पदपिपीलिकाभिश्च शरीरमूत्राभिसरणं, मूत्रे च मूत्रदोषान्, विस्रं शरीरगन्धं, निद्रां, तन्द्रां च सर्वकालमिति ॥ च. नि. 4/47 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य स्वेदागमनं स्निग्धङ्गता तालुशोष: स्थूलता शोफ: पिपासा च | सु. शा. 9/12 चिकित्सा वातघ्नान्यन्नपानानि श्लेष्ममेदोहराणि च । रूक्षोष्ण बस्तयस्तीक्षणा रूक्षाण्युद्वर्तनानि च। च. सू. 21/21,22 व्याधियां प्रमेह, मेदोरोग
अस्थिवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण व्यायामात् अतिसंक्षोभादस्थ्नामतिविघट्टनात् । अस्थिवाहीनि दुष्यन्ति वातलानां च सेवनात् ।। च. वि. 5/17 दुष्टि के लक्षण अध्यस्थिदन्तौ दन्तास्थिभेदशूलं विवर्णता । केशलोमनखश्मश्रुदोषाश्चास्थि प्रदोषजा: ।। च. सू. 28/16 चिकित्सा अस्थ्याश्रयाणां व्याधिनाम् पंचकर्माणि भेषजम् । वस्तय: क्षीरसर्पीषि तिक्तकोपहितानि च।। च. सू. 28/27 व्याधियां सन्धिवात, दन्तरोग
मज्जावह स्त्रोतस दुष्टि के कारण उत्पेषादत्यभिष्यन्दादभिघातात् प्रपीडनात् । | मज्जवाहीनिदृष्यन्ति विरुद्धानां च सेवनात् ।। च. वि. 5/18 दुष्टि के लक्षण रूक् पर्वणाम् भ्रमो मूर्छा दर्शनं तमसस्तथा । अरूषां स्थूलमूलानां पर्वजानां च दर्शनम् ।। च. सू. 28/17 चिकित्सा मज्जशुक्रसमुत्थानामौषधम् स्वादुतिक्तकम् ।। अन्नं व्यवायव्यायामौ शुद्धिः काले च मात्रया ।। च. सू. 28/28 व्याधियां भ्रम, मूर्च्छा
शुक्रवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण अकालयोनिगमनान्निपग्रहादतिमैथुनात् । शुक्रवाहीनि दुष्यन्ति शस्त्रक्षाराग्निभिस्तथा । च. वि. 5/19 दुष्टि के लक्षण शुक्रस्य दोषात्क्लैब्यमहर्षणम्। रोगि वा क्लीबमल्पायुर्विरूपं वा प्रजायते । न चास्य जायते गर्भः पतति प्रस्त्रवत्यपि । शुक्रं हि दुष्टम् सापत्यं सदारं बाधते नरं ।। च. सू. 28/18-19 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्य क्लीबता चिरात्प्रसेको रक्तशुक्रता च । सु. शा. 9/12 चिकित्सा मज्जशुक्रसमुत्थानामौषधं स्वादुतिक्तकम् ।। अन्नं व्यवायव्यायामौ शुद्धिः काले च मात्रया ।। च. सू. 28/27 व्याधियां क्लैब्य, बन्ध्यता, उपदंश, फिरंग, पूयमेह
मूत्रवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण मूत्रितोदकभक्ष्यस्त्रीसेवनान्मूत्रनिग्रहात् || मूत्रवाहीनि दुष्यन्ति क्षीणस्याभिक्षतस्य च | च. वि. 5/20 दुष्टि के लक्षण प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदम् विशेष विज्ञानं भवति, तद्यथा अतिसृष्टमतिबद्धम् प्रकुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा बहलं सशूलं मूत्रयन्तम् दृष्टवा मूत्रवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानिति विद्यात् ।। च. वि. 5/7 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्यानद्धवस्तिता मूत्रनिरोधः स्तब्धमेद्रता च| सु. शा. 9/12 चिकित्सा मूत्रवहानाम् चिकित्सा मूत्र कृच्छ्रकी । च. वि. 5/27 व्याधियां मूत्राघात, मूत्रकृच्छ, अश्मरी
पुरीषवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण सन्धारणादत्यशनादजीर्णाध्यशनात्तथा । | वर्चोवाहीनि दुष्यन्ति दुर्बलाग्नेः कृशस्य च ।। च. वि. 5/21 दुष्टि के लक्षण प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेष विज्ञानं भवति, तद्यथा-कृक्ष्छ्रेणाल्पाल्पं सशब्दशूलमतिद्रवमतिग्रथितमतिबहु चोपविशन्तं दृष्ट्वा पुरीषवहान्यश्च स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् ।। च. वि. 5/7 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धस्यानाहो दुर्गन्धता ग्रथितान्त्रता च | सु. शा. 9/12 चिकित्सा विट् वहानाम् चिकित्सा अतिसारिकी । च. वि. 5/27 व्याधियां अलसक, विलम्बिका, विबन्ध, उदावर्त, कृमि रोग, अर्श रोग
स्वेदवह स्त्रोतस दुष्टि के कारण व्यायामादतिसन्तापाच्छीतोष्णाक्रमसेवनात् । स्वेदवाहीनि दुष्यन्ति क्रोधशोकभयैस्तथा || च. वि. 5/22 दुष्टि के लक्षण प्रदुष्टानाम् तु खल्वेषामिदम् विशेष विज्ञानं भवति, तद्यथा अस्वेदनमतिसवेदननं पारुष्यमतिश्लक्ष्णतामङ्गस्य परिदाहं लोमहर्ष च दृष्ट्वा स्वेदवहान्यश्च स्रोतासि प्रदुष्टानीति विद्यात्।। च. वि. 5/7 चिकित्सा स्वेदवहानाम् कार्या तथा ज्वर चिकित्सिकी ।। च. वि. 5/27 व्याधियां कुष्ठ, प्रमेह, स्थौल्य, विर्सप, रक्तपित, दाह, शीतपित,कोथ
आर्तववह स्त्रोतस दुष्टि के कारण मिथ्याचारेण ता: स्त्रीणाम् प्रदुष्टेनार्तवेन च A जायन्ते बीजदोषाच्च दैवच्च श्रुणु ता: पृथक् AA च. चि. 30/8 याऽत्यर्थं सेवते नारी लवणाम्लगुरुणि च । कटूत्यथ विदाहीनि स्निग्धानि पिशितानि च ॥ ग्राम्यौदकानि मेद्यानि कृशरां पायसं दधि । शुक्तमस्तु सुरादीनि ..... 30/205-208 स्त्रोतोविद्ध के लक्षण तत्र विद्धायां बन्ध्यात्वं मैथुनासहिष्णुत्वमार्तवनाशश्च|| सु. शा. 9/12 चिकित्सा दुष्ट आर्तव एवं योनि व्यापद वत । व्याधियां नपुंसकता, बंध्यापन, आर्तवनाश