Panitikan ng Rehiyon. Lumbera-magkarugtong-rehiyon-bansa.

Panitikan ng Rehiyon. Lumbera-.agkarugtong-rehiyon-bansa-

1. Mula sa:
Bienvenido Lumbera, Whiting the Nation / Pag-akda ng Bansa, Quezon City: University
‘of the Philippines Press. 2000. pp. 162-165,

Panitikang Panrehiyon, Panitikang Pambansa:
Magkabukod at Magkarugtong

sang problematikong humihingi ng maagap at masusing pagsusuri

ang relasyon ng panitikang panrehiyon at panitikang pambansa.

Sa nagdaang ilang panahon ng pananaliksik, pagsusuri at
pagtuturo ng panitikan ng Pilipinas, may mga akdang nasimulang
ituring na nakaposisyon sa sentro at, samakatwid, iginagalang bilang
mga obrang kumakatawan sa pinakamahuhusay at pinaka-
makabuluhang halimbawa ng mga nasulat ng mga Filipino. Sa
diskursong pangkritisismo ng ating panahon, ang nasabing mga akda
ang siyang bumubuo sa “kanon” ng panitikan ng Pilipinas. °

Atin munang ipaloob ang salita sa mga panipi. Kailangan pa
kasing suriin kung wasto nga bang tawaging “kann” ang kalipunan
ng mga akdang nabanggit. Tandaan lamang natin na ang mga akda
at ang kanilang mga awtor ay napatanyag sa pamamagitan ng sistema
ng edukasyon sa ating matataas na paaralan at kolehiyo. Ilang
Kenerasyon ng mga teksbuk para sa pag-aaral ng mga akdang Filipino
ang paulit-ulit na nagtampok sa mga manunulat na katulad nina
Francisco Baltazar, Lope K. Santos, Valeriano Hernandez Peña,
Fernando Ma. Guerrero, Jose Garcia Villa, at Paz Marquez Benitez
(sa mga nauna), at Alejandro G. Abadilla, Macario Pineda, Arturo B.
Rotor, Manuel E. Arguilla, Jesus Balmori at Amado V. Hernandez
(ilan sa mga sumunod). Sa ganyan kasimpleng proseso, nagsimulang
mabuo ang matatawag nating “kanon.” Ngayo'y kailangan na nating
balikan ang mga batayan kung bakit ang mga manunulat na ito ang
napatampok sa “kanon’ at hindi ang iba, kung bakit tatlong panitikan
lamang (Tagalog, Ingles at Espanyol) ang may kinatawan sa “kanong”
iyan. Ang lalong makalagang tanong para sa okasyon ay kung bakit
hindi nakapasok sa “kanon” ang mga awtor na sa wikang rehiyonal
nagsulat. Ang naiwang impresyon tuloy sa ilang henerasyon ng mga

Literature Panitikan los

estudyante ay walang puwang sa "kanon” para sa mga manunulat
sa mga rehiyonal na wika.

‘Ang “kanon” na inilarawan sa itaas, sa kapangyarihan ng sistema
ng edukasyon at sa bisa ng pag-uulit, ay itinuturing na siya mismong
“Panitikang Pambansa.” Isang katiwalian ang ganyan dahil marami
pang awtor mula sa iba-ibang panitikang panrehiyon ang naiiwan sa
labas ng “kanon.” Bago maikapit ang katangiang ‘pambansa” sa

-panitikang binubuo ng mga akdang kabilang sa kasalukuyang

“kanon,” kailangan nitong sumalamin sa kabuuan ng mga akdang
likha ng mga Filipinong mula sa iba’t ibang panahon at wika.>

Saksi ang maraming manunulat at guro sa realidad na pumipigil
sa madaliang pagpasok ng mga akda mula sa mga rehiyon. Hanggang
ngayon na marami nang mulat na sa kahalagahan ng panitikang
panrehiyon, ay mabagal pa rin ang pagpasok ng mga manunulat na
panrehiyon sa mga teksbuk na ginagamit sa mga paaralan. Dapat
alalahanin na nito ma lamang dekada 80 naging malaganap sa
akademya sa sentro (Kamaynilaan) ang kamalayang nagpapahalaga
sa mga akdang nasusulat sa mga wikang Filipinong bukod sa Tagalog,
Nasimulan na ang masigasig na pagtitipon sa mga akdang bernakular-
sa mga institusyong tulad ng Cebuano Studies Center, Visayan
Studies Center, at iba pa. Subalit iilan pa rin ang mga kritikong
lumilitaw na may sapat nang kasanayan sa pag-uuri-uri at pagsusuri
sa mga akdang natipon, sa dahilang ang mga iskolar, na siyang may
pagsapol sa kasaysayan at kontekstong panlipunan, ay hindi laging
handang gumanap sa tungkulin ng kritiko.

Napag-ukulan ko ng paglilimi sa unang pagkakataon ang
relasyong panrehiyon-pambansa sa panitikan, nang maging bahagi
ako ng pagsisikap na linawin para sa CCP Writing Grants Program
ang pagkakaiba ng wikang Tagalog sa wikang Filipino. Nagsimula
iyon sa pagtatanong: Ang pagkakaiba ba ng Tagalog sa Filipino ay
usapin lamang ng bokabularyong hiniram o ng istraktyur ng wika?
Natuklasan kong ang pagkakaiba ay usapin din ng kulturang pinag-
‘ugatan ng wika, dahil panitikang panrehiyon ang panitikang Tagalog,
na sa isang paglihis ng kasaysayan ay itinuring na ring “panitikang
pambansa.”

Bunga ng ganoong pagkatuklas, naging panawagan ng isa kong
maikling sanaysay ang “Ibalik sa rehiyon ang panitikang Tagalog.”
Sa isang bahagi ng nasabing sanaysay, ganito ang sinabi ko tungkol
sa “panrehiyon” at “pambansa”

2. Bienvenido Lumbera « Writing the Nation/Pag-akda ng Bansa

Hindi ko layunin na pagsalungatin ang “panrehiyon” at
“pambansa.* Nais ko lamang igit ang nawala sa panitikang Tagalog
nang nadamay ito sa usaping panguika nang maging batayan ng
wikang pambansa ang wikang Tagalog. Importante sa palagay ko na
‘pag-ukulan ng pansin ng manunulat unang-una ang mga realidad na
tuwirang nauugnayan niya, nang sa ganoon ay makalikha siya ng
daigdig sa akda na hitik sa mga katunayang siyang nagpapasigla sa
pagsasalaysay at sa pagtula. Sa maikling salta, ang ‘panrehiyon”
ay siyang batayang daigdig ng manlilikha, at kung maging
“pambansa” man siya ay sa dahilang ang kanyang mga katangiang
“panrehiyon” ay nagsilbing tuntungan tungo sa higit na malawak na
daigdig sa labas ng rehiyon.

Sa kasaysayan ng pagbubuo ng Wikang Pambansa, isinabatas
na ang wikang Tagalog ay gawing batayan ng wikang palalaganapin
sa lahat ng Filipino. Ibinunga nito ang paggamit sa mga akdang
Tagalog bilang batayang babasahin sa panimulang pag-aaral ng
wikang pambansa. Sa kalaunan, lumabo ang linyang naghihiwalay
sa panitikang Tagalog bilang panitikang panrehiyon sa panitikang
itatanghal bilang “panitikang pambansa.” Hindi maitatangging
kaburaraan ang pinagmulan ng paglabo, kung kanino at bakit ay
hindi na muna natin tatalakayin dito. Ang importante ay muling iuldit
ang linyang nagtatampok sa pagkakaiba ng “panrehiyon” at
“pambansa.”

Sa loob ng panahong ang panitikang Tagalog ay halos naging
katumbas ng panitikang pambansa, ang mga panitikang panrehiyon
na pinangungunahan ng Sebuwano, Ilonggo at Iluko, ay nabuhay at
umunlad nang may bahagyang kaugnayan lamang sa panitikang
sinusulat sa sentro ng bansa.

‘Ang “bahagyang kaugnayan” ay makikita sa limitadong relasyon
ng tatlong prinsipal na panitikang rehiyonal—Sebuwano, Hiligaynon
at Iluko—sa panitikang Tagalog na nakapalaman sa Liwayway. Dahil
ang Bisaya, Hiligaynon at Bannawag ay mga publikasyong *kapatid”
ng Liwayway, may panahon na dinala ng mga ito ang mga salin sa
Sebuwano, Ilonggo at Iluko ng mga akdang Tagalog. Ang ganitong
isang-patunguhang relasyon ay hindi nagbunga ng palitan ng bisa
na siya sanang nagaganap tuwing may makabuluhang pagtatagpo
ang panitikang rehiyonal at ang panitikang pambansa.

‘Bagamat hindi maitatangging mahalaga ang pagsasalin sa wikang
rehiyonal ng mga akdang Tagalog sa Liwayway, ang relasyong
hinahanap natin sa pagitan ng panrehiyon at pambansa ay relasyong

Literature /Panitikan 169

diyalektikal. Ibig sabihin, nais nating iwasan ang relasyong malakas-
mahina sa pagsasalin ng mga akda, na siyang nasasaksihan kapag
ang pambansa ay itinuring na may “pribilehiyo" kayat siyang dapat
mangibabaw. Kapwa may sariling natatanging bisa ang panrehiyon
at pambansa, at malaking pakinabang para sa isa't isa kung
magkakasalinan ng bisa ang dalawang entidad.

‘Ano ba ang prinsipal na bisa ng panitikang panrehiyon? lyon ay
ang panloob na paninging nagpapalalim at nagpapatibay sa pag-
ugat ng mga akda sa tradisyonal na kultüra ng rehiyon. Ano naman
‘ang prinsipal na bisa ng panitikang pambansa? lyon ay ang palabas
na paninging nakabukas sa ibang kultura, katutubo man at dayuhan,
ña nagpapalawak sa repertoryo ng kaisipan at pamamaraan na
magagamit ng manunulat. Sa palitan ng bisa ng dalawang panig,
-sagiging mabulas at matago ang paglikha ng mga manunulat; kayang
abutin, arukin at namnamin ang mga akdang panrehiyon ng
tagalabas, at ang Käibang pananaw ng tagalabas at ang mga
malikhaing inobasyong galing sa ibang panitikan ay nakapag-
papasigla sa paglitaw ng bago sa panitikang panrehiyon.

Ang diyalektikang magbubunga ng palitan ng bisang minimithi
natin ay nagpapatampok sa mahigpit na pangangailangan para sa
puspusang pagsasagawa ng pagsasalin. Sa mga darating na panahon,
gawaing humihingi ng pondo, talino at suporta ng mga institusyon
ang pagsasalin ng panitikang panrehiyon sa wikang Filipino. At
kasabay ng puspusang pagsasalin, inaasahan nating magiging
puspusan din ang paglalatag ng kasaysayan at konteksto ng iba-
ibang panitikang panrehiyon, at ang pagsusuri sa mga sentral na
obra mula sa iba-ibang rehiyon.

Hangga't ang mga panitikang panrehiyon ay hindi pa nasisinop
ng mga iskolar at kritiko, nakabimbin ang pagbubuo ng tunay at
awtentikong kanon, at hindi pa rin tayo handa para pag-usapan nang
may bahagyang katiyakan ang tinatawag nating Pambansang
Panitikan.

Panayam, Pamamahagi ng CCP Writing Grants,
Cultural Center of the Philippines,
24 Marso 1995