स्मृति परिभाषा और अर्थ (memory definition and meaning)

1,706 views 16 slides Apr 03, 2020
Slide 1
Slide 1 of 16
Slide 1
1
Slide 2
2
Slide 3
3
Slide 4
4
Slide 5
5
Slide 6
6
Slide 7
7
Slide 8
8
Slide 9
9
Slide 10
10
Slide 11
11
Slide 12
12
Slide 13
13
Slide 14
14
Slide 15
15
Slide 16
16

About This Presentation

एक समय अवधि में सूचना को धारण करना और फिर उसका प्रत्याह्वान करना।


Slide Content

स्मृतिपरिभाषाऔिअर्थ
Dr Rajesh Verma
Assistant Professor in Psychology
Govt. College Adampur, Hisar (Haryana)

अर्थ
एकसमयअवधिमेंसूचनाकोिारणकरनाऔरधिरउसका
प्रत्यावहनकरना।
द्योतकसूचना(representativeinformation)काएक
संज्ञानात्मकभंडारगृहजहांप्रत्यावहनकीआवृधि(Frequencyof
Recalling)इसकीअविारणक्षमता(Retentionability)
कोमजबूतकरतीहै।
अतीतमेंभंडाररत
सूचनाकोयादकरना।

परिभाषा
“स्मृतिवहसाधनहैतिसकेद्वािाहमविथमानमेंप्राप्तसूचनाकेउपयोगके
तिएअपनेतपछिेअनुभवोंकाप्रयोगकििेहैं(Sternberg,1999)।
मानवमनमेंगिअनुभवोंकेकूटसंकेिन(Encoding),भंडािणऔि
पुनप्राथतप्तयाप्रत्यावहनस्मृतिकहिेहैं(britannica.com)।

परिचय
हममनएधबंगहॉस(1885)स्मृधतसेसंबंधितवैज्ञाधनकअध्ययन
करनेवालेपहलेव्यधिथे(Solso,2006)।स्मृधतकेअध्ययनके
धलएवेस्वयंहीप्रधतभागी
(Subject)बनगए,औरधनरथमक
शबदांश(तीनअक्षरवाले
व्यंजन-स्वर-व्यंजनशबद)
काआधवष्कारधकया।

धवधलयमजेम्स(1890)नेअंतदमशमनधवधि(Introspection
method)केमाध्यमसेस्मृधतकोप्राथधमक(तत्काल)औरधितीयक
(अप्रत्यक्षयास्थायी)प्रकारोंमेंवगीकृतधकया।प्राथधमकस्मृधतवहजो
कुछसेकंडतकरहतीहैऔर
सूचनाकोहमारीचेतनामें
संजोयरहतीहैऔरधितीयक
स्मृधतवहजोसूचनाकोअसीधमत
अवधिकेधलएभंडारकरके
रखतीहैऔरजरूरतपड़नेपर
धजसेचेतनामेंलायाजा
सकताहै(learning-theories.
org)।

1932मेंफ्रेडररकबार्मलेर्नेसुझावधदयाधकस्मृधतधनधष्ियनहोकर
एकसधियप्रधियाहोतीहै।उन्होंनेअपनेइसदावेकेसमथमनकेधलए
मौधखकसामग्री(कहाधनयांएवंवाक्यों)काप्रयोगधकया।इसदृधिकोण
केअनुसारसंज्ञानात्मक
प्रणालीमेंभंडाररतसूचनासमय
केसाथपररवतमनोंऔरसंशोिनों
सेगुजरतीहै।इसधलएहमनेजो
शुरूमेंयादधकयाथाऔरधजसे
बादमेंहमयादकरतेहैंउसमें
गुणात्मकअंतरहोताहै
(NCERT)।

1965मेंवॉएंडनॉममननेस्मृधतकाएकमॉडलसुझायाधजसमेंप्राथधमक
औरधितीयकस्मृधतकेबीचसंबंिोंकोसमझायागयाथाहमइसमॉडलकेअनुसार
सूचनाकाएकभागपहलेप्राथधमकस्मृधतमेंप्रवेशकरताहैउसकेबादअगरपयामप्त
प्राभ्यासधकयाजाताहैतोवहधितीयकस्मृधतमेंप्रवेशकरजाताहैऔरपयामप्त
प्राभ्यासनधकयेजानेकीधस्थधतमेंवहवहांपरअल्पसमयकेधलएरहताहैधजसे
बादमेंहम
भूल
जातेहैं।

1968मेंएर्धकंसनऔरधशिरीननेस्मृधतकेतीनचरणमॉडलकाप्रस्तावरखाधजसे
आमतौरपरसूचनाप्रसंस्करणमॉडलकेरूपमेंभीजानाजाताहै।इसमॉडलकेअनुसारस्मृधतमें
तीनधसस्र्महोतेहैं।कोईभीसूचनाजोसंवेदीप्रणालीकेमाध्यमसेप्रवेशकरतीहैकुछसमयके
धलएसंवेदीस्मृधतमेंदजमहोजातीहै।चयनात्मकअविान(SelectiveAttention)उस
सूचनाकोअल्पकाधलकस्मृधत(STM)मेंस्थानांतररतकरदेताहै,जहांपरयहसूचनातबतक
रहतीहैजबतकअविान(पूवामभ्यास)जारीरहताहै।औरयधदइससूचनासेसम्बंधितपयामप्त
पूवामभ्यासहोताहैतोयहसूचनादीर्मकाधलकस्मृधत(LTM)मेंप्रवेशकरजातीहै
(CiccarreliandMayor,2012).

1974मेंबैडलेएवंधहच(1974)नेएकमॉडलकासुझाव
धदयाथाधजसमेंउन्होंनेबतायागयाथाधकअल्पकाधलकस्मृधत
(STM)मेंतीनप्रणाधलयांहोतीहैंयानीकेंद्रीयकायमपालक
(CentralExecutive),
िोनोलॉधजकल
लूपऔरदृधि–
स्थाधनकस्कैचपैड
(Visuo-spatial
sketchpad)।

स्मृतिकीतवशेषिाएं
(i)पूवामभ्यासधकसीभीसूचनाकेभंडारणऔरप्रत्यावहनकीकुंजी
होतीहै।
(ii)स्मृधत,प्रत्यक्षण,अविानऔरअधिगमकीसहायतासेबनतीहै
औरउनसभीकोप्रभाधवतभीकरतीहै(britinica.com)।
(iii)स्मृधतक्षधणकया
जबतकहमपंचतत्व
मेंधवलीननहींहोजाते
(आजीवन)तकरह
सकतीहै।

(iv)स्मृधत,सूचनामेंहेर-िेरभीकरसकतीहैऔरआमतौरपरकर
भीदेतीहै।
(v)स्मृधतअनुकूलीऔरलचीलीभीहोतीहै।
(vi)धवस्मरण(भूलना)स्मृधतकाधवलोमपक्षहोताहोताहै।
(vii)स्मृधतधनमामण
मेंप्रसंगगतसंकेत
मेंसहायकहोतेहैं
(Baddeley,1975)
[Beach
experiment]।

(viii)स्मृधतकोदीर्मकाधलकभंडारणप्रणालीमेंजानेकेधलएकईधदन
याकईसालभीलगसकतेहैं।
(ix)सेरेब्रलकॉर्ेक्स,सेररबैलम,औरधहप्पोकैम्पसकीसूचनाके
भंडारणऔरप्रसंस्करणमेंमहत्वपूणमभूधमकाहोतीहै।
(x)धवस्मरणक्षय
(Decay)कीतुलना
मेंहस्तक्षेपसे
(interference)
अधिकप्रभाधवत
होताहै(Solso,
2006)।

स्मृधतसेसम्बंधितमधस्तष्ककेक्षेत्र
1.धहप्पोकैम्पस–लर्ुकाधलकस्मृधतसेदीर्मकाधलकस्मृधततकसूचनाका
हस्तांतरण।
2.सेरेब्रलकॉर्ेक्सऔरधवशेषरूपसे
प्रीफ्रंर्लकॉर्ेक्स।
3.मीधडयलर्ेम्पोरललोब
(र्ेम्पोरललोबकाआंतररक
भाग)र्ोषणात्मक
(declarative)औरर्र्नापरक
(Episodic)स्मृधतमेंभूधमका
धनभातेहैं।

4.एधमग्डालासंवेगात्मकप्रधतधियाओंकेप्रसंस्करणऔर
स्मृधतमेंमहत्वपूणमभूधमकाधनभाताहै।
5.बेसलगैधन्ग्लयाप्रणालीप्रधियामूलकस्मृधत(Procedural
Memory)केधनमामणऔरप्रत्यावहनमेंमहत्वपूणमभूधमकाधनभाताहै।
6.र्ेम्पोरललोबबातधचत(Speech)औरदृधि(Vision)दोनोंमेंशबदाथम
केप्रसंस्करणकी
प्रधियाऔरदीर्मकाधलक
स्मृधतकेधनमामणमें
प्रमुखभूधमका
धनभाताहै।

सन्दभथ:
1.NCERT,XIPsychologyTextbook.
2.https://www.learning-theories.org/doku.
php?id=memory_models:a_brief_history_of_huma
n_memory_systems.
3.https://human
-memory.net/parts
-of-the-brain/

[email protected]
अगिीचचाथ
स्मृधतकेचरण