Feed-in tariffs in the European Union Béatrice Cointe

Explore the full ebook collection and download it now at textbookfull.com
Feed-in tariffs in the European Union Béatrice
Cointe
https://textbookfull.com/product/feed-in-tariffs-in-the-
european-union-beatrice-cointe/
OR CLICK HERE
DOWLOAD EBOOK
Browse and Get More Ebook Downloads Instantly at https://textbookfull.com
Click here to visit textbookfull.com and download textbook now

Your digital treasures (PDF, ePub, MOBI) await
Download instantly and pick your perfect format...
Read anywhere, anytime, on any device!
Theorizing internal security in the European Union First
Edition Bossong
https://textbookfull.com/product/theorizing-internal-security-in-the-
european-union-first-edition-bossong/
textbookfull.com
The European Ombudsman and Good Administration in the
European Union 1st Edition Nikos Vogiatzis (Auth.)
https://textbookfull.com/product/the-european-ombudsman-and-good-
administration-in-the-european-union-1st-edition-nikos-vogiatzis-auth/
textbookfull.com
Taxation in European Union 2nd Edition Pietro Boria
(Auth.)
https://textbookfull.com/product/taxation-in-european-union-2nd-
edition-pietro-boria-auth/
textbookfull.com
The Contestation of Expertise in the European Union 1st
Edition Vigjilenca Abazi
https://textbookfull.com/product/the-contestation-of-expertise-in-the-
european-union-1st-edition-vigjilenca-abazi/
textbookfull.com

Troikanomics: Austerity, Autonomy and Existential Crisis
in the European Union Ray Kinsella
https://textbookfull.com/product/troikanomics-austerity-autonomy-and-
existential-crisis-in-the-european-union-ray-kinsella/
textbookfull.com
India and the European Union in a Turbulent World Rajendra
K. Jain
https://textbookfull.com/product/india-and-the-european-union-in-a-
turbulent-world-rajendra-k-jain/
textbookfull.com
External Energy Security in the European Union Small
Member States Perspective Matus Misik
https://textbookfull.com/product/external-energy-security-in-the-
european-union-small-member-states-perspective-matus-misik/
textbookfull.com
Corporate Power and Regulation: Consumers and the
Environment in the European Union Sandra Eckert
https://textbookfull.com/product/corporate-power-and-regulation-
consumers-and-the-environment-in-the-european-union-sandra-eckert/
textbookfull.com
Policy Design in the European Union: An Empire of
Shopkeepers in the Making? 1st Edition Risto Heiskala
https://textbookfull.com/product/policy-design-in-the-european-union-
an-empire-of-shopkeepers-in-the-making-1st-edition-risto-heiskala/
textbookfull.com

FEED-IN TARIFFS
IN THE EUROPEAN
UNION
Renewable energy policy, the
internal electricity market and
economic expertise
Béatrice Cointe and
Alain Nadaï
PROGRESSIVE ENERGY POLICY
Series Editors: Caroline Kuzemko,
Catherine Mitchell, Andreas Goldthau, Alain Nadaï
and Shunsuke Managi

Progressive Energy Policy
Series Editors
Caroline Kuzemko
The University of Warwick
Coventry, UK
Catherine Mitchell
University of Exeter
Penryn, UK
Andreas Goldthau
Royal Holloway University of London
Egham, UK
Alain Nadaï
International Research Centre on Environment and
Development (CIRED-CNRS)
Nogent-sur-Marne, France
Shunsuke Managi
Kyushu University
Fukuoka, Japan

Progressive Energy Policy is a new series that seeks to be pivotal in nature
and improve our understanding of the role of energy policy within pro-
cesses of sustainable, secure and equitable energy transformations. The
series brings together authors from a variety of academic disciplines, as
well as geographic locations, to reveal in greater detail the complexities
and possibilities of governing for change in energy systems. Each title in
this series will communicate to academic as well as policymaking audiences
key research findings designed to develop understandings of energy trans-
formations but also about the role of policy in facilitating and supporting
innovative change. Individual titles will often be theoretically informed
but will always be firmly evidence-based seeking to link theory and policy
to outcomes and changing practices. Progressive Energy Policy is focussed
on whole energy systems not stand alone issues; inter-connections within
and between systems; and on analyses that moves beyond description to
evaluate and unpack energy governance systems and decisions.
More information about this series at
http://www.palgrave.com/gp/series/15052

Béatrice Cointe • Alain Nadaï
Feed-in tariffs in the
European Union
Renewable energy policy, the internal electricity
market and economic expertise

Progressive Energy Policy
ISBN 978-3-319-76320-0 ISBN 978-3-319-76321-7 (eBook)
https://doi.org/10.1007/978-3-319-76321-7
Library of Congress Control Number: 2018937514
© The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2018
This work is subject to copyright. All rights are solely and exclusively licensed by the
Publisher, whether the whole or part of the material is concerned, specifically the rights of
translation, reprinting, reuse of illustrations, recitation, broadcasting, reproduction on
microfilms or in any other physical way, and transmission or information storage and retrieval,
electronic adaptation, computer software, or by similar or dissimilar methodology now
known or hereafter developed.
The use of general descriptive names, registered names, trademarks, service marks, etc. in this
publication does not imply, even in the absence of a specific statement, that such names are
exempt from the relevant protective laws and regulations and therefore free for general use.
The publisher, the authors and the editors are safe to assume that the advice and information
in this book are believed to be true and accurate at the date of publication. Neither the pub-
lisher nor the authors or the editors give a warranty, express or implied, with respect to the
material contained herein or for any errors or omissions that may have been made. The
publisher remains neutral with regard to jurisdictional claims in published maps and institu-
tional affiliations.
Cover pattern © Melisa Hasan
Printed on acid-free paper
This Palgrave Macmillan imprint is published by the registered company Springer
International Publishing AG part of Springer Nature
The registered company address is: Gewerbestrasse 11, 6330 Cham, Switzerland
Béatrice Cointe
TIK Centre for Technology,
Innovation and Culture, University of
Oslo
Oslo, Norway
Alain Nadaï
CIRED-CNRS (Centre International
de Recherche sur l'Environnement et
le Développement)
Nogent-sur-Marne, France

v
This book started as an enquiry into the origins of feed-in tariffs. This
interest was raised by a study of solar energy policy in France, carried out
in the context of a PhD thesis that was written between 2010 and 2014 at
the Centre for International Research on Environment and Development
(CIRED). The first version of this account was a chapter of the aforemen-
tioned PhD thesis, which has been revised, extended, and updated. This
work benefitted from financial support from the DIM R2DS Ile-de-France
under Grant no. 2010-13 and from the French National Research Agency
(ANR) under Grant no. 2011-SOIN-003-01 (COLLENER Project). The
study has been presented in several contexts over the years, and we are
indebted to comments from colleagues at CIRED, from members of the
PhD panel, and from discussants in conferences. We would like to thank
in particular Fabian Muniesa, Noortje Marres, Peter Karnøe, Thomas
Reverdy, and Philippe Quirion for helpful insights and suggestions at dif-
ferent stages of our research. All remaining errors of course remain entirely
our own.
Acknowledgements

vii
1 Agencing Feed-in Tariffs in the European Union 1
2 FITs and European Renewable Energy Policy Before 1996:
A Tale of Two Beginnings 25
3 Tariffs, Quotas and the Ideal of Pan-European
Harmonisation from 1996 to 2001 39
4 2001–2008: European-Scale Experimentation
in Renewable Energy Policy-Making 59
5 Turbulence and Reforms in European Renewable Energy
Policy After 2008 87
6 Conclusion 111
Appendix: List of Documents Analysed 125
Index 137
Contents

ix
ANT Actor-Network Theory
DG Competition European Commission Directorate General for
Competition
DG Research European Commission Directorate General for
Research
EC European Communities
EEG Erneuerbare-Energien Gesetz (Renewable Energy
Law)
EU European Union
EU-ETS European Union Emission Trading Scheme
FIP Feed-in Premium
FIT Feed-in Tariff
IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change
NFFO Non-Fossil Fuel Obligation
PURPA Public Utility Regulatory Policies Act
PV Photovoltaics
RE Renewable Energy
RES-E Electricity from Renewable Energy Sources
RET Renewable Energy Technologies
SET Plan Strategic Energy Technologies Plan
SRREN Special Report on Renewable Energy
StrEG Stromeinspeisungsgesetz (Feed-in Law)
STS Science and Technology Studies
TGC Tradable Green Certificate
VDEW Verband der Elektrizitätswirtschaft
List of Abbreviations

xi
Table 1.1 Timeline and key dates 9
Table 1.2 Documents analysed by period and category 11
List of Tables

1© The Author(s) 2018
B. Cointe, A. Nadaï, Feed-in tariffs in the European Union, Progressive
Energy Policy, https://doi.org/10.1007/978-3-319-76321-7_1
CHAPTER 1
Agencing Feed-in Tariffs in the
European Union
Abstract The introductory chapter describes the intention of the book
and provides an overview of feed-in tariffs and renewable energy policy in
the European Union (EU). It outlines the perimeter and analytical
approach of the book. Cointe and Nadaï first describe feed-in tariffs and
their origins. They review milestones of European renewable energy policy
and their relations to the diffusion of feed-in tariffs in Member States.
Having provided this background information, Cointe and Nadaï account
for their choice to rely on a combination of documentation from European
institutions, expert sources, and academics. They define socio-technical
agencements and explain what an analysis of feed-in tariffs as agencements
brings to an understanding of renewable energy policy and EU policy.
Keywords Feed-in tariffs • European Union • Agencement •
Performativity • Liberalisation
Throughout Europe, renewable energy production has expanded over the
past decades, boosted by support policies of various kinds. The European
Union (EU) appears as a driving force in the deployment of renewable
energy and renewable energy support policies, especially for electricity
generation. Since the late 1990s, it has encouraged Member States to
develop renewables; adopted directives setting mid-term targets for this

2
development; and produced regular reports assessing progress and evalu-
ating the merits of the policies introduced in Member States.
The EU’s renewable energy policy emerged and developed along with
the liberalisation of the electricity market, which was officially launched by
the 1996 Directive on the internal electricity market. The process of inte-
grating the European electricity market and the process of integrating
electricity from renewable energy sources in this electricity market
unfolded more or less at the same time, but not necessarily in perfect
tune—especially since Member States’ perspectives and objectives in intro-
ducing support for electricity from renewable energy sources (RES-E)
were not always aligned with those of the European Commission.
Simultaneously, renewable energy policy consolidated as a field of research
and expertise, attracting increasing academic attention. This book investi-
gates this process from the vantage point of the history and evolutions of
one kind of RES-E policy instruments, feed-in tariffs (FITs).
While FITs have been a dominant form of support for RES-E in
European countries, their relationship to the policy principles of the EU
has always been rather ambiguous: the European Commission has gone
back and forth in granting them the label of “market-based instruments”
(which amounts to a validation from its own very market-oriented per-
spective), and has alternated between shunning them and recognising
them as the most effective form of support for RES-E. At any rate, ever
since renewable energy made its entrance within the scope of European
concerns, FITs have been part of the picture, and their vices and virtues
have been debated.
The research that led to this book started from an ambition to under-
stand where FITs came from. In retracing their origins and genealogy, we
soon encountered European institutions and legislation. We also found a
large body of academic and grey literature investigating the characteristics,
design, histories, and effects of FITs, often in comparison with other
instruments. From there emerged the project to retrace the European
career of FITs on the basis of what the EU as well as the literature had said
about them. In this book, we thus follow FITs in some of the countries
that have implemented them and through the political and academic
debates about EU electricity policies and markets, from the late 1970s to
2015. The picture we draw is certainly not exhaustive given the short for-
mat in which it is displayed, but hopefully provides an overview of the
trajectory of FITs and of the various concerns and issues that have been
attached to them over the years.
B. COINTE AND A. NADAÏ

3
This book then tells the story of an instrument of renewable energy pol-
icy, but it also considers this story as a vantage point from which to look into
the wider evolutions, tensions, and frictions at play in European renewable
energy policy. In particular, it gives insights about the objectives of liberalisa-
tion and harmonisation that have been at the heart of the European project
for some decades now, and about the priorities that have guided them in the
case of the electricity sector (Barry 1993; Doganova and Laurent 2016).
The debates that surrounded the evolutions of FITs, and the evolution of
FITs in Member States itself, also interrogate the notion that a balanced,
well-functioning, liberalised market can serve as a device to serve the com-
mon good and solve problems that are not reduced to economic and market
activity (Geiger et al. 2014; Doganova and Laurent 2016). Even if renew-
able energy policy is a small part of the internal electricity market project,
and FITs are only one element of renewable energy policy, we argue that a
close look at FITs can shed light on these issues in several ways.
First, it leads us to look into the Commission’s perspective on liberalisa-
tion and harmonisation: the liberalisation and harmonisation agendas run
through the Commission’s discourses on renewable energy policy. The
ideal model of a smoothly running internal market for electricity largely
shapes the Commission’s conceptions and assessments of RES-E policy
intervention, so in this case we will watch it deploy in relations to a specific
issue. Second, it gives us insight into the actual unfolding of the liberalisa-
tion and harmonisation projects, and into their imperfect realisation. In
our study, we see how actual RES-E policy development in member states
sometimes clashed with the Commission’s ideals and ambitions, and how
such tensions have been resolved.
We look at how these two enactments of European renewable energy
policy—at the EU level and Member States—play out in the design and
management of one particular type of instruments and in the debates it
raised. FITs are a particularly intriguing object in this respect. The
Commission has for a long time considered them to go against the inter-
nal market project; but for a few years, between 2005 and 2011, it dubbed
them as “generally the most efficient and effective support schemes for
promoting renewable energy” (Commission of the European Communities
2008). We thus investigate to what extent different designs and concep-
tion of FITs have contributed to the integration of both RES-E and diverse
national energy policy agendas (partly informed by economic or industrial
interests) within the projected EU internal electricity market, as well as
within the EU’s overarching energy-climate and innovation agendas.
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

4
In retracing the trajectory of FITs, we pay particular attention to two
aspects of it. First, we are interested in the simultaneous production of
guiding policy principles, actual policies, and expertise on these policies
(and on their potential to align to guiding principles). This implies that we
look at the interweaving of theoretical and practical concerns in the evolu-
tion and evaluation of FITs in Europe. Second, we are attentive to the
relative importance of environmental objectives and liberalisation objec-
tives as they have influenced the design and the theorisation of FITs. This
translates into an attention to the extent to which FITs are described, and
constituted, as “market-based” instruments. It also leads us to interrogate
what lies behind the term “market-based”: we follow evolutions in this
conception, noting shifts in focus from competition to investment, which
draw attention to different characteristics of market activities and different
“virtues” of so-called market-based policies.
This first chapter sets the scene for our study. We start by providing
background on feed-in tariffs: How do they work? When did they appear?
How do they relate to EU energy policy? After that, we explain how we
approached them. We describe the material we relied upon and detail our
strategy to explore broader trends and tensions in EU energy policy from
the study of the trajectory of one type of instrument. In so doing, we
relate our study to current sociological work, especially in science and
technology studies (STS) and economic sociology, highlighting how we
can contribute to ongoing debates. The book then follows a chronology
punctuated by key EU directives relevant to RES-E policy. Each period
(1970s–1996; 1996–2000; 2001–2008; 2008–2015) provides an oppor-
tunity to explore different aspects of the making of FITs and of their rela-
tionship with EU policy.
Feed-in Tariffs: An Overview
Defining Features and Brief History
Feed-in tariffs are commonly defined as state-backed incentives to invest
in the generation of electricity from renewable sources. They organise
access to the electricity grid and markets for RES-E, and ensure a stable
return on investment in renewable energy technologies. To do so, they
usually combine three elements: a purchase obligation, implying that
utilities must purchase electricity produced from renewable sources and
feed it to the grid; a fixed tariff for the purchase of this electricity, the level
B. COINTE AND A. NADAÏ

5
of which is determined by the regulator; and a fixed period over which the
said tariff is guaranteed, usually reflecting the lifetime of an installation
(Jacobs 2010, p. 287; Couture and Gagnon 2010). They usually involve
mechanisms to compensate for the extra costs induced for utilities, often
in the form of a levy on electricity use.
FITs thus rely on a simple principle: by guaranteeing the financial
viability of RES-E generation and organising its integration in the elec-
tricity system, they provide an “almost risk-free contract” from the per-
spective of renewable energy producers (Mitchell et al. 2011, p. 50).
They are meant to be transitory: they should drive and accelerate the
uptake of still expensive energy technologies, up to the point that these
technologies reach market competitiveness and no longer need support.
They are usually classified as “price-based” instruments, in that they set
a required price for renewable electricity, but not a desired quantity—as
opposed to quota systems such as the US Renewable Portfolio Standards
or the Tradable Green Certificates adopted in some European countries
in the 2000s. The actual development of FITs, however, paints a more
complex picture.
In practice, FITs come in multiple forms, and in diverse degrees of
sophistication. As the IPCC Special Report on Renewable Energy stated,
“FITs can be very simple […] or they can be quite complex” (Mitchell et al.
2011, p. 52). Indeed, as each of their features is negotiated politically—
from the definition of what qualifies as electricity from renewable energy
sources to the level of remuneration and the modalities for compensating
utilities, including contract duration and grid-connection procedures—
FITs are shaped by political priorities, country-specific balance of powers in
energy policy, and a range of context-dependent considerations.
FITs find their origin in the late 1970s. In the US, the 1978 Public
Utility Regulatory Policies Act (PURPA) introduced an obligation for
electric utilities to purchase the electricity generated by small-scale pro-
ducers, at prices reflecting avoided costs for utilities (Loiter and Norberg-
Bohm 1999; Lesser and Su 2008). In Europe, similar mechanisms first
appeared in Denmark and Germany in 1979, in the form of voluntary
agreements between electric utilities and wind power producers, chiefly to
integrate growing wind power capacities into the electricity system. They
were introduced into German and Danish legislations in the early 1990s
(1991 in Germany, 1992 in Denmark), with Spain following a few years
later. However, they only became a widespread instrument for the support
of renewable electricity in the 2000s.
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

6
The German Erneuerbare-Energien Gesetz (EEG), adopted in 2000,
was particularly influential. By setting technology-specific FITs and plan-
ning for the decrease of feed-in rates at a rhythm following expected evo-
lutions in technology costs, the EEG model integrated considerations
about renewable energy technologies and their cost dynamics. It thus
turned FITs into innovation-oriented instruments designed to steer the
deployment of RES-E installations. Its revision in 2004 accentuated this
dimension. FITs were subsequently adopted in a growing number of
countries (among which France, Czech Republic, Italy, Portugal, Greece,
Austria, Belgium, Estonia, Hungary, and later, the UK), to the extent that
“by early 2010, at least 45 countries had FITS at the national level (includ-
ing much of Europe)” (Mitchell et al. 2011, p. 14).
Over the course of their diffusion, FITs were adapted and sophisti-
cated. From country to country, but also in their evolution in one specific
country, they have varied in scope, rationale, design, and effects. They
were tailored to specific technologies and made to incorporate several dis-
tinct objectives, from contributing to greenhouse gas emission reductions
to supporting industries. They also had to be reformed to address issues
triggered by their own effects, with more or less success. FITs often
spurred rapid increases in RES-E capacity, generating high collective costs
as well as difficulties with grid management or electricity spot markets, and
various strategies have been used to address these problems (Karnøe 2013;
Hoppmann et al. 2014; Cointe 2015, 2017).
Why Study FITs in the European Union?
The adoption of FITs in several EU Member States was not directly driven
by the European Union. Indeed, the relationship of FITs with EU policy
principles has always been ambiguous. The European Commission initially
tended to disapprove of such instruments, considering them as state inter-
vention in the operation of markets and as potential distortions to compe-
tition. All the same, the promotion of renewable energy in Member States
was framed by EU directives, and in that sense feed-in tariffs were part of
EU renewable energy policy. Their emergence, diffusion and evolution
also occurred in the context of the liberalisation of the EU electricity mar-
ket. The trajectory of FITs thus needs to be understood in relation to
these two dimensions of EU energy policy (namely, the promotion of
renewable energy and liberalisation), as well as to the interplay between
EU policies and national policies.
B. COINTE AND A. NADAÏ

7
By all accounts, the liberalisation agenda has been a building block of
EU energy policy over the past three decades. The liberalisation of the
energy sector, along with that of telecommunications and financial mar-
kets, was initiated by the European Commission in the late 1980s, in the
hope of reviving European integration and the Internal market programme
(Jabko 2006; Reverdy 2014). This was part of broader institutional trans-
formations oriented by market integration as the backbone of European
integration (Eising 2001). Liberalisation implies a diminution of direct
state intervention in the organisation and regulation of markets, on the
basis of a liberal critique of state action (viewed as prone to capture and
unpredictable, thereby undermining investors’ confidence). Market regu-
lation becomes entrusted to independent regulatory authorities and
guided by economic expertise (Reverdy 2014, p. 55).
As far as electricity is concerned, the liberalisation agenda materialised
in the 1996 Directive on the internal electricity market (European
Parliament and Council 1996). Following extensive debates, the directive
was relatively ambiguous, and left margins for manoeuvre for Member
States: as Reverdy noted, it followed a “logic of experimentation”, insofar
as it did not seek to “set the organisation of the market once and for all,
but to engage in a process of gradual exploration and adjustment”
(Reverdy 2014, p. 60, authors’ translation).
Over the same period, that is from the late 1980s onwards, European
institutions began to take interest in renewable energy, starting with a
Council Recommendation “on developing the exploitation of renewable
energy sources” in 1988 (European Council 1988). The Commission
worked on a strategy for renewable energy throughout the 1990s
(Commission of the European Communities 1996, 1997, 1999). This led
to a first Directive “on the promotion of electricity produced from renew-
able energy sources in the internal electricity market”, which set indicative
targets for the contribution of RES-E to gross electricity consumption in
Member States, with an EU-wide objective of 22% of gross electricity con-
sumption produced from renewable energy sources by 2010 (European
Parliament and Council 2001). In 2008, The Energy-Climate Package
took it further with objectives to 2020, explicitly drawing European
energy and climate policies together. As part of this package, the Directive
“on the promotion of the use of energy from renewable sources” set bind-
ing national targets for Member States (European Parliament and Council
2009). During the preparation of both the 2001 and the 2009 directives,
the harmonisation of renewable energy support schemes throughout the
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

8
EU was on the agenda, with the Commission supporting a European
Tradable Green Certificates (TGC) scheme, but it did not make it through
either directive. The Commission regularly reviewed renewable energy
policies in Member States and published several “renewable energy prog-
ress reports” (Commission of the European Communities 2004; European
Commission 2011, 2013). In 2014, it issued “Guidelines on State aid for
environmental protection and energy”, advocating a gradual phase-out of
FITs and their replacement by either market premiums or tendering
schemes (European Commission 2014). In 2015, the Energy Union
Package was adopted; articulated around five dimensions, it includes an
EU target for the share of renewable energy in energy consumption in
2030, albeit not a very ambitious one (27% of renewable energy in total
energy consumption, to be compared to the 20% by 2020 target)
(European Commission 2015).
The gradual elaboration of an EU strategy for renewable energy policy
constituted a framework and acted as a driver for the setting-up of renew-
able energy policies in individual Member States, even if the choice and
design of support instruments was left to them. All this occurred in the
context of the liberalisation of the electricity sector, and while renewable
energy policy is but a small part of energy policy, it developed in interac-
tion with the gradual setting of the internal electricity market. It also gave
rise to a considerable body of expertise and research on renewable energy
support schemes, their best designs and their effects. It is the interplay
across these four processes—the promotion of electricity from renewable
energy sources in Member States, the deployment of the internal electric-
ity market as the backbone of EU energy policy, the simultaneous elabora-
tion by the Commission of a EU perspective on renewable energy policy,
and the development of expertise specialised on renewable energy pol-
icy—that we seek to explore in this book, as it played out in the evolution
of FITs and of debates around them (Table 1.1).
Approaching Feed-in Tariffs as Socio-Technical
Agencements
How to Retrace a European History of FITs?
FITs, as other RES-E support instruments, have received significant aca-
demic attention, either from the perspective of informing instrument
choice and design (for instance by drawing lessons from empirical cases or
B. COINTE AND A. NADAÏ

9
Table 1.1 Timeline and key dates
Key events in Member States Key events at the EU level
Tariffs for RES-E based on avoided
costs introduced in Germany and
Denmark, on the basis of agreements
between utilities and RES-E producers
1979
1988European Council Recommendation
on developing the exploitation of
renewable energy sources
Stromeinspeisungsgesetz (Feed-in
Law) in Germany
1991Launch of Extern-E (External costs of
Energy) European Research Network
Legislation on FITs in Denmark 1992
FITs introduced in Spain 1994
1996Directive 96/92/CE on the internal
electricity market
Green Paper on Renewable energy
sources
1997White Paper on Renewable energy
sources
TGCs introduced in Denmark 1999
Erneuerbare-Energien Gesetz
(Renewable Energy Law) in Germany
2000
FITs introduced in France
2001Directive 2001/77/CE on the
promotion of electricity produced from
renewable energy sources in the
internal electricity market
European Court of Justice states that
FITs are not state aided in the Preusen
Elektra v. Schleswag case
Introduction of FITs in the Czech
Republic
2002
2003Diffusion of results from Extern-E
(External costs of Energy) European
Research Network
Reform of the EEG in Germany 2004
Announcement that FIT will be
introduced in 2010 in the UK
2008Energy-Climate Package
Drastic cuts of FITs for PV in Spain
Revision of the EEG in Germany 2009Directive 2009/28/CE on the
promotion of the use of energy from
renewable sources
Renewable energy progress report
(continued)
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

10
by evaluating instruments in terms of efficiency and effectiveness) (e.g.
Ménanteau et al. 2003; Midttun and Koefoed 2003; Haas et al. 2004,
2011; Sandén and Azar 2005, Frondel et al. 2008, 2010, Schmalensee
2012), or with a view to understanding their politics, that is how they
came to be implemented in different countries and which interests and
compromises shaped them (e.g. Lauber and Mez 2004; Meyer 2004;
Jacobsson and Lauber 2006; Evrard 2010). The literature also includes
analyses at the EU level (Mitchell 2010; Jacobs 2012; Solorio and
Bocquillon 2017).
Here, we incorporate this literature (or, at least, a significant part of it)
into our analysis, as one of the building blocks of our study. One of our
objectives is indeed to understand to what extent it contributed to shaping
FITs as well as how it informed, and also staged, debates about their
design, effects, and place within the EU renewable energy policy arsenal.
Our objective is not only to disentangle the politics of FITs in the European
Union and in European countries, but also to understand how both the
European Commission and experts in renewable energy economics and
policy made sense—each in their own way—of the evolution of FITs and
thereby contributed to shaping it.
For this purpose, we collected and analysed two corpuses of documents
pertaining to the promotion of RES-E in Europe and published between
the late 1980s and the early 2010s (Appendix). The first of these corpuses
comprises EU documents directly related to renewable energy, mostly
originating from the European Commission and the European Council
1

and released between 1986 and 2015 (relevant directives, Council resolu-
tions, and Communications from the Commissions). The second corpus
Table 1.1 (continued)
Key events in Member States Key events at the EU level
FITs introduced in the UK 2010
Revision of EEG in Germany
Moratorium on FITs for PV in France
Moratorium on FITs in the Czech
Republic
FIT cuts in the UK 2011
Reform of the EEG in Germany 2014European Commission’s Guidelines on
State-aid for environmental protection
and energy
2015Energy Union Package
B. COINTE AND A. NADAÏ

11
focuses on expertise, and includes grey literature (such as expert reports)
and academic papers about FITs and renewable energy policy published
between 1996 and 2013.
2
These documents were collected using a snow-
ball method, and do not mean to be an exhaustive representation of the
renewable energy policy literature; they are nonetheless diverse enough to
cover the main fields of expertise involved (economics, policy analysis,
innovation studies). We also established a chronology of renewable energy
policy milestones at the EU level and in selected European countries
(chiefly Denmark, Germany, Spain, France), drawing on survey reports
(Mitchell et al. 2011; Jäger-Waldau 2013; REN21 2013) and on academic
accounts (Meyer 2004; Lauber and Mez 2004; Jacobsson and Lauber
2006; Dinica 2008; Evrard 2010; Lauber and Schenner 2011), as well as
on a detailed empirical knowledge of recent French renewable energy pol-
icies. In addition to this written material, we used interviews originally
carried out as part of a study of FITs for photovoltaics in France. In this
book, we refer to interviews with an energy economist, with a senior offi-
cial in a large electric utility, and with two civil servants who worked on
photovoltaic policy in France. These did not constitute the backbone of
the analysis presented here, but they provided valuable inputs on the his-
tory of European energy policy and expertise, as well as a more detailed
perspective on the actual challenges of tariff design.
Upon this basis, we established parallel timelines to trace the evolution
of the issue of RES-E development in national policies, European legisla-
tion and policy principles, grey literature, and academic research. We then
read the documents in the corpus closely so as to unravel, on the one
hand, the European Commission’s discourse on RES-E policy and FITs,
and, on the other hand, the types of expertise mobilised on the subject
and the evolutions in topics of research interest (Table 1.2).
Before explaining what this approach enabled us to do, it is important
to outline what questions it does not address. First, we are not trying to
Table 1.2 Documents analysed by period and category
EU documents Grey literatureAcademic literature
1978–1995 5 Ø 4
1996–2000 8 Ø 10
2001–2008 10 3 46
2009–2015 11 7 26
Total 34 10 86
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

12
evaluate FITs or provide policy recommendations on instrument design—
something that numerous authors have done, and still do, better than us.
Second, the account we produce gives a panoramic view, meaning that it
does not go in depth into the details of either policy processes or knowl-
edge production. The objective was to extract trends and discourses, bring
them together to pinpoint synergies or tensions, and see how they play out
in the concrete case of FITs. As a result, we do not map out extensively
how expertise was formed and how it travelled, but focus on the identifica-
tion of key themes, questions, and approaches, as well as on explicit refer-
ences (in writing) or relations (in funding or commissioning) to EU policy
processes. Similarly, our purpose is not to analyse the internal workings of
European institutions: we thus do not retrace in detail disagreements, dis-
cussions and negotiations across and within European institutions—which
would no doubt enrich the analysis, but provide too much detail for the
format of a short book. In particular, the differences between different
General Directorates in the Commission are not taken into account, as
we have focused on the “finished products” of EU policy makings that
are Communications from the Commission, Council resolutions, and
Directives. We try to capture principles, guidelines, and an overall dis-
course that have been negotiated so as to reflect a shared EU approach—or
that are presented as such in EU documentation—but in doing so, our
intention is certainly not to convey the picture of the European Commission,
or European institutions together, as a homogeneous, coherent actor: we
only consider what remains when they manage to speak with one voice.
FITs as Agencements
By incorporating both policy documents and academic texts in our analysis,
we approach the conception and evolutions of FITs as the joint product of
political negotiations and policy implementation, on the one hand, and of
economic reasoning and expertise, on the other. This view reflects a specific
articulation of markets, expertise, and policy-making that is part of the lib-
eralisation agenda, as outlined by Reverdy (2014, p. 56): the liberalisation
of the energy sectors entails a recourse to economic expertise as a source of
information and legitimacy for market regulation, embodied by indepen-
dent regulatory authorities. It also resonates with the way the performativ-
ity tradition in economic sociology conceives of market devices (Callon
et al. 2007; MacKenzie et al. 2008). Indeed, crucial to this tradition is the
commitment not to consider theories about the economy as separated
B. COINTE AND A. NADAÏ

13
from the actual engineering and unfolding of economic activities. In par-
ticular, the concept of “socio-technical market agencements” or the notion
of “agencing markets” help operationalise our empirical take on FITs.
Largely influenced by Science and Technology Studies (STS) and
actor-network theory (ANT), the performativity tradition has sought to
take economic knowledge seriously in sociological studies of markets. It
considers the production of economic knowledge and theories as an inte-
gral part of the shaping of markets (and, more broadly, of economic
activities), but, crucially, not as a description of the economy: the corre-
spondence of economic theories and economic reality is the often-pre-
carious result of materially enacted constructions that involve economic
theories as much as practices (MacKenzie et al. 2008; Çaliskan and
Callon 2009, 2010). This has notably translated into an attention to the
“market devices” (Callon et al. 2007) that enable market transactions
and market regulation, and in particular to the way they “frame” eco-
nomic calculations, agencies and encounters (Callon 1998; Muniesa and
Callon 2007).
Another key aspect emphasised by such studies is the contingency of
market devices and framings: the organisation of economic activities is
continuously being adjusted and renegotiated, because elements that were
not accounted for (or that were “framed out”) may turn out to matter—
for example, externalities such as pollution or innovation (Callon 1998,
2007). This has led Callon to view market design as a process of collective
experimentation in which the problems arising from the operation of mar-
kets are gradually accounted for and addressed through the “joint and
coordinated advancement of knowledge and theoretical models on mar-
kets, on the one hand, and of market materials and institutional devices,
on the other” (Callon 2009, p. 537). Instead of the notion of “experi-
ment”, which implies a degree of control and overseeing, Holm and
Nielsen (2007) used the metaphor of cooking to describe the making of a
market for individual quotas in Norwegian fisheries. They talked of the
market as a “stew”, and wondered if its production could easily be “attrib-
uted to some sort of cook” following a recipe—namely, economic theories
on quotas (Holm and Nielsen 2007, p. 174). Their account provides a
nuanced picture of the performativity of economic theories. They do not
find a “master-plan” and a “cook” overseeing the process, but a rather
messy process in which agencies and market devices (in this case, fishing
quotas) are co-constructed: “a number of different materials went into the
stew and they combined in unexpected and volatile ways” (Holm and
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

14
Nielsen 2007, p. 189). It is thus difficult, they argue, to maintain a “strict
division between agency and devices; between cook and recipe” (Holm
and Nielsen 2007, p. 190).
The notions of socio-technical market agencement (Barry 2001; Callon
2013), or of market agencing (Cochoy et al. 2016) originates in the work
of Foucault and Deleuze, and was introduced in market studies to elabo-
rate upon the notion of “market devices” and to invest it with deeper
conceptual implications. Put briefly, agencements are defined as sets of
elements that are put together in view to perform a specific function, and
have agency precisely as a result of this careful articulation of heteroge-
neous parts. The term emphasises the intertwinement of agencing (arrang-
ing, putting together) and agency, and it also stresses the work required to
put such arrangements together, make sense of them, and keep them
together (thereby echoing ANT’s conception of agency as distributed and
full of surprises). Looking at the agencements that enable specific market
transactions and economic activities then implies a focus on the combina-
tions of institutional arrangements, material objects, and discourses and
theories that organise economic activities. Crucially, theories and dis-
courses about an agencement are part of it, because they inform its design
and contribute to accounting for its working, making sense of it, and
adjusting it.
To provide a thick description of FITs for electricity from renewable
energy sources and of the way they make a difference, it is then not enough
to explain their logic and consider their impact in terms of installed renew-
able electricity generation capacity. Approaching FITs as agencements
outlines the diversity of ways in which they can be effectively set up, and
the range of elements that they require to be put in place, tracked, and
regulated. FITs are made of a combination of institutional arrangements
(e.g. administrative procedures to obtain them, institutions in charge of
their attribution and management, purchase agreements, levy for compen-
sation, objectives for the deployment of renewable energy technologies,
procedures for negotiating design…), of economic theories, methods and
metrics (e.g. experience curves for technologies, definitions of costs and
benefits, definitions of effectiveness and of efficiency, methods for evaluat-
ing investment risk, models of the energy mix, methods for establishing
tariff rates…), and of a definition of RES-E as a tradable product (e.g. defi-
nition of renewable energy sources, technologies for converting them into
electricity, connection to the grid, evaluation of resources…). The mixture
can vary widely, but it always frames the goods that FITs can apply to, the
B. COINTE AND A. NADAÏ

15
modalities to purchase and sell them, the organisation of transactions, and
to an extent the frame of reference against which to evaluate and reform
(Cointe 2014, 2017). Crucially, since FITs are policy instruments, the
mixture is ultimately the product of political objectives, negotiations and
compromises—which does not necessarily downplay the role of economic
expertise and theories, as these can be used as resources “in political strug-
gles to define the rules of markets, property rights, and even the constitu-
tion of the calculative agents that are its participants” and serve as a frame
of reference for market politics (Breslau 2013, p. 831).
This conceptual background appears particularly suited to the study of
markets that are designed from scratch or deliberately amended or re-
engineered, such as carbon markets (Callon 2009; MacKenzie 2009), fish-
ing quotas (Holm and Nielsen 2007), capacity markets (Breslau 2013), or
the European internal energy market (Reverdy 2014). The promotion of
RES-E does not imply the creation and design of new markets per se, but
it does involve some tinkering with electricity markets.
Our objective here is to take the economic logic of FITs and that of the
EU internal electricity market programme seriously, while not forgetting
that both FITs and the liberalisation agenda are shaped by political prin-
ciples, negotiations and compromises—as Reverdy (2014) has shown lim-
pidly for the construction of the prices for electricity and gas in the
aftermath of liberalisation. With respect to this intention, one of the main
merits of the notion of agencement is that it enables us to study market
devices, but without focusing solely on transactions and markets. When
talking of agencements, we do not have to confine our interest to eco-
nomic activities, or to try and delineate markets and politics. Instead, we
look at the varieties of issues, references and entities that are at stake in
assembling a device—such as FITs—that organises a specific range of
activities—here, investment in renewable electricity generation and the
deployment of renewable energy technologies. Market transactions are
part of the picture, but so are the organisation of the electricity system and
the definition of energy policy objectives and institutions, and there is no
need to draw firm lines between them to understand the history of FITs.
Following Laurent (2015, p. 153), we do not study agencements “for the
sake of the mere description of market exchanges”, but rather “as analyti-
cal lenses for the characterisation of political and economic ordering”.
Agencements allow us to address such big issues precisely because while
they are small, situated and concrete devices, political and economic order-
ings are at stake in their design.
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

16
What Can a History of FITs in the European Union Teach Us?
We approach FITs as agencements whose history and evolution was shaped
in interactions across national renewable energy policies, EU policy, and
economic expertise. As such, they provide an entry point to analyse how
EU and Member States’ renewable energy policies have unfolded in rela-
tion to the figure of the European Single Market and to trace the inter-
weaving of theoretical and practical concerns in the process. Our analysis
thus follows two main threads.
First, retracing the history of FITs as agencements provides a strategy
to account for debates about European renewable energy policy instru-
ments at the interface between environmental objectives and the ambition
of market integration. We thus seek to contribute to the investigation of
the constitution of a European political and economic space as it plays out
in practice: focusing on one concrete type of instrument, we unpack the
articulation of the promotion of renewable energy, on the one hand, with
EU principles and ambition and, on the other hand, with the production
of expertise about renewable energy policies and about their economic
and political effects.
This situated take on the European project is in continuation of Barry’s
early analysis of the Single Market programme and of the project of har-
monisation. Barry analyses these “as a means for developing and regulat-
ing a European economic and social space, and as a project which would
establish Europe as a space which could be acted upon, both by its author-
ities and its subjects” (Barry 1993, p. 316). Our approach is also in con-
tinuation of Barry’s proposition that harmonisation “also increases the
extent to which [objects and persons] can be known about and acted upon
in a European way” (p. 322).
More recently, Reverdy (2014) has produced an extensive analysis of the
constitution of energy markets as a domain of European economic and
political regulation. He has retraced the strategies developed by govern-
mental and industrial actors to accommodate or circumvent it. Laurent
(2015) and Doganova and Laurent (2016) have described the constitution
of a European political and economic ordering to deal with environmental
issues through the building of specific hybrid political and economic
agencements such as the establishment of criteria for the sustainability of
biofuels and the definition of “best available techniques” for limiting pollu-
tion. They argue that such agencements are exemplar of “a European way
of acting on and through markets”. Their study shows how the connection
B. COINTE AND A. NADAÏ

17
between environmental policy and market making in Europe plays out in
specific policies. Similarly, when studying FITs in relation to EU renew-
able energy policy, what draws our attention is not just the development
of renewable energy policies. We are as much interested in the issue of
their integration within a European political and economic ordering, and
their making into an object for academic research and for monitoring at
the EU level.
In that sense, our study is an addition to analyses of the articulations of
economic processes to politics and to technological developments, and of
the devices through which such articulations and ordering are constituted.
Energy appears as a particularly interesting object for such explorations,
perhaps because technical economic and political consideration are closely
imbricated in the organisation and regulation of such large systems as those
for the provision of energy, as a range of STS works illustrate (e.g. Hecht
1998; Karnøe 2014; Yon 2014; Pallesen 2015; Silvast 2017; Cointe 2017).
We argue that such studies can contribute to a more refined understanding
of the diversity of economic activities, and particularly of their political and
technological components.
This leads us to our second analytical thread. Historically, STS-
informed studies of the economy have mostly focused on market and
financial transactions as well as on consumption. Recently, they have
started to explore other facets of economic activities. Two perspectives
stand out. On the one hand, there has been an interest in what have been
called “concerned markets”, that is markets that are meant to fulfil other
objectives and values than economic ones (Geiger et al. 2014), as well as
on the capacity of markets to raise new issues and concerns (Callon 2007;
Overdevest 2011; Cointe 2015) or to be arranged as tools for govern-
ment (Ansaloni et al. 2017). On the other hand, it is being pointed out
that economic activities cannot be reduced to financial speculation and
market transactions. These dynamics, however relevant and important to
study, may not be enough to account for the organisation of the econ-
omy. Muniesa et al. (2017) have thus suggested a study of the practices
of capitalisation, defined as the part of economic activities that is framed
in terms of investment and capital, and that values things not in terms of
exchange values, but in terms of future returns. Particularly interesting is
Muniesa et al.’s proposition that market valuation is only one kind of
economic valuation and accounting, and that other forms of valuation,
notably in terms of expected future returns, play a crucial role in eco-
nomic activities.
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

18
In line with this recent literature, this book seeks to unpack the diversity
of ways in which so-called “market-based” instruments can embody and
enact diverse conceptions of economic engagement and diverse political
orderings (e.g. who is responsible and what is relevant for regulating what,
for designing instruments, for setting prices…). To this end, we will follow
evolutions in the relative importance of competition and investment in the
frames of references used to evaluate renewable energy policy instruments,
especially FITs. We will also look into evolutions in the references mobilised
to set feed-in tariffs. Reverdy has shown the importance of politics, regula-
tory frames, and to an extent bricolage in the establishment of energy prices
following the liberalisation of the energy sector (Reverdy 2014). Similarly,
we are interested in the debates around and the changes in the definition of
a fair price for renewable electricity, as it relates to conceptions of what can
constitute a “market basis” for policy and to shifts in political priorities, for
example from market integration to climate change mitigation.
Notes
1. EU Parliamentary documents were not analysed in as much detail because
our objective was to trace the official and general EU discourse on renew-
able energy policy and feed-in tariffs that was constituted as an outcome of
EU processes, rather than to analyse the political processes in which it was
discussed, negotiated, and shaped.
2. Empirical work was carried out as part of a PhD that was defended in 2014,
which is why the bulk of the corpus dates back from before 2013.
References
Ansaloni, Matthieu, Pascale Trompette, and Pierre-Paul Zalio. 2017. Le marché
comme forme de régulation politique. Revue Française de Sociologie 58 (3):
359–374.
Barry, Andrew. 1993. The European Community and European government:
Harmonization, mobility and space. Economy and Society 22 (3): 314–326.
———. 2001. Political machines: Governing a technological society. London:
Athlone Press.
Breslau, Daniel. 2013. Designing a market-like entity: Economics in the politics of
market formation. Social Studies of Science 43: 829–851. https://doi.
org/10.1177/0306312713493962.
Çaliskan, Koray, and Michel Callon. 2009. Economization, part 1: Shifting atten-
tion from the economy towards processes of economization. Economy and
Society 38: 369–398. https://doi.org/10.1080/03085140903020580.
B. COINTE AND A. NADAÏ

19
———. 2010. Economization, part 2: A research program for the study of
markets. Economy and Society 39: 1–32. https://doi.org/10.1080/03085
140903424519.
Callon, Michel. 1998. The laws of the market. Oxford: Blackwell/Sociological
Review.
———. 2007. An essay on the growing contribution of economic markets to the
proliferation of the social. Theory, Culture & Society 24: 139–163. https://doi.
org/10.1177/0263276407084701.
———. 2009. Civilizing markets: Carbon trading between in vitro and in vivo
experiments. Accounting, Organizations and Society 34: 535–548. https://doi.
org/10.1016/j.aos.2008.04.003.
———. 2013. Qu’est-ce qu’un agencement marchand? In Sociologie des agence-
ments marchands. Textes choisis, ed. Michel Callon et al., 325–440. Paris: Presses
des Mines.
Callon, Michel, Yuval Millo, and Fabian Muniesa. 2007. Market devices. Oxford:
Blackwell Publishing.
Cochoy, Franck, Pascale Trompette, and Luis Araujo. 2016. From market agence-
ments to market agencing: An introduction. Consumption Markets & Culture
19 (1): 3–16.
Cointe, Béatrice. 2014. The emergence of photovoltaics in France in the light of feed-
in tariffs. Exploring the markets and politics of a modular technology. Ph.D. the-
sis, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, CIRED, Paris.
———. 2015. From a promise to a problem: the political economy of solar pho-
tovoltaics in France. Energy Research and Social Science 8: 151–161. https://
doi.org/10.1016/j.erss.2015.05.009.
———. 2017. Managing political market agencements: Solar photovoltaic policy
in France. Environmental Politics 26 (3): 480–501. https://doi.org/10.1080
/09644016.2016.1269527.
Commission of the European Communities. 1996. Energy for the future:
Renewable sources of energy. Green Paper for a Community strategy.
Communication from the Commission. COM(96) 576 final. Brussels, 20
November 1996.
———. 1997. Energy for the future: Renewable sources of energy. White Paper
for a Community Strategy and Action Plan. COM(97) 599 final. Brussels, 26
November 1997.
———. 1999. Electricity from renewable energy sources and the internal electric-
ity market. Commission working document. SEC(1999) 470 final, Brussels, 13
April 1999.
———. 2004. The share of renewable energy in the EU. Commission report in
accordance with Article 3 of Directive 2001/77/EC, evaluation of the effect of
legislative instruments and other Community policies on the development of
the contribution of renewable energy sources in the EU and proposals for con-
crete action. COM(2004) 366 final. Brussels, 26 May 2004.
AGENCING FEED-IN TARIFFS IN THE EUROPEAN UNION

20
———. 2008. The support of electricity from renewable energy sources.
Commission staff working document accompanying document to the Proposal
for a directive of the European Parliament and of the Council on the promo-
tion of the use of energy from renewable sources {COM(2008) 19 final},
SEC(2008) 57, Brussels, 23 January 2008.
Couture, Toby, and Yves Gagnon. 2010. An analysis of feed-in tariffs remunera-
tion models: Implications for renewable energy investment. Energy Policy 38:
955–965. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2009.10.047.
Dinica, Valentina. 2008. Initiating a sustained diffusion of wind power: The role
of public-private partnerships in Spain. Energy Policy 36: 3562–3571. https://
doi.org/10.1016/j.enpol.2008.06.008.
Doganova, Liliana, and Brice Laurent. 2016. Keeping things different: Coexistence
within European markets for cleantech and biofuels. Journal of Cultural
Economy 9 (2): 141–156.
Eising, Rainer. 2001. Policy learning in embedded negotiations: Explaining EU
electricity liberalization. International Organizations 56 (1): 85–120.
European Commission. 2011. Renewable energy: Progressing towards the 2020
target. Communication from the Commission to the European Parliament and
the Council. COM(2011) 31 final. Brussels, 31 January 2011.
———. 2013. Renewable energy progress report. Report from the Commission
to the European Parliament, the Council, The European Economic and Social
Committee and the Committee of the Regions. COM(2013) 175. Brussels, 27
March 2013.
———. 2014. Guidelines on State aid for environmental protection and energy
2014–2020. Communication from the Commission. 2014/C 200/01.
———. 2015. A framework strategy for a resilient energy union with a forward-
looking climate change policy. Communication from the Commission to the
European Parliament, the Council, the European Economic and Social
Committee, the Committee of the Regions and the European Investment
Bank. Energy Union Package. COM(2015) 80 final. Brussels, 25 February
2015.
European Council. 1988. Council recommendation of 9 June 1988 on developing
the exploitation of renewable energy sources in the Community. Official
Journal of the European Communities L 160: 46–48.
European Parliament and Council. 1996. Directive 96/92/EC of the European
Parliament and of the Council of 19 December 1996 concerning common
rules for the internal market in electricity. Official Journal of the European
Communities L 027: 20–29.
———. 2001. Directive 2001/77/EC of the European Parliament and of the
Council of 27 September 2001 on the promotion of electricity produced from
renewable energy sources in the internal electricity market. Official Journal of
the European Communities L 283: 33–40.
B. COINTE AND A. NADAÏ

Other documents randomly have
different content

En achter een huis ’n vrouw onkruid te wiên.
Toen ging een schooldeur open en daaruit
Kwamen een stoet van kinderen, geruit
Droegen de meisjes boezelaars, geklos
Van klompen en jongensgeschreeuw brak los.
Twee vochten er, de rest stond er om heen;
Tot meester kwam, toen gingen ze bij tween
En drieën huiswaarts, broertjes hand in hand.
Zij zag ze hier en daar over ’t land
En brugjes gaan en langs een lage heg.
En door de dorpsstraat, waar ze plotseling weg
Doken in huis, geborgen onder ’t dak.
Toen was ’t weer stil behalve het klikklak
Van staal en uit een stal dof koegeloei.”
Zooals uit de aanhaling duidelijk blijkt, is Gorter geen realist die alles tot in
kleinigheden weergeeft. Hij zet als ’t ware slechts enkele penseelstreken,
geeft in een paar woorden den hoofdindruk weer die ’t geen hij ziet op hem
maakt. ’t Aangehaalde fragment is een reeks indrukken, die samen den
juisten indruk van ’t geheel weergeven.
Kenmerkend voor Gorter is ook het teere en fijne van zijn woorden. Mei
is geen forsch gedicht als Emants’ Godenschemering, maar—zooals
Kloos het uitdrukt—„een teeder weefsel van levend beweeg, een ziel van
muziek, die wee-juichend beeft over zijn eigene schoonheid.”
De Balder-figuur. Belangrijk is in Mei de figuur van Balder. Volgens de
Germaansche mythologie is Balder de stralende zonnegod, die door toedoen
van den boozen Loki verraderlijk gedood wordt. Deze Balder-
geschiedenis is in Emants’ Godenschemering behandeld. In Mei is Balder
echter een geheel andere figuur: wel woonde ook hij eerst als zonnegod met
zijn geliefde Idoena (volgens de godenleer was niet Idoena, maar
Nanna Balders vrouw) in Wodans huis, wel is hij ook hier eerst de god
van geluk en vreugde, maar hij wordt niet als in de Edda gedood, doch

verliest het licht van zijn oogen. Dit is in Mei het belangrijke en
kenmerkende van Balder, want juist daardoor is hij als ’t ware afgesloten
van ’t geen buiten hem is en juist daardoor verdiept zijn zieleleven. Hij ziet
in ’t vervolg niet meer òm zich, maar in zich-zelf. De indrukken verbleeken
langzamerhand, hij heeft nog slechts een flauwe herinnering van zijn
vroeger leven:
Henen is
Heugenis
Van lust en droefheid die ik immer droeg,—
en daartegenover bloeit steeds meer op ’t leven van zijn eigen ziel.
Invloed der muziek. Dat zieleleven wordt ons symbolisch voorgesteld: als
muziek. De muziek is de meest onmiddellijke uiting van iemands
zieleleven, en kan op den mensch een geheimzinnige werking uitoefenen,
zonder dat de wijze waarop ze werkt, juist is aan te geven.
— — — Muziek heeft met alle dingen
Niets meer gemeen, en alle vreemde zinnen
Zijn blind voor haar, geen vormen en geen kleur
Heeft zij, zij is de lucht gelijk in heur
Afwezigheid voor ’t oog en schijnarmoede,
Zij is de liefste, allerliefste; moeden
Die zich moe leefden aan het zien en smaken
Der volle wereld, drinken haar en raken
Haar soms met lippen, willen haar altijd—
Zij geeft van alles hun vergetelheid.
Zielsleven is muziek. — — — — — —”
Zoo leeft Balder alleen voor zich: hij doet niets dan luisteren naar de
muziek van z’n ziel, zijn ziel is zijn God. Voor iets anders is geen plaats
meer: naast haar bestaat geen beeld.
„Haar wil ik hebben, heb ik, en niemand
Dan zij, mag met mij wonen in dit land.”

Verhouding tusschen Balder en Mei. Nu is ook duidelijk de verhouding tusschen
Mei en Balder. Mei hoopt voor Balder te worden wat eens Idoena was,
dààrom zoekt ze hem overal en daarom vraagt ze ook:
„— — — — wordt nu een kind geboren
Uit u en mij, dat zal ons toebehooren
Gelijkelijk, omdat wij beide zijn
Elkanders liefde waard, ik uw, gij mijn.”
Balder mòet haar afwijzen, wel kan hij, omdat bleeke, oude herinneringen
in hem opkomen, één oogenblik zwak zijn en dáárdoor bij Mei den indruk
vestigen dat hij denkt als zij, maar die herinnering zal spoedig wegvloeien.
’t Antwoord kon niet anders zijn dan dit:
„Nooit kan dit zijn, Mei, dat ’k een ander hoore,
Ik Balder, aan een ander; zie ’k ben blind,
’k Zie nooit iets dan mijzelf, niet u, mijn kind.”
Balder als symbool van den dichter. Zooals Balder is, is de ware dichter. Ook hij
moet luisteren naar zijn zielsmuziek, de inspiratie moet komen uit zijn
eigen ziel, niet uit de buitenwereld.
„Mannen zijn zoo die men dichters heet.
Een jong man zoo, die ’t slaafsch leven vergeet
Een uur, een dag lang, en zich zelven hoort
En naar zich luistert, wat geboren wordt
Aan leven in zich en de wondre daden
Die ’t dieper zelf bedrijft, en naar beladen
Winden met klanke’ en woorden ongehoord.”
Gorters taal. Nog een enkele opmerking over de taal van den dichter. Ik kan
me voorstellen, dat iemand die weinig verzen van nieuwere schrijvers heeft
gelezen en nu Mei ter hand neemt, Gorters wijze van uitdrukken, en vooral
ook zijn rijmwoorden op z’n minst genomen zonderling zal vinden. Daarom
deze raad: lees ’t gedicht zooveel mogelijk luidop, stel u alles precies voor,
wat de dichter zegt en lees in ’t begin niet te veel achter elkaar. Als
waarschuwing voor een mogelijk voorbarig oordeel ten slotte dit citaat van

Kloos: „Ja, ’t is als een schatkamer, die verzen van Gorter, een
schatkamer van schoonheid, onuitputtelijk als de Natuur. ’t Gaat hèm als ’t
meisje uit dat mooie sprookje: ieder woord, dat zijn mond ontvalt is een
bloem of een diamant. En wat gaat het ons dan aan, of hij der oude
Hollandsche vers-techniek, zooals onze vadren die instelden, den
allerlaatsten nekslag geeft—er vielen er reeds vele—als zijn zwaard zulk
eene heerlijke schoonheid is? Laten wij, met een dankbaar hart, het eene
voor het andere ruilen, want een mooi boek is beter en duurzamer en
prettiger dan het sekuurst ingericht stelsel van fatsoenlijke prosodie.”

Oé Hooé van Zegen.
Tendenz-werk. Dit tooneelstuk is een echt tendenzieus werk, een
strekkingstooneelstuk, zooals de werken van Heyermans dikwijls zijn.
Vaak wordt beweerd dat zulk een werk in principe te veroordeelen is, dat de
kunst er alleen moet zijn òm de kunst en geen bijoogmerken mag hebben,
dat het kunstwerk lijdt door de tendenz. Dikwijls is dit ook het geval omdat
de tendenz te veel op den voorgrond wordt geplaatst en daardoor in ’t werk
te veel wordt geredeneerd en het onnatuurlijk van bouw wordt. „Op Hoop
van Zegen” echter is een voorbeeld van een uitstekend gelukt tendenz-werk,
juist omdat het geheel logisch in elkaar zit en de strekking niet op gewilde,
dus onnatuurlijke wijze, voorop wordt gezet.
De strekking. De strekking van Heyermans’ werk wordt heel juist
weergegeven door een uitdrukking in ’t derde bedrijf, die haast een
gevleugeld woord is geworden: „de visch wordt duur betaald.” Zijn doel is
bij ons den indruk te vestigen dat er in ’t visschersbedrijf vreeselijke
misstanden heerschen.
Dat doel heeft hij trachten te bereiken door ’t visschersleven waarin hem die
misstanden getroffen hebben, op ’t tooneel weer te geven, maar zóo, dat op
die slechte toestanden een scherp licht valt, zonder dat het onnatuurlijk
wordt. Nadat we ’t stuk gezien hebben, zeggen we bij ons zelf: misschien is
’t niet in alle deelen precies zóó, als Heyermans ons hier laat zien, maar een
dergelijk voorval kàn toch heel goed plaats hebben. De personen op ’t
tooneel zijn werkelijke menschen, geen aangekleede ideeën.
Kniertje. Om ons dit visschersleven duidelijk voor oogen te stellen, voert de
schrijver ons naar een visschersplaats aan de Noordzee. We maken daar
kennis met Kniertje, het onderworpen zestigjarig visschersvrouwtje, dat
haar leven lang op die plaats gewoond heeft en heel wat heeft meegemaakt.
Haar man is 12 jaar geleden verdronken, ze heeft een jaar of drie een
geringe ondersteuning gehad, maar daarna moest ze zelf maar zien rond te
komen. Twee jongens zijn verdronken als hun vader, twee zoons heeft ze

nog, den 26-jarigen Geert en den 19-jarigen Barend. Ze verdient een
kleinigheid als werkster bij den reeder Bos, heeft wat aardappelland, wat
kippen en wordt altijd trouw geholpen door haar nicht Jo, een flinke meid.
Barend. Barend heeft angst voor de zee, het monster dat zijn vader, zijn
beide broers en zoo vele andere visschers verslonden heeft: hij wil niet naar
zee. Wèrken wil hij, alles wil hij doen, maar nièt naar zee! En daarom wordt
hij geplaagd en gesard door allen: door zijne moeder, die hem een doodeter
noemt, door Jo, die hem een bangerd scheldt. „Bange Barend” wordt zijn
naam.
Geert. Geert was bij de marine, wàs, want hij, die als jongen van 14 jaar
geteekend had, verlokt evenals zijn ouders door ’t „brani-pakje”—hij, de
ferme, ronde matroos-eerste-klasse, die de Atjeh-medaille behaald heeft, is
tot 6 maanden provoost veroordeeld, uit den dienst gejaagd daarna, omdat
hij een meerdere heeft geslagen, iemand die zijn meisje Jo een slet had
durven noemen. Zijn straf is vooral verzwaard, omdat hij socialistische
neigingen heeft: men heeft verboden lectuur bij hem gevonden. En als hij
terugkomt bij zijne moeder na de martelende zes maanden, bijna onkenbaar
geworden, met grijzende haren aan de slapen, is zijn hart vol wrok: hij
werpt de Atjeh-medaille weg en geeft zijn hart lucht tegen de autoriteiten,
tegen de reeders.
Jo. Daarnaast Jo, de vroolijke, onbezorgde lachebek, de gelukkige
aanstaande van Geert, altijd vol hoop op de toekomst, alle zorgen weg
lachende.
Cobus en Daantje. Verder een troostelooze omgeving: Cobus, een broer van
Kniertje, en Daantje, een diakenhuismannetje, beide oude visschers, die
van hun tiende jaar op zee zijn geweest, die hun leven lang gewerkt hebben
op de loggers en nu als oude wrakken leven van weldadigheid, van de
„diakenie”. En ’t zijn geen Keesjes uit de Camera! zij vinden niet alles goed
in ’t Huis. De moeder is „een kreng”. Hier voelen we al het thema dat in
„Bloeimaand” later is uitgewerkt.

Oude Jelle. Dan de oude Jelle, de bijna blinde bedelaar en muzikant, ook
iemand die zijn leven op zee heeft versleten. En hij mag niet in ’t
diakeniehuis: „éen keer lange vingers gehad!”
Bos. Daartegenover staat Bos, de hartelooze reeder, iemand die als arme
visscher begonnen is, zich langzamerhand heeft omhooggewerkt, en—niet
het minst door huwelijk met een rijke vrouw—een aanzienlijk reeder is
geworden. Voor hem is de visscherij een zaak, waarvoor men schepen,
netten en visschers noodig heeft. Als er een schip verongelukt, dekt
assurantie de schade; averij kost hem geld; stukgevaren of verloren netten
zijn schadeposten; de dood van visschers is onaangenaam wegens al ’t
geloop en gegrien op zijn kantoor en wegens de uitkeeringen die ’t
pensioenfonds moet doen. Maar een advertentie, een oproep aan de
„Weldadige Landgenooten” helpt al heel wat! Men vergelijke b.v. zijn
houding aan de telefoon in het vierde bedrijf. „Zaken zijn zaken—als je
gevoelig wordt, buitel je over den kop”, dat is zijn principe. Gruwelijk heeft
hij ’t land aan de „ontevreje rakkers.” „Bij ons geen fratsen” zegt hij. Geert
noemt hem een tyrannetje.
Intrige. En nu de „knoop”. Reeder Bos heeft een oude schuit, de „Op Hoop
van Zegen”, die op de werf is geweest en daar onherstelbaar rot is gebleken.
De reeder weet het: de scheepstimmermansknecht Simon heeft het hem
gezegd. En toch laat de man zoo’n drijvende doodkist uitzeilen, prijst het
schip zelfs: ’t vorige jaar heeft men er nog voor ƒ 14000 haring mee
gevangen. ’t Einde is te voorzien: ’t schip gaat in zee, er komt storm en de
„Op Hoop van Zegen” vergaat met man en muis. Het lijk van Barend is ’t
eerste, dat aanspoelt; Barend, die altijd zoo bang voor de zee was, die niet
woù verzuipen, die wist, dat de boot ròt was, die door veldwachters aan
boord moest worden gebracht! Barends lijk herkend aan de mooie
oorringen, die hij van zijn moeder had gekregen voor zijn eerste reis.
Tragische gedeelten. Aangrijpende tooneelen zien we. Barend, die niet naar zee
wil en zich aan de deurposten vastklemt als de veldwachters hem halen;
Geert die verhaalt van zijne ellende in de provoost, waar hij zes maanden
zat in een hok van vier stappen lang en vier stappen breed, waar hij honger
leed, waar hij in zat, als de storm bulderde en ’t schip dreigde te vergaan.

Dan ’t heele derde bedrijf als al de zeurende visschersvrouwen hun
doodelijken angst trachten wèg te praten en al maar verhalen van de
mannen en zonen, die op zee gebleven zijn, terwijl buiten de wind huilt.
Telkens herhaalde variaties op ’t thema: „de visch wordt duur betaald.” Ook
de vreeselijke angst van Jo, die Kniertje bekent dat ze zwanger is.
En eindelijk het toppunt, het vierde bedrijf: al de doodelijk-ongeruste
vrouwen, die op ’t kantoor komen van den reeder Bos om te vragen of er al
bericht is, daarna de tooneelen, àls dat ten slotte komt. Cobus die weet,
dat er een telegram is, maar de inhoud nog niet kent; Truus, die voor twee
maanden haar man heeft verloren en nu haar zoontje van 12 jaar, die voor ’t
eerst mee is, moet missen. Marietje, die doòd wil, omdat haar
aanstaande is verdronken. Het hevige tooneel tusschen Jo, Cobus en
Bos, als de dronken Simon komt binnenwaggelen en over ’t rotte schip
spreekt. Het ontkennen van Bos, van den boekhouder „die niks hoort” en
de strijd van Clémentine, die haar eigen vader moet verachten, zich
zèlf moet verachten, omdat ze niet gesproken heeft, terwijl ze wist hoe
slecht ’t schip was.
Ten slotte de oude Kniertje, het arme visschersvrouwtje dat al zóó veel
ellende heeft meegemaakt en nu weet, dat haar beide zoons verdronken zijn.
Haar zelfverwijt: Barend, dien ze gedwongen heeft naar zee te gaan;
Geert, van wien ze geen afscheid heeft kunnen nemen. Dan de
tegenstelling: de quasi-medelijdende reedersvrouw Mathilde; er is een
oproep geschreven aan de „Weldadige Landgenooten”, onderteekend door
de vrouw van den burgemeester en door haar zelf. Nu moeten Kniertje en
zij ook maar weer vrede sluiten, ze mag in ’t vervolg weer komen
schoonmaken! Om de kroon op haar goedheid te zetten, bedenkt ze het
vrouwtje eens extra. Kniertje waggelt van ’t tooneel met een schotel
koteletten!
Zoo werkt alles mee om den door Heyermans bedoelden indruk te vestigen.
We resumeeren hier nog even:
1. De geschiedenis met de „Op Hoop van Zegen”.

2. Het leven van al die vrouwtjes, die steeds vol zorg thuis zitten.
3. De visscherswrakken, de oude mannetjes Cobus, Daantje en Jelle.
4. De onmenschelijke houding van den reeder Bos.
5. Simon, die een dronkaard is geworden na ’t verdrinken van zijn zoontje.
Pakkende tooneelen. We wijzen ten slotte nog even op het feit, dat Heyermans
het tooneel door-en-door kent en daardoor een meester is in ’t schrijven van
pakkende tooneelen. Zoo b.v. telkens aan ’t einde der bedrijven, zoodat een
diepe indruk blijft als ’t gordijn zakt.
Einde van ’t eerste bedrijf: Geert ziet Truus voorbijgaan en wil haar roepen.
Maar Kniertje waarschuwt: „Niet aanroepe! Ari is dood. De stakker …. Zes
kindere!….”
Einde tweede bedrijf: De waanzinnige angst van Barend, die vertelt wat hij
onder in ’t schip gezien heeft, die voelt dat de schuit vergaan zal—en dan
zijn wegleiden door de veldwachters.
Slot derde bedrijf: Kniertje en Jo alleen blijvende na al die akelige verhalen.
Jo hartstochtelijk snikkend—Kniertje biddende, terwijl de wind in wilde
zwiepingen om ’t huis joelt.
Slot vierde bedrijf: ’t Wegwankelen van Kniertje en vlak daarna ’t voorlezen
van de advertentie aan de „Weldadige Landgenooten” door den boekhouder.
Trucjes. Allerlei kleine trucjes verhoogen den indruk dikwijls b.v. de
langzaam voorbij ’t raam gaande visschers en tegelijk het luiden van de
kerkklok (eerste bedrijf), wegwerpen van de Atjeh-medaille door Geert, ’t
huilen van den wind vooral als de deur even geopend wordt, het
binnenkomen der druipnatte vrouwen, vooral ’t plotseling uitwaaien van de
lamp (derde bedrijf), de muziek van Jelle juist op ’t oogenblik, dat op ’t
kantoor de ongelukstijding bekend wordt. Ook het gesprek aan de telefoon
door Bos, het verschil in toon als hij de burgemeestersvrouw toespreekt of
zijn eigen vrouw afsnauwt.

De Kleine Johanneë.
Eerëte deel.
Doel. In „De Kleine Johannes” schetst Van Eeden ons symbolisch de
ontwikkeling van een knaap tot jongeling, en laat ons dus een blik werpen
in ’t zieleleven van een mensch.
Eigenschappen van Johannes. Johannes is een jongetje met een levendige
fantasie, dieren beschouwt hij haast als zijns gelijken, dat zegt ons z’n
behandeling van Presto en Simon; levenlooze voorwerpen denkt hij zich als
bezielde wezens, hij praat met het behangsel en met de hangklok; zijn hand
streelt de oude boomen, die hem ruischend voor zijn vriendelijkheid
danken. Groot is zijn liefde voor de natuur en zijn schoonheidsgevoel is
sterk ontwikkeld. Dat heeft hij vooral van zijn vader, „een wijs ernstig man
die hem dikwijls medenam op lange tochten door wouden en duinen.” In
den grooten tuin vond Johannes het heerlijk, vooral achterin bij „den vijver,
waar witte waterleliën dreven en het riet lange fluisterende gesprekken
hield met den wind.” Daar was Johannes’ paradijs, waar hij uren lag te
staren zonder zich ooit te vervelen. Als zich bij zonsondergang een
schitterende wolkengrot vormde, verlangde Johannes daarheen te vliegen
om te kunnen zien, wat daarachter zou zijn. Hij is dus een kleine droomer,
iemand met een trek naar ’t geheimzinnige. Hij verwacht dan ook dat er
eens een wonder zal komen en als hij ’s avonds bad, was ’t slot meestal de
wensch dat er toch eens een wonder mocht gebeuren.
’t Wonder kòmt. Op een prachtigen zomeravond drijft Johannes in een
bootje op den vijver, weer ziet hij de ontzaglijke poort waarachter de zon ter
ruste zou gaan, weer staart Johannes in de diepte van de lichtgrot.
„Vleugels! dacht hij, nu vleugels! en daarheen!”
Windekind. Daar verschijnt hem Windekind, een licht, rank wezentje,
met glazen haftvleugels. Windekind is de fantasie, hier voorgesteld als een
wezen buiten Johannes, maar in werkelijkheid iets in hem, een eigenschap

van Johannes zelf. ’t Is de geheimzinnige dichterlijke kracht die in elk
mensch aanwezig is en zooals we boven zagen, in dit jongetje heel sterk is
ontwikkeld. Van Eeden zelf geeft enkele aanwijzingen. Windekind is
immers geboren „uit de eerste stralen der maan en de laatste der zon,” hij is
een kind der schemering; de tijd om te fantaseeren en te droomen. Zijn stem
klinkt als „het schuifelen van het riet in den avondwind of het ruischen van
den regen op de bladen van het bosch” en Johannes heeft dan ook „een
gevoel, alsof hij het vreemde, blauwe wezen al lang kende.”
Invloed van Windekind. Door zijn levendige fantasie ziet Johannes nu alles
rondom zich anders en beter dan vroeger; alles wordt bezield. Hij leeft mee
met de dieren en planten, als de krekels ’s avonds sjirpen, komt dat omdat
er een krekelschool gehouden wordt en de jonge krekeltjes hun lessen
leeren; hij kan zich voorstellen dat in een konijnenhol een
liefdadigheidsfeest gevierd wordt, omdat de menschen zooveel dieren
gedood hebben en het er met de nagelaten betrekkingen slecht uitziet; de
sterren zijn niet anders dan gestorven en verheerlijkte glimwormen; de
dieren en planten die op ’t zendingsfeest door de menschen bedreigd
worden vereenigen zich om ze te verdrijven; de bladeren van den eschdoorn
zijn zwart gevlekt omdat de kabouters als ze ’s nachts geschreven hebben,
des morgens de rest van hun inktpotjes over die bladeren uitgooien.
Dit alles fantaseert Johannes in z’n droomstemming. Hij kan dat eerst nadat
Windekind hem op ’t voorhoofd heeft gekust, dan is het „alsof alles om hem
heen verandert.” Later zegt Windekind het nog eens duidelijk: „Ik heb u de
taal van vlinders en vogels geleerd en den blik der bloemen doen verstaan.”
Satirieke gedeelten. Terloops wijzen we er op dat in dit gedeelte tal van
satirieke opmerkingen gemaakt worden. Oberon b.v. de elfenkoning, is
als een échte koning heel voorzichtig; hij is allerminzaamst, onderhoudt
zich vriendelijk met verschillende gasten, roemt het maanlicht in de duinen,
kijkt met genoegen naar de wandversiering en bij ’t dansen gluren allen
angstig naar den koning om een teeken van goedkeuring op zijn gelaat te
zien. „Maar de koning was bang om ontevredenen te maken en keek zeer
strak.”

In de geschiedenis van de Vredemieren en de Strijdmieren, die elkander
vermoorden en heele kolonies uitroeien, omdat allen beweren den echten
kop van den eersten heiligen Vredemier te hebben, worden de
godsdienstoorlogen gehekeld. Johannes vindt het een bloeddorstig en dom
gezelschap, maar Windekind lacht en zegt: „O, gij moet hen niet dom
noemen. De menschen gaan naar de mieren om wijs te worden!”
Op ’t zendingsfeest wordt gesproken over „Gods heerlijke natuur en de
wonderen der schepping, van Gods zonneschijn, van de lieve vogelen en
bloemen” en ondertusschen worden „heesters uiteengedrongen, bloemen
neergetrapt, de teere geuren der kamperfoelie-struiken door nijdigen
sigarenrook verdreven en de vroolijke meezenzwerm door harde stemmen
verjaagd, terwijl de nieuwsgierige konijntjes, die van den duinrand
gekomen waren om eens te kijken, verschrikt aan ’t loopen gaan.” Na
afloop blijven een menigte papieren, ledige flesschen en sinaasappelschillen
achter. „Zulke menschen”, zegt Windekind, „zijn geheel vervreemd van de
natuur en haar medeschepselen.”
In den parabel van den meikever, die niet zooals de ouderen de „ernstige
roeping” in zich gevoelt om zooveel mogelijk te eten, maar die rond wil
vliegen en snakt naar ’t licht, schildert Van Eeden ons de botsing tusschen
den idealist onder de menschen, „die zijn teedere ziel zal stooten en
gepijnigd zal worden door grofheden” en de materialist die niets beoogt dan
stoffelijk voordeel.
Kribbelgauw, de groote held der kruisspinnen, die duizend van zijn eigen
kinderen vermoordde, is het type van den geweldigen veroveraar, die later
„eeuwig vereerd wordt om zijn grooten moordlust.”
Dan nog de dikke aal die koning was in den vijver, „die altijd in den modder
lag te slapen, behalve wanneer hij eten kreeg, dat anderen hem brachten. Hij
at verschrikkelijk veel. Dat was omdat hij koning was,—men wilde graag
een dikken koning, dat stond deftig.”
Invloed van Wistik. Voor Johannes begint een tweede periode van ’t leven: in
hem ontwaakt de dorst naar kennis, hij wil het waarom der dingen weten.

Tal van vragen komen in snelle, spookachtige opeenvolging in Johannes
hoofd: „Waarom waren de menschen zoo? Waarom moest hij hen verlaten?
hun liefde verliezen? Waarom moest het winter worden? Waarom moesten
de bladeren vallen en de bloemen sterven: Waarom? Waarom?”
Johannes begint te beseffen dat de fantasie ons veel kan geven en veel kan
doen begrijpen, maar niet genoeg. Daarom vraagt hij raad aan Wistik,
evenals Windekind voorgesteld als een persoon buiten Johannes, maar in
werkelijk iets in hem: de dorst naar kennis. Wistik onderzoekt niet zelf,
maar haalt z’n kennis uit boeken en éen boek is er, waarnaar hij rusteloos
zoekt, „want dat ware boekje moet groot geluk en grooten vrede brengen,—
daarin moet nauwkeurig staan, waarom alles is zooals het is, zoodat
niemand iets meer kan vragen of verlangen.” Dat boekje tracht Johannes nu
ook te vinden. Hij krijgt een aanwijzing van Wistik, een soort tooverspreuk:
Het geluksboek. „Menschen hebben het gouden kistje, elfen hebben den
gouden sleutel, elfenvijand vindt het niet, menschenvriend slechts opent
het. Lentenacht is de rechte tijd en roodborstje weet den weg.”
Wistik bedoelt:
Dat gelukbrengende boekje is te vinden bij de menschen; wie alles wil
begrijpen en doorgronden moet zich niet afzonderen, maar zich begeven
onder de menschen en daar werken en zoeken.
„Elfen hebben den gouden sleutel”; behalve ’t werken onder de menschen is
er fantasie en een hooggestemd dichterlijk gemoed noodig om dat groote
geluk te begrijpen. Dat dichterlijke is vertegenwoordigd in Oberon en
Windekind.
„Elfenvijand vindt het niet.” Al heeft iemand nog zooveel kennis, hij zal de
geheimen niet doorgronden als hem de goddelijke gave der verbeelding en
der poëzie ontbreekt. Johannes heeft die gave wel en van Oberon heeft hij ’t
gouden sleuteltje dan ook al gekregen.
„Menschenvriend slechts opent het.” Als men ’t kistje en ’t sleuteltje heeft,
kan men ’t nog niet openen. Dat kan echter alleen een menschenvriend,

iemand die meeleeft met de menschen en meelijdt met de lijdenden.
„Lentenacht is de rechte tijd en roodborstje weet den weg.” De lente is de
tijd dat de natuur herboren wordt, de tijd der liefde en ’t roodborstje met
zijn gloeiende borst het symbool der vlammende liefde. (Ook in ’t derde
deel is een groote vlam boven op den tempel ’t zinnebeeld der liefde).
Robinetta. Johannes gaat het kistje zoeken. Windekind is weg, omdat
Johannes ’t vertrouwen in hem verloren heeft en Johannes gaat onder de
menschen. Hij komt bij twee goede oude menschen, een tuinman en z’n
vrouw. Wel vindt hij daar een boek, den Bijbel, waaruit hij geregeld moet
voorlezen, maar dat is ’t menschenboek en niet ’t geluksboekje, ’t welk
Johannes zoekt. Windekind komt niet terug, maar eens op een mooien
lentedag ziet hij een meisje, Robinetta, die hem in gedaante, in
kleeding en in spreken aan Windekind doet denken. Weldra vergeet hij
Windekind voor Robinetta, „de naam Windekind klonk flauwer in hem en
verwarde met Robinetta.” Schijnbaar is Johannes op den goeden weg: ’t is
Lente en ’t roodborstje dat hem den weg moet wijzen is bij Robinetta.
Johannes zelf wil echter niet verder zoeken: hij is tevreden, genietend van
z’n jonge liefde, maar Wistik laat hem niet met rust en hij vraagt werkelijk
’t roodborstje of ’t den weg weet naar ’t gouden kistje. Het diertje knikt,
maar tjilpt, terwijl ’t schuins naar Robinetta gluurt: „Hier niet, hier niet!”
De liefde voor Robinetta is niet de wàre liefde, door haar kan hij het ware
geluk niet deelachtig worden. Later, in ’t tweede en derde deel, zegt Van
Eeden ons, welke liefde bedoeld is: de liefde tot den Vader en de
Menschheid.
Robinetta begrijpt Johannes niet en als hij haar spreekt over dat boekje,
denkt ze dat hij den Bijbel bedoelt en dàt boek zal Johannes den volgenden
dag zien. Dan volgt de vreeselijke ontnuchtering: Johannes bedoelt niet het
„boek der boeken”, hij is zelfs zoo dwaas iets te zeggen van ’t geen
Windekind hem geleerd heeft, wordt voor goddeloos en diep bedorven
gescholden en met schande weggejaagd.
Pluizer. Johannes is geheel gebroken. Robinetta is weg voor altijd,
Windekind zal nooit terugkomen, de bloemen en dieren vertrouwen hem

niet meer en tevergeefs zocht hij met Wistik het gouden sleuteltje. In dezen
toestand kon Pluizer gemakkelijk den baas over hem spelen en hem,
althans voorloopig, in z’n macht houden. Pluizer is weer iets in Johannes
zelf, dat als een persoon wordt voorgesteld: ’t is de zucht om alles na te
snuffelen en uit te pluizen, de materialistische levensbeschouwing, die al ’t
dichterlijke in den mensch doodt en in niets gelooft dan in de stof. Pluizer is
dus ’t type van den materialist en hij stelt zich dan ook ten doel alle idealen
van Johannes te vernietigen, z’n fantasie te dooden. In de bloedroode
wolken „is het mistig, grijs en koud”; Windekind bestaat niet; Robinetta
hield Johannes even goed voor den gek als de anderen, ze vond hem een
aardig jongetje en heeft met hem gespeeld, zooals ze met een meikever zou
spelen; de liefde voor het Groote Licht is een praatje van Windekind,
hersenschimmen, droomerijen; een bal is een groote hengelpartij. Pluizer
toont Johannes juist het afzichtelijke: hij leidt hem door de krotten der
wereldstad, door de ziekenzalen en zelfs voert hij hem in ’t kerkhof om
Johannes te laten zien wat er eens van de menschen zal worden.
Dr. Cijfer. Door Pluizer komt Johannes in aanraking met Dr. Cijfer, het
type van den natuuronderzoeker, die alles systematisch nagaat, en ten slotte
het gevondene in een formule tracht vast te leggen. Hij is een heel ander en
hooger staand man dan Pluizer. Cijfer is geen mensch zonder gevoel, maar
hem gaat de wetenschap boven alles. Zulk een mensch moet de kleine
gevoeligheden die de gewone menschen kennen, laten varen voor dat éene
groote:—de wetenschap. Hier is ’t: alles of niets.
Johannes komt in de leer bij dokter Cijfer, maar rust en vrede vindt hij niet.
Als Cijfer iets in bizonderheden heeft nagegaan en zijn uitkomst in een
formule heeft uitgedrukt, is hij tevreden, maar Johannes niet. „Alles viel
uiteen tot cijfers—bladen vol cijfers. Dat vond doctor Cijfer heerlijk, en hij
zeide, dat het hem licht werd, als de cijfers kwamen,—doch voor Johannes
was dat duisternis.”
Zoo is deze periode in Johannes’ leven een tijd van doodende duisternis. Er
moet iets bizonders gebeuren om hem tot zich zelf te brengen en hem de
kracht te geven zich te ontworstelen aan het neerdrukkende materialisme.
Die crisis komt werkelijk: Pluizer durft de hand slaan aan ’t lijk van

Johannes’ vader—een vader is immers een gewoon mensch, niets anders!
Zelfs de ouderliefde wordt door het materialisme aangetast en daartegen
komt Johannes in opstand. Hij strijdt tegen Pluizer en overwint. Maar
gelùkkig is hij nog niet.
Johannes vrij. Hij ziet De Dood aan ’t sterfbed, met z’n zachte ernstige
oogen en hij smeekt dezen hem mee te nemen, maar hij weigert. „Zal
Pluizer weerkomen?” fluistert Johannes. „Nooit. Wie hem eenmaal
aandurft, ziet hem niet weer.” Wie eens met het materialisme heeft
gebroken, heeft aan z’n heerschappij voorgoed een einde gemaakt.
Windekind zal Johannes hier evenmin terugzien: het onschuldige genot der
kinderjaren keert nimmer terug: het leven eischt ernst van den mensch. „Gij
moet een goed mensch worden Johannes. Het is een schoon ding een goed
mensch te zijn,” zegt de Dood.
Zoo komt een nieuwe strijd voor Johannes. Tegen den avond staat hij aan de
wonderschoone, lokkende zee, hij ziet Windekind in een bootje op de
golven wegdrijven met het gouden kistje in de hand. Naast hem staat de
Dood: alleen deze kan Johannes bij Windekind brengen en door den dood
alleen kan hij ’t boekje vinden.
Nieuw ideaal. Maar terwijl Johannes staart naar de wenkende gestalte van
Windekind, ziet hij plotseling een gedaante over de golven aanschrijden: de
Liefde voor de Menschheid.
Deze Mensch laat Johannes de keuze: òf de Dood, Windekind en het Groote
Licht waarnaar hij altijd verlangd heeft, of een leven van dienende liefde
gewijd aan de lijdende Menschheid. Dan voelt Johannes een nieuw leven in
zich opbloeien: hij wil zich wijden tot priester in dienst der Menschheid. Hij
beseft dat hij een egoïst geweest is: hij wenschte kennis en geluk alleen
voor zich—aan de lijdende menschen heeft hij niet gedacht. Maar nu is z’n
levensdoel hem duidelijk geworden: hij zal leven voor de verdrukten. „Met
zijn ernstigen geleider gaat hij den killen nachtwind tegemoet, den zwaren
weg naar de groote duistere stad, waar de menschheid is en haar weedom.”
Tïeede en Derde Deel.

Het nieuwe leven. Voor Johannes begint een nieuwe periode: hij zal aan de
hand van zijn Geleider het leven doorgaan, hij zal kennis maken met
verschillende menschen en onder hen den vrede zoeken, die hij nog nergens
gevonden heeft. Vandaar ook een verschil tusschen het eerste boek en de
twee laatste: het eerste ’t boek der fantasie, de beide andere, voor een groot
deel tenminste, die der werkelijkheid. Van Eeden geeft in deze twee deelen
zijn meening over onze maatschappij: hoe die is en hoe ze volgens hem
moet zijn. ’t Is dus een verbinding van realiteit en fantasie.
Johannes moet nu zijn weg door ’t moeilijke leven zoeken. Hij wordt geleid
door de Liefde voor de Menschheid, een liefde die altijd in hem was, maar
sluimerde. De mensch die over de woelende, vurige wateren heen schrijdt
en Johannes toespreekt, zegt: „Ik was het, die u deed weenen om de
menschen, terwijl gij uwe tranen niet begrijpen kondt. Ik was het die u deed
liefhebben, waar gij uw liefde niet verstand. Ik ben bij u geweest, en gij
hebt mij niet gezien, ik heb uwe ziel bewogen en gij hebt mij niet gekend”
(deel I blz. 191).
Maar niet dadelijk wordt dat goede in den mensch bewust: „Vele tranen
moeten de oogen verhelderen, die mij zien zullen.” Schijnbaar zal die goede
geleider ons wel eens verlaten, maar in werkelijkheid niet. De geleider zegt
dan ook tot Johannes: „Welnu Johannes, onthoud dan dit, gij hebt mij altijd
bij u (II. 7). Vandaar ook dat die Geleider soms geruimen tijd verdwijnt,
maar telkens terugkomt en tevens dat Johannes voelt dàt zijn vriend terug
zal keeren.
De Geleider Markus Vis. De Geleider is weer iets in Johannes zelf: zijn liefde
voor de lijdende menschheid en zijn streven om die menschheid op te
heffen. En dat weer voorgesteld als een persoon, als de scharenslijper
Markus Vis, een figuur die ons telkens aan Christus doet denken en
door zijn uiterlijk en door zijn wijze van optreden. Glanzend bleek is zijn
gelaat „met de golvende lokken, de oogen vol eindeloos zachten weemoed”,
die onuitsprekelijke deernis opwekken, en dan de stem met haar zachten,
diepen klank. Hij steunt de lijdenden en verdrukten en tuchtigt de
Farizeeërs. Van Eeden laat Christus als ’t ware nòg eens op aarde komen en
schetst ons hoe Hij thans behandeld zou worden.

Als een arm mensch komt de Geleider onder de menschen en dat mòet: hij
wil de broeder der menschen zijn opdat zij hem zullen kennen. „Mijn ziel is
hoog en mijn hart blij—en omdat ik zoo sterk ben, kan ik buigen tot hen,
die laag en droevig zijn, opdat ze mij bereiken en met mij het Licht.” Hij is
dus een arm mensch, omdat de verdrukten hem dan beter zullen begrijpen
en hij ze eerst dàn kan opheffen.
Twee hoofdpersonen. Er zijn door deze eigenaardige wijze van voorstellen
twee hoofdpersonen: Johannes en Markus, die dikwijls naast elkaar gaan,
maar soms is Johannes geruimen tijd alleen. Van Eeden leert ons dus op
twee wijzen:
1. door de ondervindingen van Johannes.
2. door de daden en woorden van Markus.
Het leven van Johannes. Johannes gaat thans in ’t „volle menschenleven”: hij
„wil een mensch zijn onder de menschen en een goed mensch, die goed
doet aan de menschen.” Maar zijn taak is zwaar, niet altijd is het hem
mogelijk op ’t rechte spoor te blijven, soms dwaalt hij. En eigenaardig is,
dat in moeilijke oogenblikken Marcus hem niet wil raden: dat geeft toch
niets, Johannes moet zèlf handelen en zèlf beoordeelen, of zijn daad goed of
slecht is. Hij moet worden een mensch met eigen denkbeelden,
vertrouwende op eigen krachten.
Zijn moeilijke taak begint. Hij komt in aanraking met arme menschen, met
kermisklanten. Hij moet met Markus werken voor de kost, moet scharen
ophalen, wordt doodmoe van die ongewone inspanning en ’s nachts mag hij
uitrusten in een armelijke slaapstee. Er is niets hoogs in dit alles: zijn
Geleider is een gewone scharenslijper, die blij is met hard werken een
rijksdaalder per dag te kunnen verdienen. ’t Wordt den eersten dag Johannes
al haast te zwaar, doch een gesprek met Markus doet hem zijn krachten
herkrijgen.
Marjon. Bovendien is er éen wezen, waaraan hij denkt met teederheid en
terwille van wie hij zal trachten vol te houden: Marjon, het arme meisje
uit het paardenspel, met haar trouwe oogen en haar krans van blonde haren.

Marjon is een pracht-figuur, een meisje dat later met Johannes meetrekt de
wijde wereld in, dat hem liefheeft en alles doet om hem gelukkig te maken.
Een opofferende, liefdevolle vrouwenfiguur en vooral aantrekkelijk omdat
ze meer een werkelijk mènsch is dan de zoekende, droomende Johannes.
Tante Séréna. Johannes houdt het een tijdlang uit bij de kermislui, trekt met
Markus en Marjon naar een andere plaats, maar eindelijk wordt het hem te
machtig en hij is blij dat tante Séréna hem laat halen in ’t mooie huis met
de ruime, frissche slaapkamer. Markus geeft hem geen raad: „Doe wat je
goed schijnt, jongen: en wees niet bang”, is ’t eenige wat hij zegt.
Hekeling van de schijnvroomheid. Bij tante Séréna komt Johannes in een heel
andere omgeving, een omgeving van schijnvroomheid, waar koning Waan
heerscht. Tante is heél vroom en héel tevreden. Ze vindt zich zelf een
buitengewoon goed mensch, doet veel aan armbezoek, waarbij haar
deugden telkens opgehemeld worden; houdt een weldadigheidskrans, waar
allemaal vrome, kwebbelende dames komen, die lekker eten, kwaadspreken
en ondertusschen allerlei prutserijen maken. Allemaal zijn ’t volgens de
oude meid Daatje „veranderde menschen.”—„Volgens Daatje was de
natuurlijke mensch niet goed, en moest ieder veranderen eer hij deugen
kon.”—Een feest is ’t als dominee Kraalboom op ’t avondje verschijnt.
Kraalboom is iemand die zich erg gewichtig gevoelt, door de dames
eerbiediglijk wordt ontvangen, ongeveer iemand als de Génestet zoo
kostelijk geteekend heeft in zijn leekedicht: „Verandering”.1 Ook tegenover
Johannes doet hij erg gewichtig,—maar maakt zich heel boos als Johannes
vraagt, waarom een arme zieke jongen en ook Daatje het zooveel slechter
hebben dan tante en hij.
Tante zelf is niet slecht, ze is alleen een slachtoffer van haar omgeving.
Vriendelijke oogen heeft ze, ze is heel lief voor Johannes, zorgt goed voor
hem en laat zelfs Markus binnen.2
Tegenover den godsdienst van Kraalboom stelt Van Eeden zijn opvatting
van ’t Christendom. Kraalboom spreekt in de kerk over de aanmatiging van
jonge lieden die alle menschen gelijk willen maken, die ’t koninklijk en
goddelijk gezag willen wegredeneeren en de menschen oproerig en

ontevreden maken. Dan staat Markus op en stelt daartegenover zijn
meening:
’t Schrijnende verschil tusschen armoede en rijkdom is een gevolg van
menschelijke schuld, de Vader wil dat niet.
Men moet genieten van ’t schoone in de schepping: Zou de Vader bosschen
en bergen, zeeën en bloemen, goud en juweelen hebben gemaakt en begeerd
dat wij dat alles zouden verachten en verwerpen?
De arme kan Gods gerechtigheid en Zijn schoone natuur niet verstaan,
omdat hij gedurig moet zwoegen en daardoor verstompt: de rijke ziet het
niet omdat hij te veel heeft en in dien overvloed zal verdrinken.
Door deze gebeurtenis wordt Johannes weer op den rechten weg gebracht:
hij verlaat tante Séréna en tracht Markus te vinden, maar komt terecht bij
Marjon.
Pan. Een intermezzo in dit gedeelte is het uitstapje van Wistik en Johannes
naar Phrygië. Wistik heeft een Phrygisch mutsje op: hij heeft Phrygië
gevonden, heeft kennis gekregen van de Oud-Grieksche maatschappij, van
den tijd toen de menschen Pan d.i. de natuur, nog kenden en eerden. Toen
waren de menschen schoon en niet leelijk zooals nu: „We hebben altijd het
verkeerde merk te pakken gehad,” zegt Wistik, „het uitschot, de afval. De
rechten zijn zoo kwaad niet.” Dan ziet Johannes in zijn verbeelding het
heerlijke der Grieksche mannen en vrouwen, met hun dik lokkig haar, hun
kleeding die harmonieert met de omgeving, hun statige gracieuse manieren,
edele trekken en hun heldere, vurige oogen. Ook hunne woningen zijn in
harmonie met de natuur: van donker hout en blanken steen zijn ze
opgetrokken, versierd met slanke zuilen waaromheen de wingerd kronkelt.
Vlucht naar Duitschland. Johannes en Marjon besluiten samen te
vluchten, vooral omdat Johannes bang is voor het „Zwarte Wijf”, dat het
zinnelijke in hem tracht op te wekken, maar hem slechts afschuw
inboezemt.

Ze vluchten op een Rijn-aak naar Duitschland. Johannes dicht liederen,
Marjon maakt de melodie en met Keesje, ’t aapje, halen ze ’t geld op.
Marjon, als jongen verkleed, is de leidster, zij heeft energie en weet in
moeilijke oogenblikken er zich door te slaan, veel beter dan Johannes.
Gravin Dolorès en Van Lieverlede. Na eenigen tijd komen ze toevallig in
aanraking met de meisjes Olga en Frida en daardoor met gravin
Dolorès en Van Lieverleede, die aan spiritisme doen. Dit
gedeelte is—evenals de geschiedenis van tante Séréna en dominee
Kraalboom, weer echt satiriek. Van Lieverleede en gravin Dolorès zijn
leden van „een kring tot beoefening der hoogere wetenschappen en
gemeenschappelijke verbetering van ons karma.” Van Lieverleede heeft in
Johannes wat bizonders ontdekt. „Wij Johannes,” zegt Van Lieverleede,
„behooren, om zoo te zeggen, tot de levensveteranen. Wij dragen de
litteekens van tallooze incarnaties, de strepen van veeljarige—of laat ik
liever zeggen, veeleeuwige dienst.” „Gravin Dolorès is onze zielszuster, een
essens van opperste gloedroode passie en lelie-blanke veluw-puurheid.”
Van Lieverleede’s woordkeuze is echt spiritistisch-filosofisch! Men leze
nog eens zijn uitlegging van „De Kleine Johannes.” (deel II blz. 193).
In de mijnstreken. Langzamerhand komt Johannes onder de bekoring van den
zoogenaamden schoonheids-dienst, maar vóór zijn geheele afdwaling
ontmoet hij nog eens Markus. Johannes heeft een visioen: de dood van Pan,
de ontwijding der schoone natuur in de mijnstreken. (Vgl. wat in deel III
blz. 3 gezegd wordt: „Pan is dood, zijn schoon wonderland gaat te gronde”).
Johannes weet niet wat te doen: hij is bedroefd al die schoonheid te zien
vergaan, hij kent nog niet het mooie jonge leven dat op de puinhoopen van
’t oude zal ontbloeien, het nieuwe dat zijn Geleider hem zal laten zien. Dat
rijk is zooveel schooner dan dat van Pan en Windekind, als de zon schooner
is dan de maan. Markus voert hem te midden van de Duitsche mijnwerkers
die in staking komen, omdat ze verdrukt worden en moeten leven in
ellende. Daar in de vergaderzaal, als hij zich bevindt tusschen de ruwe,
onschoone mijnwerkers, die vastbesloten zijn tot den moeilijken maar
rechtvaardigen strijd en die een makker vergeven als hij ontrouw moèt
worden aan de heilige zaak, voelt Johannes het schoone van ’t nieuwe

leven. Dan jubelt het in hem omdat hij ziet, hoe in een vlaag van zuivere
aandoening grootsche bewegingen als van zelf ontstaan.
Afdwaling. Nu is Johannes dus op den rechten weg, maar weer dwaalt hij af.
Telkens komt hij in aanraking met gravin Dolorès, met de kinderen die
hij zoo lief en schoon vindt, met Van Lieverleede die hem
voortdurend voorhoudt dat men de Schoonheid moet zoeken, dat het ruwe
gemeden moet worden, omdat het neertrekt. Marjon is te ruw en te grof om
dat Schoone te begrijpen. Johannes moet kiezen tusschen dat schijn-
schoone en Marjon, die geen omgang wil met Lieverleede en die spreekt
van „’t kappersluchtje van die kwiebus met z’n kuif.” Zij voelt instinctmatig
het onware van deze zielsvereeniging. Markus wil Johannes niet raden: hij
moet zelf een keuze doen. Na veel strijd scheidt Johannes van Marjon.
In Engeland. Een nieuw leven begint voor Johannes: hij komt in Engeland en
wordt door gravin Dolorès geïntroduceerd bij lady Crimmetart, een
schatrijke dame, die schitterende soireé’s geeft. Haar man „is een gladde
rakker, lord en aarts-millionair geworden door bloedzuiverende pillen.” ’t Is
dus een echte parvenu-omgeving, een kostelijke parodie op de
geldaristocratie die als kunstbeschermer optreedt. Gemakkelijk heeft
Johannes het niet: zijn pakje is leelijk, zijn manieren zijn linksch en hij
moet bij Lady Crimmetart optreden als professor Johannes van Holland,
dichter en zanger, die vooral met zijn „Hollandsche Nationaal Hymmen”
veel lof inoogst. Met de andere wondermenschen die op zoo’n avond hun
krachten moeten vertoonen—professor van Pennewitz en mijnheer
Ranji-Banji-Sing—is ’t net als met Johannes, alles humbug en
bedrog.
Veel indruk maakt op hem de dood van Hélène, die boet voor de zonden
harer ouders, ’t slachtoffer van degeneratie en die van angst en
zwaarmoedigheid krankzinnig is geworden. De demonen Bangeling en
Degeneratie drijven haar tot zelfmoord. (Vgl. blz. 98–101 en 163 van
’t derde deel).
Johannes verliest zoo langzamerhand veel van zijn illusiën. Bovendien
verneemt hij waaròm gravin Dolorès hem eigenlijk noodig heeft: ze meent

dat hij een uitstekend medium is en haar misschien in contact zal kunnen
brengen met haar gestorven man om hem te hooren of ’t huwelijk wettig is
geweest of niet, en of dus haar beide kinderen Olga en Frieda aanspraak
kunnen maken op de nalatenschap van den graaf. Voor Johannes is dit een
groote ontnuchtering: hij dacht dat de gravin liefde voor hem gevoelde.
Onder de Spiritisten. Toch blijft hij nog altijd eenige hoop koesteren en die
hoop wordt weer levendiger als hij met de gravin de spiritistische séances
van de Plejaden te Scheveningen bijwoont, want door de geesten worden
„eenstemmig Johannes en gravin Dolorès aangewezen als diegenen van
wier samenwerking de meeste uitkomst te verwachten was.” „Johannes
moest naast de gravin zitten en haar hand vasthouden, en zoo te zamen de
berichten der geesten neerschrijven. Voor Johannes was dit tegelijk een
heerlijkheid en een zoete beproeving.”
Ook dit gedeelte is weer echt satiriek: geen van de leden der Plejaden wil
weten dat hij tot deze ideale gemeenschap behoort. ’t Is bovendien een
zonderling gezelschap: de zachtzinnige generaal, die buitengewoon
nieuwsgierig is naar het leven aan gene zijde des grafs; de staatsraad en zijn
vrouw met hun hoofsche, deftige manieren; Bommeldoos, de
alwetende, verwaande professor, „die zoodanig met zichzelven ingenomen
was, dat hij in een gesprek nooit acht gaf op hetgeen hem geantwoord werd,
maar alleen op ’t geen hij zelven zeide” en de „niet meer zeer jonge freule,
hoog-adellijk, dik, onbevallig en even onwetend als professor Bommeldoos
geleerd was.”
Weldra blijkt het dat Johannes zich in zijn verhouding tot gravin Dolorès
geheel vergist heeft: ze verlooft zich nl. met Van Lieverleede.
Johannes is radeloos, eerst wil hij zelfmoord plegen, dan z’n medeminnaar
dooden, maar gelukkig komt Marjon, die zich als kamermeisje bij de gravin
verhuurd heeft, als een goede geest op zijn pad en leidt hem op den goeden
weg. Nu Johannes zich zelf weer geworden is, vindt hij ook Markus terug.
Tegen het Katholicisme. Nog éen gevaar bedreigt Johannes—de Octopus heeft
vele armen!—hij wordt bijna bekeerd tot het Katholicisme door den
handigen pater Canisius, die ook gravin Dolorès en Van Lieverleede

overgehaald heeft Katholiek te worden. Pater Canisius treedt veel
menschkundiger op dan dominee Kraalboom en Johannes komt onder zijn
bekoring, maar dan komt Markus die Canisius bestraft evenals hij het
vroeger Kraalboom deed.
Markus in ’t krankzinnigengesticht. Markus wordt, vooral door toedoen van
Canisius, voor gek verklaard en in een krankzinnigengesticht opgesloten.
Hij krijgt daar de gelegenheid de eigenwijze mannen der wetenschap,
verpersoonlijkt in Bommeldoos, een lesje te geven. Tegenover den
waanwijzen Bommeldoos staat de èchte, waardige geleerde, Dr. Cijfer.
’t Rijk van Koning Waan. Een intermezzo is de droom van Johannes, zijn
verblijf in ’t rijk van Koning Waan, in ’t rijk van den Octopus met z’n
talrijke vangarmen, die de menschen grijpt en ten val brengt. De gevreesde
koning wordt bijgestaan door tal van demonen (de slechte menschelijke
eigenschappen) Bangeling, Labbekak, Goedzak, Pluizer,
Sleur, Degeneratie. Al die slechte eigenschappen brengen de
menschen in ’t rijk van Koning Waan en Johannes ziet er dan ook heel wat
menschen die in de macht van den Waan zijn. Hij zag er Dominee
Kraalboom in een klein kerkje, ijverig preken met veel gebaren van handen
en hoofd, terwijl in een spiegeltje zijn gezicht weerkaatst werd, met een
heiligenkransje er om heen; pater Canisius, eveneens in een keurig kerkje,
gekleed in schitterend, goud-geborduurd gewaad; een woordkunstenaar, die
alles precies beschrijft zooals hij het ziet (een naturalist) en door Waan
onder een vuilnisemmer is gezet; professor Bommeldoos die bezig is z’n
eigen hersens te onderzoeken; de rijkste man der wereld, die zich inspint in
gouden draden; allerlei strijders voor een bepaald idee; strijders op
godsdienstig, politiek of economisch gebied o. a. de sociaal-democraat Dr.
Felbeck die „trapte en schold en raasde, dat hem het schuim van den
mond vloog”; tal van labbekakken en goedzakken die telkens een lepeltje
weldadigheid of vroomheid nemen en dan weer kalmpjes inslapen.
Beschermd door Kennis en Liefde. Koning Waan wil ook Johannes grijpen maar
deze heeft twee dingen die hem beschermen: het spiegeltje van Wistik en de
vergeet-mij-nieten van Marjon. Kennis en Liefde beschermen den mensch
tegen de vangarmen van Waan.

Onder de Socialisten. Markus is verder in ’t laatste deel geheel de
hoofdpersoon: Johannes raakt meer op den achtergrond en Markus treedt
handelend op. Hij bestraft pater Canisius, spreekt op de socialisten-
vergadering tegen Dr. Felbeck en den anarchist Hakkema, die
volgens Markus ’t volk „paaien, vleien en honigsmeren” en er zoodoende
„ingebeelde dwazen” van maken. Elk herzie zich zelf. „Het goede der aarde
komt je nog niet toe, want je zou er even goed misbruik van maken, als zij,
tegen wie men jullie ophitst in den strijd.” De klassestrijd die nu gevoerd
wordt, is niet de ware, het moet een strijd zijn van rechtvaardigen tegen
onrechtvaardigen, van wijzen en liefdevollen tegen dommen en dierlijken.
Natuurlijk wordt Markus niet begrepen, zijn toehoorders zijn niet rijp voor
die hooge ideeën, hij wordt beleedigd en gehoond door degenen die hij
helpen wil.
Tegen ’t koningschap. Als slot de redevoering van Markus tegen ’t
koningschap, de hooge eischen waaraan een waar koning moet kunnen
voldoen. De koningsnaam komt alleen toe aan den allersterksten,
allerwijsten mensch. Wat hier gebeurt is niets dan waan, niets dan blinkende
schijn. „Het is een ijdel poppenspel, terwille van een voozen vrede, van een
gebrekkige orde. Want er is niemand onder u, die de wijsheid en de kracht
heeft dit volk tot rechtvaardigheid te leiden. En toch draagt gij allen de
verantwoording van hun verwaarloozing, hun onwetendheid, hun ruwheid,
hun ellende.” Beklagenswaardig zijn de koning en de koningin. „En gij
twee arme menschen, bedolven onder den last uwer schijn-grootheid, arme
man! arm, arm vrouwtje!—de bovenmenschelijke kracht om de leugen
rondom u te breken zult ge niet hebben—moge de goede Vader, die u zijn
gratie schonk, u hullen in vergevend erbarmen.”
Dood van Markus. Markus wordt na deze redevoering zoo mishandeld dat hij
naar ’t ziekenhuis gebracht moet worden en na een onnoodige operatie
sterft. Zijn dood is als die van Christus. Christus stierf aan ’t kruis tusschen
de beide moordenaars, Markus op de ziekenzaal naast twee verloopen
kerels, die beiden den machtigen invloed van zijn geest ondervinden.
Markus’ lichaam gaat naar de snijkamer: Johannes en Marjon hebben geen
geld en Van Lieverleede en gravin Dolorès weigeren met kouden spot alle
hulp. Wel gaven de armen die Markus liefhadden zooveel ze kunnen

missen, maar ’t is niet genoeg. Eindelijk komt de goede tante Séréna maar
dan is ’t al te laat, niemand kan meer zeggen welke de deelen van Markus
lichaam zijn. Zoo is z’n leven één liefdedaad, zelfs zijn lichaam strekt ten
slotte tot heil van de menschheid.
De Maatschappij der toekomst. Van Eeden schildert ons ook nog den invloed van
Markus in de toekomst; schijnbaar heeft hij weinig verricht, maar ’t goede
zaad is uitgestrooid en zal eens vruchten voortbrengen. Markus zèlf zegt als
Johannes uitroept: „Maar lieve Markus, wat heeft het gebaat en wat zal het
baten? Niemand zal ooit inzien wat alles beteekende. Niemand denkt op dit
oogenblik meer om je, noch om je woorden.”
„Maar Johannes! herinner je je dan niet de geschiedenis van dat kleine
zaadje, het nietigste van alle zaden. Het valt op aarde, het wordt vertreden,
niemand ziet het, het schijnt geheel verloren en afgestorven in den vuilen
grond. Maar op zijn tijd begint het te kiemen en wordt een plant. En de
plant draagt nieuwe zaden, die de wind verspreidt. En de nieuwe zaden
worden nieuwe planten, en de gansche aardbol wordt te klein voor de macht
van wat er voortkwam uit dat nietige zaadje.” „Het vonkje is gevallen en
gloeit voort in ’t verborgen. Het zaadje ligt in de duistere aarde en wacht
zijn tijd.”
Hoe Van Eeden zich die toekomst voorstelt zegt hij ons ook. Johannes
droomt dat hij Windekind terugvindt en deze laat hem zien hoe ’t er op
aarde na duizend jaren zal uitzien. ’t Is heel natuurlijk dat juist
Windekind en niet Wistik Johannes begeleidt: de kennis kan ons iets
zeggen over het verledene, zooals Wistik het deed toen hij Johannes naar ’t
oude Griekenland voerde, maar de fantasie alleen kan ons voorgaan in de
toekomst.
De menschen. De menschen in dat land der toekomst zijn geheel anders dan
tegenwoordig: ze lijken veel op de schoone, krachtige Grieken, maar hun
gezicht is ernstiger, met oogen vol gedachten. En dan: allen lijken ze op
Markus, alsof het éen groot gezin is. Hun kleeding harmonieert met de
natuur; de loshangende fijn-grijze, zacht-bruine en stemmig-groene
gewaden misstaan niet in de teere tinten van ’t landschap. De mannen

hebben volle baarden, de vrouwen hebben hunne vlechten om ’t hoofd
gewonden en allen dragen ze kransen.
Eén met de natuur. De natuur is schoon als in den tijd toen men Pan nog eerde.
Geen scherven en neergeworpen papieren ontsieren de duinen, overal zijn
breed-schaduwende boomen, soms tot uitgestrekte, koel ruischende
loovermassa’s vereenigd; kleurige bloemen en rijk bloeiende heesters
groeien in ’t wild en tusschen dat alles zijn de blanke menschenhuizen
gezaaid. Ze zijn niet meer als vroeger tot steden opgehoopt, ieder mensch
kan van de natuur genieten; fabrieken met hun hooge schoorsteenen en
vuilen rook ziet men niet, de menschen hebben ’t middel gevonden om hun
werktuigen te drijven zonder dat ze de zwarte steenkool behoeven te
branden. Verdwenen zijn ook de spoorwegen en de zwart-berookte stations:
in plaats van de puffende lokomotief ziet men sierlijk gebouwde
luchtschepen, die als groote blanke vogels zweven door ’t luchtruim. De
menschen hebben geleerd van de natuur. „Het was de schuld der menschen
zelf, toen ze zoo misstonden in de natuur. Want ze hadden er geen eerbied
voor, en bedierven haar uit domheid. Nu hebben ze er van geleerd hoe zij
zelf schoon en natuurlijk moeten zijn, en ze hebben haar te vriend gemaakt.
Hun kinderen hebben geleerd, van de vroegste jeugd af, geen bloem of blad
noodeloos te schenden en geen dier noodeloos te dooden, en altijd zorgen
dat zij waardig zijn tusschen al die mooie en sierlijke dingen te verschijnen.
Heilige eerbied voor al het schoone en vooral het levende is nu bij hen het
strengste gebod. Zoo is er vrede ontstaan tusschen mensch en natuur, ze
leven nu met de natuur in innig verkeer en hinderen elkaar niet.”
Staatsbestuur. In den politieken toestand is verandering gekomen. Staten
bestaan niet meer, de menschen zijn éen groot huisgezin geworden. En ze
kunnen dat, want in hen woont de geest van den Broeder. „Wij allen hebben
den Vader lief met al ons hart en al ons verstand en terwille van Hem
hebben wij elkander lief als onszelven,” is hun zinspreuk. Koningen hebben
ze, maar Koningen zooals Markus die schilderde in zijn redevoeringen over
het koningschap. Johannes ziet de vijf Koningen (dit zijn geen koningen
van vijf verschillende staten, maar samen besturen ze het geheel) en
Windekind zegt hem: „Dit zijn de edelsten, de wijsten, de sterksten, de
schoonsten, de waardigsten onder de menschen. Het zijn zij, die alle

1
menschelijke vermogens in volkomenste harmonie vereenigen. Zij zijn
dichters, meesters van het woord, wijzen, die de zeden zuiveren en
verheffen, regelaars van den arbeid, wegwijzers in bedrijf, in wetenschap.
Niet allen zijn ze even voortreffelijk en niet altijd zijn er zooveel. Men
zoekt en verheft de besten. Maar ze voeren geen staat, ze hebben geen hof,
geen paleis, geen leger, geen rijk. Hun troon is waar ze zich nederzetten,
hun rijk is de gansche wereld, hun macht is de schoonheid van hun woord,
hun wijsheid en de liefde van alle menschen.”
De godsdienst. ’t Middelpunt van de nieuwe maatschappij is een prachtig
eiland in de Middellandsche zee, waar de vele tempels staan gewijd aan de
Grooten onder de menschen, de dichters, wijsgeeren, componisten en ook
de machtigste onder deze tempels, waarop de gulden vlam flikkert, het
zinnebeeld der brandende liefde. Brandende liefde voor den Vader, maar
ook voor de medemenschen. Alle jaren trekken duizenden naar dit paradijs
en als de zon haar hoogsten stand bereikt „heffen allen een machtig koraal
aan, statig, ernstig, machtig, en eenvoudig—dat als een stem opstijgt in de
lichte gewelven, als een danklied en een gelofte tevens, een hernieuwing
van den liefdeband tusschen God en menschen voor den nieuwen
jaarkring.” Allen voelen zich dankbaar en gelukkig, als kinderen in een
liefderijk gezin, onder Vaders zegen.
Het werk van Markus. En dat alles is het werk van éen, „dat heeft uw goede
Broeder gedaan,” zegt Windekind tot Johannes. Het zaadje is
ontkiemt, heeft wortel geschoten, is een plant geworden die nieuwe zaadjes
heeft voortgebracht en de gansche aardbol voelt de macht van dat nietige
zaad. Eens zal Markus’ geest op aarde zegevieren.
Men vergelijke b.v. de volgende regels uit dat gedicht:
„…. wee over hem, die te onzaliger uur
Zijn aard en zijn wezen verkracht.”
en ook:
„…. ’k schreide om den man, die een rolletje speelt,
Door geestelijken hoogmoed …. een zot;
En ’k dacht: zoo me dat een nieuw mensch verbeeldt,

2
Dan …. de oude was beter voor God!”
↑
Dit gedeelte vertoont veel overeenkomst met de geschiedenis van Tante
Suzanna Hofland, de schijnvrome Cornelia Slimpslamp, broeder
Benjamin en Oude Brecht uit Saartje Burgerhart; ook tante Hofland
wordt bedrogen. Tante Séréna is echter vrij wat beter mensch dan Tante Suzanna. Ook
moet men onwillekeurig denken aan Woutertje Pieterse van Multatuli op ’t
avondje bij juffrouw Pieterse. Woutertje en Johannes lijken veel op elkaar. ↑

Welcome to our website – the ideal destination for book lovers and
knowledge seekers. With a mission to inspire endlessly, we offer a
vast collection of books, ranging from classic literary works to
specialized publications, self-development books, and children's
literature. Each book is a new journey of discovery, expanding
knowledge and enriching the soul of the reade
Our website is not just a platform for buying books, but a bridge
connecting readers to the timeless values of culture and wisdom. With
an elegant, user-friendly interface and an intelligent search system,
we are committed to providing a quick and convenient shopping
experience. Additionally, our special promotions and home delivery
services ensure that you save time and fully enjoy the joy of reading.
Let us accompany you on the journey of exploring knowledge and
personal growth!
textbookfull.com

Feed-in tariffs in the European Union Béatrice Cointe

About This Presentation

Slide Content

Tags

Categories

Download

Quick Actions

Statistics

Related Slideshows

Feed-in tariffs in the European Union Béatrice Cointe

About This Presentation

Slide Content

Slide 1

Slide 2

Slide 3

Slide 5

Slide 6

Slide 7

Slide 8

Slide 9

Slide 10

Slide 11

Slide 12

Slide 13

Slide 14

Slide 15

Slide 16

Slide 17

Slide 18

Slide 19

Slide 20

Slide 21

Slide 22

Slide 23

Slide 24

Slide 25

Slide 26

Slide 27

Slide 28

Slide 29

Slide 30

Slide 31

Slide 32

Slide 33

Slide 34

Slide 35

Slide 36

Slide 37

Slide 38

Slide 40

Slide 41

Slide 42

Slide 43

Slide 44

Slide 46

Slide 47

Slide 48

Slide 49

Slide 50

Slide 51

Slide 52

Slide 53

Slide 54

Slide 55

Slide 56

Slide 57

Slide 58

Slide 59

Slide 60

Slide 61

Slide 62

Slide 63

Slide 64

Slide 65

Slide 66

Tags

Categories

Download

Quick Actions

Statistics

Related Slideshows

TLE-9-Prepare-Salad-and-Dressing.pptxkkk

LESSON 1 ABOUT MEDIA AND INFORMATION.pptx

GRADE-8-AQUACULTURE-WEEKQ1.pdfdfawgwyrsewru

Feelings PP Game FOR CHILDREN IN ELEMENTARY SCHOOL.pptx

Jeopardy_Figures_of_Speech_Template.pptx [Autosaved].pptx

Jeopardy_Figures_of_Speech.pptxvdsvdsvsdvsd