SDFHH kutaa 1 by elias(LHDYDH) marsa 16ffaa.pptx

seera deemsa hariiroo hawaasaa

1. LEENJII HD MARSAA 16FFAATIIF Leenjisaan : Eliyaas Kaasaa (LLB,LLM) Bara 2015

2. Seerota Leenjichaa 4

3. Maloota Leenjii Mata duree leenjichaa irratti gaaffilee waliigal a a. Ibsi daree ni kennama Gaaffii n marii (issues) ka ’ e e hirmaanaan taasifama . Gaaffii marii ka’e irratti guudunfaan akka remark t ti ni kaa’ama . Marii n garee taasifamee bu’aan marii ni dhiyaata Bu’aa marii dhiyaate irratti guudunfaan ni tasifama

4. Qormaata xumuraa Hojii Garee / Dhiyeessii H irmaannaa Hoo’aa Atteendaansi + Naamusa Dhaddacha Fakkii (moot court) Maloota Leenjichaa

5. SEENSA WALIIGALAA HMF kwt 37(1)- Namni kamiyyuu dhimmoota murtiin murtaa’uu danda’an Mana Murtii Idilee (Con. Art 78 & 79) ykn qaama biroo aangoon abbaa seerummaa seeraan kennameefitti dhiyeeffachuun mirga haqa argachuu qaba .

6. Mana Murtii Idilee irratti immoo Aangoo mana murtii isa kamtu qaba kan jedhu dursa murteess u u gaafata . Kunis i yyannoo dhiyeessuu hanga murtii ra a wwachisut t i kan haa m matu u dha .(KTAS- Maanuwaalii -2013)

7. Kutaan kun.. Part 1

8. Part 2

9. Kaayyoo Leenjichaa Xumura Leenjii Moojulii Kanaan booda Leenjifamtoonni : Ulaagaa iyyannoo fi rakkoolee jiran sirrittti adda baasuun ni tarreessu furmaata ni kaa'u . Aangoo manneen murtii ilaalchise e rakkoolee jiran adda baas u u fi furmaata kaa’ u u. Sirna kenninsa waraqaa waamichaa adda baasuu fi rakkoolee naannoo sana jiran adda ni baafatu – furmaatas ni kaa’u Barbaachisummaa fi adeemsa makamiinsa falmitootaa adda baasuun ni tarreessu hoj-maata rakkootiif furmaata ni kaa'u

10. 2/6/2023 Elias Kasa . 12

11. SDFHH Karaadha malee ofii isaatti galmaa miti . Mirgoonni fi dirqamoonni seera muummee keessatti tumaman raawwatamummaa yoo hinqabne hiikkoo hinqaban . SDF barbaachisummaan isaa hanguma Seera Muummee . SDF seera muummee malee naafa , Seerri muummee immoo SDF malee jaamaadha . A procedural architecture or design or a roadmap of civil justice jedhama 2/6/2023 Elias K. 13

12. Seerri muummee kan garee falmitootaa yoo ta'u SDF immoo kan Mana Murtiiti . Qabxiin ijoon mirgaa fi dirqama gareewwanii seera muummeen tumame Manni Murtii kan ilaallatuu miti .

13. The basic mandate of courts/ jugdes is to guarantee the means not the end. MM YKN A/S SDFHH keessatti gaheen keenya adeemsicha qajeelchuu fi hoogganuu malee bu'aa dhumaa murteessuu miti . SDFHH cabuun / dabuun rakkoo MM ykn A/ Seeraati ; 2/6/2023 Elias K. 15

14. Seerri muummee cabuun / dabuun immoo rakkoo garee falmiitootaatii - mirga ykn dirqama seera muummeen tumame agarsiifachuu danda'uu fi dadhabuun . Haqni kenname / mirkanaa'e kan jedhamu dhimmichi murtii argachuu qofa otuu hintaane adeemsi keessa darbe hanqina kan hinqabne yoo ta'edha .

15. Kaayyoon SDFHH Haqummaa mirkaneessuuf (justice) falmitootaaf carraa walqixaa kennuu , walqixa keessumeessuun Yeroo Gabaaba Malu Keessatti siyaa’inaan – kenninsa beellamaa jiraachu-192-199 Ijoo dubbii falmii isaanii addaan baasuu -SDFHH kwt 247-framing proper issues- Exce . Kwt 251-amend,strickout,add etc

16. Haala Madalawaa Ta’een ( fairly)- Mirga dhagahaamu haala mirkanneessuun-kwt 197( beellama ), 337_hearing appellant, 241-dhagahaa duraa , 259(state his case), 325( Heeyamsiisa ol’iyyannoo ) etc baasii xiqqaan (cost effectivness )- firii dubbii sirnaan kaa’u-kuniis dedeebiin akka hin barreessine taasisuuf

17. Kaayyoowwan kunniin yoo walfaallessan isa kamitu caalmaa qabaachuu qaba jettu ?

18. In case of apparent contradiction between and among the overriding objectives the need to achieve “justice” will override. Fkn,himataan bellama yoo gaafate kaayyoo dhimmicha si’oominaan ilaaluu ni faallessa (against dealing with a case expeditiously). Garuu beellamichi murtii ykn ajaja haqa qabeessa kennuuf yoo ta’e kaayyoo kanatu caala (the aim to give justice override).

19. Qajeeltoowwan hiikoo tumaalee SDFHH Kaayyoon SDFHH dhimmoonni HH baasii xiqqaan , siyaa’inaan , haqa qabeessummaa fi bu’a qabeessa ta’een akka hojiirra oolan gochuudha .(no clear provision under our code to these effect) Interpretation of the rules of CPC must be purposive rather than a close analysis of individual words- fknf kwt 78- caption and content Qajeeltoowwan seerota mirga namoomaa hordofuun hiikoo itti laachuu .

20. Qajeeltoo HM hordofuun hojiitti hiikuu . Fkf kwt.37,25,kwt.35,( family protection and privacy rights) etc. Iddoo iddootti , Waraabbii Afaan Ingiliffaa kan Afaan Amaaraa caalaa hiikoo sirrii kan kennu yoo ta’e raawwatiinsa ni qabaata .(DHIMMWF, jil . 1ffaa-G. 15835) SDFHH Afaan Ingiliffaatiin wixineefamee Afaan Amaaraatti hiikk ame . warabbii Afaan Ingiliizii immoo baay’een isaanii SDFHH biyya Hindii tiin walfakkaata .

21. Dhaddachii murtii isaa keessatti . Garaagarummaa hiikkaa gaafa uumamu waraabbii afaan Amaaraa fudhachuun furmaata kennuun filannoo tokko garuu,dhimma ammaa harkaa qabnu ilaalchisee bu’uura kanaan deemuun dogongora hiikkoo ifaan mul’atu akka itti fufu godhuu ta’a . Garaagarummaa hiikkoo kana kaayyoo seericha mirga dhagayamuu himataa caalmatti kan mirkaneessuu ta’uu isaatii fi waliigala kaayyoo bulchiinsa haqaa galmaan waan ga’uuf warabbii afaan Ingillizii hordofuu filanneera ” jechuun murteesseera .

22. SDFHH keenya hogguu ilaallu , Bifa “ decree”tiin labsame …. mariin seera baaftuu irratti hin taasifne . An Imperial Decree- No clear legislative history Indian origin….. Baay’een isaa SDFHH biyya Hindii irraa fudhatame . Historical….. Kanaafu hiikaan haala danda’aameen hiikkoo qabatama jiru irratti kan hundaa’e osoo ta’e bu’aa qabeessa .( Sedler )

23. Critical interpretation of Civil procedure

24. Sources of civil procedure law in Ethiopia

25. Gaaffiilee SDFHH deebisu -WH Questions

26. Boqonnaa 1

27. Brainstorming Iyyannoo jechuun maali? m a al fa’a hammata ? Fa aay idaan isaa maali ? Iyyannoon yoom fo o yya’a ? ulaagaaleen iyyannoo fo o yyessuuf fayy a damnu maal fa’aadha ?

28. Maalummaa Iyyannoo Black’s law dictionary pleading is a formal document of parties to z legal proceedings. See also Civ.pr.art.80(1 ) Blacks law used by cassation (v-13 file 69603, v-15 file 92020, v-13- file 47004 etc) Mana murtiit t i irra jireessi hima n naa fi deebii akka ta’e beekama . Garuu bal’ a adha .

29. SDFHH keenya hiikaa osoo hin kennin gosoota iyyannoo tarreesse e jira .( Kwt 80(1)) Kunis Mana murtiitti falmiif karaa saaqu ykn deebii barbaadu kamiin iyyuu akka ta’e kaa’ameera .

30. Falmii gara ijoo dubbii adda bahetti dhiphisuun baasiif dhamaatii hin malle salphisuudhaaf . Abbaan seeraa falmii tokko keessatti daandii irra deemu akka beeku qofa osoo hin taane , eessa akka gahu ykn maal murteessuuf akka deemu (a means to an end) kallattii kan akeekuudha . 2/6/2023 Elias Kasa 37

31. 3. Seerummaa adda baasuuf - SDFHH kwt 182(2)- waan gaafatame ol hin murtaa’uu . Seerummaan adda baafame gaafatamu qaba-kwt 224 jildii 15ffaa lakk.gal.86510- H imannaa keessatti gaaffii seerummaa haala ifa ta’een hin gaafatamne irratti falmii keessatti yoo kaasees fi qarshichi gaaffii gaafatamee ol yoo ta'e murtaa’uu hin qabu .( barreeffama keessatti kan dhiyyaatee qofa fudhatama ) fknf waliigaltee yoo ta’e adabbii waliin yoo gaafate malee adabbiin hin murtaa’u

32. 4.. kaffaltii A / seerummaaf . jildii 15ffaa l.g . 97713 fi SDFHH kwt.215- Iyyannaan kamuu yeroo dhiyaatu kafaltiin abbaa seerummaa kafalamuu qaba . Himata himatamummaa dabalatee . - Osoo kaffaltiin AS hin kafalamiin kan dhiyaate yoo ta’e Abbaan Seeraa bu’uura SDFHH kwt 207 tiin procedural irregularity jechuun kafalchisu qaba . Sadarkaa ol’iyyannootiin ykn murtii irrattii yoo ta’e immoo gargalchii murtii osoo hin kennamiin kafalu akka qabu murtaa’u qaba .( jildii 1ffaa L.G-17352) 2/6/2023 Elias Kasa 39

33. 5. Qabxii falmii falmitoota beeksisuudhaaf - deebii sirnaan akka qopheessan 6. Falmii qajeelchuuf fi mirga dhagahamu mirkneessuuf - issue of law and fact adda baasuuf , namoonni afaaniin ibsuu hin dandeenye barreeffammaan ibsuuf carraa kenna .

34. Biyyoota common law keessatti xiyyeeffannoon iyyannoof kennamu ol’aanaadha . Garuu koontinentaalii keessatti garuu irra jireessa xiyyeeffannoon falmii afaanii dhaddacha irratti geggeeffamuuf kennama . SDFHH keenya keessatti hoo?Lamaanuuf kennama .

35. Kwt 222-240- falmii barreeffamadha.dhagahaa duraatti ce’uun duraa guutamu qaba . Kwt 234(1)(F)-counter claim dhiyyeessuuf fayyada . Barreeffammaan amantee garuu waakkachu hin dandeessu .( Waan addaa yoo kaastee manni murtii yoo itti amanee haqaaf jecha SDFHH kwt 91 tiin akka fooyya’u ajajudha - see jildii 8ffaa L.G-36780) 242-kan wakkatte amanuu ( dhagahaa duraa )

36. Ulaagaa iyyannoo ( Qajeeltoowwan Bu’uuraa ) kwt 80, 222 -233

37. Iyyannoon kamiiyyuu qalaman ykn Taayippiin ykn Kompiitaraan kan barreeffame ta’uu qaba ;(Art 80(2) QBDHDH Lakk . 1/2010-kwt 18- kompuutaraan barraa’ee dhiyaachuu qaba . ( fuula sadii caaluu hin qabu exceptional achii oll )

38. Firiiwwan dubbii himannaa ykn deebiif ka’umsa ta’an bifa ifaa fi gabaabaa . (QBDH 1/2010-kwt 18)- waliigaltee , tort or jeequmsa - jeequmsa keessatti 1140 fi 1149 waliin wantoota jiran ibsuu qaba . Eenyurraa maaltu akka gaafatame sirnaan ibsuu . Gosaan , daangaan , lakkoofsaan adda baasuun caqasamuu qaba .

39. Qabeenyi falmiif bu’uura ta’e tokkos kallattii afraniin haala addaan baasuu nama dandeessisuun ibsamuu qaba kwt . 225. Iyyannoon qabeenya adda bahe kan ilaallatu yoo ta’e hanga danda’ameen ibsoonni qabeenyicha addaan baasuuf gargaaran caqafamuu qaban ; qabeenyichi kan hin sochoone yoo ta’e immoo qabeenyicha addaan baasuuf ibsi gahaa ta’e fakkeenyaaf daangaadhaan ykn laakkofsa galmee mootummaan kennameen addaan baasuun ibsamuu qaba

40. Adeemsa falmii keessatti falmii barruu keessatti hammachiisuu hafuun garee faallaa irratti firii dubbii haaraa akka hin taaneef jalqabu r aayyuu seerummaa gaafatan duguuganii gaafachuu barbaachisa . Kwt 182(2) fi 224-see also jildii 15ffaa jildii 86510

41. Iyyannoon dhiyaatu kamiyyuu , xiinxala seeraa (legal argument) fi ragaa xiinxalaan goolabame of keessatti qabachuu hin qabu . Art 80(2) but kophaatti ni dnad’aa’ama (Art 80(3)- jildii 1ffaa L.G 17068 -firii dubbii dhimmichaa caqasuu malee tumaalee seera caqasuuf dirqama hin qabanii jedheera .

42. Ka’umsa himaniicha , eessatti fi yoom akka raawwatame ibsuun dirqama . (SDFHH kwt 213,222(1)(f)- Jildii 16ffaa L.G-91329 ilaalaa Dhumarratti , mirkaneessuuf mallatteessuu sdfhh kwt.92+93- osoo hin mirkannaa’in dhiyaate Mani murtii galmee cufu qaba .( Jildii 21ffaa L.G-123123-garuu akka withdrawal of suit fudhate – Kwt 278(2)(a)????

43. Walumaagalatti , bu’uura SDFHH kwt.80(2 )+ 81+83-90+222-228,234-237, SDFHH kwt.82+216 tiin foormaalitii SDFHH gabatee 1ffaa keessatti eerame guuttatee dhiyaachuu qaba .

44. Fkf qabiyyee Iyyannoo (kwt.222, 223, fi 234 ) 2/6/2023 Elias K 51

45. Ulaagaa Teeknikaa Ulaagaan seeraa fi Ulaagaan Teeknikaa Otoo manni murtii garee faallaatti garagalcha hin ergin wantoota mana murtiitiin qulqullaa’uu qabaniidha . SDFHH Kwt 238 , labsii lakk 216/2011 keww 42 mata duree waa’ee Ofisara seeraa jedhu jalatti ofisarri seeraa aangoo fi hojii bu’uura SDFHH keessatti hojiilee rejistraaraaf kennaman raawwatu 2/6/2023 Elias K 52

46. Ulaagaa Seeraa Labsii duraanii lakk.141/2000 kwt.25(1,b) jalatti ulaagaa seeraa kan qoratu ofiisaroota seeraa akka ta’edha . Haa ta’uu malee lab. 216/2011 Kwt.42 ulaagaa teeknikaa jedha . Labsiin kuni aangoo ulaagaa seeraa qorachuu ofisera irraa kaase fakkaata . SDFHH uulaagaa seeraa AS akka qoratu kaa’a .(231) 2/6/2023 Elias K 53

47. Yoom qoratamu qaba ? Himanni osoo himatamaaf hin ergamiin manni murtii uulaagaa kanneen qorachu qaba , fknf SDFHH kwt 231(a)(b)- aangoo fi sababa himannoo ( Jildii 15ffaa L.G-83915-dursa qoratamu qaba osoo himatamaa hin yaamiin ) Qabatama amma jiruun gaafa dhagahaa dura dhaddachatti waan dhiyaatuuf yeroo kana qoratama .( baasiif ni saaxilaa )- Sirraa’u kan qabudha .

48. Ulaagaawwan Kunniin : SDFHH kwt 231(1)(a)(b) Aangoo M/ Murtii Sababa himannoo (cause of action) Abbaa dantaa (Real party in interest)- fknf title deed hin qabu jechuun kwt 33(2) cufun sirrii miti . SHH kwt 1195 fi 1196-only presumption

49. Sababa Himannoo Himataan himanaa dhiyyeessuuf faayidaa fi mirga qabaachu Fknf anii hiyyeessa waaniin ta’eef mr x dureessa waan ta’eef qarshii 1000 naa kafalu jechuu-mr x qarshii kana kafaluuf seerii isa dirqisiisuu hin jiru . Qabatama . Sagantaa anii qopheesse irratti waamee waan haafef baasii koo naa haa kafaluu .

50. Firii dubbii himaniicha guutuu hin ibsiine taanaan sababa himannoo hin qabu jechuu dandeenya . Fknf waliigaltee raawwachu isaa ibsuu qaba . ( himatamaaniis fudhachu ), koonkolaataan midhaan narratti dhaqabe jira yoo ta’e konkoolaataan kan himatamaa ta’u ibsuu qaba .

51. Himatamaan firiin dubbii inni ibsuu himanaa isaa akka kufisuu danda’u achuma keessa yoo hubatame sababa himannoo hin qabu . Fknf himatamaan jeequmsa narratti uumee lafa kiyya fudhate jechuun himate . Garuu immoo laftii kun harka himatamaas turee kan jedhu yoo ta’e ,bu’uura SHH kwt 1149 tiin jeequmsa jira jechuuf to’annaa isa alafti jiraachu qaba .

52. Dhimmi dhiyaate mana murtiidhaan murtaa’u danda’u isaa (is it justifiable matter)- Manni murtiichaa furmaata seera waan raawwatamu danda’u kennu danda’aa? kan jedhu sirnaan xiinxalu . Abbootii dhimmaa sanneen irratti dirqama fi mirga uumuu danda’aa? kan jedhu sirnaan ilaalu

53. Remark Gaaffii , Sababa himannoo qaba moo?hin qabu?jechuuf sababni himataan caqafame osoo mirkannaa’e gaaffii seerummaa gaafate sana argachuuf seerii haayyamu jiraa ? Kan jedhu eeyyeen yoo ta’ee deebiin keenya sababa himannoo ni qaba .( Sedler )- Jildii 2ffaa L.G-16273 Bu’uura kanaan 231(a)(b) tiin kufa ta’u resjudicata hin ta”u (see art-232 (1)(b))- kafaltiin AS ni deebi’aafii )

54. Ka’umsa dubbii himannoof sababa ta’e qabaachu . ( jild . 7ffaa L.G-18380 - waliigalteen bittaa fi gurgurtaan naa mirkanaa’u jedhani gafachuun Sababa himano hin qabu ) Jildii 6ffaa lakk.galmee 27739- no cause of action. lafa duwwaa irratti waliigaltee taasifamu . Dhimmoota moojulii dhimma 1ffaa,2ffaa fi 3ffaa dubbisaa .

55. Murtiilee Dhaddacha Ijibbaata kanneen dubbisaa

56. Uulaagaa Deebii (234-238) ulaagaleen himata qopheessuuf akkumma isaanitti raawwii qabu.kanneen biroo : A. Firii dubbii tokkoo tokkoo isaa deebii kennu ( haaluu ykn amanu -unless Kwt 235- evasive denial- duchumaan deebisuun akka amaneetti fudhatame . Jildii 10ffaa L.G-42346 ,

57. There are two exceptions to this rule 1ffaa- Falmiin dhimma beenyaa ilaalatuu yoo ta’e - kwt 83 2ffaa-Himatamaan dhiyaate yoo deebii hin kenninee - bakka hin jirreetti yoo ta’e raawwatiinsa hin qabu .( jildii 9ffaa L.G-48632)

58. B. firii dubbiin alatti MSD yoo jiraate kaasuu qaba-244(2) jalatti jiran fi kanneen biroos 39(2) fi 220-misjoinder of cause of action and parties- Haa ta’u malee Manni murtii kan kaasuu qabuus jira .( pendency,material jurisdiction,resjudicata ) C. Himata himatamummaa (counter-claim) ykn iyyata wal-dandeessisuu (set-off)-238(2)

59. Aangoon deebii fudhachu kan eenyuuti ?

60. Labsii 216/2011 kwt 42-deebii fi ol’iyyanni dhiyaatu ulaagaa teeknikaa guutee dhiyaachuu isaa mirkanneesse fudhataa . Dambii Ofiisaraa 4/2011-kwt 7 haaluma kanaan ibsa .( uulagaa teeknikaa ) SDFHH kwt 238- Mana murtiif kenne - ni qorata Counter calim qabaachu dhabuu isaas

61. Manni murtii counter claim yoo jiraate bifuma himanaatiin ulaagaalee teeknikaa fi seeraa qorachu qaba . kafaltii abbaa seerummaa kafalamu qaba-kwt 215(2)- yoo hin kafalamnee cufamu qaba .( Jildii 15ffaa L.G-86454-ilaalaa) Himataan deebii kennuu qaba . Manni murtiis boodee murtii irratti kennuu qaba . Yoo bira darbe bu’uura SDFHH kwt 5(3) tii akka dhoorkameetti kan fudhatamu miti .

62. Qabatamnii Ofiisaratuu fudhataa . yoo himatamaan haafe ykn deebii hin dhiyyeessine qofa dhaddachaaf dhiyyeessa .( Uulaagaa teeknikaa qofa ilaalaa ) Uulaagaa seeraa garuu counter claim ykn set-off kan qoratu abbaa seeraatii .

63. Iyyannoo Fooyyessuu 2/6/2023 Elias Kasa 70

64. Iyyannoon daangessituu mirga himachuu ykn mormii dhiyeeffachuutti. Fknf mirga himannoo lammaffaa dhiyeeffachuu carraa dhabuu (SDFHH kwt 5 ) 2/6/2023 Elias K 71

65. Mirga gaaffilee harca’anii hafan boodarra dhiyeeffachuu dhabuu (SDFHH kwt 216) Adeemsi kun mirgoota falmitootni seerota bu’uuraatiin qaban miidha .

66. Kanaafuu qajeeltoon himannaa fooyyeffachuu barbaachisaa dha jedha .( Sedler ) Sdfhh faayidaa isaa ibsuu irraa kan hafe jecha iyyannoo fooyyessuu jedhuuf hiikkoo hin laanne . . 2/6/2023 Elias Kasa . 73

67. Sababa iyyannoon itti fooyya’u jecha waliigalaa ibsee jira . Black’s Law yeroo hiikaa kennu Fooyyessuu jechi jedhu waan duraan ture irratti waan ta’e dabaluu , ykn keessaa haquu ykn sirreessuu akka ta’e

68. Dhimmicha caalmaatti ifa kan godhu ykn murtii haqa qabeessa kennuuf ykn dhimma qabatamee jiru murteessisuu kan dandeessisu yoo ta’e , iyyannoo fooyyessuun ni danda’ama . (Art 91-(English vs amharic version) Kaka’umsa mana murtiin ykn iyyannoo falmitoonni dhiyeessanii manni murtii yeroo heyyamu fooyya’uu danda’a (SDFHH kwt 91 fi 251(1). 2/6/2023 Eliyaas kaasaa . 75

69. Kew. 91 jalatti murtiin dura yeroo kamiiyyuu iyyannoon fooyya’uu akka danda’u tumameera waan gaafatameef qofa osoo hin ta’in sababni gahaan bu’uura seeraa qabu yooo dhiyaatee qofaa fi manni murtii yoo eeyyamee dha Kun kaayyoo haqummaa waliin kan deemuudha (to serve justice)- xiyyeeffanno-namoonni akka malee akka hin fayyadamne ofeggannoo gochuun murteessadha . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa . 76

70. Jechoota fi wantoota saalfachiisoo , jibbisiisoo,rogummaa hin qabnee fi murtii kennuuf gufuu ta’uu danda’an iyyannoo keessaa baasuuf kew . 91(4) 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 77

71. MM himataan akkaataa itti himachuu qabu , akkaataa itti dabaluu qabuu fi hir’isuu qabu , akkasumas himatamaan maal irratti mormii fooyyeffachuu akka qabu yeroo ajaju , bilisummaa mana murtii fi abbaa seerummaaf of eeggannoo gochuu qaba .( Sedler ) 2/6/2023 Eliyaas kaasaa 78

72. M anni murtii himanni ykn deebiin dhiyaate ifaa miti ykn hanqina qaba , murtii kennuuf hin dandeessisu jechuun akka fooyya’u ajajuu , F almitoonni erga falmii eegalanii ragaa haaraa argachuun , ykn kallattii dhimmichi itti deemu hubachuun 2/6/2023 Eliyaas kaasaa 80

73. 3. Gaaffii ykn mormiin kaasuu qaban waan jalaa hafeef himannoo ykn deebii fooyyeffadheen jira jechuun dhiyeessuu , 4. Himannoo ykn deebiin akka fooyya’uuf iyyanni dhiyaate sababa gahaa hin qabu jechuun iyyannoon akka hin fooyyofne dhorkuun kan jiru ta’uu isaatu hubatama . 2/6/2023 Eliyaas kaasaaa 81

74. Issue 1. Iyyannoon yommuu fooyya’u , sababoonni iyyannoo fooyyessan yoom ilaalamuu qabu ? erga iyyannoon fooyya’ee dhiyaateeti moo iyyannoon akka fooyya’uuf sababni amansiisaan jalqaba dhiyaate heey y amni erga kenname booda ?

75. 2. I yyannoo fooyyessuudhaan gaaffii seerummaa haaraa itti dabaluun ykn guutummaatti gaaffii seerummaa jijjiiruun ni danda’ama moo miti ?

76. 3. Sadarkaa ol-iyyannootti Manni murtii ol-iyyata dhagahu iyyannoon akka fooyya’u gochuu danda’a moo miti ?

77. Remark. 1. Iyyannoon akka fooyya’uuf sababni amansiisaan manni murtii galmee irratti caqasu ykn falmitoonni caqasanii dhiyeeffatanii heyyama ittiin gaafatan bu’uureffateeti dhiyaachu qaba . Waan haayyamamuu ifa godhani dhiyyeessuu fi bu’uuruma saniin ta’uu mirkaneesuu qabu . 2/6/2023 Eliyaas , kaasaa 85

78. MMWDHI jildii 21 lakk . 104621 -qabeenya dhirsaa fi niitii irratti mana hambisuun waan himateef dabaltee fooyyeessite dhiyeessite jirti . iyyannoon akka fooyya’u heyyamee erga jedheen booda yoo akkaataa ajaja isaa irraa maqee jiraate malee iyyannoo fooyya’e kuffisuun sirrii miti .

79. Qabxiilee himannoon ittiin fooyya’u immoo kan qorachuu qabu ajajni fooyya’iinsaa osoo hin kannamin fuula dura ta’uu qaba malee himannoon fooyya’ee erga dhiyaatee booda miti .

80. 2. Rakkoon biraan iyyannoo fooyyessuun wal-qabatee jiru , iyyannoo fooyyessuudhaan gaaffii seerummaa haaraa itti dabaluun ykn guutummaatti gaaffii seerummaa jijjiiruun ni danda’ama moo miti kan jedhuudha . Robert Allen Sedler haalota itti gaaffiin seerummaa haaraa itti dabalamuu danda’u akeekee jira .

81. Isaanis : - gaaffiin seerummaa duraan gaafatamee fi haaraa itti dabalame sababni himannoo isaanii tokko kan ta’ee fi akkaataa SDFHH kwt 217tti galmee tokkoon akka himatuuf kan heyyamuuf yoo ta’e , akka himannoo fooyyeffatu dhorkuun dhama qabeessa miti .

82. D hagaha duraatti ( first hearing ) akkaataa SDFHH kwt 241tti yeroo abbaan seeraa falmitoota qoratuu fi qabxii wal-dhabdee adda baasee qulqulleessutti , gareen mirgi isaa iyyannoo keessaa jalaa hafee jiru irratti fooyyeffatee akka itti dabalu gochuun ni danda’ama jedhee jira

83. Biyya Hindiitti sababa iyyannoo fooyyessuutiin dhimma guutummaatti haaraa fi adda ta’e , akkasumas dhimma duraan dhiyaate wajjin hidhata kan hin qabne yoo ta’ee fi keessoo dhimmichaa murteessuuf (the real question in dispute ) kan hin fayyadne yoo ta’e , hin heyyamamu

84. keessoo dhimmichaa murteessuuf ga r gaaru (the real question in dispute) gaaleen jedhu bifa waliigalaan seericha jalatti waan ibsamee jiruuf , hiikkoon ykn agarsiiftuun ittiin hiikamuu danda’u waan hin ibsamneef (paraphrasing) abbaan seeraa akka dhuunfaa dhuunfaa isaatti (by subjective connotation) hiikee hojiirra oolchaa jira .

85. Gaaffiileen keessoo dhimmichaa murteessuuf gargaaran (the real question in dispute) kanneen dhimmichaa wajjin hidhata qabaniidha jedhee jira .( Sedler )

86. Kaffaltiiwwan garagaraa seeraan ala hojiirra a gaggeeffamuun gaafataman ilaalchise e hunda yoo gaaffane fi bakka tokko tti dhiyeessuuf foyyeeffannaan yoo gaafatame mirgoota kanneen bakka tokko tti gaafachuun murtii haqaa kennuuf waan gargaaruuf hayyamamuu qaba .(DHIJ Jildii 6 lakk.g . 20416)- Art 91(5 )

87. Dhimma 8 ffaa Dhimma Dh/ Ij /M/M/W/F Jildii 20 ffaa , LG 125778. Dhimma hojjetaa fi hojjechisaa obbo Masaay W/ Gabri’eel faa N-4 fi dhaabbata SIWU INFIRAASTIRAAKCHER gidduutti geggeeffamaa ture yommuu ta’u , MMSJ M/ awaasaatti dhiyaatee ture . Himattoonni “ meeshaa eegduu gombisaa (tanker) bo’aa konkolaataa irratti itti yaadanii miidhaa geessisan jechuun seeran ala hojiirraa nu ari’e kan jedhuun ” jechuun himatan . Himatamaan :- “ deebii isaa akka fooyyeffatuuf MM heyyamsiifatee deebii fooyya’aa ragaa hojiirraa isaan geggeessuu ibsu wajjin fooyyessee ” dhiyeesseera ..

88. Itti … MM, deebii fooyya’aa kanaan sakatta’ee seeraan ala hojiirraa geggeesse jechuun murteesseera . Hanga dhaddacha Ijibbaataa Naannoottis murtiin kun cimeera . DH/I/F:- himatamaan kun yeroo deebii fooyyeffatetti , waraqaa ragaa hojiirraa ittiin geggeesse kan himannaa duraa keessatti dhiyaate irraa guyyaan isaa adda kan ta’e faana dhiyeessee jira . Akka SDFHH kwt 91(1 fi 3) irraa hubatamutti , himannaa ykn deebii dura dhiyaate caalmaatti ifoomsuuf ykn murtii haqaa sirrii ta’e kennuuf yoo garaagare , MM heyyamuu danda’a .

89. Itti … Haa ta’u malee , himatamaan kun xalayaa hojiirraa geggeessaa kan duraa irraa guutummaatti jijjiiree dhiyeessee jira . Kun immoo deebii duraa caalmaatti ifoomsuuf ykn murtii haqaa kennuuf kan gargaaru osoo hin taane , falmii haaraa akka dhiyeessuutti ilaalama waan ta’eef kaayyyoo seerichaa miti jechuun murtii jalaa cimseera .

90. Kanaafu bu’urumma murtii dhaddacha ijibbaataa kanaan Deebii waliin ragaa haaraa guutumatti duraan hin jirre jijji i ruun dhiyeessuuf foyyeeffannaan gaafatamu falmii haaraa waan hordofsiisuuf foyyeeffannaan h ey yamam u u hin qabu .

91. Ragaan kamiyyuu bellama duraa irratti dhiyaachuu akka qabu kwt . 137(1) fi (2) jalatti tumameera - ( Mandatory provision ) Ragaan haala addaatiin bu’uura kew . 256 tiin dhiyaachuu ni danda’a ( sababa humnaa oliin , ga’aan kan hindhiyaatiin hafe qofa )

92. Maddi falmichaa fi haal li mirkaneessa isaa garagara yoo ta’e e fi gaaffiin seerumma isaas garagara yoo ta’e gaaffii haaraa waan ta’eef fooyyeeffannaan hin danda’amu . Fkn qoodinsa qabeenya dhirsaa fi niitii adeemsifam a a jiru irratti akka dhirsaa fi niitiis (IU) yeroo turetti qabeenya horannee jir r a jechuun fo o yyeffannaa gaafachu u n hin danda’amu .( Jildii 19ffaa l.g 100475)

93. Iyyannoon tokko sababa himannoo (cause of action) hin qabu yoo ta’e , akkaataa SDFHH kwt 231(1a) fi 33(2) tti kuffisuun akka danda’mu ifaadha . Sababa himannoo akka qabu gochuun haaratti dhiyeessuun hin danda’amu . Garuu bifa waliigalaatiin sababni yoo ibsame ifa gochuun akka dhiyeessan fooyyeffannaa hayyamuun barbaachisaadha ????????????????? .

94. Isaanis :- SDFHH kwt 91 dhiphisamee hiikamuu qaba kan jedhanii fi bal’atee hiikamuu qaba kanneen jedhaniidha . Sedler gaaffii keessoo dhimmichaa deebisuuf’real dispute in z case’tiif hin fayyadu yoo jedhamu baate malee bal’ate hiikamuu qaba jedha .

95. Bal’isanii hiikuun dogoggora iyyannootiin mirgi bu’uuraa akka hin sarbam n e ni eega . Biyy o ota heddu keessatti akkasuma )- baasii fi mirga garee eeguun ta’u u qaba .

96. Seerri biyya Hindii fooyya’ee jiru , CPR Rule.17.4 (2) yeroo ibsu ; “ The court may allow an amendment whose effect will be to add or substitute a new claim, but only if the new claim arises out of the same facts or substantially the same facts as a claim in respect of which the party applying for permission has already claimed a remedy in the proceedings jechuun ibsa . Kana irraa kan hubatamu , gaaffiin mirgaa itti dabalamuu danda’u gaaffii mirgaa duraan gaafatame faana maddi firii dubbii isaa tokko yoo ta’e heyyamamuu akka qabuudha .

97. Gaaffilee Marii Akkaataa SDFHH kwt 217tti Gaaffilee mirgaa wal-fakkaataa ta’e himatamaa irraa kan qabu bu’uureffachuun himataan bu’uura SDFHH kwt 91tiin himannaa yoo fooyyeffate , dhimma haaraa fi hidhata hin qabneedha jennee kufaa gochuu dandeenyaa ? Maaliif ? Akkaataa SDFHH kwt 36(2) tti Gaaffilee mirgaa falmii seeraa waliinii ykn firii dubbii waliinii qabu irratti himataan himatamtoota baay’ee itti dabaluudhaan akkaataa SDFHH kwt 91tti himannaa isaa fooyyeffatee yoo dhiyeeffate hoo dhimma haaraa fi adda ta’e , akkasumas keessoo dhimmichaa murteessuuf hin fayyadu jennee kufaa gochuu dandeenyaa ? Maaliif ? Himatamaan erga deebii kenneen booda Gaaffilee mirgaa himataa irraa qabaachuu yaadachuudhaan himata himatarraan qaba jedhee akkaataa SDFHH kwt 91tti deebiin fooyyeffadha jedhee yoo isin gaafate hoo dhimma haaraa fi hidhata hin qabne fidde , dhimmicha murteessuuf rogummaa hin qabu jettu moo ni heyyamtuuf ? Maaliif ? ( Kwt 91(5)) faana ilaalaa .

98. Deebii yeroo fo o yyessu MSD haaraa dabalee kaasuun hin danda’amu.kanaafu u mormiilee Sadarkaa duraa Bu’uura SDFHH kwt 244(2)(1) tiin darbiinsa yeroo dura a n kaasuu osoo hin kaasiin deebisee deebii fooyyessuu keessatti caqase yoo dhiyeesse fudhatama hin qabu .( jildii 12 ffaa lakk . Galmee 55977)

99. Iyyannoo fooyyessuu fi darbiinsa yeroo H imanni yeroo fooyya’u darbiinsi yeroo isa kam irraa kaasee lakkaawwama ? isa him an naa duraanii moo?himannaa fooyya’e ? Ejjannoo 1ffaa Ka’umsi darbiinsa yeroo guyyaa himannoo fooyya’aan dhiyaate irraa ka’ee ilaalamuu qaba . Kunis himannaan duraanii hin jiru,guyyaanis haaraadha waan ta’eef duubatti deebinee himannaa duraanii haalli itti xiinxallu hin jiraatu . Amendment means total replacement.

100. Ejjannoo 2ffaa: Himan n aa fooyya’e irr a a eegaluu qaba . already himan n aa isaa dhiyyeess e e mirga isaa gaafachuuf man a murtiit tti dhiyeessee jira . Akkaataa SHH kwt 1851(b) fi1852 (1) tti illee guyyaa himannaan hundeeffamee kaasee daangaan darbiinsa yeroo addaan citee akka haaraatti kan jalqabu ta’uu ibsee jira .

101. Robert Allen Sedler akka ibsee jirutti , iyyannoon kamiyyuu hanga daangaa darbiinsa yeroo seera bu’uuraa hin tuqnetti fi fooyya’insichi immoo gaaffii keessoo dhimmichaa isa sirrii murteessuuf gargaarutti , fooyya’iinsa dhorkuun sirrii miti . Garuu sababa fooyya’iinsaan mirga darbiinsa yerootiin daangeffamu itti dabaluun fooyyessuun mirga garee biraa waan miidhuuf heyyamamuu hin qabu jedha .

102. Fakkeenyaaf :- akkaataa SDFHH kwt 40(2) tti garee biraa falmii keessa hin jirre ; garuu dhimmicha murteessuuf kan gargaaru ykn falmiitti makamuu qabu jedhee manni murtii yoo yaade itti dabalchiisuu danda’a jedhee jira .

103. Haa ta’u malee , yeroo himatamaan biraa itti dabalamu , himannaan illee haaluma kanaan fooyya’ee himatamaa / toota biroo akka qaqqabu gochuu akka danda’u seeruma kana kwt 40(3) jalatti ibsee jira . Kun akkuma jirutti ta’ee garuu mirgi himataan himatamaa akka haaraatti falmiitti makame irraa qabu darbiinsa yerootiin kan daanga’u yoo ta’e qajeeltoo kanaan heyyamamuu hin qabu jechuudha .

104. Remark Akka qajeeltoo Darbiinsi yeroo iyyannoo fooyya’e irraa akka eegalutti hubatama . Totally replacement waan ta’eef himanaan duraani i akka hin jirreetti lakkaawwama . Haa ta’u malee akka biyya hindiitti qajeeltoon walitti hidhamiinsa Dugda duubaa ( Doctrine of Relation Back) jedh u un yeroo ilaal lu wantoonni iyyannoo fooyya’e keessatti dhiyaatan akka waan duraan turaniitti lakkaa’amu jedha. Fkn kaffaltii abbaa seerummaa kanuma duraaniin itti fufa.

105. Sababa fooyya’iinsaan mirga darbiinsa yerootiin daangeffamu itti dabaluun fooyyessuun mirga garee biraa waan miidhuuf heyyamamuu hin qabu jedhee sedler muuxannoo biyyoota biroo wajjin kaasee jira .

106. Gama biraatiin sababa maqaan himatamaa dogoggoraan himatameef , darbiinsi yeroo himannaan fooyya’e keessatti ilaalamuu akka hin qabne barreessaan kun ibsee jira . Fkn :- Himatamaan maqaan isaa inni sirriin Jallaataa Gurmuu ta’ee osoo jiruu Jaallataa Yaaddessaa jedhee dogoggoraan himateera yoo ta’e , fooyya’iinsi Jaallataa Gurmuutiin ta’a .

107. Ta’us , yaadni isaa Jaallataa Gurmuu himachuu waan tureef , dhugumatti immoo mirga irraa kan qabu yoo ta’e , darbiinsi yeroo sababa fooyya’iinsaan irratti hin hojjetu jechuudha .

108. Dhimmoota dhoorkaman ( Hindii ) Dhimmichaaf yoo furmaata hin kennine Sababa himannoo duraan jijjiiruuf Waan duraan amanee waakkachuuf yoo ta’e Mirga abbaa dhimmaa irratti midhaa beenya’amu hin dandeenye dhaqabsiisuuf Darbiinsa yerootiin waan daangeeffame argachuuf Falmiin dhuma irra gahuun rakkoo hin qabu garuu beekaa midhuuf yoo ta’e hin heeyyamamu

109. Biyya keenyatti ( dhaddachi ijibbaataa )- dhimmoota dhoorkaman (developed by cassation) 1. Sababa himannoo jijjiiruu - .( Jildii 19ffaa l.g 100475) 2. Deebii keessatti MSD duraan hin kaanee kaasuu - jildii 12 ffaa lakk . Galmee 55977)

110. BOQONNAA 2

111. Brainstorming Aangoo Abbaa Seerummaa jechuun maali ? Garaagarummaan fi tokkummaan Aangoo Biyyoolessaa , Aangoo Hundee-Dubbii fi Aangoo Naannoo / Tooraa maali? yoo aangoo malee murtiin kenname bu’aan isa maali ?

112. Seensa Heera kwt.50 (4) tti , mootummaan Federaalaa fi mootummaan naannolee mana murtii mataa mataa isaaanii qabaachuu akka danda’an ifatti kaa’eera . Kunis M ana Murtii Waliigalaa , Mana Murtii O l’aanaa fi Mana Murtii Aanaalee ( Sadarkaa J alqabaa ) akka ta’u kaa’ameera . Aangoon kun immoo d himmoota murtii mana murtiin murtaa’uu danda’anii fi hin dandeenye adda baasuun fi qaamota birootiif ifaan hin kennamne ta’ u u adda baasuu n barbaachisadha .

113. Maalummaa Aangoo Abbaa seerummaa fi Manneen Murtii (Judicial Power and Jurisdiction of Courts) Aangoon Abbaa Seerummaa (judicial power ):- jechuun dhimmootaa fi wal diddaawwan ("cases" and "controversies,“) adda addaa dhaggeeffachuun bu’uura seeraa fi adeemsa seeraan diriirfame hordofuun murtii dirqisiisaa ta’e kennuu yoo ta’u ;

114. Akka qajeeltootti aangoon A/S sadarkaa M/ Federaalaattis ta’ee naannootti kan mana murtii akka ta’e (inherent power) HMFDRI kwt 79(1) fi Heera Naannoo Oromiyaa kwt 63(1) irraa ni hubatama . Haa ta’u malee manni murtii idilee aangoo kallattii lamaan dhabuu danda’a.

115. Dhimmoota murtiidhaan murtaa’uu hin dandeenye ( nonjusticiable matters) –Art 37 conis D himmootuma murtiin murtaa’uu danda’an yoo ta’an iyyuu qaam a biraa tiiif seeraan aangoon abbaa seerummaa yoo kennameefii jiraateedha

116. Qaamoleen Aangoo MM Idilee fudhatan kun eenyu fa’i ? Mana Murtii Bulchiinsa Hojjettoota Mootummaa Federaalaa Labsii Lakk.1064/2010,Kan naannoo keenya labsii 215/2011 Boordii Hojjetaa fi Hojjechiisaa bu’uura Labsii Lakk . 1156/2011’n hundeeffame Ejensii Labsii Dhuunfummaa bu’uura labsii Lakk . 110/95’n hundeeffame MM/H/ Gandaa bu’uura HMNO kwt 101 fi Labsii 128/1999’n hundeeffame Mana Maree Federeeshinii bu’uura HMF kew 62(1))’n hundeeffame

117. Mana Murtii Jaarsummaa (Arbitration) (SDFHH kwt 315-319 fi SHH kwt 3325-3346) Mana Murtii Waraana Ripaabiliika Diimokirataawaa Federaalawaa Itoophiyaa Labsii Lakk . 809/2006

118. Mana Murtii Shariyaa Federaalaa bu’uura Labsii Lakk . 188/99 fi kan oromiyaa Labsii Lakk.153/1994 hundeeffame Jildii 9ffaa, L.G- 36677 falmii qabiiyyee lafa walqabate ilaalee murteessuuf aangoo hundee dubbii hin qabu . Jildii 10ffaa, page 280 ilaalaa MMWFDHI galmee 175719-erga fedhii yeroo tokkoo mana murtii shariyaatti dhiimmichi akka ilaalamu feedhi kennite booda deebiste mana murtii idilee dhiyyeessu hin dandeessu . Fknf gaa’ila diigaa booda tarree qabeenya mana murtii idileetti dhiyyeessu hin dandeessu .

119. Dhimma Dhimma Dh/ Ij /M/M/W/F tiin ilaalamee murtii argateen ( Lakk . G.23608) himattoonni himannoo himatamaa irratti MMSDFtti dhiyeefataniin manneen seeraan ala mootummaan dhaalaman akka nuuf deebi’an biiroon hojii fi misooma magaalaa nuuf murteesse akka harka nu gahu Eejansii himatamaatti raawwiif iyyannee Eejansichi immoo gaaffii haara a itti fakkaatee mirga hin qabdan jechuun galmee cufee , Boordiin Eejansichaa immoo ol’iyyannoo ilaalee manneen cinaa qofa waan nuuf murteesseef MM kun murtiiwwan kanneen akka nuuf diigu jechuun gaafataniiru . Himatamaan murtiin boordiin kennamu isa dhumaa (final and biniding ) akka ta’e lab. Lakk . 110/87 jalatti waan tumameef MM ofitti fuudhee ilaaluu hin danda’u jechuun mormii sadarkaa duraa kaaseera .

120. MMSDF “MM bu’uura aangoo abbaa seerummaa Heera Federaalaa kwt . 79(1) jalatti kennameefiin bu’uura kwt . 37(2) tiin dhimmoota murtii MM tiin murtaayuu danda’an ilaaluu ni danda’a . Bu’uura kanaan ( dhimmi ulaagaa kwt.37 (2) guuteera tilmaama jedhu of keessaa waan qabu fakkaata ) MM murtii Eejansiiwwan bulchiinsaatiin kennaman ilaaluuf aangoo uumaa MM irraa madde ( inherent power) waan qabaniif dhimma kana ilaaluu ni danda’a ” jechuun mormicha kufaa godhee jira. MMOF murtii kana cimseera . Dh/ Ij / MMWF “Heera federaalaa kwt.37(1) tiin namni kamiiyyuu dhimma murtiidhaan murtaayuu danda’u MM tti ykn qaama aangoo abbaa seerummaa kennameefitti dhiyeeffachuu fi murtii argachuuf mirga ni qaba

121. Tumaa Heeraa kana irraa ifaan akka hubatamutti MM dhimma tokko ofitti fuudhee ilaaluuf aangoo kan dhabu aangoo abbaa seerummaa dhimma akkasii ilaaluu qaama birootiif seeraan yoo kennamee dha ( yaada qaama birootiif yoo kenname dhimma murtiin murtayuu danda’u ta’uun isaa ni hafa jedhu waan of keessaa qabu fakkaata ) . Dhimma kana ilaaluuf aangoon Eejansii himatamaatiif akka kenname lab. 110/87 irraa ni hubatama . Murtiin Kun immoo Kan dhumaati , MM keenyas aangoo seera irraa madde malee isa uumaa (inherent power) waan hin qabneef murtii qaama kanaan kenname irra deebi’anii ilaaluuf aangoo hin qaban ” jechuun murtii diigeera .

122. Dhimma 14ffaa Himataa vs w/ ra lafaa fi eegumsa naannoo A/ Adaamii Tulluu ; waraqaan a/ qabiyyummaa seeraan ala na jalaa sarbame jechuun himatee , MMtis aangoo biirichaa waan ta’eef dhimmicha ilaaluuf aangoo hin qabu jechuun murteesse .

123. Waajjirri himatamaa aangoo qabaachuu fi dhiisuu osoo hin taane , aangoo seeraan kennameefitti fayyadamuun gochi raawwate ykn murtiin murteesse akkaataa ulaagaa fi daangaa seeraan mirga abbaa qabiyyummaa haquuf isaaf kenname keessatti tahuu fi dhiisuu qorachuun murtii kennuu qaba .

124. Komishiniin hiikaa Heeraa Oromiyaa garuu seeraan ala haqamee moo miti ? Qabxii jedhu ilaaluun aangoo uumamaa (inherent ) power MMtiiti jechuun murtii jalaa diige jira . Aangoo qabda waan ta’eef ilaali jedhee deebiseera . Jildii 12ffaa lakk gal. 54697 (expropriation )

125. Waraqaa abbaa qabiyyummaa seeraan ala kenname haala itti haqamu qaj 1/2009 jira .(MM tii dhiyaachu danda’aa ) Qabeenya hin sochoone irratti waraqaan ragaa abbaa qabiyyummaa (title deed) akka nuuf kennamu qabiyyee kana irratti mirga qabu jedhamu ragaan akka nuuf kennamu jechuun dhiyaatu ilaalee murteessuuf manni murtii aangoo hin qabu .( jildii 9ffaa L.G 31906) Bu’uura kanaan bu’uura SHH kwt . 1195 tiin abbumma beekee waraqaa ragaa abbaa qabeenyumma kan kennu qaama bulchiinsaa aangoon kennameefii dha . Qaamni kun akkaata raawwii isaatiifis danbii baasuuf aangoo akka qabu tumameera .

126. Namnii kamuu Waraqaan ragaa seeraan ala jala haqame ykn seeraan ala kenname yoo ta’e Mana murtiiti dhimma isaa dhiyyeessuuf mirga qaba .( vol 15 file 42501 & vol 18 file 99071)

127. ተጠሪዎች የቤት ባለቤትነት የምስክር ወረቀት ለማግኘት እንድችል የይዞታ መብት ያለን መሆኑን የሚያረጋግጥ ማስረጃ ከፍ/ቤቱ ይሰጠን በማለት ያቀረቡት አቤቱታ ለፍ/ቤት ቀርቦ ዳኝነት ሊሰጥበት የማይችል ጉዳይ / Justicable matter/ ስላልሆነ አቤቱታው ከመነሻውም ቢሆን ተቀባይነት ሊኖረው አይገባም ነበር በማለት ወስነናል፡፡

128. Dhimma Labsii 1161 expropriation ilaalchise laftii faayidaa uummataaf jedhame yeroo fudhatamu manneen murtii haala kamiin aangoo qabaachu danda’u ? 1ffaa-iddoo bu’uura labsiicha 18 tiin koreen fi gumiin ol’iyyannoo dhagahu hin hundoofneetti manni murtii idilee dhimmicha ilaaluuf aangoo qaba .( Jildii 24 L.G-168556) 2ffaa-Adeemsa labsiichii hin keenyeen lafichii yoo hin fudhatamne ta’ees manni murtii aangoo qabaachu qaba.kwt heeraa 37 waliin

129. Gaaffilee Marii 1.Murtiilee manneen murtiin kennaman moo murtii Komishinichaa de e ggertu ? Maaliif ? 2.Dhimmi ammaa kun dhimma murtiidhaan murtaa’uu hin dandeenyeedha moo dhimma murtiin murtaa’u ta’us dhimma qaama aangoo abbaa seerummaa seeraan fudhateef kennametti lakkaa’ama ? Maaliin ibsitu ?

130. Aangoo Biyyoolessaa Aangoon biyyoolessaa dandeettii biyyi tokko dhimma tokko ilaaluuf qabdu ykn aangoo biyyi tokko dhimmicha irratti murtii raawwachiisuu dandeessu kennuu ykn aangoo ishee jala oolfachuuf qabdu kan argisiisuudha .

131. Dhimmoota ambaasaadderootaa , qoonsilootaa , bakka bu’oota dhaabbilee idil-Addunyaa,lammiilee biyya alaa eegumsa addaa’immunity ’ qaban fi murtii biyya ambaa raawwachiisuu , akkasumas dhimmoota seera dhuunfaa idila addunyaa affeeraniin ilaalchisee aangoo MMWF akka ta’e labsii 1234/013,kwt.5 irraa ni hubatama .

132. Haata’u malee,ulaagaalee aangoo biyyoolessaa hin keenye . Yeroo kana waa’een manneen murtii Itoophiyaa akkamitti aangoo biyyoolessaa argachuu danda’u , wal-qabsiiftonni ( connecting factors ) kan jedhaman maal fa’i kan jedhu ilaaluun barbaachisaa ta’a .

133. Akka qajeeltootti seeraan tumamuu danda’a . Biyya keenyatti garuu seerri kophaatti dhimma kana ilaalchisee tumame hin jiru . Qabatamaan MM keenya : Qajeeltoowwan waliigalaa ; Seerota biyya alaatii fi Murtiiwwan biyyoota ambaa bu’uureffachuun aangoo kanaan hojjechaa akka jiran ‘’judicial practice’’ isaanii ni agarsiisa

134. Cont.. Wal-qabsiiftonni kunis iddoo argama namaafi qabeenya falmiif sababa ta’ee … Lammummaa Waliigaltee idil Addunyaa Bakka waliigalteen taasifamee fi itti raawwatu Iddoo gocha ykn bu’aa gocha waliigalteen alaa Dantaa diinagdummaa biyyattiin dhimmicharraa qabdu Dhimmoota seera idil-addunyaatiin ilaalaman ykn daangaa biyyootaa qaxxaamuruun raawwataman fi kkf ta’uu danda’u .

135. Akkaataa Dhimmoota Federaalaa Itti qodaman (1234/2013 kwt 3)

136. Madda Sababa Himannoo (Source of cause of action)--- seera muummee mirgaa fi dirqama ibsu ilaalaa Eenyummaa Falmitootaa Iddoo Sababni himannoo itti Raawwatame Bu’uura Heera Mootummaa kwt 9(2) fi 13(1) tumaalee HM hojiirra oolchuu waliin wal qabatee HPR allocated subject matter based on: Laws , parties and places

137. a. Madda Sababa Himannoo HMF; dhimma hariiroo hawaasaa heera irraa maddu . Eg . In USA action for damages resulting from unreasonable search/seizure. Seerota Federaalaa ; Waliigalteewwan Idil-addunyaa

138. B. Eenyummaa Falmitootaa Heerichi dhimma kan federaalaa gochuuf nama ykn qaama ilaalamuu qabu tokkollee ifaan wanti ibsu hin jiru . Lab.L 1234/2013) Kwt . 5 jalatti qaamoleen tarreeffaman ni jiru . Fknf MF himanaa keessatti party, qabeenya MF, jiraatoota naannoolee addaa addaa ta’aan (Including AA and DD) , dhaabbata mootummaa federaalatti galmaa’e ( inshuraansii )

139. Issue Falmiiwwan jiraattota Naannoo adda adda jiraatan keessatti taasifamu ilaalchise naannoo adda addaa ta’uun isaani qofti dhimmicha kan federaalaa taasiisa moo?miti ?

140. Remark Jildii 8ffaa L.G-36460,jildii 23f-faa L.G-144653-waliigalteen,qabeenyi ykn kanneen biroo naannoo tokkoo keessatti taasifamuun isaa dhimmicha kan naannoo hin taasisuu . It is federal matter irrespective of origin of cause of action Exce : jildii 23 L.G 142594-title deed seeraan ala na jalaa haqamee jira kan jedhu ilaalchise based on its nature mana murtii qabeenya dhaabbataa argamu .( sdfhh kwt 25-immovable situated)

141. Garuu ammas adeemsa falmii keessa qaamni federaala party ta’e ykn insuraansii jidduu seene ta’e manni murtii itti fufe ilaalu qaba .( labsii 1234-kwt 5(2))-new article

142. Aangoo Hundee Dubbii Manneen Murtii

143. Aangoon HD:- dandeettii MM gosa dhimmaa falmii tokkoo ofitti fuudhee ilaaluuf qabu ilaallata . Dhimma tokko ilaaluun murtii haqa qabeessa ta’e gahumsaan kennuun akka danda’amuuf yaadamee haala gahumsa mana murtiin kan addaan qoodamuudha . Dandeettii bu’uura godhachuun MM akka naannoo keenyaatti MM sadarkaa sadii qabna ; M/M/ Aanaa , M/M/ ol’aanaa fi M/M/W ti .

144. Aangoo HD adda baasuuf seerotni biyya keenyaa mala gurguddaa lama fayyadamaniiru . 1 ffaa : Qoodamiinsa aangoo bifa tarreeffamaan taasifamuu fkn qoodaminsa aangoo SDF yakkaa gabateen jiru 2 ffaa : qoodamiinsa aangoo bifa waliigalaan taasifamuudha fkn labsii 141/2000,labs.lakk.216/2011

145. Gahumsa murtii haqa qabeessa kennuu bu’uureffata . Tilmaama qarshii ykn tilmaama qabeenyaa himaticha keessatti ibsame irratti hundaa’uun ykn gosa dhimmaa manni murtii tokko akka ilaaluuf seeraan addatti kennameefiin argamuu akka danda’u SDFHH kwt 14 fi 15, Labsii lakk.216/011 kwt.25,30,31-bifa waliigalaatiin ibsame .

146. MMO Mov . Prop-Above 1M, Immo . Prop. Above 3M Yakka – Adabbii baaxiin isaa waggaa 15 oliin adabsiisu . Labsii aangoo M/ murtii Federaalaa murteessuuf bahe lakk.1234/2013 kwt 8,11 fi 14 jalatti Angoo MMF by subject matter fi tilmaama qarshii Mil. 10 oll ta’ee irratti aangoo akka qabu kan tumame irraa hubachuun ni danda’amma

147. Gaaffilee Marii Murtiin aangoo hundee dubbii malee kennaman raawwatamuu danda’u jettanii yaadduu ?

148. Remark Manni murtii tokko aangoo dhimma tokkoo ilaaluuf osoo hin qabaatiin murtiin kenne ol’iyyannoodhaan hanga hin digamnetti dirqisi i summaa qaba . Kwt SDFHH 212- Jildii 16ffaa lakk . 85718 Exception labour case UNDP waliin yoo ta’e totally manneen murtii aangoo hin qaban waan ta’eef murtiichi hin raawwatamu . Jildii 17ffaa l.g 98541

149. Aangoo Tooraa Manneen Murtii

150. A angoo tooraa malee murtiin kennamu akka aangoo hundee dubbii dhiibbaa inni fidu salphaa ta’uu mala . Yoo haqa jal’ise malee qabxii ol-iyyannoo ta’uu akka hin qabne serichi ni ibsa . ( Kwt 10(2) fi Jildii 19ffaa irratti lakk.galmee 109383 )

151. Akka qajeeltootti SDFHH kwt 19 jalatti himanni kamiyyuu iddoo jireenya himatamaatti ykn hojii dhuunfaa ( daldalaa ) faayidaaf itti hojjetutti dhiyaachuu akka qabu , yoo himatamtoonni baay’ee ta’an immoo isaan keessaa iddoo jireenyaa isa tokkootti ykn bakka inni tokko itti hojii daldala dhuunfaa isaa itti hojjetutti keessaa filatee himannaan hundaa’uu akka qabu tumee jira .

152. Keewwatichi tumaaleen itti aananii jiran jechuun kwt 20-30 fi kan seerri biraan tumes yoo jiraate akkuma jirutti ta’ee ( Without prejudice to the provisions of the following Articles and to such special places of jurisdiction as may be provided for by law ,….) jechuun ibsee jira . Tumaa kana ilaalchisee ijjannoo saditu calaqqisa . Kunis ;-

153. Ejjannoowwan Saditu Jira:- Ejjannoo 1ffaa : Raawwatiinsa ni qaba . tumalee 20 fi itti aananii jiraatanis SDFHHL 19 dabalataan raawwatiinsa ni qabaata . Kwt.19(1).....” with out prejudice ...... Indetexebeqe honoo ......” jedhu kanuma ibsa . Ejjannoo 2ffaa : Raawwatiinsa hin qabu . aangoon Tooraa seera biraatiin yoo ibsame kwt.19(1) raawwii akka hin qabne kwt . Kun ni ibsa . Kwt.19(1)”...And to such special places... leeloch F/ Beetoch beleela higgi silxaan kaltesexaachew beqer ......”

154. Otoo raawwatiinsa qabaatee SDFHHL 27(1) jalatti qajeelfamni qaxxaamuraa (cross-reference) taasifame hin barbaachisu ture . Ejjannoo 3ffaa : tumaaleen SDFHHL 19 tti aanan ykn seera biraa itti tumame dirqisiisaa ta’uu fi eeyyamaa ta’uu isaa addaan baasuu qabna . Haala dirqisiisaa ta’een yoo ibsame ( fkn kwt.25) raawwatiinsa kwt . 19 ni hanbisa jechuu dha . eeyyamaa yoo ta’an ( Fkn kwt . 24(1) fi 27) filannoo himataatiin bu’uura kwt.19tiin ykn tumaalee kanniiniitiin kan murtaa’u ta’a .

155. Kwt . 10(1) jalatti bu’uura SDFHHL. 19-30 tiin M/M/ aangoo tooraa qabu kan biraa jiraatus M/M dhimmichi dhiyaateef hin fuudhu jechuu hin danda’u . Kun immoo bu’uura kwt . 19 fi isaan hanga kwt.30 jiraniin dhimmi tokko M/M tokkoo oliif dhihaachuu akka danda’uu kan ibsuu dha .

156. Gaaffiilee Marii Ejjennoowwan sadeen armaan olii keessaa isin kamtu sirriidha jettu ? Sababi keessan hoo ? Aangoon tooraa aangoowwan kaan irraa wanti adda taasisu dhimma tokkicha irratti manneen murtii baay’een aangoo qabaachuu danda’u . Yeroo kana immoo dhimma tokko irratti murtiin garaagaraa mana murtii garaagaraatiin kennamuuf deema jechuudha . Kanaaf , furmaatni isaa maali jettu ? Seerri deemsaa furmaata kaa’e qabaa ?

157. Remark Ejjannoo 3ffaa Art 8 and 244(2)(b)-pending in another court.yoo dhimmi Mana murtii biroot t i ilaalama ta’e mormiin yoo ka’e qulqulleess e e murtii kennu u qaba .

158. Fknf …. Waliigalteen wal-qabatees bakka waliigalteen itti taasifame , ykn bakka waliigaltee n itti raawwatamu keessaa filatee himataan himachuu danda’a . Kwt 24 Dhimma dhaalaa ilaalchis e e bakka dhaal l i banametti . Kwt 23- dhaal lli kan banamu immoo bu’ u ura SHH kwt 826 tiin iddoo jireenya isaat t i (principal residence)-shall be Dhimma waliigalteen alaa m i idhaa dhaq q abe g a afachu u iddoo m i idhaan dha q qabetti . kwt 27(1)...may

159. SDFHH Kwt . 23-dhaaalaa Dhaaltummaan kan banamu iddoo jireenyaa mummee isa du’eetti jenneerra . Kwt 826 Kun immoo aangoo MM addaan baasuuf , SDFHH kwt . 23 jalatti tumameera . Keessattuu qabeenya hin sochoone ilaalchisee bu’uura kwt . 25 tiin iddoo qabeenyi jirutti moo? bu’uura kwt . 23 tiin bakkaa jireenya muummee du’aa ykn iddoo dhaaltummaan iitti banamutti ? Raawwii kan qabu kwt 23 ta’aa .

160. Dhaaltummaa kanaan walqabate dhaaltummaa qaama biraa irraa gaafatamu (from 3 rd party) ta’e gaheen beekame kan dhiyaatu yoo ta’e tilmaamamee MM aangoo qabutti dhiyaachu qaba . Garuu gaheen adda bahuu hin dandeenye ta’e akka tilmaamni hin beekamnee fudhatame Aanaa irratti dhiyaachu qaba .

161. Dhimma 22ffaa Konkolaataan finfinnee irraa gara Godina Jimmaa imalaa otoo jiruu balaa Godina Jimmaa keessatti irra gaheen himannaa beenyaa MMSDFtti dhiyaate ilaalchisee.mormii aangoo tooraa himatamaan kaaseen bu’uura sdfhh kwt.10(1) tiin aangoo tooraa hin qabu jedhe . MMOF ni cimse . DhIMMWF immoo kwt.27(1) dabalatatti kwt.24(1) tiin bakk i himataan tikkee t t i i irrraa murate Finfinnee waan ta’eef MMSDF aangoo tooraa ni qabaata jechuun murteesse .

162. Gaaffilee Marii Murtii kana akkamitti madaaltu ? Kamtu dhama qabeessa ? Konkolaataan geejjibsiisaa uummataa osoo ta’uu baatee hoo kwt 24(1) raawwatiinsa ni qabaataa ?

163. Aangoo Hundee Dubbii Mana Murtii Waliigala Federaalaa fi Naannoo Oromiyaa

164. Aangoo Dhaddacha Idilee Akka qajeeltoot tti aangoo ol’iyyannoo qaba . Aangoo jalqabaa MMWF dhimma HH dhaddacha MMOF tokkorraa gara biraatti jijjiirrachuuf dhiyaatu fi aangoo seerota birootiin kenname jedha.labsii 1234/013 kwt.8 Aangoo ol iyyannoo MMWF labsii 1234/013 kwt.9+HM kwt.80(6 )-if there is variation

165. Aangoo MMOF jechuunis kanneen labsii 1234/013 kwt.11(1-5)- dhimma hariiroo hawaasaa tilmaama maallaqa miliyoona 10 oli . Dhimma gaaffii mirgoota bu’uuraa fi bilisummaa HM boqonnaa 3 jala jiran kabachiisuuf iyyata dhiyaatu (including habeas corpus), kwt.5(A-E) tti dhimmoota tarreeffaman kanneen akka dhimmoota seera dhuunfaa idil Addunyaa , raawwii murtii biyya ambaa fi kkf ilaallatan aangoo tooraa naannoo Oromiyaa keessatti kan ilaalaman yoo ta’e MMWO bakka bu’ee aangoo sadarkaa jalqabaatiin ilaaluu danda’a jechuudha .

166. Aangoo Dhaddacha Ijibbaata a MMWF FI MMWO Manni Murtii Waliigala Federaalaa dhimmoota federaalaa ilaalchisee aangoo isa dhumaa fi olaanaa kan qabu ta’uu tumameera . Sadarkaa naannoottis akkaataadhuma kanaan dhimmoota naannoo ilaalchisee Manni Murtii Waliigala naannolee aangoo isa dhumaa fi olaanaa ta’e kan qabu ta’uu ibsee jira .(HM kwt.80). Haata’u malee HM kwt.80(3,a,b) aangoo ijibbaata ijibbaatarratti qabamoo hin qabu kan jedhu falmisiisaa ta’ee itti fufee jira .

167. Qabatamaan garuu ijibbaanni ijibbaata irratti kan hojjatamaa jiru yoo ta’u , labsii lakk.1234/013 kwt.10(1, c,d )+kwt.2( a,b,h )- Kuniis tumaa seeraa dogoggoraan hiikuu ykn tumaa seeraa rogummaa hinqabne fayyadamuun , faallaa tumaa heeraa mootummaa federaalaa fi faallaa murtii dirqisiisaa DhIMMWF tiin murtii MMWO Dhaaddacha ijibbaataatiin murteesse MMWF ijibbaataan ilaaluun hiikoo dirqisiisaa kennuu akka danda’u ifatti tumamee jira .(kwt.10(2)

168. Gaaffilee Marii Murtiin Dhaddachi Ijibbaataa hiikkoo seeraa ilaalchisee kennu hiikkoo kennuudhamoo seeraa haaraa baasuudha ? Maaliif ?

169. DhIMMWO ilaalchisee :- dhimmoota naannoo ta’anii murtii dhumaa argatan irratti dogoggorri seeraa inni bu’uuraa yoo uumame qofa ilaaluu akka qabu seerichi ibsee jira . Dhimmi tokko murtii dhumaa argateera kan jedhamu yoomi kan jedhu ilaalchisee dambii gurmaa’insa fi hojimaata dhaddachaa MMO lakk.6/011 kwt.7: bu’uura seera dhimmi ilaaluutiin mana murtii naannichaa ykn qaama naannichaa biroo aangoo abbaa seerummaa seeraan kennameef tokkoon murtii ykn jala murtii ykn ajaja carraa ol’iyyannoo qabu fayyadamee fixate ykn carraa ol-iyyannoo hin qabne ykn carraa keessa deebi’ee ilaaluu kan hin qabne yoo ta’eedha .

170. Dogoggora bu’uuraa seeraa jechuun maal ? Bu’uura HMNO kwt.64(2,c) fi HMF kwt.80(3,b) tiin labsii lakk.216/011 kwt.26 fi dambii 6/011 kwt.8 jalatti tarreeffamee jira . Akki iyyanni itti dhiyaatu ;- Dogoggora bu’uuraa seerichaa ibsuun guyyaa murtiin kennamerraa guyyaa 60 keessatti dhaddacha ijibbaataatti iyyatamuu qaba

171. Dhaaddachi ijibbaataa qorannoo duraa AS nama sadiin moggaafame dhimmicha calalee ni dhiyeessisa yoo ta’e ijoo adda baasuun gara Dhaddacha Ijibbaataa Qorannoo boodaa AS nama shaniitiin moggaafamee ilaalamutti kan darbu ta’a jechuudha . Dambii 6/011 kwt.12-15. Murtiin dirqisiisummaa kan qabaatu pirezdaantii fi itti aanaa pirezdaantii dabalatee AS MMWO namoota shaniin sagalee guutuun ( torba ) yoo murtaa’e fi maxxanfame ykn beeksifame ta’a . ( labsii 216 kwt.29(1). Dambii 6/011 kwt.11 ilaali

172. D himmoota dhaddachi Ijibbaataa Mana Murtii Waliigala Oromiyaa kun ilaaluu hin dandeenyes ibsamee jira . Isaanis :- Dhimmoota bu’uura Heeraa Federaalaa fi seera birootiin addatti Manneen Murtii Federaalaatiif kennaman ; Dhimmoota Naannoo murtii dhumaa hin arganne ; ykn Murtii dhumaa falmii baasii fi kisaaraa yookiin yakka dambii darbuun wal-qabatee kenname ykn .

173. Murtii dogoggora firii dubbii kamiyyuu , ykn dogoggora ykn hir’ina ragaa fuudhuu yookiin madaaluu irratti raawwatame ofitti fuudhee keessummeessuu akka hin qabne ibsee jira . Labsii Manneen Murtii Naannoo Oromiyaa kwt 26(3) fi Dambii kwt 9.

174. Gaaffilee Marii Ogeessotni tokko tokko dhaddachi Ijibbaataa Mana Murtii Waliigala Federaalaa dhimma naannolee keessa galee murteessuu hin qabu . Heerri Federaalaa kun keewwata 80(3a) jalatti … jechi over any final… jettu guutummaatti dhimma naannolee kan ilaallatu miti . Sababni isaa keewwatni 80(3) guutummaan isaa yaad-rimee keewwatuma kana xiqqaa 1 fi 2 irraa akkuma jirutti wal-duraa duubaan fudhatee gadi bu’ee tumame malee akka MMWF dhimma naannolee keessa galuuf kan karaa saaqu miti . Yoo akkas ta’uu baate , duudhaalee sirna federaalizimii kan diigu ta’a . Kanaaf , dhimma kanaan wal-qabatee Labsii Manneen Murtii Federaalaa duraanii lakk.25/1996 kwt.10(3) fi 454/2005 kwt.2(4) fi labsiin ammaa lakk.1234/013 kwt.10(2) heerawaa miti jechuun falmu .

175. Ogeessonni biroon immoo Heerichi keewwata 80(3a) jalatti …. over any final decision waan jedhuuf dhimma naannoo keessa galee Manni Murtii Waliigala Federaalaa aangoo Ijibbaataa akka qabaatu aangessee jira . Waan ta’eef , Labsiin duraanii 454/97 kwt.2(4) fi kan ammaa 1234/2013 kwt.10(2 ) heerawaadha jechuun falmu . Isin hoo ejennoo kamtu dhama qabeessa jettu ? Sababa gahaan deggeraa !

176. Remark. Qabatamaan MMWFDHI kan naannoolee ilaalaa jira . garuu labsii 1234/2013 irratti dhimmoonni naannoo irra a dhiyaatan ilaalamu u kan danda’an ulaagalee muraasan akka ta’e kaa’eera . Kunis faallaa heerichaan fi Murtiilee dhaddacha ijibbaat a a kana dura kennmaniin kan murtaa’edha . Ka a yyoon wal-fakkeenyummaa murtiilee fiduufdha . Ulaagaalee d hip h isee jira .

177. Gaaffii Marii Dhimma tokko irratti DhIMMWF fi DhIMMWO murtii wal-faallessu yoo kennan kamtu raawwatiinsa qabaata ? Labsii lakk.1234/13 kwt.10(1,c) fi 2(4,f) fi labsii 216/11 kwt.29(1) waliin xiinxali !

178. Aangoo Hundee Dubbii Mana Murtii Ol’aanaa Federaalaa fi Naannoo Oromiyaa Qabataman aangoon Mana Murtii Ol’aanaa Federaalaa kallattii lamaan itti hojjetamaa jira . Innis naannolee Manni Murtii ol’aanaa keessatti hundeeffamee fi Magaalaa Finfinnee fi Dirree Dawaa keessatti kallattiin kan hojjetaa kan jiru yoo ta’u , naannolee biyyattii keessaa afur kan ta’an ( Naannoo Oromiyaa , Amaara , Tigiraayii fi Harar ) keessatti immoo karaa bakka bu’iinsaatiin Mana Murtii Waliigala naannoleetu dhimmoota federaalaa keessummeessaa jira . HM kwt.78(2) fi labsii 322/95

179. Manni murtii ol’aanaa federaalaa kun aangoon sadarkaa jalqabaan dhimma hariiroo hawaasaa ilaaluuf qabu , labsii 1234/013 kwt . 11 jalatti tumameera . Haaluma kanaan , dhimmoota maalllaqaan ibsamuu danda’an qarshii 10,000,000( miliyoona 10 ) olii kan ta’an ilaala . Haa ta’u malee , gosa dhimmaan ( by subject matter) dhimmoota seera idila addunyaa affeeran , dhimma lammummaan wal-qabatee falmii ka’u , murtii manneen murtii biyya ambaa raawwachiisuu , jijjiirraa mana murtii (change of venue) sadarkaa duraa federaalaa tokko irraa gara mana murtii biraatti ykn mana murtii ola’aanaatti akka jijjiiramuuf gaafatamus ni ilaala . Akkasumas , murtii dhimmoota Manni Murtii Sadarkaa Jalqabaa Federaalaa ilaalee murteesse irratti aangoo ol’iyyannoo akka qabaatan

180. A angoo hundee dubbii MMO Oromiyaan , M ana murtii ol-iyyannoo ta’eera , Qabeenya socho’u ... miliyoona 1( tokkoo ) ol ta’e , qabeenyaa dhaabbataa … miliyoona 3( miliyoona sadii ) ol D himma hariiroo hawaasaa irratti gosa dhimmaan ( by subject matter ) wal-qabatee manni murtii Ol’aanaa kanaan dura ilaalaa ture labsii kanaan akka ilaalu taasifamee hin jiru.Dhimmi iyyata qaama bilisa baasuus gara mana murtii Aanaatti gadi bu’ee jira .(kwt.31(2).

181. Aangoo Hundee Dubbii Mana Murtii Sadarkaa Jalqabaa Federaalaa

182. Sadarkaa federaalaatti Aangoon MMSDF labsii lakk.1234/2013 kwt.14tiin dhimmoota HH aangoo mana murtii ol’aanaa jala hin kufnee fi dhimmoota HH labsicha kwt.3 fi 5 jalatti eeraman Dhimmoota seeraan qaamolee birootiif kennaman otoo hin dabalatin dhimmoota hariiroo Magaalaa Finfinnee fi Dirreedawaa keessaatti . Dhimmoota HH seerota birootiin kennamaniif irratti aangoo hundee dubbii ni qabaata .

183. Sadarkaa Naannoo Keenyaatti aangoo MMA ilaalchisee labsii 216/011 kwt.31 jalatti tumamee jira . Labsii 216 keessatti MMA aangoo ol iyyannoo qabaachuu isaa wanti ibsame hinjiru . Labsii duraanii lakk.141/00 kwt.28(1,c) jalatti garuu dhimmoota MMH Gandaa irraa dhiyaatan ol iyyannoon ilaaluuf aangoo akka qabu tumamee ture.kanarraa kan ka’e labsiin kun labsii MMHG haqee jira yaada jedhuufi lakkii haquu hin danda’u yaadni jedhu ni mullata . Gama biraatiin Labsiin 128/99 kwt.15 fi itti aananii jiran aangoo MMH Gandaa kan tarreessan yoo ta’u fi kwt.34(1) jalatti immoo MMAtti ol iyyachuun akka danda’amu ni ibsa .

184. Dhimma hariiroo hawaasaa qabeenyaa socho’u tilmaamni mallaqaa isaa qarshii milliyoona 1 ( tokko ) hin caalle , qabeenya hin sochoone tilmaamni mallaqaa isaa qarshii miliyoona 3 ( sadii ) hin caalle ilaalee murteessuu ;

185. Iyyata qaama bilisa baasuuf dhiyaatu , yookiin iyyata dhimma dhalattummaa akkasumas dhimmoota biroo maallaqaan shallagamuu hin dandeenye ilaalchisee dhiyaatu

186. Manni murtii aanaa dhimma biraa ifatti aangoo Mana Murtii Ol’aanaa jalatti hin kufne kamiyyuu irratti

187. Gaaffilee Marii Labsiin Manneen Murtii Naannoo Oromiyaa Lakk.216/2011 aangoo Mana Murtii hawaasummaa gandaa irraa fudhateera jettanii amantuu ? Yoo fudhateera jenne Manni Murtii Hawaasummaa gandaa bu’uura labsii kanaan diigameera jechuu dandeenyaa ? Aangoon hundee dubbii mana murtii aanaa tilmaama maallaqa qarshii meeqa irraa ka’uu qaba jettu ? Ejjennoo armaan olii keessaa kamiin deggertu ? Komii ol-iyyannoo dhiyeeffachuun wal-qabatee labsiin Lakk.216/2011 komii ol-iyyannoo carraa lammaffaa kenneera jettuu ? Yoo kenneera ta’e heerawaadha jettuu ? Labsicha kwt 25(2a), Dambii lakk.6/2012 kwt 7 fi HMFDRI kwt 20(6) faana xiinxalaa ! Gaaffii lakkoofsa 3 ffaa jalatti ibsameen wal-qabatee , murtii manni murtii hawaasummaa gandaa kenne manni murtii aanaa ilaalee yoo cimse ol-iyyannoon isaa eessa deemuu qaba jettu ? Dhaddacha Ijibbaataa moo Mana Murtii Ol’aanaa deema moo Mana Murtii Waliigalaa dhaddacha idilee deema ? Eessatti murtii dhumaa argatee jira jettu ?

188. Murtiilee MMWFDHI walfaalleessan Jildii 15ffaa 93137 fi jildii 6ffaa 08751 Jildii 11ffaa Galmee 47495 fi 47139 Jildii 19ffaa 49239 fi 114669 Jildii 5ffaa-25005 fi jildii 5ffaa 26839 Jildii 10ffaa 33200 fi 44025

189. 2/6/2023 198

190. Brainstorming Kaayyoo Waraqaa waamichaa maalii ? Maloonni kenniinsa Waraqa Waamichaa maal fa’adha ?

191. Kaayyoo Waraqaa waamichaa (summons) Qajeeltoo Waliigalaa SDFHH keessaa tokko adeemsi falmii madaalamummaa isaa kan eeggate ta’uu mirkaneessuudha : kunis Mirga dhagaham u u mirkaneessuu , garee falmuuf carraa falmiin isaa itti dhagahamu kennuufii , yeroo madaalawaa falmiin isaa itti dhagahamuuf kennuu , himannaa fi deebii qaqqabsiisuu kkf dha Mirgi wal qixxummaa falmitootaa mirkaneessuu . Namni hundi qixxee mirga eegumsa seeraa qabaachuu qaba . HM kwt 25 2/6/2023 200

192. Kanaafu ………… Himatamaan himata irratti dhiyaate akka baru Deebii ittisaa fi ragaa ittisaa akka qindeeffatu Qophii barbaachisaa akka godhu Manni murtii himannaan tokko itti dhiyaate , dhimma bakka himatamaan hin jirretti dhaggeeffatee murtii himatamaa abbaa idaa taasisu dabarsuun dura , dursee waamichi sirnaan himatamaa qaqqabuu isaa adda baafachuu qaba . 2/6/2023 201

193. Waamichi himatamaa yoo hin dhaqabin MM aangoo akka dhabu kwt . 78 irraa ni hubatama ; an ex parte decree can be set aside if there was no due service)

194. Kenninsi waraqaa Waamichaa sirnaan yoo hoogganamuu baate dhimmoota lafarra harkisuudhaaf gahee guddaa qaba , meeshaa warra dhimmoota lafarra harkisuu ta’uu danda’a , meeshaa ittiin haqa nama dhabsiifnus ta’uu waan danda’uuf xiyyeeffannoon raawwiin isaa ilaalamuu qaba .

195. Mala kenniinsa Waraqa Waamichaa Kwt 94-110 Maloonni kunniinis bu’uura bu’a qabeessummaa isaaniitiin tartiibaan taa’aniiru . Himanaan mana murtii akkuma dhiyaateen himatamaan dhiyaate yoo amanee ta’e waraqaan waamicha erguun hin barbaachisu .(( Kwt 94(1) Unless provided other wise Xalayaan waamichaa himatamtoota hundaaf akka dhaqqabu taasisuun barbaachisaa dha .( Kwt 95(2) 204

196. Xalayaa waamichaa irratti ragaalee barbaachisu yoo qabaate akka dhiyyeessu danda’u ibsamuufi qaba.kun xiyyeeffannoon ilaalamu qaba . Yoo hin ta’iin duly served hin taanees jedhamu danda’a . Manni murtii tartiiba kaa’ame hordofu qabaata . Tokkoo ajaju osoo danda’u darbe kan biroo ajajuun sirrii miti .

197. 1. kenniinsa kallattii (SDFHH Kwt 95(3)) Kallattiin mala himatamaatti kennuu hogguu ta’u bu’aa ol’aanaa kan qabuu dha . Jildii 23ffaa G. 137704 - tartiiba isaa eeguun dirqama jedheera . Kallattiidhaan akka dhaqabu yaaliin osoo hin taasifamiin gaazeexadhaan akka dhaqabu jechuun sirrii miti .

198. 2. Mala kenniinsa filannoo ( kwt 96-101) Kan kallattiitti aanee bu’aa qaba Kwt . 96(1) waraqaa waamichaa fuudhuuf nama bakka buufametti kennuu.abuukaatoos ni ta’a . Jildii 18ffaa g. 100673 le አንዴ የመንግስት ተቋም የተ la ከ መጥሪያ መጥሪያው በአግባቡ ሇሚመሇከታቸው የሥራ ኃሊፉዎች ካሌዯረሰ በስተቀር መጥሪያው ሇተቋሙ መዝገብ ቤት ገቢ በመሆኑ ብቻ መጥሪያው እንዯዯረሠ ተቆጥሮ ክርክሩ ተቋሙ በላሇበት ሉታይ የማይገባ ስሇመሆኑ፣ Ragaan itti gaafatamtootaaf kennamu mirkanneesu hin jiru . mana galmeetti chaappaadhaan rukatamuun kophaa isaa xalayaan dhaqabu hin mirkaneessu . 207

199. Kwt.101… maatii himatamaa . maatiin eenyu ? Kan waliin jiraatan ta’uu danda’u Jildii 23ffaa L.G-137704 -niitii mana murtiiti abbaa manaa waliin falmii diigaa gaa’ilaa qabduuf xalayaan waamicha yoo kenname abbaa manaaf ni kennittii jedhame tilmaama yeroo hunda fudhachuun siirri miti . yeroo kana karaa maatiin dhaqabe jechuun rakkisaadha .

200. 3. Mala Poostaa , kwt.106-108- maloota sadeenitti dabalataan ykn ofdanda’e kennamu ni dnda’aa . Himatamaan daangaa aangoo mana murtii biraa keessa yoo jiraate ykn himatamaan biyya ala jiraatu ta’e biyya keessa waraqaa waamicha namni fudhatuuf yoo hin jiraane fi bakki jireenyaa isaa yoo beekame poostaadhaan akka dhaqabu taasifama .

201. Teessoon isaa hin beekkamnee taanaan mala bakka bu’aa ( gaazeexxaa biyya kessaatiin ) akka bahu taasifama . akkamitti dhaqaba ? Kwt 108 4. Mala kenniinsa Bakka Bu’aa ( Kwt 105) Himatamaan qaamaan argamuu akka hin dandeenye yoo mirkanaa’e qofa ykn akka is hin dhaqabne yoo naannoo irra miliqeedha .

202. Ajajni bu’uura Kwt.105 (1) kanaan kennamu : Waamicha M/M iddoo ifa ta’etti maxxansuu , ykn Mana jireenyaatti ykn iddoo dhumarratti himatamaan jiraataa turetti , ykn hojjataa turetti ykn daldalaa turetti waamicha maxxansuu , 2/6/2023 211

203. Dallaa Mana Murtii irratti ( mana jireenyaa qabaachuun isaa osoo beekamuu dallaa MM irrati haa maxxanfamu jechuun hin ta’u . Murtii ijibbaataa Jildii 9ffaa galmee 50376 ) It is equivalent to no service jedhu

204. Haala biroo M/M tti himatamaan waamamuu isaa ittiin beekuu ni danda’a jedhee amanu , Mala waamicha karaa gaazexaatiin taasifamu yoo ta’e gaazexicha dhiyeessisuun galmeen wal-qabsiisuun ni mirkanaa’a . Beeksisa gaazexaatiin waamuu ( furmaata dhumaa )

205. Himatamaan qotee bulaa ta’e iddoo hojatuu osoo beekamu fi mana jireenya qabaachuun osoo beekamu gaazeexaadhaan akka bahu ajajuun sirrii miti dabalataan himanni akka fooyya’u jedhame cufame fi galmeen cufame yeroo socha’u waamiichii haaraa ergamu qaba . .( jildii 19ffaa L.G-107838 )

206. Himatamaan argamu kan hin dandeenye ta’uun isaa sirnaan yoo mirkannaa’e qofadha . Osoo kan hin mirkanneessiin furmaata biroo fayyadamuun osoo danda’aamu gaazeexaadhaan ajajuun sirrii miti .

207. Gaazeexaa isa kamii sirnaan adda baasuu ( Nannoo yeroo dhumaa himatamaan jiraachaa tureetti osoo ta’ee gaariidha ( seera hindii ) why other technology? E.g telegram see art 105(1)- in such other manner jedha …. Mirkanneesse isaa rakkisaadha . Kuniis electronic signature hin jiru waan ta’eef labsii 1205/2020-electronic Transaction procl . (scope art 3(2)-judicial summons ilaalchise raawwii hin qabu ) Himatamaan qaamaan argamuu akka hin dandeenye yoo mirkanaa’e qofa dha .

208. Mirkaneessa Qaqqabuu Waraqaa Waamichaa Namni waraqaa waamichaa akka qaqqabsiisuuf ajajame waraqaa haadhoo irratti kan himatamaan ykn bakka bu’aan ykn dubbii fixaadhaan mallattaa’e , yeroo waamichi itti kenname fi haala waamichi itti qaqqabe ibsuun maqaa ragoolii fi teessoo isaanii ibsee mana murtiif mirkaneessa . Kwt 104 2/6/2023 217

209. Namni waamicha fuudhe kamiiyyuu nagayee mallatteessuu qaba . Namni waamichi ergameef fudhachuu ykn nagayee mallatteessuu yoo dide himataan iyyata kakuudhaan yoo dhiyeesse falmiin bakka himatamaan hin jirretti itti fufuu danda’a (SDFHH kwt . 103) Ykn immoo manni murtii yoo itti amane bu’uura SDFHH kwt . 105’tiin ajaja kennuu danda’a . 218

210. Waraabbii afaan lameen kwt . 103 jidduu garaagarummaatu jira : Kwt . 103 waraabbii afaan Amaaraatii “ex parte” battalumatti ( automatic) , Ingiliffi hin ibsu.engliffi sirrii fakkaata . Amaariffi waamicha fuudhuu diduus ni hammata , Ingiliffi hin hammatu ; Amaariffi bifa waliigalaatiin kwt . 105 tti qajeelcha , Ingiliffi garuu kwt . 105(2) tti qajeelcha . Amarriffi gaariidha . Manni murtii mala bakka bu’uummaa fayyadamu qaba .( kwt 105(1)

211. Deebii akka kennuuf guyyaa 10 kennuun barbaachisaa dha . Kwt 338(2) fi 240 fi MMWFDHI jildii -23ffaa - Lakk.Galmee 154727 - guyyaan kudhan kennamuu qaba jedheera . Due Process: he must be given adequate opportunity to consult lawyer, collect evidence and prepare his defense- fair hearing. 2/6/2023 220

212. Galmeen yoo cufamee socha’us xalayaan waamichaa irra deebi’ee dhaqqabuu qaba .( Murtii ijibbaataa jildi 19 lakk.107838) SDFHH kwt 74 fi 78 notice- kanneen jedhan akka xalayaa waamicha fudhatame adeemsoota kanneen ilaaluun dhaqabsisuu qabna . Bakka hin jireetti falmii gaggeeffamaa osoo jiru yoo cufame hoo ? d haqabu qaba .

213. issues Himanni yoo fooyya’e waamichi bifa haaraan himatamaa bakka hin jirretti ilaaluuf bira darbame qaqqabuu qabaa ? Maaliif ? 2/6/2023 222

214. Himatamaan bakka hin jirretti dhimma dhagahamaa jiru irratti himannaa fooyya’een waanti fooyya’ee dhiyaate himatamaa ni miidha jedhamee kan yaadamu yoo ta’e waamichi haaraan bahuu qaba . 2/6/2023 223

215. Seera keenya irratti ifaan tumaalee kwt 94 hanga 110 jiran irraa hubatamuu baatus himatamaan himannaa duraa waan beeku beekee yoo hafe booda kan jijjiirameen ykn kan fooyya’een kan miidhamuu danda’u ta’uu danda’a waan ta’eef yeroo himannaan fooyya’utti waamichi akka haaraatti bahuu akka qabu hubachiisa .

216. Himannaa fooyya’een waanti jijjiirame yoo jiraate , mirga dhagahamuu himatamaa waan haaraa jijjiirame irratti mirkaneessuuf waamichi himatamaa akka haaraatti qaqqabuunii akka qabu agarsiisa . 225

217. Muuxannoo biyya Hindiitiinis himannaa fooyya’een wanti fooyya’ee dhiyaate himatamaa ni miidha jedhamee kan yaadamu yoo ta’e waamichi haaraan bahuu akka qabu dha kan hubatamu-foyyeessuu jechuun hiikoo kennameen iyyannoon fooyya’uun isaatiin iyyannoo duraa kan bakka bu’u

218. waraqaan waamichaa gahuu isaa qaamni geesse haalota armaan olii kanaan yoo mirkaneesse illee himatamaan kallattii garaagaraan mormii kaasuun ajajoota manni murtii itti fufuun kenne kaasisuu danda’a . FKN;

219. waraqaan waamichaa mala sirrii fayyadamuun naaf hin ergamne , ani hin dhageenye jedhu hiikoo sirnaan hin geenye (not duly served) kan jedhu guutuu danda’a .

220. 2. waraqaan waamichaa kun isa gahee yoo jiraates , yeroo gahaa fi quubsaa ta’e keessatti hin dhageenye — minimum guyyaa kudhan 3. waraqaan waamichaa sirnaan gahee yoo jiraates , sababa humnaan olii ykn quubsaa ta’e dhiyeessuun mana murtii kan amansiisu yoo ta’e , ajajoota kenniinsa waraqaa waamichaa booda itti fufanii kennaman kaasisuu danda’a . sdfhh , kwt . 69-78 ilaallata .

221. Walumaagalatti DhIMMWF jildii 12ffaa L.G.53113 ‘‘ manni murtii karaa waamichi sirnaan itti qaqqabuu , fi eenyuuf akka qaqqabuu qabu adda baafachuu qaba . Waamichi sirnaan qaqqabee gareen falmu yoo hin dhiyaanne ykn waamicha hin fudhu yoo jedhe manni murtii sirni inni hordofuu qabu seerichaan taa’eera . Tumaalee kanneen keessaa tokko SDFHH kwt . 70(A), 103, 104, 105, 106 fi 107 jalatti kanneen tumaman yoo ta’eedha .

222. Bu’uura tumaalee kanaan bakka himatamaan hin jirretti falmiin dhagahamee murtiin kan kennamuu danda’u waamichi sirnaan qaqqabuun isaa yoo mirkanaa’e , waamicha fudhachuuf haayyamamaa yoo hin taane , ykn himatamaa argachuun kan hin danda’amne ta’uun yoo mirkanaa’e dha .

223. Iyyataan bu’uura SDFHH kwt 78 tiin iyyannoon dhiyeeffachuu qabus waamichi sirnaan kan isa hin geenye ta’uu fi kanuma mirkaneessuun yoo danda’ame ykn sababa gahaadhaan dhiyaachu yoo hin dandeenye dha .

224. Tumaalee kanneen hunda irraa wanti hubatamu namni tokko mirga falmachuu isaa akka dhiisetti kan lakkaa’amu waamichi bu’uura seeraatiin sirnaan diriiree jiruu fi bu’uura waamicha wal duraa duubaan tumamee jiruun qaqqabee himatamuu isaa osoo beekuu yoo dhiyaachuu baate qofa dha .

225. BOQONNAA AFUR

226. Brainstorming Kaayyoon Makamiinsa maali ? Faayidaa fi miidhaa isaa tarreessaa .

227. Maalumma Makamiinsa Falmitootaa Blacks Law: J oinder is the uniting of parties or claim in a single lawsuit. Kan jechuun falmii tokko ilaalchisee namoonni mirga ykn dantaa walfakkaataa qaban iddoo tokkotti walitti qabamuun akka falman adeemsa taasisuudha .

228. Ulaagaa Makamiinsa W alitti dhufeenya gareen kun dhimma falmiif sababa ta’e waliin qabu mirkaneessuu . D himma himannoof sababa ta’u keessaa dantaa qabaachuu .

229. Faayidaa Makamiinsa Falmitootni baasii falmiif bahu akka qooddatan taasisa . D himmoonni namoota hedduu galmee tokkorratti waan ilaalamuuf dhiibbaa fi baay’ina hojii mana murtii ni xiqqeessa Dhimmoonni walfakkaatan adda addaa yeroo ilaallaman , carraan murtii walfaalleessu kennuu uumamuu waan maluuf , kana ni hambisa .

230. Karaa biraatiin ogeessoonni miidhaa qaba jedhan makamiinsi boca falmii waan bal’isuuf falmiin lafarra akka harkifatu ni taasisa akkasumas himatamaan namoota heddu ofirraa ittisuuf waan rakkatuuf dhiibbaa irra gaha jedhu . Dhimmoota falmii lafa irra harkisiisuu danda’anii fi ofirraa ittisuuf rakkisaa ta’an ilaalchisee SDFHH kwt 221 fala wayii ni kaa’a .

231. Makamiinsa Himattootaa SDFHH Kwt 35

232. N amootni lamaa fi isaa ol ta’an walitti makamuun mata duree tokko jalatti falmuu kan danda’aniidha .

233. Gaaffiin seerummaa isaani garagara ta’u danda’aa . Sababni himannoo tokkoo jechuun fknf waliigalteen isaanii adda adda yoo ta’e common question of law jiraachu dhabu danda’aa . Seeraan ala hojiirra gaggeeffamne jira jechuun waliigalteen adda adda ta’uus iddoo tokkoo gaafachu danda’u .

234. Makamiinsa Himatamtootaa SDFHH Kwt 36

235. Walitti ykn addaan bahanii yoo himataman ijoon falmii fi seeraa murtiin itti kennamu tokko ta’uu ni danda’a yoo ta’e ; walitti makamuun himatamuu ni danda’u . ulaagaa mataa isaa qaba .

236. Makamiinsa Sababoota Himannoo (Joinder of Cause of Action) F iriin dubbii ykn ta’eewwan himannoof bu’uura ta’an sababa himannooti jechuun ni danda’ama . Haala addaatiin seeraan yoo dhorkame malee SDFHH kwt 217, 221, 218 fi 219 jalatti sababoota himannoo baay’ee iyyannoo tokko keessatti tarreessuun dhiyeessuun akka danda’amu SDFHH 217 jalatti tumameera .

237. S ababoonni himannoo walitti makamuu hin qabne yoo jiraatanis mormuun akka danda’amu SDFHH kwt 220 jalatti ibseera . W alitti makamuun kun sirrii miti jedhamee mormiin dhiyaachuu qabu falmiin osoo hin jalqabin dursamee ka’uu qaba . Manni murtiis yoo itti amane sababoonni himannoo kun galmee adda addaa irratti akka ilaalaman gochuu danda’a (SDFHH kwt 221 )

238. SDFHH kwt 35,36 vs 217 35 and 36-common question of law 217-no need of common question of law or fact. Haala adda addaatiin raawwatiinsa qabu . Garuu yeroo tokkoo ta’aaniis jira .

239. Dhimma MMWF lakk . G. 19310 Dhaaltonni waliin ta’uun qabeenya dhaalaa waliigala tilmaamuun qaamni qabate akka isaaniif deebisu gaafachuu danda’u . Sababii himannaa tokko ykn adda addaa ta’us , gaaffii seeraa fi ijoo dubbii waliinii kan affeeru yoo ta’e , bu’uura kwt.35tiin waliin himachuu danda’u . Aangoon hundee dubbiis tilmaama dhiyaate irratti hundaa’a jechuun MMWF murtii MMO diiguun murteesse . dubbisaa

240. 255

241. 2/6/2023 Elias K 256

242. Jidduu lixaan falmii keessa kan seenu mirga ykn dantaa mataa isaa kabachiifachuuf ykn kan uummataa akka kabajamuuf ta’uu danda’a . SDFHH kwt 41 -dantaa dhuunfaa kabachisuuf SDFHH kwt 42- Intervention required by law….

243. A/A dantaa uumataatiif dhimmoota muraasa irratti fi Labsii 214/2011 kwt 7(37) jalattis kaa’ame jira . Hiikni sirna jiddu-lixummaatiif kennamu adeemsa gareen sadaffaa tokko yeroo mirgi isaa ykn dantaan uummataa tuqamutti falmiitti makamuun mirga isaa ykn dantaa uummataa kabachiisuudha .

244. Jiddulixummaan maalii ? Gareen sadaffaan miseensa falmii bu’uuraa hin ta’in ; garuu falmicharraa mirga ykn dantaa ni qabna jedhan ; mirga ykn dantaa sana kabachiifachuuf ; Eeyyama mana murtiitiin adeemsa falmichaa keessa itti seenu kan qajeelchuu dha 2/6/2023 259

245. Kaayyoon isaa : Baasii xiqqaan , Yeroo gabaabaa keessatti fi si’oominaa , Haala haqa qabeessa ta’eenii fi Haala walqixxummaa falmitootaa mirkaneessuun murtii akka argatu taasisuufii dha . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 260

246. ULAAGAAWWAN JIDDULIXUMMAA . Mirga ykn dantaa qabeenya falmiif sababa ta’ee irratti qabaachuu- Fknf qabeenya dhirsaa fi niitii irratti niitii biroo , abbaan kkf Murtiin kennamu kallattiidhaan iyyataa kan miidhuu danda’u yoo ta’e Qabeenya sana irratti falmiin jiraachuu qaba . SDFHH kwt 41 jalatti ulaagaan kun jiraachuu dhabus dantaa kan qabu waan jedhuuf ilaalamuu qaba . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 261

247. Ulaagaa Adeemsaa Falmiin dhaddacharra jiru jiraachuu –SDFHH kwt 41(1)- M urtiin dura yeroo kamiiyyuu ta’uu akka danda’u kaa’a . may intervene Qabeenyi gaafiin seerummaa ifa ta’ee irratti gaafatamu qaba . jildii 22ffaa lakk . Gal. 137401 SDFHH kew 41(2) jalatti jiddu lixaan firii dubbii jidduu lixuuf isa dandeessisu tarreessuu qaba . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 262

248. 4. MSD irratti dhiyyeesu danda’a . jildii 20ffa lakk . Galmee 108647 5. Iyyanni kun tarree ragaa waliin dhiyaachuu qaba . SDFHH kwt 80(1) waliin ilaalamu qaba . 2/6/2023 Elias k. 263

249. 6. Mana fi Lafa yoo ta’ee dirqamaan waraqaa ragaa abbaa qabiyyummaa dhiyeessuu hin qabu . Adeemsa falmii keessa dhimma madaallii ragaa waan ta’eef . DHIJ jildii 17ffaa galm 90713 7. Kaffaltii abbaa seerummaa kafaluu hin qabu .( falmiisisaadha )-??????????? vs 359(1)-court fee

250. 8. M/M iyyanni dhiyaateef iyyatuma sana qofa bu’uureffachuun ajaja ykn murtii kenna ( ni eeyyama ykn ni kuffisa ), kwt 41(3)- kanaafu heeyamsiisaaf kophaatti iyyannichi immoo kophaa dhiyaachu hin qabu . 9. Iyyannaa dhiyaate ulaagaa ibsame guutuun isaa erga beekamee booda bitaa fi mirgaaf ni kennama . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 265

251. 10. Yoo himatamaan hin jirre xalayaa waamichaa walliin ni ergamaafi 11. Deebii fudhachuun falmii gaggeessuu . 12. Adeemsa falmii keessa yoo hafe tarkaanfiin hafiinsa fudhatamuu qaba malee duubatti deebi’e hayyamamuu hin qabu jechuun hin dand’amu . jildii 12ffaa lakk.galme 53844- yeroo baay’e defendant ta’a .

252. G/ Lixummaan kan hin eeyyamamne Dhimma haadhoo waliin walitti dhufeenya dantaa jiddu-lixaa miidhuu danda’u kan hin jirre yoo ta’e ykn of danda’ee dhimma keessumeeffamuu danda’u yoo ta’e ykn jiddu-lixaa malee murtiin yoo kenname ; dantaan ykn mirgi miidhamu hin jiru yoo ta’e F almii dheeressuu fi lafarra harkisuun miidhaa walfalmitoota haadhoo irraan geessisuu kan danda’u yoo ta’e heyyamamuu hin qabu . Ilaallamuu qaba . falmii guutuu irraa .( Jildi 16 lakk . gal. 95934,jildii 18ffaa lak.g-96943 )

253. Issues Namnii jiddulixummaa dhiyeessuu gaaffii haaraa kaasuun akka murtaa’uuf falmii namoota biroo keessatti galuu ni danda’aa ? fknf haadha manummaa fi guddiftummaa mormuun anatu niitiidha malee ishee miti jechuun akka murtaa’uuf gaafachuun ni danda’ama .

254. Remark Kaayyoon sirna jiddu-lixummaa dhimma falmiirra jiruun wal-qabatee mirgi iyyataan seeraan ykn waliigalteen argate akka hin tuqamne eegsifachuufidha . Iyyanni haadha manummaan naaf haa mirkanaa’u jedhu qofaatti mataa ofii danda’ee ragaan hubachiifamee kan murtaa’u malee bu’uura kwt 41tiin mormii dhiyeessiteen akka murtaa’uuf gaafatamu miti .

255. Issue Falmii bitaa fi mirgi gaggeessan irratti namni jiddulixummaa dhiyeesse iyyannaan isaa fudhatama argate Yoo ta'e bitaa fi mirgi dhimma isaanii araaraan yoo xumuran ta'e iyyanni jiddulixaa itti fufuu qaba moo?himannaa haaraa galmee biroo irratti akka dhiyeessu taasifamee galmichi araaraan cufamuu qaba ?

256. MMWFDHI Lak.Galmee 211506 gaafa 4/2/2015 kenne .( Hin maxxanfamne ) Manni murtii iyyannaa jiddulixummaa fudhatee mormiilee adda addaa kufaa gochuun falmisiisuu erga jalqabee booda sababa walfalmitoonni dhimma isaanii araaraan xumuraniif jiddulixaan himannaa haaraa dhiyeessuun ala galmee kana irratti murtiin kennamuuf hin jiru jechuun galmee cufuun qabiyyee iyyannaa jiddulixaa fi falmiilee dura gaggeeffaman fi adeemsa falmiin ittiin gaggeeffamu kan hin hordofne waan ta'eef dogongora bu'uura seeraati . Kanaafuu falmii jiddulixaan dhiyeessu irratti hundaa'uun gaaffii seerummaa isaa irratti galmuma sana irratti murtii kennuun barbaachisaadha jechuun murtii kenneera .

257. 2/6/2023 Elias K 272

258. Uulaagaan isaa Murtii ykn araaraa mirkanaa’ee saniin kan midhamee - Araaraa yoo ta’e 87834-jildii 15ffaa Falmii duraani keessatti nama hin jirre . Murtiin Raawwatamu dura ta’uu qaba . fknf qabiiyyee lafa maqaan yoo jijjiiraame . Jildii 17 Lakk.Galmee 101079 Mana Murtii Murtii dhimma sana irratti murtii kenne biratti dhiyaata . 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 273

259. Uulagaalee SDFHH kwt 222 fi 223 jalatti kaa’aman hordofuu qaba . Murtiin sun Mana murtii aangoo qabuun kan cime , hin diigamne ykn hin foyya’iin ta’uu qaba . Jildii 17 Lak.G 93987 Kakkuudhaan kan deegaramee ta’u qaba Kafaltii abbaa seerummaa kafaluu qaba . 2/6/2023 Elias k. 274

260. Raawwiin akka dhaabatu gochuun ni danda’aama . Falmiin isaa haaluma falmiin idilee duraani hordofuu qaba . Deebii akka kennan xalayaan waamicha ni ergamaa . Deebii keessatti MSD kaasuu danda’u . 2/6/2023 Elias K 275

261. Jildii 12 lakk.Galmee 56795 ta’ee irratti murtii dirqisiisaa keenes namnii mormii murtii dhiyyeessu falmiicha osoo beekuu kan dhiyyeesse yoo ta’ee fi bu’aa eggate kan dhiyyeesu yoo ta’ee fudhatama akka hin qabne kaa’ee jira.Good faith 2/6/2023 Eliyaas Kaasaa 276

262. Assitti beekuu isaa sirnaan mirkaneesuu (evidence) irratii ilaalamu qaba . Ni beeka waan ta’eef qofa jechuun kufaa gochu . Tilmaama ni beeka jedhu fudhachuun murtii kennuun sirrii miti . akka firii dubbii qabachuun ragaa gahaatiin qulqullaa’e murtaa’u qaba .( jildii 25ffaa Lakk . 181236 ilaalaa Beekuu isaa hin mirkanoofne waan ta’eef jechuun without reason deebisuuniis sirrii miti .

263. Issue Dhimmi bu’uura SDFHH kwt 341 ykn 343 tiin yoo MMO fi MMW irraa qajeelfamaan gadii deebi’e bu’uura SDFHH kwt 41 fi 358 tiin jiddu seenuun ni danda’aama ?? 2/6/2023 Elias 278

264. Bu’uura SDFHH kwt 341 Manni murtii dhimmicha keessa osoo hin seeniin mana murtii jalatti waan deebisuuf ijoon qabamu waan hin jirreef jiddulixummaan ykn mormii murtiin yoo fudhatame waan rakkoo qabu hin fakkaatu . Bu’uura SDFHH kwt 343 tiin garuu MMO ykn MMW Ijoo barbaachisu qabate ragaan akka walitti qabame deebi’u waan taasifamuuf MMA ragaa walitti qabu qofa waan ta’eef jiddulixuun waan danda’aamu miti . 2/6/2023 Elias 279

265. Bu’aan Mormii-kwt 360(2) Murtii duraani cimsuu,fooyyeesu danda’aa - Kanuma duraani himataaf ykn himatamaaf murteesse sana cimsuu Nama iyyatee sanaaf murteessu ( foyyeesu ) Nama duraan itti murtaa’eef murteessun hin danda’aamu . 2/6/2023 Elias K. 280

266. Bu’uura SDFHH kwt 43(1) tiin himatamaan iyyata isaa keessatti sababa gareen 3ffaan kun buusiif ykn kaffaltii deebisee bakka buusuuf dirqamuu fi gahee ykn hanga dirqamuuf ifatti ibsuu qaba . Haala iyyanni itti dhiyaatu ilaalchisee garuu waraabbii afaan Ingilizii fi afaan Amaaraa jidduu garaagarummaan ni mul’ata

267. A faan Ingiliffaa “… in his statement of defense …” kunis Iyyanni jiddu lixummaa garee kanaa qaama deebii ittisaa himatamaa akka ta’eedha. Afaan Amaaraa immoo “… ብሎ በመግለጽ ማመልከቻዉን ለፍርድ ቤት ማቅረብ ይችላል ፡፡ ” kunis iyyanni jiddu lixummaa kun kophaatti of danda’ee bifa iyyataatiin kan dhiyaatu akka ta’e agarsiisa . SDFHH Kwt 43(1) yeroo ilaalluu guyyaan jalqabaa himatamaan iyyata akkanaa dhiyyeefachuuf carraa argatu gaafa deebii ittisaa dhiyeeffatu ta’uu isaa hubachisa .

268. Keewwatni 43 himatamaan gareen sadaffaan falmii jidduu naaf haa seenu jedhu sababa isaa ibsee dhiheeffachuu qaba jedha malee haala akkamiin ibsuu akka qabu waan ibse hin qabu .

269. Ulaagaa himanni tokko guutuu qabu qabaachuun iyyaticha waliin ragaan barbaachisaan walqabachuu qabate dhiyaachuu qaba . sababni isaas himatamaan muummeen iyyannoo isaatiin gaaffii mirgaa garee kanarratti waan dhiyeeffatuuf iyyatichaan walqabatee akka himataatti (defendant plaintiff) ilaalama

270. G areen 3ffaa kun himannoo fi deebii guutuun ragaa isaa wajjin kan isa dhaqqabu qaba . ( Kwt 43(2)) falmii himatamaa muummee fi himataa jidduu falmii jiru irratti deebii kennuu danda’a. Iyyata gareen 3ffaa akka falmiitii makamu jedhu dhiyaatu ilaalchisee garee 3ffaa deebii akka kennu gochuun hin barbaachisu.

271. SDFHH kwt 43(2) jalatti gareen akka dhiyaatu yaamichi akka godhamuuf malee himatamaan gareen 3ffaa kun deebii qabatee akka dhiyaatu ifaan wanti tumame hin jiru . SDFHH kwt 43(2)- gareen kun akka himatamaatti akka lakkaa’amu (same position as defendant ) waan jedhuuf fi muuxannoon biyya Hindiis kan ibsu d eebii isaa qabatee kan dhihaatu akka ta’e waan ta’eef deebii qabatee dhiyaachu qaba .

272. Eenyuuf deebii kenna ? deebiin gareen kun kennu gaaffii himatamaa muummeetiin isarratti dhiyaate ilaalchisee waan ta’eef himatamaaf ta’a. SDFHH kwt 43(3)- the claim as between the defendant and third party.

273. Issue Gareen 3ffaa falmiitti makame himataa irratti falmii dhiyeessuuf mirga qaba moo? hin qabu ?

274. Remark SDFHH kwt 76(1)- hiikaa Ingiliffa fudhachuun . Kwt 76(1 ) “…fails without good couse to appear for the purpose of disputing the plaintiffs claim as against the defendant…or his own liability to the defendant shall be deemed to admit the validity of the decree passed against such defendant and his own liability to contribute or indemnify…” waan jedhuuf gareen 3ffaa kun himatamaaf qofa osoo hin ta’in himataafis itti gaafatamummaa hanga buusii ykn beenyaa himatamaan muummeen gaafate kaffaluuf akka dirqamu akka amanetti lakkaa’ama .

275. kanaafuu himataas himatamaas falmu ni danda’a . ( jildii 6ffaa lakk . G.23692, jildii 9ffaa lakk.G 39799,)- jildii 14ffaa-79465-bakka himatamaa bakka bu’e falmii kamuu dhiyeessu danda’aa .

276. Gareen 3ffaa himatamaa waliin seera irra ykn waliigaltee irra kan maddee hariroo hin qabnu jechuun yoo falmii dhiyeesse ta’e bu’uura SDFHH kwt 43 tiin galuu hin qabu . yoo amanee hamma isaa qofa irratti falmii qabaate qofa SDFHH kwt 43 kan fayyadamnu . ( jildii 14ffaa la.G . 79465) Falmiin akkasii galmee biroo irratti ofdanda’ee kan murtaa’u qabudha malee falmiilee akkasiif SDFHH kwt 43 rogummaa hin qabu jechuun murtii kenneera .

277. Issues Ijoon biroo himatamaan garee 3 ffaa n falmiitti akka makame erga ta’ee murtiin kallattiidhaan eenyu irrratti kennamuu akka qabuu fi eenyuun irrattis raawwatamuu qaba kan jedhu ilaalchisee hojimaanni wal-fakkaataan hin jiru .

278. Remark SDFHH 43 jalatti gama kanaan wanti ifaan taa’e hin jiru . Garuu seeruma kana kwt 76(2) irraa akka hubatamutti , falmii bu’uuraa himataa fi himatamaa muummee jidduutti geggeeffamurratti murtiin kan kennamu himatamaa muummee kanarrattiidha . Raawwachuufis kan dirqamu isumadha . Gareen 3ffaa hayyamamaa yoo ta’e himataaf kafaluu ni danda’a . Himatamaan muummee garee 3ffaa irratti waan murtaa’eef hin raawwadhu jechuu hin danda’u . Erga kafalee booda garee 3ffaa gaafachuu ni danda’a .