RITUCHARYA-SEASONAL REGIMENS OF AYURVEDA

RITUCHARYA-SEASONAL REGIMENS OF AYURVEDA FOR GOOD HEALTH AND QUALITY OF LIFE

1. ऋतुचर्य dept of swasthavritta

2. Kala कालो   हि   नाम   भगवाननादिनिधनो   यथोपचितकर्मानुसारी   यदनुरोधादादित्यादयः   खादयश्च   महाभूतविशेषास्तथा   तथा   विपरिणमन्तो   जन्मवतां   जन्ममरणस्यर्तुरसवीर्यदोषदेहबलव्यापत्सम्पदाञ्च   कारणत्वं   प्रत्ययतां   प्रतिपद्यन्ते||२||

3. Kala vibhajana-12 divisions स   मात्राकाष्ठाकलानाडिकामुहूर्तयामाहोरात्रपक्षमासर्त्वयनवर्षभेदेन   द्वादशधा   विभज्यते||३|| मात्रा काष्ठा कला नाडिका मुहूर्त यामा होरात्र पक्ष मास र्त्वयन वर्ष

4. Matra - time required for winking of eyelid 15 matra = kashta 30 kashta = 1 kala 60 kala =1 nadika 20.1 kala = 1 muhoortham 2 nadika =1 muhoortha 30 muhoortham = 1 ahoratram 15 days & night=1 paksha 2 paksha = 1 maasa 2 maasa = 1 ritu 3 ritu = 1 ayana 2 ayanam = 1 samvatsaram 5 samvatsaram = 1 yuga

5. Ayurveda is known as science of living beings. It concerns over the maintenance of health of healthy living beings and restoration of health of the diseased ones.
Thus, the first aim of Ayurveda is maintenance of health which is comprised of Dina Charya , Ritu Charya , Sadvritta etc. दिनचर्यां निशाचर्यां ऋतुचर्यां यथोदितम् । आचारन् पुरुषः स्वस्थः सदा निष्ठति नान्यथा ।। (भा.प्र.५/१३) Acharya Charaka has described Ritucharya in Charak Sutrasthan Chapter 6 whereas Sushruta described it in Sushrut Uttartantra Chapter 64,While Acharya Vagbhata described in Ashtanga Hridaya Sutrasthana Chapter 3. INTRODUCTION

6. Definition ऋतु काल पर्यायः। चर्या चरणं वर्तनं । चर्या शास्त्र नियमित आचारः।। (डल्हण on सु.चि.३/८) Rtu is Synonym of time and carya is regimen to be followed उभयलोक हितमाहारविहार चेष्टितमिति यावत् । ( अ.हृ.सू. ३ / १) The regimen which is wholesome to every one with respect to diet and practices is ṛtu carya.

7. मासैर्द्विसंख्यैर्माघाद्यैः क्रमात् षड् ऋतवः स्मृताः । शिशिरोऽथ वसन्तश्च ग्रीष्मवर्षाशरद्धिमाः।। (AH.SU.3/1) The six Ritus (seasons), Sisira (extreme winter), Vasanta (spring), Grisma (summer), Varsa (rainy season), Sarat (autumn) and Hemanta (early winter) – in order, each one comprising of two months constitute a seasonal cycle. CLASSIFICATION

8. ऋतुष्येषु य एतस्तु विधिभिर्वर्तते नरः दोषानृतुकृतान्त्रैव लभते स कदाचन (यो.र. 2) If one follow the regimens prescribed under each and every Ritu (season) such person is never inflicted with seasonal diseases or disorders and he always remains as a healthy person. चयकोपशमा यस्मिन्दोषां सम्भवन्ति हि। ऋतुषटकं तदाख्यातं रवे राशिषु संक्रमात ॥ (भा.प्र. दिनचर्यादि प्रकरण 309)
The movement of sun from one Rasi to the other is known as Rutu cycle of six seasons. Chaya (mild increase), Kopa (more increase) and Samma (decrease to normal) of Doshas occur in this cycle. तस्याशिताद्यादाहारदूलं वर्णं वर्धते यस्यतुंसात्म्यं विदितं चेष्टाहारव्यपाश्रयम (च.सू. 6/3) One who knows the suitable diet and regimens for every season and practices accordingly are enhancing the strength and luster. IMPORTANCE OF RITUCHARYA

9. RITU PRESENTATION AS PER DIFFERENT ACHARYAS इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात तत्रादित्यस्योदगयनमादानं च श्रीनृशिरादीन ग्रीष्मान्तान व्यवस्थेत वर्षादीन पुनर्हेमन्तान्तान दक्षिणायनं विसर्ग ( च.सू . 6/3) The year is divided into six parts according to seasons. The northward movement of the sun and its act of dehydration brings about three seasons beginning from late winter to summer. The southward movement of sun and its act of hydration gives rise to the other three seasons beginning with the rainy to early winter. मासैद्विसंख्यैाघाः क्रमात पडतवः स्मृताः शिशिरोऽथ वसन्तच ग्रीष्मो वर्षाशरद्धिमाः ॥ (AH.SU.3)

10. ADANA KALA (UTTARAYANA) Definition :- उत्तरां दिशां प्रति अयनं गमनम् इति उत्तरायणं ।। ( अ.हृ . ३/२ स.सु . टीका ) The movement of the sun in northern direction is uttarāyana आददाति क्षपयति पृथिव्याः सौम्यांशं प्राणिनां बलमित्यादानम् ।।
The ayana reduces the saumya or mild qualities from the earth and takes away the strength of human beings.

11. शिशिराद्या , स्त्रिभिस्तैस्तु विद्यादयनमुत्तरम् आदानं च तदादत्ते नृणांपरतिदिनं बलम् (AH.SU.3) Sisira , vasantha , grishma ritu together form uttarayana , which brings about reduction of strength . तस्मिन् ह्यत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षा मार्गस्वभावतः । आदित्यपवनाः सौम्यान् क्षपयन्ति गुणान् भुवः । तिक्तः कषायः कटुको बलिनोऽत्र रसाः क्रमात्

12. Tikshna, ushna , ruksha guna of sun andair increases Weakens saumya guna of earth Rasas such as tiktha , kashaya , katu becomes stronger.

13. EFFECT OF ADANA KALA ON BODY तत्र रविर्भाभिराददानो जगतः स्नेहं वायवस्तीव्ररूक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यमुत्पादयन्तो रूक्षान् रसांस्तिक्तकषायकटुकांश्चाभिवर्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति||६|| In  adana kala  the Sun with its hot rays absorbs moisture from the environment. The excessively dry wind by virtue of its absorbing quality further causes dryness in  shishira ,  vasanta , and  grishma  seasons progressively, leading to the predominance of  tikta ,  kashaya , and  katu   rasa  respectively and gradual increase of weakness in human beings during these three seasons. [6]

14. During the period of Adana Kala not only the sun with its rays, but also winds their sharp velocity and dryness, absorb the moisture from the earth. Winds progressively brings about dryness in tha atmosphere during the three seasons of periods, viz Sisira , Vasanta and Grishma, which enhance the Tikta , Kashaya, Katu tastes respectively, all having dryness effects and as result, human being also become weak.

15. Visarga Kala ( Dakshinayana दक्षिणं दिशं प्रति गमनं दक्षिणायनम् ।। ( अ.हृ . ३/४ स.सु . टीका ) The southward movement of sun and the ayana which gives Strength.

16. Seasons in Dakshiņāyana ऋतवो दक्षिणायनम् वर्षादयो विसर्गश्च ।। ( अ.हृ . ३/९) Ritus in Dakshinayana areVarshā , Sarat and Hemanta . विसर्गश्च यद्बलं विसृजत्ययम् (AH.su.3) Body gains strength during this period . सौम्यत्वादत्र सोमो हि बलवान हीयते रविः ।। मेघवृष्ट्यनिलैः शीतैः शान्ततापे महीतले । स्निग्धाश्चेहाम्ललवणमधुरा बलिनो रसाः ।। (AH.su.3)

17. Due to predominance of somabhava , moon gains strength Weakens property of sun Cold clouds, rain, wind of this period cool the earth and this causes the snigdha rasas ie madhura , alla , lavana to gain strength.

18. During the Varsha, Sharad and Hemanta, the sun moves towards the south, and its power of heating is slackened by various factors, viz. The time, course, storm and rain but the moon is not affected. The earth is relieved of its heat by the rain causes unctuousness in the body grow during the Varsha, Sharad and Hemanta respectively. As a result of all these, human beings also progressively grow in strength during the period of Visarga Kala.

19. Attribution of Adana Kala and Visarga Kala Adana Kala Visarga kala Uttarayana-Agneya Dakshinayana- saumya
Agneya-Agni Guna Pradhana Saumya sheeta guna pradana
Vayu-Ati-ruksha Vayu-Not so ruksha Moon- less Bala Moon- strong bala
Sun-Strong Bala Sun-Less bala
Ruksha, Tikta, Kashaya, Katu Snigdha, Amala, Madhura, Lavana Gradully Bala lessens Gradually bala increases

20. Strength of the body in Six Ritus शीतेऽग्र्यं दृष्टिधर्मेऽल्पं बलं मध्यं तु शेषयोः (अ.ह.सु. 317)
आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम मध्ये मध्यवलं, त्वन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत । (च.सू. 6/8)
In Sitakala (Hemanta and Sisira) –the strength will be maximum Varsha &Grishma - poor Strength Vasanta and Sharad – medium strength

21. Sanchaya-Prakopa-Prashamana of Dosha according to Ritu चयप्रकोपापशंमा वायोग्रष्मदिषु त्रिषु वर्षांऽऽदिषु च पित्तस्य श्लेष्मणः शिशिरादिषु।

22. Dosha shodhana in Ritucharya शीतोद्भवं दोषचयं वसन्ते विशोधयन् ग्रीष्मजमभ्रकाले । घनात्यये वार्षिकमाशु सम्यक् प्राप्नोति रोगानृतुजान्नजातु ( AH. Su. 4)

23. HEMANTA RITU बलिनः शीतसंरोधाद्हेमन्ते प्रबलोऽनलः । भवत्यल्पेन्धनो धातुन् स पचेद्वायुनेरितः ॥ अतो हिमेऽस्मिन्सेवेत स्वाद्वम्ललवणान्रसान् दैर्घ्यान्निशानामेतर्हि प्रातरेव बुभुक्षितः । अवश्यकार्यं संभाव्य यथोक्तं शीलयेदनु ।। वातघ्नतैलैरभ्यङ्गं मूर्धतैलं विमर्दनम् । नियुद्धं कुशलैः सार्धं पादाघातं च युक्तितः (AH.su.3)

24. कषायापहृतस्नेहस्ततः स्नातो यथाविधि । कुङ्कुमेन सदर्पेण प्रदिग्धोऽगरुधूपितः ।। रसान् स्निग्धान् पलं पुष्टं गौडमच्छसुरां सुराम् गोधूमपिष्टमाषेक्षुक्षीरोत्थविकृतीः शुभाः ।। नवमन्नं वसां तैलं शौचकार्ये सुखोदकम् । प्रावाराजिनकौशेयप्रवेणीकौथवास्तृतम् ।। उष्णस्वभावैर्लघुभिः प्रावृतश्शयनं भजेत् । युक्त्या र्ककिरणान् स्वेदं पादत्राणं च सर्वदा ।।

25. Rasa- Madhuram, Amlam, Lavana
Vihara - Abhyanga, Moordhataila, Vimardanam. Paadaghatam, pravrita sayanam, padatranam, svedam
Panam- Gaudam, Achasura Annam- Navannam, Vasa, Tailam

In Hemanta Rutu, the people are strong; the Anala (digestive activity) becomes powerful because it gets obstructed by the cold atmosphere. It begins to digest the tissues supported by Vayu(Vata); so in this Hemanta Rutu, use of Madhura, Amla, Lavan Rasa Ahara should be made for eat.

26. शीते शीतानिलस्पर्शसंरुद्धो बलिनां बली । वक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः ॥
स यदा नेन्धनं युक्तं लभते देहजं तदा । रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रकुप्यति ॥ तस्मात्तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान् रसान् । औदकानूपमांसानां मेद्यानामुपयोजयेत् ॥ बिलेशयानां मांसानि प्रसहानां भृतानि च। भक्षयेन्मदिरां शीधुं मधु चानुपिवेन्नरः ॥ गोरसानिक्षुविकृतीर्वसां तैलं नवौदनम् हेमन्तेऽभ्यस्यतस्तोयमुष्णं चायुर्न हीयते ॥ अभ्यङ्गोत्सादनं मूर्ध्नि तैलं जेन्ताकमातपम् । भजेद्भिगृहं चोष्णमुष्णं गर्भगृहं तथा ॥ (Ca.Su.6)

27. Agni bala increased Vata increases due to seetha guna Ahara- snigdha, alla, lavana rasa, audhuka, anupa mamsa, medhya mamsa, bilesaya, prasaha, bhruta mamsa Pana- madira, seethu, madhu Pathya- Gorasa, ikshu vikruthi, vasa, taila, nava oudana, ushna toya Vihara- abhyanga, utsadana, murdini taila, jentaka sweda, garbha gruha, buri Graham, cover body with aguru, maithuna Apathya- anna& pana which are vatala, laghu, pravata( cold wind), pramitahara(less food)

28. SISIRA RITU अयमेव विधिः कार्यः शिशिरेऽपि विशेषतः । तदा हि शीतमधिकं रौक्ष्यं चादानकालजम् ।। ( AH. Su. 3) Same as hemantha ritu . Intensity of cold increases, and also roukshya property.

29. VASANTA RITU कफश्चितो हि शिशिरे वसन्तेऽर्कांशुतापितः । हत्वाऽग्निं कुरुते रोगानतस्तं त्वरया जयेत् ।।(AH.su.3) The kapha that increases& accumulates during sisira is liquified by hot sunrays of vasanta ritu . This weakens the digestive fire causing various disease. Hence aggravated kapha is to be quickly pacified.

30. तीक्ष्णैर्वमननस्याद्यैर्लघुरूक्षैश्च भोजनैः । व्यायामोद्वर्तनाघातैर्जित्वा श्लेष्माणमुल्बणम् ।। स्नातोऽनुलिप्तः कर्पूरचन्दनाऽगरुकुङ्कुमैः । पुराणयवगोधूमक्षौद्रजाङ्गल शूल्यभुक् ।। सहकाररसोन्मिश्रानास्वाद्य प्रिययाऽर्पितान् । प्रियास्यसंगसुरभीन् प्रियानेत्रोत्पलाङ्कितान् । सौमनस्यकृतो हृद्यान् वयस्यैः सहितः पिबेत् । निर्गदानासवारिष्टसीधुमार्द्वीक माधवान् ।। शृङ्गवेराम्बु सारांबु मध्वंबु जलदांबु वा ।

31. CHANGES IN HUMAN BODY Kayagni becomes manda Accumulation of aama
Kaphajarogas will occur AHARA Laghu ruksha ahara
Purana yava Godhuma, kshoudra
Jangala mamsa
Asava,arishta,mardvika,sidhu
Water medicated with shunti or extracts or candana
Water boiled with musta and honey

32. Vihara Vyayama
Udvartana
After bath body smeared with powder of karpura, candana, aguru, kunkuma The aggravated kapha pacified by vamana, nasya CONTRA-INDICATIONS Guru amla snigdha madhura ahara
Divaswapna

33. वसन्ते निचितः श्लेष्मा दिनकृद्भाभिरीरितः । कायाग्निं बाधते रोगांस्ततः प्रकुरुते बहून् ॥ तस्माद्बसन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत् । गुर्वम्लस्त्रिग्धमधुरं दिवास्वप्नं च वर्जयेत् ॥ व्यायामोद्वर्तनं धूमं कवलग्रहमञ्जनम् । सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे ॥ चन्दनागुरुदिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः । शारभं शाशमैणेयं मांसं लावकपिञ्जलम् ॥ भक्षयेन्निर्गदं सीधुंं पिबेन्माध्वीकमेव वा । वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम् ॥ (Ca.su.6)

34. Accumulated kapha gets liquified by heat of sun- affects kayagni- produce diseases Ahara -yava, godhuma, meat of sarabha, ena, shasa, lava, kapinjala Vihara- vamana, vyayama, udvarthana, dhuma, kavala Graham, anjana, sukhambu soucha, wash excretory orifice with chandana, agaru Pana- seedhu, mridhvika, nigadha madhya Apathya- guru, amla,divaswapnam, snigdha, madhura

35. GRISHMA RITU तीक्ष्णांशुरतितीक्ष्णांशुग्रीष्मे सम्क्षिपतीव यत् ॥ प्रत्यहं क्षीयते श्लेष्मा तेन वायुच वर्धते । अतोऽस्मिन्पटुकट्वम्लव्यायामार्ककरांत्यजेत । (अ.ह.सू. 3/26-27) In Grishma (summer) the sun rays become powerful and appear to be destructive. Kapha decreases day by day and Vata increases consequently, hence in this season avoid use of Lavan, Katu and Amal rasa foods, heavy physical exercises and exposure to sunlight.

36. भजेन्मधुरमेवान्नं लघु स्निग्धं हिमं द्रवम्सुशीततोयस्तिक्ताड़्गोलिह््यत्सक्तून् सशर्करान्||(अ.सू. 3/28)
Food-which are Madhura Rasa, light (easy to digest), fatty, cold and liquid should be taken, take corn flour mixed with cold water and sugar after taking bath in cold water. Indication for limited use of wine during summer मद्यं न पेयं, पेयं वा स्वल्पं, सुबहुवारि वा अन्यथा शोफसशैथिल्यदाहमोहान् करोति तत् ॥(अ.हृ.सू. 3/29).

37. Madya (wine) should not be taken; if very necessary, taken in very little quantity or diluted with more quantity of water; if wine is taken in large doses, it will cause sopha, shaithilya, daha& moha कुन्देन्दुधवलं शालिमश्नीयाज्जाङ्गलैः पलैः । पिबेद्रसं नातिघनं रसालां रागखाण्डवौ । । पानकं पञ्चसारं वा नवमृद्भाजनस्थितम् । मोचचोचदलैर्युक्तं साम्लं मृन्मयशुक्तिभिः ।। पाटलावासितं चाम्भः सकर्पूरं सुशीतलम् । शशाङ्ककिरणान् भक्ष्यान् रजन्यां भक्षयन् पिबेत् ।। ससितं माहिषं क्षीरं चन्द्रनक्षत्रशीतलम् ।

38. Ahara Madhura, laghu, snigdha, sheeta drava ahara Saktu mixed with sheeta jala and sugar
Shali with jangala mamsa Mamsa (not very thick)
Mahisha ksheera mixed with sita Vihara Diva swapna
Mild exercize
Bath in cold water Apply candana in body and forehead take rest in gardens with tall trees that does not allow the sunlight

39. CONTRA-INDICATIONS Vatavardhaka ahara vihara
lavana,amla,katu rasa Vyayama
Madyam-if necessary taken in mild quantity
Upavasa exposure to sunlight. DIETARY PREPARATIONS Rasala Raaga Shadava

40. Panaka Panchasaara Shashangakirana Panchakarma Snehana with medicated vatahara ghrita Swedana in mild form All other panchakarma should be avoided.

41. NISHACHARYA निशाकरकराकीर्णे सौधपृष्ठे निशासु च ।। आसना स्वस्थचित्तस्य चन्दनार्द्रस्य मालिनः । निवृत्तकामतन्त्रस्यसुसूक्ष्मतनुवाससः (AH.Su.3) At nights, one should sleep in on terrace having good moonlight. Exhaustion of heat of day is to be relievedby chandana lepa, wearing garlands, avoidance of sexual activities, wearing of very light and thin dress, fanning with leaves of tala, sprinkling cool water etc.

42. मयूखैर्जगतः स्नेहं ग्रीष्मे पेपीयते रविः स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धमन्नपानं तदा हितम् ॥ शीतं सशर्करं मन्थं जाङ्गलान्मृगपक्षिणः घृतं पयः सशाल्यन्नं भजन् ग्रीष्मे न सीदति ॥ मद्यमल्पं न वा पेयमथवा सुबहूदकम् । लवणाम्लकटूष्णानि व्यायामं च विवर्जयेत् ॥ दिवा शीतगृहे निद्रां निशि चन्द्रांशुशीतले । भजेच्चन्दनदिग्धाङ्गः प्रवाते हर्म्यमस्तके ॥ व्यजनै पाणिसंस्पर्शैश्चन्दनोदकशीतलैः । सेव्यमानो भजेदास्यां मुक्तामणिविभूषितः ॥ काननानि च शीतानि जलानि कुसुमानि च । ग्रीष्मकाले निषेवेत मैथुनाद्विरतो नरः ॥ (Ca.Su.6)

43. Sneha gets evaporated by ravi Pathya- swadhu, seeta, drava, snigdha anna pana, sarkara mantha,Jangala mruga, pakshi, grutha, payasa, Sali annam Pana- madhya alpam(or with plenty of water/ avoid completely) Vihara- divaswapnam in seetha Graham, nishi- smear the body with chandana, Apathya- lavana, amla, katu rasa, vyayama.

44. VARSHA RITU आदानग्लानवपुषामग्निसन्नोऽपि सीदति वर्षासु दोषदुष्यन्ति तेऽम्बुलम्बाम्बुदेऽम्बरे सतुषारेण मरुता सहसा शीतलेन च भूबाष्पेणाम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा ।। वह्निनैव च मन्देन , तेष्वित्यन्योऽन्यदूषिषु भजेत्साधारणं सर्वमूष्णस्तेजनं च यत् । (AH.su.3 )

45. In rainy season, the Agni (digestive activity) is weak. It is already debilitated by Adana Kala; it undergoes further decrease and gets vitiated by the Doshas, The Doshas get aggravated by the effect of thick clouds full of water, cold wind having snow, dirty water because of rain, warmth of the earth and sourness. The poor strength of digestive activity the Doshas start vitiating one another and cause many diseases. Hence all general measures to mitigate imbalanced Doshas and to improve digestive activity should be adopted.

46. Ahara Drink medicated water,rice along with honey old barley,wheat,rice, meat soup, yusha Drink little quantity of mardwika arishta with honey mastu with souvarchala and panchakola Vihara Regular exercise or yogasanas.
Do oil massage and exercise
Take bath atleast after half an hour after taking the massage Should not walk barefooted

47. CONTRAINDICATIONS अपादचारी सुरभिः सततं धूपिताम्बरः ।। हर्म्यपृष्ठे वसेद्वाष्पशीतशीकरवर्जिते । नदीजलोदमन्थाहः स्वप्नायासातपांस्त्यजेत् (AH.su.3) Walking without footwear is not recommended in this season. Body shall be scented with per fumes and the clothes worn shall be fumigated. Stay shall be in the upper floor of a mansion free from moisture, cold and mist. River water, mantha (powder of parched paddy churned with water). Sleeping during daytime, exertion and sun-bath are to be avoided.

48. River water
Udhaka pradhana mantha
Day sleep
Exposure to mist Excessive vyayama and vyavaya PANCHAKARMA Niruha or asthapana vasthi should be given.

49. आदानदुर्बले देहे पक्ता भवति दुर्बलः ।
स वर्षास्वनिलादीनां दूषणैर्बाध्यते पुनः ॥ ३३ ॥ भूवाष्पान्मेषनिस्यन्दात् पाकादम्लाजलस्य च । वर्षास्वनिबले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः ॥ ३४ ॥ तस्मात् साधारणः सर्वो विधिवषासु शस्यते । उदमन्थं दिवास्वप्प्नमवश्यायं नदीजलम् ॥ ३५ ॥ व्यायाममातपं चैव व्यवायं चात्र वर्जयेत् । पानभोजनसंस्कारान् प्रायः क्षौद्रान्वितान् भजेत् ॥ ३६ ॥ व्यक्ताम्ललवणस्त्रेहंवातवर्षाकुलेऽहनि । विशेषशीतेभोक्तव्यं वर्षास्वनिलशान्तये ॥ ३७॥ अग्निसंरक्षणवता यवगोधूमशालयः । पुराणा जाङ्गलैमासैर्भोज्या यूषैश्च संस्कृतैः ॥ ३८ ॥ पिबेत् क्षौद्रान्वितं चाल्पं माध्वीकारिष्टमम्बु वा । माहेन्द्र तमशीतं वा कौपं सारसमेव वा ॥ ३९ ॥ प्रघषोद्वर्तनस्नानगन्धमाल्यपरोभवेत् । लघुशुद्धाम्बरः स्थानं भजेदक्लेदि वार्षिकम् (Ca.su.6)

50. Ahara- amla, lavana, sneha, yava, godhuma, purana Sali, jangala mamsa, yusha Pana- madhvika, arishta, mahendra, tapta seetham, koupa, sarasa, with honey Vihara- pragarsha, udvartana,snana, gandhamalyam, asthapana, wear clean& light apparel, reside in house which is akledi Apathya- divaswapna, nadi jala, vyayama, atapa, vyavaya

51. SHARATH RITU वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः । तप्तानां सञ्चितं वृष्टौ पित्तं शरदि कुप्यति ।। (AH.Su.3) In varsha ritu, the body is accustomed to cold atmosphere and hence, pitta is accumulated but fails to aggravated due to frigid atmosphere. When the sunrays escalate heat in ensuing sarat ritu, the body become suddenly hot, the accumulated pitta aggravates to cause diseases.

52. तज्जयाय घृतं तिक्तं विरेको रक्तमोक्षणम् । तिक्तं स्वादु कषायं च क्षुधितोऽन्नं भजेल्लघु ।। शालिमुद्गसिताधात्री पटोलमधुजाङ्गलम् । तप्तं तप्तांशुकिरणैः शीतं शीतांशुरश्मिभिः । समन्तादप्यहोरात्रमगस्त्योदयनिर्विषम् । शुचि हंसोदकं नाम निर्मलं मलजिज्जलम् ।। नाभिष्यन्दि न वा रूक्षं पानादिष्वमृतोपमम् (Ah.su.3)

53. Ahara Tikta, madhura, kashaya rasa Laghu ahara Shali, mudga, sita, dhatri, patola, madhu Jangala mamsa Hamsodhakam

54. Vihara Spend evening time on terraces of houses which are white Lepa with chandana, usheera, karpura
Wearing pearl garlands and shining dress
Enjoying the moonlight CONTRA-INDICATIONS Exposure to mist
Use of kshara, dadhi, taila, vasa strong liquors
Exposure to sunlight,
Divaswapna

55. तुषारक्षारसौहित्यदधितैलवसातपान् । तीक्ष्णमद्यदिवास्वप्नपुरोवातान् परित्यजेत् । PANCHAKARMA Tikta ghrita pana Virechana therapy Raktamoksha

56. वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः तप्तानामाचितं पित्तं प्रायः शरदि कुप्यति ॥ तत्रान्नपानं मधुरं लघु शीतं सतिक्तकम् । पित्तप्रशमनं सेव्यं मात्रया सुप्रकाङ्क्षितैः ॥ लावान् कपिञ्जलानेणानुरभ्राञ्छरभान् शशान् । शालीन् सयवगोधूमान् सेव्यानाहुर्घनात्यये ॥ तिक्तस्य सर्पिषः पानं विरेको रक्तमोक्षणम् । धाराधरात्यये कार्यमातपस्य च वर्जनम् ॥ वसां तैलमवश्यायमौदकानूपमामिषम् । क्षारं दधि दिवास्वप्नं प्राग्वातं चात्र वर्जयेत् दिवा सूर्यांशुसंतप्तं निशि चन्द्रांशुशीतलम् । कालेन पक्कं निर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम्॥ हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं शुचि। स्नानपानावगाहेषु हितमम्बु यथाऽमृतम् ॥ शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च । शरत्काले प्रशस्यन्ते प्रदोषे चेन्दुरश्मयः (Ca.su.6)

57. Pitta kopana Ahara- madhura, laghu, seeta, sa tikta anna pana, pitta prasamana accor. To matra when there is proper appetite, lava, kapinjala, ena, sasa, Sali, yava, godhuma Pathya- Tikta sarpi pana, vireka, raktha mokshana Apathya- atapa, vasa, taila, audaka, anupa, amisha, kshara, dadhi, divaswapna, pragvata

58. Hamsohakam दिवा सूर्यांशुसंतप्तं निशि चन्द्रांशुशीतलम् । कालेन पक्कं निर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम् ॥ हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं शुचि। (Ca.su.6) The water is exposed to heat of sun during day time and cooling rays of moon during night, also purified by time and is detoxicated by agastya star, this is known as hamsodaka.

59. RITU SANDHI ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति स्मृतः तत्र पूर्वो विधिस्त्याज्यः सेवनीयोऽपरः क्रमात्॥ असात्मजा हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्॥ (अ.हृ.सू. 3/58-59)
The seven days at the end and commencement of a season is known as Rutu Sandhi (inter seasonal period). During this period, the regimes of the preceding season should be discontinued gradually and that of the succeeding season should be gradually adopted; sudden discontinuance or sudden adoption gives rise to diseases caused by Asatmya

60. YAMADAMSHTRA कार्तिकस्य दिनान्यष्टवष्टावाग्रयणस्य च यमदंष्ट्रा समाख्याता स्वल्पभुक्तो हि जीवति (शा. सं. 2 / 29 )
The eight days of Kartika Masa (third week of November) and first eight days of Agrahayana (fourth week of November) are known as Yamadamstra Kala. During this period one can be healthy if he takes only small quantities of food.

61. RITU HARITAKI सिंधूत्थशर्कराशुण्ठीकणामधुगुडैः क्रमात् वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणाषिणा ।(भा.प्र.नि. हरितक्यादिवर्ग 34 ) Administration of hareetaki with different dravyas during each ritu

62. RITUVIPARYAYA चयकोपशमान्दोषा विहाराहारसेवनैः समानैयात्यिकालेऽपि विपरीत विपर्यय (भा.प्र. दिनचर्या प्रकरण 326)
Doshas undergo Caya, Prakopa and Prashamana by indulgence in foods, activities etc, which are similar to them even apart from the seasons, and indulgence in foods, activities of dissimilar qualities produce opposite effect even during right time.

63. THANK YOU