presentation on upapada vibhakti grammar

a presentation on upapad vibhakti, a crucial sanskrit grammer topic from sentence framing

1. उपपद विभक्ति - Shlok Patel

2. But when because of some words used as near ( 34 =) certain case has to be used then that case is known as Upapadavibhakti ( उपपदविभक्ति ) as - गणेशाय नम : । Here the words नमः is used, hence fourth case has been there as गणेशाय and that is known as Upapapadavibhakti . (Here you can see by showng some declension ( कारक ) of गणेश , the case has not been used as per declension, but because of the word नमः fourth case has been used. Therefore, this fourth case is known as Upapadavibhakti . When because of some words used as near (उप =) certain case has to be used then that case is known as Upapadavibhakti ( उपपदविभक्ति ) as - गणेशाय नम : । Here the words नमः is used, hence fourth case has been there as गणेशाय and that is known as Upapapadavibhakti . (Here you can see by showng some declension ( कारक ) of गणेश , the case has not been used as per declension, but because of the word नमः fourth case has been used. Therefore, this fourth case is known as Upapadavibhakti . Purpose of Upapadavubhakti

3. USES When in the sentence word like उभयतः (both the sides), परितः (all around), विना (except, without), अन्तरा (without, between) and निकषा (near) are used, then second case has be used there, as – मार्ग उभयतः वृक्षाः सन्ति । (Trees are on both the sides) गिरि परितः मार्गः वर्तते । ( There is path all around the mountain.) वृक्षं प्रति प्रकाशते विद्युत् । ( Electricity shines towards the tree.) विद्यां विना निष्फलं हि जीवनम् । ( Life without knowledge is failure.)

4. USES When अव्ययपद (indeclinable) like सह (with), सार्धम् / समम् (with) अलम् (in the sense of stoppage the sense of sufficient and in the sense of perfection) are being used then the third case has to be used, as- जलप्रवाहेण सह समुद्रं मिलति । (meets in the sea with the flow of water) गिरिणा सार्धं / समं वनमपि अस्ति ।( Forest is also there near the mountain.) अलं पठनेन । (Stop learning / This much learning is sufficient.) Because of the use of the words like सह , सार्धम् and अलम् in these sentences, third case is in the words of जलप्रवाहेण , गिरिणा and पठनेन . In the case of the word विना from the above cited words, the third and the fifth case also is used, as – धर्मेण / धर्मात् विना सुखं न भवति । (Happiness is not there without piety/religion.)

5. USES 3. When the अव्ययपद (indeclinable words) like नम : (bowing, salutation, to honour ), स्वाहा (the word recited while offering something to deity, feeling of dedication, oblation) and स्वस्ति (an utterance of welfare, wellbeing) are used in the sentences then the fourth case is used, as – रामाय नमः । (salutation to Rama.) अग्नये स्वाहा । (Oblation to fire.) पुत्राय स्वस्ति । (Welfare for the son.) In all these sentences serially नमः , स्वाहा and स्वस्ति words are used and as regards conjunctions in रामाय , अग्नये and पुत्राय the fourth case is used.

6. USES 4. When अव्ययपद (indeclinable words) like ऋते (except, without) and प्रभृति (from-to) are used, the fifth case has to be used, as – ऋते ज्ञानात् न सुखम् । (No happiness without knowledge.) बाल्यात्प्रभृति गायति । (Sings from the childhood.) As ऋते and प्रभृति words are used in these sentences the fifth case has been used in the words ज्ञानात् and बाल्यात् .

7. USES 5. When अव्ययपद ( indeclinable words) like कृते ( for), अग्रे ( before) and पुरतः ( before, in front of, earlier) are used, the sixth case is to be used, as – संस्कृतस्य कृते जीवति । ( Lives for Sanskrit.) देशस्य अग्रे अहं किमपि नास्मि । ( I am nothing before the country.) सज्जनस्य पुरतः दुर्जनः न तिष्ठति । ( The wicked does not stand before a gentleman.) Here sixth case has been used in the words संस्कृतस्य, देशस्य and सज्जनस्य due to the use of the words कृते, अग्रे and पुरत: respectively. The use of Upapada vibhakti is also known as the special use of case.

8. LIST OF WORDS उभयतः (दोनों तरफ), सर्वतः (सब तरफ), धिक् (धिक्कार),उपर्युपरि (ऊपर), अधोऽधः (नीचे), अध्यधि (ऊपर-ऊपर),अभितः (दोनों तरफ), परितः (चारों तरफ), समया (पास),निकषा (पास), हा, प्रति, अन्तरा, अन्तरेण के योग में द्वितीयाविभक्ति होती है। कर्मप्रवचनीय (अनु, अति, अभ, उप, परि) के योग में द्वितीया विभक्ति आती है . दक्षिणेन तथा उत्तरेण आदि 'एनप्' प्रत्ययान्त शब्दों के साथ द्वितीया व षष्ठी विभक्ति होती है। पृथक्, विना और नाना के योग में द्वितीया, तृतीया और पंचमी विभक्ति होती है। अलम् के योग में तथा अपि, किम् कार्यम्, प्रयोजनम्, अर्थ, गुण, हीन इत्यादि शब्दों के योग में तृतीया विभक्ति होती है। सह, साकम्, सार्धम्, समम् के साथ अप्रधान में भी तृतीया विभक्ति होती है। पृथक्, विना, नाना के योग में द्वितीया, तृतीया व पंचमी विभक्ति होती है। अन्य (भिन्न, अतिरिक्त) आरात् (समीप या दूर), इतर, (दूसरा), ऋते (विना), प्राक्, प्रत्यक् आदि अन्य दिशावाची शब्द बहिः, अनन्तर, परं, ऊर्ध्वम् आदि के योग में पंचमी विभक्ति होती है। दूर और अन्तिक शब्दों में द्वितीया, तृतीया व पंचमी विभक्ति होती है। प्रतिनिधि व प्रतिदान (बदलना) के योग में पंचमी विभक्ति होती है।

9. EXERCISE प्र . कोष्ठगतस्य शब्दस्य समुचितेन रूपेण रिक्तस्थानानां पूर्तिः करणीया – ( 1) ____ समाचर । ( धर्म ) (2) ____ निकषा कन्या दृष्टा । ( कूप ) (3) ____ समं पाठशालां गच्छ । ( मित्र ) (4) समरेषु ____ भव । ( भीम ) (5) विना ____ दुर्घटना न भवति । ( कारण ) (6) अनागतविधाता ____ सह निष्क्रान्तः। (परिजनम्, परिजनाय, परिजनेन) (7) कृतान्तः ____ समं वः उपैष्यति। (सूर्याय, सूर्यस्य, सूर्याशुभिः ) (8) शक्तिकुमारः ____ प्रति समाकृष्टः। (कन्यां, कन्यया, कन्यायाम्) (9) गुरुः ____ सह वर्तमान आसीत्। (शिष्येण, शिष्ये, शिष्यस्य (10) अयं ____ सह समुद्रं प्राप्स्यति ।(जलप्रवाहं, जलप्रवाहयोः, जलप्रवाहेण) (11) ____ पात्रैः सह कूटनाथः अन्यानि पात्राणि अपि तत्र स्थापितवान्।(तं, तैः, तेभ्यः) (12) चाणक्यः ____ प्रति वदति। (स्वशिष्येन, स्वशिष्यं, स्वशिष्यात्) (13) शिष्यः ____ सह पुनः प्रविशति।(चन्दनदासं, चन्दनदासस्य, चन्दनदासेन) (1 4) संक्षेपतः ____ प्रति अविरुद्धा वृत्तिः वर्तितव्या ।(नृपतये, नृपतिना, नृपतिं) (1 5) तृणानाम् ____ सह विरोधः कीदृशः। (अग्नेः, अग्निम्, अग्निना

10. EXERCISE प्र . कोष्ठगतस्य शब्दस्य समुचितेन रूपेण रिक्तस्थानानां पूर्तिः करणीया – अलम् ____ । (आशङ्कया, आशङ्कायाः, आशङ्कयाम्) कः इदानीं दुष्करं ____ विना कुर्यात्। (शिबिः, शिबिना, शिबेः) ते ____ कृते यथापूर्वम् उपयोगिनः एवासन्।(जीवान्, जीवेषु, जीवानां) श्री ____ नमः। (गणेशं, गणेशाय, गणेशस्य) ____ स्वाहा। (अग्नये, अग्निम्, अग्नेः) विना ____ निष्फलं हि जीवनम् । (विद्यया, विद्यायाः, विद्यायै) ____ अन्तरा नद्यः प्रवहन्ति। (नगेन, नगयोः, नगम्) ____ सार्धं वनमपि अस्ति। (गिरये, गिरौ, गिरिणा) ____ ऋते न सुखम्। (ज्ञानात्, ज्ञानाय, ज्ञानस्य) सः ____ प्रभृति मम मित्रम् अस्ति। (बाल्ये, बाल्यं, बाल्यात्) ____ कृते जीवति। (संस्कृते, संस्कृतस्य, संस्कृताभ्याम्) ____ अग्रे अहं किमपि नास्मि । (देशाः, देशे, देशस्य) ____ पुरतः दुर्जनः न तिष्ठति । (सज्जनस्य, सज्जनात्, सज्जनान्) ____ पुरतः बालः खेलति। (मात्रे, मात्रा, मातुः) अलं ____ । (पठनं, पठनेन, पठनात्) अलं ____ । (विवादेन, विवादयोः, विवादेषु देशस्य ____ अहं किमपि नास्मि । (प्रति, अग्रग्रे, ऋते)

11. धन्यवादः !