Reception And Memory A Cognitive Approach To The Chansons De Geste Leverage

Reception And Memory A Cognitive Approach To The
Chansons De Geste Leverage download
https://ebookbell.com/product/reception-and-memory-a-cognitive-
approach-to-the-chansons-de-geste-leverage-5278888
Explore and download more ebooks at ebookbell.com

Here are some recommended products that we believe you will be
interested in. You can click the link to download.
Analyzing Memory The Formation Retention And Measurement Of Memory
Richard A Chechile
https://ebookbell.com/product/analyzing-memory-the-formation-
retention-and-measurement-of-memory-richard-a-chechile-56636850
The Ties That Bind A Memoir Of Race Memory And Redemption Bertice
Berry
https://ebookbell.com/product/the-ties-that-bind-a-memoir-of-race-
memory-and-redemption-bertice-berry-46358734
Analyzing Memory The Formation Retention And Measurement Of Memory The
Mit Press Richard A Chechile
https://ebookbell.com/product/analyzing-memory-the-formation-
retention-and-measurement-of-memory-the-mit-press-richard-a-
chechile-32906618
Aristotle On Memory And Recollection Text Translation Interpretation
And Reception In Western Scholasticism David Bloch
https://ebookbell.com/product/aristotle-on-memory-and-recollection-
text-translation-interpretation-and-reception-in-western-
scholasticism-david-bloch-1731248

Memory And Recollection In The Aristotelian Tradition Essays On The
Reception Of Aristotles De Memoria Et Reminiscentia Studia Artistarum
Etudes Medievales Vol 47 English And French Edition Veronique Decaix
Editor
https://ebookbell.com/product/memory-and-recollection-in-the-
aristotelian-tradition-essays-on-the-reception-of-aristotles-de-
memoria-et-reminiscentia-studia-artistarum-etudes-medievales-
vol-47-english-and-french-edition-veronique-decaix-editor-50330960
Conflicts Of Memory The Reception Of Holocaust Films And Tv Programmes
In Italy 1945 To The Present Italian Modernities 1st Edition Emiliano
Perra
https://ebookbell.com/product/conflicts-of-memory-the-reception-of-
holocaust-films-and-tv-programmes-in-italy-1945-to-the-present-
italian-modernities-1st-edition-emiliano-perra-2090322
Revolt Of The Saints Memory And Redemption In The Twilight Of
Brazilian Racial Democracy John F Collins
https://ebookbell.com/product/revolt-of-the-saints-memory-and-
redemption-in-the-twilight-of-brazilian-racial-democracy-john-f-
collins-51891594
The Holocaust And Australia Refugees Rejection And Memory Paul R
Bartrop
https://ebookbell.com/product/the-holocaust-and-australia-refugees-
rejection-and-memory-paul-r-bartrop-50226852
Against Redemption Democracy Memory And Literature In Postfascist
Italy
https://ebookbell.com/product/against-redemption-democracy-memory-and-
literature-in-postfascist-italy-51900304

Reception and Memory
A Cognitive Approach
to the
Chansons de geste

FAUX TITRE
349
Etudes de langue et littérature françaises
publiées sous la direction de
Keith Busby, †M.J. Freeman,
Sjef Houppermans et Paul Pelckmans

Paula Leverage
AMSTERDAM - NEW YORK, NY 2010
Reception and Memory
A Cognitive Approach
to the
Chansons de geste

Illustration cover: The Orlando Column, Dubrovnik.
@iStockphoto.com/Amanda Rose.
Cover design: Pier Post.
The paper on which this book is printed meets the requirements of
‘ISO 9706: 1994, Information and documentation - Paper for documents -
Requirements for permanence’.
Le papier sur lequel le présent ouvrage est imprimé remplit les prescriptions
de ‘ISO 9706: 1994, Information et documentation - Papier pour documents -
Prescriptions pour la permanence’.
ISBN: 978-90-420-3042-8
E-Book ISBN: 978-90-420-3043-5
© Editions Rodopi B.V., Amsterdam - New York, NY 2010
Printed in The Netherlands

For Paul,

and

William, Isidore and Finnan

« pres nos apartenon »

Table of Contents

Acknowledgements 9
Abbreviations 11
Introduction 13
1. Reception of the Chansons de geste: The Medieval
Model

23
2. The Codicology and Transmission History of the
Manuscripts

69
3. Reception of the Chansons de geste: The Modern Model 107
4. Medieval Memory Theory and the Epic Aesthetic 129
5. A Remembering Audience 175
6. An Aesthetic of Division and Repetition 201
7. Repetition Effects 245
Conclusion 293
Bibliography 297
Index of Manuscripts 325
General Index 327

Acknowledgements

This book has been a long, wonderful, but at times difficult,
journey, on which I have had the privilege of meeting many wonderful
friends and scholars to whom I would like to express my deepest
appreciation. First, I would like to thank Edward Heinemann and
Brian Stock of the University of Toronto, who directed my first forays
into medieval memory theory and the chansons de geste as a doctoral
student. Ed Heinemann was an exacting director, who gave many
hours of his time to discussing and reading my nascent ideas. He and
his lovely wife, Jane, welcomed me to their home when I was far from
my own. Brian Stock kindled my interest in exploring the cognitive
science journals in the stacks of the Robarts library, and it is to him,
and his luminary seminars, that I owe my enduring interest in
cognitive literary analysis.
The following scholars and colleagues very graciously and
generously read and offered constructive criticism on various versions
of the entire manuscript, which improved it immeasurably: Douglas
Kelly, Catherine Jones, Philip Bennett, Paul Whitfield White, and
Howard Mancing. I would also like to thank Ann Astell, Joseph J.
Duggan and Sarah Kay for reading parts of the manuscript in the
making. I am particularly grateful to Douglas Kelly, and Howard
Mancing, who encouraged and advised me when the journey was
difficult. Their dedication to the profession, intellectual honesty, and
genuine human decency make them heroic in my eyes.
At Purdue University I am very fortunate to find myself among
colleagues with similar interests in cognitive literary analysis, who
provide a stimulating, supportive intellectual environment for research.
In addition to thanking the colleagues and students of The Center for
Cognitive Literary Studies, I would like to thank the colleagues in
Medieval Studies, and the Department of Foreign Languages and
Literatures. I am grateful to the Purdue Research Foundation for a
Summer Faculty Grant (2006), which gave me time to write, and to
the College of Liberal Arts for a Dean’s Research Incentive Grant.
A second group of scholars I would like to thank are the members
of the Société Rencesvals who have created opportunities for

10
enthusiastic, productive discussion about the romance epic at
conferences.
I am very grateful to Keith Busby, editor of Faux Titre, who is an
inspiration, and Christa Stevens at Rodopi, for patiently guiding this
book to publication.
I would also like to thank Michel Zink, editor of Romania, and
Hillary Doerr Engelhart, editor of Olifant, for permission to use
material which was originally published in articles in these journals.
The debts I have incurred in writing this book are many and varied,
and not the least of the debts have little direct connection with this
book, but are nonetheless among the most significant. My wonderful
parents, Ona and George, crossed the Atlantic on many occasions to
help care for my sons. My mother selflessly cared for Isidore and
Finnan when they were newborns during the first semesters after their
birth, so that I could return to research and teaching. My father has
asked me faithfully in every telephone conversation I can remember
about my book, and its progress, and I thank both him, and my mother
for their enduring belief in it and in me.
Finally, I thank my family. First, I thank my husband, Paul, for
unstinting love, support, encouragement, and mostly patience. He
tolerated many lengthy, and sometimes heated, discussions about the
Old French epic on a Friday evening over take-out, helped me clarify
my thinking about various questions, asked his own provocative
questions, and was generally on hand with advice, a second pair of
eyes, and many cups of tea. Our sons, William, Isidore and Finnan,
have lived with this book too, drawn pictures for it (and on it), and
nobly enquired about its contents. I dedicate this book to Paul and our
sons in deep gratitude for their beautiful spirits.

Abbreviations

CFMA Les Classiques françaises du Moyen Âge
PUF Presses Universitaires de France
SATF Société d’anciens textes français
TLF Textes littéraires français

Introduction

Beyond the special historical character of aesthetics, style can also
be termed the embodiment of all that is good for memory.
1

This study examines the reception of the chanson de geste.
Although numerous scholars have discussed various aspects of this
topic, it has not been subject to a systematic, book-length analysis.
My approach is somewhat eclectic. On the one hand, I draw on
historical and literary methods familiar to scholars of Old French epic
poetry. On the other, however, I introduce to the field, for the first
time, I believe, insights drawn from cognitive science models of
literary analysis. In constructing cultural, intellectual, and institutional
contexts for reception, this study develops on the work of such
scholars as Keith Busby, Madeleine Tyssens, and Andrew Taylor.
2
It
owes much to the important recent work of scholars of markedly
different critical orientation who challenge old truisms and
commonplaces about the generic, aesthetic, and historical character of
these extraordinary epic poems.
3
Central to my analysis of reception
is memory, both in the sense of a cognitive process and as a theory
that has occupied the interest of rhetoricians and philosophers from

1
Harald Weinrich, “Über Sprache, Leib und Gedächtnis,” in Materialität der
Kommunikation, eds. H. U. Gumbrecht and K. L. Pfeiffer (Frankfurt: Suhrkamp, 1988), pp. 80-93, p. 92: “Denn jenseits jeder besonderen historischen Ausprägung von Ästhetik kann Stil auch Inbegriff alles dessen genannt werden, was für das Gedächtnis gut ist.” My trans. All translations throughout the book are my own, unless otherwise indicated.
2
Keith Busby, Codex and Context: Reading Old French Verse Narrative in
Manuscript, 2 vols. (Amsterdam; New York: Rodopi, 2002); Madeleine Tyssens, “Le style oral et les ateliers de copistes,” in Mélanges de linguistique romane et de
philologie médiévale offerts à M. Maurice Delbouille, ed. Jean Renson, 2 vols.
(Gembloux, Belgium: J. Ducolot, 1964), II, pp. 659-75, p. 661; Andrew Taylor, Textual Situations: Three Medieval Manuscripts and Their Readers (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2002).
3
See for example: Edward A. Heinemann, L’Art métrique de la chanson de geste:
Essai sur la musicalité du récit (Geneva: Droz, 1993); Sarah Kay, The Chansons de
Geste in the Age of Romance: Political Fictions (Oxford: Oxford University Press,
1996). Both of these scholars have numerous important articles to which I refer in the following chapters.

Reception and Memory 14
Antiquity to the present. Cultural historians, such as Mary Carruthers
and Frances Yates, have been important in shaping my understanding
of memory theory as conceived and practiced in medieval Europe,
and specifically in France, but they have not examined in any depth
its implications for literary theory and reception.
4
In the chapters of
this book, I develop those implications, as will become clear in what
follows.
If recent literary and historical studies have been fruitful in
illuminating the medieval contexts of the reception of the chanson de
geste, for further insights, especially into the cognitive processes of
reception, as they relate to the stylistic features of the poem, I have
turned to the field of cognitive literary analysis. According to Reuven
Tsur, one of its early pioneers, cognitive literary analysis “attempts to
find out how poetic language, or critical decisions, are constrained
and shaped by human information processing.”
5
Within the field of
medieval studies, however, cognitive literary analysis has not
attracted as much attention as in scholarship on twentieth- and
nineteenth-century literature.
6
This notwithstanding the fact that the
questions addressed by modern cognitive enquiry, and to some extent
the answers to these questions, are reflected in the “cognitive science”
of the works of Aristotle, Macrobius, Boethius, Nemesius and
Tertullian, and in the later works of Thomas Aquinas, Duns Scotus,
and William of Ockham. Simon Kemp, a cognitive psychologist, has
described the cognitive science of these and other authors in a book

4
Mary Carruthers, The Book of Memory: A Study of Memory in Medieval Culture
(Cambridge: Cambridge University Press, 1990); Frances Yates, The Art of Memory
(Chicago: University of Chicago Press, 1966). Logan E. Whalen’s recent book, Marie
de France and the Poetics of Memory (Washington, D. C.: The Catholic University of America Press, 2008) argues that Marie de France’s use of descriptio to induce
visualization and remembering in her audience distinguishes her from other medieval authors.
5
Reuven Tsur, What is Cognitive Poetics? 2
nd
ed. (1982; Tel Aviv: The Katz
Research Institute for Hebrew Literature: Tel Aviv University, 1983), p. 5.
6
Notable exceptions in Renaissance scholarship are the following: the recent book on
Shakespeare by Ellen Spolsky, Word vs. Image: Cognitive Hunger in Shakespeare’s
England (New York: Palgrave MacMillan, 2007); and Mary Thomas Crane,
Shakespeare’s Brain: Reading with Cognitive Theory (Princeton: Princeton
University Press, 2000). See chapter 3 for an overview of some of the most recent cognitive literary analysis.

Introduction 15
which takes a historical approach to the origins of cognitive science.
7

Kemp’s argument is that “medieval views have been surprisingly
persistent.”
8
He argues that the medieval influence is not necessarily,
or exclusively, transmitted by philosophers, and that folk psychology,
in part determined by cultural influences, may well explain some of
the similarities between the medieval and modern. As an example of
the possible influence of folk psychology, he cites Aristotle’s
comparison of the active intellect with light, which, although little
used in academic psychology, occurs in phrases such as “she’s bright”
or “he’s dim” and “it came to me in a blinding flash of inspiration.”
9

There have been some exceptions to the general trend in medieval
studies towards cognitive theory in literature, notably David Rubin’s
Memory in Oral Traditions, which concerns the oral transmission of
epics, ballads and counting rhymes.
10
David Rubin is a cognitive

7
Simon Kemp, Cognitive Psychology in the Middle Ages (Westport, CT; London:
Greenwood Press, 1996). See also, J. C. Smith, The Historical Foundations of
Cognitive Science (Dordrecht; Boston; London: Kluwer Academic Publishers, 1990), which extends beyond the Middle Ages to Kant, Husserl, among others. Other books which take a historical approach are John Macnamara’s Through the Rearview
Mirror: Historical Reflections on Psychology (Cambridge, MA.: MIT Press, 1999);
and Kurt Danziger, Marking the Mind: A History of Memory (Cambridge: Cambridge
University Press, 2008).
8
Kemp, Cognitive Psychology in the Middle Ages, p. 121. For Kemp’s presentation of
the similarities and differences between the cognitive psychology of the Middle Ages and modern cognitive science, see especially his seventh chapter “Medieval and Modern Theories of Cognition,” pp. 113-23.
9
Ibid., p. 118.
10
David Rubin, Memory in Oral Traditions: The Cognitive Psychology of Epic,
Ballads and Counting-Out Rhymes (New York: Oxford University Press, 1995). A handful of articles take a cognitive approach to the study of medieval French literature in particular, see F. R. P. Akehurst, “Cognitive Orientations in the Fabliaux: Contribution to a Study of the Audience of Thirteenth-Century French Literature,” Reading Medieval Studies, 9 (1983), 45-55; Kathy Krause, “Generic Space-Off and
the Construction of the Female Protagonist: The Chanson de Florence de Rome,”
Exemplaria, 18 (2006), 93-136. Other literary medieval studies include: Ülar Ploom, Quest and Fulfillment in the 13
th
Century Italian Love Lyric: an Idea of Medieval
Cognitive Poetics (Tallinn: Aleksandra, 2000); and Leen Breure, “The Cognitive
Basis of Late Medieval Religious Biographies,” Computers and the Humanities, 12
(1978), 145-54. In the area of philosophy, see Stephen F. Brown, “The Medieval Background to the Abstractive vs. Intuitive Cognition Distinction,” in Geistesleben im
13. Jahrundert, eds. Jan A. Aertsen and Andreas Speer (Berlin: de Gruyter, 2000), pp.
79-90; Allan B. Wolter and Marilyn McCord Adams, “Memory and Intuition: A Focal Debate in Fourteenth Century Cognitive Psychology,” Franciscan Studies, 53 (1993),
175-230.

Reception and Memory 16
scientist whose interest in the topic emerged from his observation of
the apparent disjunction between the relative stability of orally
transmitted works and his knowledge that human memory has a
limited capacity for verbatim recall. David Rubin’s point of departure
is the oral transmission of the works he studies. Assuming an oral
transmission, he brings support to the oral-formulaic theory by
comparing certain stylistic features of the epic to similar structures in
human memory. He argues that the orally transmitted genre privileged
theme, imagery and sound patterns which support human memory
function. He does not ever question the oral transmission of the texts
with which he works, and while many of these, such as the ballads,
and the counting-rhymes, are indubitably products of an oral culture,
epic, and especially the chansons de geste, at the point in history at
which we find them written in manuscripts, do not participate
unproblematically in this reconstructed pre-history, as any scholar of
the chanson de geste will recognize.
11
While Rubin and I both engage
with memory and the epic, I disassociate memory from the epic’s
mode of production, and emphasize the importance of the audience’s
memory. My differences with Rubin are most apparent in chapters 4
and 5.
Recent scholarship on the Old French epic has challenged the
traditional developmental model for the history of medieval French
literature by criticizing the assumption that the chansons de geste are
predecessors of romance, and proposing a “concept of genre” which
(to quote Sarah Kay) is “synchronic in so far as the chansons de geste
and romance are viewed as ideologically alternative aesthetic forms
that were simultaneously available to the poets and audiences of
twelfth- and thirteenth-century France.”
12
Joseph J. Duggan and Ian
Short have both argued for the simultaneity of epic and romance, but
their view is that the epic as an oral genre overlapped with the newly

11
Rubin’s working hypothesis is stated as follows: “The point of departure is the
classic problem of what can be inferred from a text about the processes which produced it. A verbatim text is not being transmitted, but instead an organized set of rules or constraints that are set by the piece and its tradition. In literary terms, this claim makes the structure of the genre central to the production of the piece. In psychological terms, this claim is an argument for schemas that involve imagery and poetics as well as meaning.” See Memory in Oral Traditions, p. 7.
12
Kay, The Chansons de Geste in the Age of Romance, p. 10.

Introduction 17
emerging written romance narratives.
13
Tackling the question of why
so few epic manuscripts have survived from the twelfth century, Short
too argues for romance and epic as contiguous forms of literature. He
describes as “gratuitous” the assumption that “a new literary genre,
the romance, simply superseded the ‘old’ genre of the epic dia-
chronically, eradicating thereby almost all vestige of it.”
14
However,
he categorically classifies epic as a primarily oral form, which is
distinct in the forms of its circulation and places of performance from
the romance, and which is a distinctly more popular form of
entertainment:

As far as public presentation was concerned, the romance and courtly
literature in general was clearly inseparable from the written word. Few
would now deny that the epic, on the other hand, could have circulated
orally, thus leaving no trace. (p. 185)

Sarah Kay’s concept of genre in medieval literature rescues the
chansons de geste from a reductive classification as a primitive form
of popular literature which feeds into and eventually becomes the
“real literature” of romance. But as Kay states, “the case for the
inferiority of these chansons de geste has yet to be made. In most
cases they are not so much deprecated as neglected.”
15

This book divides into seven chapters. The first two chapters focus
on the medieval audience of the chanson de geste. There are four
categories of evidence for the medieval reception of the genre: a)
evidence from sources external to the poems and their manuscripts; b)
evidence from the chansons de geste themselves, and other vernacular
literary texts, which I call internal evidence; c) codicological evidence

13
Joseph J. Duggan writes: “There are two narrative genres in twelfth-century France
because, as Milman Parry was the first to realize, there are two kinds of literature: written and oral. The chanson de geste as we have it is the culmination of an oral
tradition, a tradition that may have been over three hundred years old by the time the first written ancestor of Oxford was taken down. The twelfth-century romance, on the other hand, represents the earliest literate attempt to create stories with sophisticated entertainment value in the vernacular language of France.” The Song of Roland:
Formulaic Style and Poetic Craft (Berkeley: University of California Press, 1973), p.
214.
14
Ian Short, “An Early French Epic Manuscript,” in The Medieval Alexander Legend
and the Romance Epic: Essays in Honour of David J. A. Ross, eds. Peter Noble, Lucie
Polak and Claire Isoz (Milwood, NY; London: Kraus, 1982), pp. 173-91, p. 185.
15
Kay, The Chansons de Geste in the Age of Romance, p. 11.

Reception and Memory 18
from the extant manuscripts; d) evidence from the transmission
history of the manuscripts. This historical evidence replaces fictive
reconstructions of marketplace audiences which have been models for
the reception of the chansons de geste until now. The first two
categories are the focus of the first chapter, which examines the
medieval reception of the chansons de geste. While it may never be
possible to know with certainty who composed and performed the
chansons de geste, and who heard or read them, a growing body of
evidence indicates quite clearly that the poems have a strong clerical
connection, although my discussion will suggest that the boundaries
between the different audiences – religious, courtly and popular –
cannot be clearly defined, and that one reception context inevitably
entails another.
The second chapter continues the discussion of the historical
audience by presenting evidence from the third and fourth categories
mentioned above, namely the codicology and transmission history of
the manuscripts. The codicology of the manuscripts provides clues
about how the manuscripts were used, while the transmission history
illuminates patterns of ownership, and literary tastes within different
social groups. Emerging from the first two chapters is an image of
audiences which have a more personal, engaged relation with the
poems than the reconstructed marketplace audience permits. Here I
introduce cognitive scientist Richard Gerrig’s theories about how we
experience narrative worlds to the historical evidence.
16
Through his
concept of the audience as “side-participant” which interacts with the
text through participatory responses or “p-responses,” we can relate
some of the poems’ stylistic features to the historical audience’s
engagement with the chansons de geste.
In the third chapter I propose a model for a modern reception of
the genre. The problems of evidence for the reconstruction of a
historical audience for the chansons de geste means that there will
always be questions about the genre which cannot be adequately
answered. One of these questions concerns the active (versus passive)
reception of the poems. By turning to reader response theory and
cognitive literary theory we can begin to look at the more complex
dynamics of audience response which cross historical boundaries and
are as relevant to the medieval reception as to the modern. In

16
Richard J. Gerrig, Experiencing Narrative Worlds: On the Psychological Activities
of Reading (New Haven: Yale University Press, 1993).

Introduction 19
explaining why these theories are relevant tools with which to
approach the question of memory within a medieval genre, I argue
that there are significant similarities between the theories of
Wolfgang Iser, Mark Turner, and medieval memory theory, and that
common to all three is the importance of memory.
17

Memory theory becomes a more central concern in the fourth
chapter, where it is discussed as a cultural and intellectual context for
the historical reception of the chansons de geste. Some of the
rhetorics of the Middle Ages had developed into a theory of textual
reception from its origins in Antiquity as a mnemonic tool for orators.
I therefore outline parallels between medieval memory theory to
which division, gathering, and visualization are central, and the
aesthetic of the chansons de geste which invite such responses from
monastic, ecclesiastical and courtly audiences. I draw comparisons
with experiments in modern cognitive science which illustrate the
central importance of visualization to memory.
In chapter 5, I introduce what recent reader-response criticism
refers to as “the implied audience,” which the chansons de geste
present to us as a remembering audience, whose charge is to
remember the poem. I propose that the implied audience is presented
to the historical audience as a model. Through detailed textual
analysis, I explain how this remembering audience is inscribed in the
prologue of Renaut de Montauban.
18
In the second part of the chapter
I look at how audience memory of repetitions produces aesthetic
effects, a phenomenon explained within the perspective of cognitive
psychology.
The sixth and seventh chapters move the theory of this book into
practice with analyses of the chansons de geste, illuminated by the
work of David Miall, Richard Gerrig, Edward J. O’Brien, and Mark
Turner.
19
The examples demonstrate how the chansons de geste are

17
Wolfgang Iser, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response (Baltimore:
Johns Hopkins University Press, 1978); Mark Turner, The Literary Mind: The Origins
of Thought and Language (New York: Oxford University Press, 1998).
18
Iser’s “implied reader,” who can be compared to Walker Gibson’s “mock reader”
and Gerald Prince’s “narratee.” For Prince, see Gerald Prince, “Introduction à l’étude du narrataire,” Poétique, 14 (1973), 178-96; for Gibson, see Walker Gibson,
“Authors, Speakers, Readers and Mock Readers,” College English, 11 (1950), 265-69.
19
David Miall, Literary Reading: Empirical and Theoretical Studies (New York:
Peter Lang, 2006); Richard J. Gerrig and Edward J. O’Brien, “The Scope of Memory- Based Processing,” Discourse Processes, 39 (2005), 225-42; Richard J. Gerrig, “The

Reception and Memory 20
influenced by medieval memory theory. These two chapters focus on
two of the most prominent stylistic features of the chansons de geste
which have frequently been associated with jongleur performance and
memory: division and repetition. My analyses of division and
repetition suggest that if there is a connection to be made between the
style of the chansons de geste and memory, it is the memory of the
audience which should receive the greatest emphasis. Recent work on
episode structures by Miall not only brings empirical support to such
phenomena as the lyric pause of the “laisses similaires,” but
highlights differences between modern prose texts and the chansons
de geste which make the medieval poems an interesting case study for
cognitive scientists interested in textual division. In the first of these
two final chapters, I examine the division of the chansons de geste
into textual units ranging in size from a couple of verses to hundreds
of verses whose limits are marked by formulae, by repetition, or in the
manuscripts, by decorated capitals. These divisions, I argue, are
structures which provoke a response from the audience. The active,
even creative, but determined, engagement of the audience with the
chansons de geste is what Iser describes as the reader’s active
production in textual meaning. The objective status of the stylistic
features of division and repetition can be measured by the numerous
critical studies on the chansons de geste , which recognize and focus
on them time and again. The argument here, as in the following
chapter, is based on close readings of passages from the following
poems: Renaut de Montauban, and Elie de Saint Gille. On a
cautionary note, I must point out that however pertinent Iser’s
theories are to the arguments presented here about the chansons de
geste, and while I argue that certain structures reside in the texts
which provoke a response in the audience, I also recognize that the
final meaning is constituted by the audience, and this is where I
diverge significantly from Iser’s reception theory.
The seventh and final chapter focuses exclusively on repetition
and demonstrates the kinds of aesthetic effects the poets of the genre
achieve by manipulating an audience through the use of repetition.
These effects, while provoked by the text, are not in essence
determined by the text, and may differ according to individual, social,
cultural, historical circumstances. While the readings I present emerge

Readiness is All: The Functionality of Memory-Based Text Processing,” Discourse
Processes, 26 (1998), 67-86; Turner, The Literary Mind.

Introduction 21
from mental processes of remembering and comparing, instigated by
structures within the text, they are interpretations, and another
individual, who is similarly cognitively engaged by the same textual
structures, may read different repetition effects. Using Richard
Gerrig’s work on memory-based text-processing, I argue that the
effects of the repetitions can be understood as a phenomenon which is
not exclusively literary but occurs in everyday cognitive processes. I
show that it can be compared to Mark Turner’s “blended spaces.”
Close readings of passages from Ami et Amile, Renaut de Montauban,
and Raoul de Cambrai illustrate the aesthetic effect of repetition, and
the audience’s involvement in recognizing and collating the
repetitions. In addition to providing examples of the function of
repetition in the chansons de geste, these readings present new
interpretations of the passages examined.
It is the author’s hope that this book will make the case for the
complexity of the chansons de geste, and that it will, as any good
book should, raise more questions than it can provide easy answers.
Perhaps in considering the audience’s reception of the chansons de
geste through the theoretical and empirical tools of cognitive science,
we can become more aware of the ways in which the literary
experience engages cognitive mechanisms, such as memory.

Chapter 1

Reception of the Chansons de Geste:
The Medieval Model

Who was the audience of the chansons de geste?
1
When we pose
any question about the audience of the chanson de geste, a number of
additional questions must follow, which sharpen its focus. Which
chansons de geste are we talking about? Are we referring to oral
performances, public recitals read from manuscripts, or an audience of
individual readers reading either aloud or silently? Was there only one
kind of audience at any particular point in the genre’s history, since
the extant poems range in date from the eleventh through the
fourteenth centuries? What about the eighteenth- and nineteenth-
century audiences who read adaptations of the epics in the
Bibliothèque bleue series, or the twentieth-century audience who
knows Roland from Frank Cassenti’s film (1978), or from the comic
book Roland: Days of Wrath from the Terra Major miniseries?
2

In the first two chapters of this book, I discuss what we know of
the reception of the chansons de geste during the Middle Ages. In the
third chapter, I shall address the modern reception of the genre, while
proposing a new theoretical approach to the genre which engages
theories from cognitive science.

1
A portion of the first part of this chapter on “external evidence” was published as an
article, “The Reception of the Chansons de geste” in Epic Studies: Acts of the
Seventeenth International Congress of the Société Rencesvals for the Study of Romance Epic. Eds. Anne Berthelot and Leslie Zarker Morgan. Olifant , N.S. 25
(2006), 299-312.
2
See Elizabeth A. Babister, “Old French without Tears: The Chanson de geste in the
Late Eighteenth Century,” Forum for Modern Language Studies, 15 (1978), 26-34.
With respect to the eighteenth-century Bibliothèque Universelle des Romans, see Keith Busby’s “Roman breton et chanson de geste au XVIII
e
siècle,” in Echoes of the
Epic: Studies in Honor of Gerard J. Brault, eds. David Schenck and Mary Jane Schenck (Birmingham, AL: Summa, 1998), pp. 17-45. The comic book is by Shane L. Amaya, Fabio Moon and Gabriel Ba, Roland: Days of Wrath (Santa Barbara: Terra
Major, 1999).

Reception and Memory 24
The Medieval Model: External and Internal Evidence

Scholarly discussion of the reception of the chansons de geste
during the twelfth and thirteenth centuries occurs mostly in the context
of the debate about the origins, and thus performance of the genre,
with one or two exceptions, when the audience becomes part of a
consideration of the social functions of the epic.
3
Several very
different audiences of the chansons de geste have been proposed. On
the basis of twelfth-century references by William of Malmesbury and
Wace to a jongleur at the head of an army, incanting a song about
Roland, and Pope Urban II’s exhortation to crusaders at Clermont in
1095 to be inspired by the deeds (gesta) of Charlemagne and King
Louis, a military audience has been suggested by Louis Bréhier, who
emphasizes the importance of La Chanson de Roland in promoting the
Crusades.
4
More recently John F. Benton and Joseph J. Duggan have
elaborated further on the military audience.
5
The work of Edward A.
Heinemann and Jean-Paul Carton, describing the complexity and
artfulness of the genre, suggests implicitly a fairly sophisticated
audience which might engage with, and appreciate the intricacies of
the genre’s style.
6
Joseph Bédier’s work, of course, proposes an

3
See Joseph J. Duggan, “Social Functions of the Medieval Epic in the Romance
Literatures,” Oral Tradition, 1 (1986), 728-66.
4
Louis Bréhier, L’Église et l’Orient au Moyen Âge; Les Croisades (Paris: Lecoffre, J.
Gabalda, 1907), p. 48.
5
John F. Benton, “‘Nostre Franceis n’unt talent de fuïr’: The Song of Roland and the
Enculturation of a Warrior Class,” Olifant , 6 (1979), 237-58; Duggan, “Social
Functions,” 748-52. Duggan has also argued that the verse lines of the chanson de
geste derive from the Vulgar Latin songs sung by the soldiers of the Roman Armies in “The Antecedents of Epic Versification in Medieval French, Spanish, and Occitan,” in Jewish Culture and the Hispanic World: Essays in Memory of Joseph H. Silverman,
eds. Samuel G. Armistead, Mishael M. Caspi, Murray Baumgarten (Newark, DE: Juan de la Cuesta, 2003), pp. 161-77, esp. pp. 167-74.
6
Edward A. Heinemann, L’Art métrique de la chanson de geste: Essai sur la
musicalité du récit (Geneva: Droz, 1993); and the following articles by Jean-Paul
Carton, “Oral-Traditional Style in the Chanson de Roland: ‘Elaborate Style’ and
Mode of Composition,” Olifant, 9 (1981), 3-19; “A Contribution to the Study of
Laisses Similaires in the Chanson de Roland: Repetition and Narrative Progression in
Laisses 133-135,” Olifant , 21 (1997), 65-83; “Aesthetic Considerations based on
‘Elaborate Style’ in the Chanson de Roland: Patterns of Intensification and Narrative
Progression in Laisses , 83-85,” Olifant, 20 (1995), 63-108.

Reception: The Medieval Model 25
audience of pilgrims.
7
Finally, a courtly audience has been suggested
especially for the later epics.
8
Traditionally, and perhaps overridingly,
the chanson de geste has been presented as an oral, sung genre,
performed in marketplaces for thronging masses of peasants. Léon
Gautier’s imaginative portrayal of what he calls “the day, the year, the
life of the jongleur de geste,” in the second volume of his study of the
chansons de geste, has been influential in spite of its predominantly
fictive status:

Mais déjà le bruit de son arriveé a couru dans tout le pays; on se le montre, on
l’entoure, on le suit: “Un jongleur, un jongleur” et, avant d’avoir ouvert la
bouche, il a déjà plus de cent auditeurs. La place est en face de l’église; c’est
un aître au milieu duquel il y a un bel orme, vieux de deux ou trois siècles
[…] il y a un banc où viennent s’asseoir les vieilles gens qui espèrent se
chauffer au soleil. C’est sur ce banc que monte le jongleur, et il commence par
exécuter sur sa vielle quelques accords bruyants, et même un peu criards, pour
attirer la foule. Autour de lui le cercle s´épaissit. L’auditoire est des plus
variés [...]
9

This nineteenth-century reconstruction of the reception of the
chansons de geste is the image often conjured in classrooms and
lecture halls in survey courses of early medieval literature. Joseph J.
Duggan in his Milman Parry lecture has also given his reconstruction
of a jongleur’s performance, which is more detailed than Gautier’s,
and includes the figure of a hooded monk trying with much frustration
to transcribe the performance onto wax tablets.
10

In 1997, in his introduction to his edition of the Chanson de
Roland, Ian Short offers the following description of the performance
of the chansons de geste:

Quant aux modalités de la récitation, nous supposerons qu’elle s’apparentait
dans une certaine mesure au spectacle, et qu’elle s’accompagnait de musique,

7
Joseph Bédier, Les Légendes Épiques. Recherches sur la formation des chansons de
geste, 4 vols (Paris: Champion, 1908-13).
8
See Edmond Faral, Les Jongleurs en France au moyen âge (Paris: Champion, 1910),
especially chapter 3 “Les Jongleurs aux cours seigneuriales,” pp. 93-118, in which he discusses all vernacular genres, and pp. 186-89 where he describes courtly poets (ménestrels) of chansons de geste. Also, Jean Rychner, La Chanson de Geste: Essai
sur l’art épique des jongleurs (Geneva: Droz, 1955), pp. 14-17.
9
Léon Gautier, Les épopées françaises: Études sur les origines et l’histoire de la
littérature nationale, 4 vols, 2
nd
ed. (Paris: Palmé, 1878-1892), I, pp. 112-13.
10
Duggan, “Social Functions,” p. 759.

Reception and Memory 26
de mimique, et d’autres ressources du répertoire théâtral. Rien ne s’oppose en
principe à ce que le jongleur pût se servir d’un texte écrit, mais le plus souvent
ce professionnel du récitatif devait chanter par coeur. […] «Performance»,
donc, ou interprétation dramatique – répartie en séances de quelque mille vers
chacune, croit-on – plutôt que simple lecture à haute voix.
11

Short’s carefully qualified statements reflect the scant evidence from
the Middle Ages for the performance and reception conditions of the
chansons de geste. Take, for example, the idea that the poems were
recited to music. The poems themselves do not make any reference to
music, in stark contrast to the romances, which often refer to musical
ability as an accomplishment of a hero or heroine, or as entertainment
at a marriage feast or tournament.
12
Most instructively, none of the
extant manuscripts of the chansons de geste include any musical
notation.
13
While it seems probable that the chansons de geste were
originally declaimed to a simple musical accompaniment, which was
not recorded because of its lack of complexity, this circumstance
illustrates the extent to which a reconstruction of the performative
context and the audience of the chansons de geste is fraught with
difficulties. Since Short made his suggestion that it is unlikely that the
performer recited from a written text, Keith Busby has demonstrated
very convincingly that manuscripts of vernacular texts are disposed
for oral delivery, with word clusters and interpuncts acting more as a
guide to the rhythms of the text than as punctuation in a more
traditional sense. He attaches particular significance to the clustering
on the manuscript page of the hemistichs of the chansons de geste in
light of Edward Heinemann’s study of the meter of the genre.
14

11
La Chanson de Roland, ed. and trans. Ian Short (Paris: Livre de Poche, 1997), p. 15.
12
Christopher Page, Voices and Instruments of the Middle Ages: Instrumental
Practice and Songs in France 1100-1300 (Berkeley: University of California Press,
1986), pp. 3-8.
13
The only evidence we have which may suggest that the chansons de geste were
performed to music is a melody quoted by one of the characters of the thirteenth-
century Adam de la Halle’s pastoral play Le Jeu de Robin et Marion. See Rychner, La
Chanson de geste, p. 18. See also, John Stevens, Words and Music in the Middle
Ages: Song, Narrative, Dance and Drama, 1050-1350 (Cambridge: Cambridge
University Press, 1986), pp. 199ff, where he treats the musical evidence for secular
narratives and saints’ lives, and Gustave Reese, Music in the Middle Ages: With An
Introduction on the Music of Ancient Times (New York: W.W. Norton, 1940), pp.
203-4.
14
Keith Busby, Codex and Context: Reading Old French Verse Narrative in
Manuscript. 2 vols. (Amsterdam; New York: Rodopi, 2002), I, pp. 127-224.

Reception: The Medieval Model 27
Reconstructions of the performance of the chansons de geste are
alluring precisely because hard evidence about the reception of the
chansons de geste is relatively scarce. What we know with some
certainty about these poems falls into four categories: a) references to
the chansons de geste in writing such as sermons, letters and musical
treatises, which I refer to as external evidence, since it is from sources
beyond the vernacular literary tradition; b) evidence from the texts of
the chansons de geste and other literary vernacular texts, which I shall
refer to as internal evidence, since it is from within the vernacular
literary tradition; c) the codicological evidence of the extant
manuscripts; and d) the transmission history of the manuscripts.
Additionally, there is a large body of scholarly articles and books
debating the relative orality or literariness of the chansons de geste,
which has largely centered on arguments based on internal evidence,
namely the poems’ style.
15
These four categories of evidence
constitute what I term the medieval model of reception of the
chansons de geste, which will be elaborated in the first two chapters,
starting with the internal and external evidence in this chapter. While
it is clearly impossible to give a comprehensive survey of all four
categories of evidence (a task which in itself would require a book-
length study), I shall present the evidence, in the order of the
categories listed, which has the most relevance to a consideration of
the reception of the genre, starting with the external evidence, which
ranges in date from the eleventh to the sixteenth century.

The External Evidence

While the situation concerning the scarcity of external evidence
has not changed substantially, and new answers to the centuries old
questions about the reception history of the chansons de geste remain
hypotheses on the same level as previous hypotheses, it is essential to

Heinemann, L’Art métrique. Busby discusses the disposition of the text in the
manuscripts of the chansons de geste particularly on pp. 148-68.
15
On the oral composition of the chansons de geste, see Rychner, La Chanson de
geste; Joseph J. Duggan, The Song of Roland: Formulaic Style and Poetic Craft
(Berkeley: University of California Press, 1973). For a perspective challenging the orality of the genre, see Maurice Delbouille, “Les Chansons de geste et le livre,” in La
Technique littéraire des chansons de gestes (Paris: Belles Lettres, 1959), pp. 295-407;
Italo Siciliano, Les Chansons de geste et l’épopée: Mythes, Histoire, Poèmes (Turin:
Società Editrice Internazionale, 1968).

Reception and Memory 28
continue asking questions, formulated in response to continuing
scholarly engagement with the poems, which may refresh settled
perspectives.
The external evidence available gives some laconic details about
the place of performance, the composition of the audience, the
material offered to the audience, and the audience’s reaction. Most of
the known external references to the chansons de geste come from
sermons, historical treatises, and occasionally property records. The
evidence suggests a reception context for the chansons de geste which
has strong ties with monasteries and ecclesiastical institutions. The
existence of such an audience does not necessarily place it in
competition with military, aesthete, courtly, or marketplace audiences
mentioned above, since, as stated, there may be many reception
contexts for the genre. However, the monastic and ecclesiastical
audience has not been sufficiently emphasized in chanson de geste
scholarship. This may be explained by the lack of clarity surrounding
the term jongleur. If we mistakenly assume that all jongleurs were
condemned by the Church, and recognize that the chansons de geste
were performed by jongleurs, then we are unlikely to admit an
ecclesiastical audience. Carla Casagrande and Silvana Vecchio
emphasize the extent to which jongleurs were ostracized:

L’homme d’Église ne s’adresse directement au jongleur que pour signifier ce
qu’implique son exclusion de la société des hommes et de la communauté des
fidèles au regard de la loi civile et religieuse. Les manuels de droit canonique,
les manuels de confession, les décrets pontificaux, conciliaires, synodaux
ratifient cette expulsion en refusant au jongleur l’accès aux sacraments et aux
lieux sacrés.
16

However, all jongleurs were not made equal, and the jongleurs who
performed chansons de geste and saints’ lives were, it would appear,
distinct from the contortionist jongleurs who were denied the
sacraments and even entry into sacred places. The chansons de geste,
along with the lives of saints, were officially tolerated by the Church,
which voiced opposition to jongleurs and minstrels in general.
17
The

16
Carla Casagrande and Silvana Vecchio, “Clercs et jongleurs dans la société
médiévale (XIIe et XIIIe siècles),” Annales: Économies, Sociétés, Civilisations, 34
(1979), 913-28, at p. 914.
17
This tolerance is in contrast to the situation in Antiquity, according to Jane P.
Tompkins, who emphasizes that Plato banished epic poets from his republic. See

Reception: The Medieval Model 29
extremity of the Church’s position towards minstrels is expressed in
the aphorism, often attributed to Saint Jerome, “histrionibus dare est
demonibus immolare” (“to give to histriones is to sacrifice to
demons”) which advises the faithful to starve the minstrels out of
existence.
18
The very presence of references to the chansons de geste
in sermons is evidence of the Church’s tolerance of this poetry.
The locus classicus for ecclesiastical tolerance of the chansons de
geste is a passage from a thirteenth-century penitential (c. 1216)
written by an English cleric, Thomas Chobham, who was the
subdeacon of Salisbury and the archbishop of Canterbury.
19
Chobham
makes an exception for those jongleurs who perform “gesta principum
et vitam sanctorum” (“the deeds of princes and the lives of saints”).
20

Thomas Chobham’s doctrine appears to represent a widely held view
of minstrels, since it appears in a number of penitentials (sommes de
pénitence) of the thirteenth century, in Thomas Docking, and in the
fifteenth-century Jardin des Nobles, as well as in the work of Peter the
Chanter.
21

Chobham divides minstrels into three categories: the first, utterly
decried by Chobham, comprises the acrobats and jugglers who engage
in obscene dances, undressing and magic; the second, also decried by

Reader-Response Criticism: from Formalism to Post-Structuralism, ed. Jane P.
Tompkins (Baltimore: John Hopkins University Press, 1980), p. 204: “When language is believed to have an overwhelming influence on human behavior, then mastering its techniques and exercising ethical control over its uses must of necessity become the paramount critical considerations. It is the consequentiality of poetry as a political force that explains Plato’s decision to banish lyric and epic poets from his republic. Only someone who accorded poetic language the highest degree of power in determining human action and behavior could regard poets as dangerous enough to exile. Plato’s expulsion of poets from the ideal state unites the two features of the classical attitude toward literature that distinguish it most markedly from our own: the identification of language with power and the assimilation of the aesthetic to the political realm in Greek life. Though Plato is the only commentator who goes so far as to exclude poetry from the civil order because of its potentially harmful influence, the ancients generally agree that the force of poetic language must be harnessed to the needs of the state.”
18
Christopher Page, The Owl and the Nightingale: Musical Life and Ideas in France
1100-1300 (Berkeley: University of California Press, 1989), p. 16. Page indicates in a note that the phrase has not been found in the writings of St. Jerome, but that it was attributed to him in the Middle Ages.
19
Ibid., pp. 22-7.
20
Faral, Le Jongleurs, p. 67.
21
Gautier, Les Épopées , II, p. 23.

Reception and Memory 30
Chobham, is composed of itinerant minstrels (scurrae vagi) who travel
from court to court flattering and defaming as they see fit; the third
group consists of minstrels with instruments who are themselves
divided into two groups (of which only the second is endorsed): those
who frequent taverns and sing lascivious songs, and those who sing
“gesta principum et vitam sanctorum” (“the deeds of princes and the
lives of saints”):
22

Est enim tertium genus histrionum qui habent instrumenta musica ad
delectandum homines, sed talium duo sunt genera. Quidam enim frequentant
publicas potationes et lascivas congregationes ut cantent ibi lascivas
cantilenas, ut moveant homines ad lasciviam, et tales sunt damnabilies sicut et
alii. Sunt autem alii qui dicuntur ioculatores qui cantant gesta principium et
vitas sanctorum et faciunt solatia hominibus vel in egritudinibus suis vel in
angustiis suis et non faciunt nimias turpitudines sicut faciunt saltatores et
saltatrices et alii qui ludunt in imaginibus inhonestis et faciunt videri quasi
quedam phantasmata per incantationes vel alio modo. Si autem non faciunt
talia sed cantant instrumentis suis gesta principum et alia utilia ut faciunt
solatia hominibus sicut dictum est, bene possunt sustineri tales…

There is a third kind of minstrel using musical instruments to entertain people,
but there are two varieties of these. Some go to public drinking places and
wanton gatherings so that they may sing wanton songs there to move people
to lustfulness, and these are damnable just like the rest. There are others,
however, who are called ioculatores, who sing the deeds of princes and the
lives of saints and give people comfort either when they are ill or when they
are troubled, and who are not responsible for too much shamefulness as male
and female dancers are and others who play in deceitful mummings and cause
what appear to be certain phantoms to be seen through incantations or in
some other way. If, however, they do not do this, but sing the deeds of princes
and other useful things to their instruments to give comfort to people, as has
been said, then such entertainers may be tolerated….
23

Recognizing the Church’s tolerance, indeed endorsement, of a certain
group of jongleurs, and the extent to which the chansons de geste
interface with a monastic or ecclesiastical context, has important
implications for our contemporary understanding of the chansons de
geste.
24

22
Faral, Les Jongleurs, pp. 67-70.
23
Cit. Page, The Owl and the Nightingale, p. 23. Cit. Faral, Les Jongleurs, p. 67, n. 1.
24
The Church’s endorsement, not mere toleration, of jongleurs is most evident in
twelfth- and thirteenth-century Arras, where the confraternity of jongleurs collaborated with the Abbey of Saint-Vaast and the local bishop and promoted the cult

Reception: The Medieval Model 31
The external evidence connecting the chansons de geste to a
monastic and ecclesiastical context demonstrates three ways in which
religious culture and religious authority engaged with the jongleurs
and the chanson de geste: 1) the religious (priest, monks, etc.)
constituted an important audience for the poems; 2) the jongleurs were
involved in confraternities which constitute a further religious forum
and contextualization for the poems’ reception; 3) audience response,
either intended and directed, or actual, drew parallels between the
heroic deeds of epic heroes and the venerated lives of saints; in other
words, the chanson de geste might well have carried a significant
residue of religious meaning or association for some audiences.
These findings corroborate a growing body of evidence which
indicates quite clearly that the chansons de geste have a strong clerical
connection. The pioneer in this domain was, of course, Joseph Bédier,
who advanced the theory that the chansons de geste were composed
and recited along the great pilgrimage routes. While Bédier’s theory
has been hotly contested as a theory of origins, it has been suggested
that his ideas may be “reformulated as a theory of distribution.”
25

Most recently, work on the manuscript tradition of the poems by Keith
Busby (Codex and Context ), and on the Oxford Roland by Andrew
Taylor (Textual Situations), suggests that the poems, if not composed
in monasteries, were at least copied and read there.
26
Keith Busby
argues that the vernacular and the monastic were not mutually
exclusive:

[…] there is no real incompatibility of vernacular narrative and monastic
setting, linked as they are from the beginnings of manuscript production.
Furthermore, while it may be true that some religious authors railed against
the popularity of secular tales as harmful to the soul, there is little doubt that
the intellectually curious inhabitants of monastic institutions enjoyed non-
spiritual literature as well as the more morally uplifting kind, either openly or
in secret.
27

of Sainte-Chandelle. See Carol Symes, The Theater and Public Life in Medieval Arras
(Ithaca: Cornell University Press, 2007), pp. 80-126.
25
Duggan, “Social Functions,” p. 756.
26
Busby, Codex and Context; Andrew Taylor, Textual Situations: Three Medieval
Manuscripts and Their Readers (Philadelphia: University of Pennsylvania Press,
2002).
27
Busby, Codex and Context , p. 736.

Reception and Memory 32
The evidence from sources external to the poems confirms Busby’s
view that the secular and the monastic are not incompatible. There is
good reason to believe that between 1376 and 1564 jongleurs
performed chansons de geste to the monks of Beauvais at Christmas,
Easter and Pentecost before the high Mass. The statutes of the fief of
the confraternity of jongleurs of Beauvais from 1376 state that the
proprietor of the fief will be charged with the expenses of jongleurs
performing chansons de geste on high feastdays.

Item le dit Jehan a cause du dit fief est tenus de faire chanter de geste ou
cloistre de l’eglise saint Pierre de Beauvez le jour de Noel, le jour de grans
Pasques, et le jour de Penthecoustes depuis prime lasquie jusques atant que on
commenche l’Evangile de la grant messe ou cas que il puet recouvrer de
chanteur en le ville de Beauvez […]
28

Thus says Jehan, because of the aforementioned fief, he has an obligation to
have chansons de geste performed in the cloister of the Church of Saint Peter
of Beauvais on Christmas day, on Easter Sunday, and Pentecost, from Prime
(First Hour) until they start the Gospel of the high Mass, in circumstances in
which he can find a singer in the town of Beauvais […]

It is significant that in this case the chansons de geste were not
performed in the church as part of the liturgy, but in the cloister of the
monastery. In the cloister, the monks interacted with lay people from
the community for business purposes, but they worked and prayed
there too.
29
Mary Carruthers has emphasized the role of the
architecture of the cloisters in meditation. She describes the cloister as
a “richly rememorative structure” which was “surrounded by
intercolumnia which, as at the Cistercian abbey of Fontenay, “divide”

28
Faral, Les Jongleurs, p. 45.
29
Mary Carruthers, The Craft of Thought: Meditation, Rhetoric, and the Making of
Images, 400-1200 (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), p. 272. In seeking
to explain the source of the quadrangular shape of the cloister, first codified in the “The Plan of St. Gall,” Walter Horn in his article “The Origins of the Medieval Cloister” Gesta, 12 (1973), 13-52 has emphasized the role of economics as the
Benedictines became involved with the new agragrian feudalism which brought increasingly more lay people from the community into the monasteries (pp. 37-48). For further information on “The Plan of St. Gall,” see Walter Horn’s book with Ernest Born, The Plan of St. Gall: A Study of the Architecture and Economy of and Life in a
Paradigmatic Carolingian Monastery, 3 vols (Berkeley: University of California Press, 1979).

Reception: The Medieval Model 33
the space within the gallery walks into a series of visual cellae .
30
She
compares the cloister to a church: “Like the church, the cloister has its
ductus, its very predictability and simplicity – its “silence” – giving it
extraordinary cognitive flexibility.”
31
It is within this meditative space
that the monks of Beauvais heard, and perhaps reflected upon, the
chansons de geste.
The alignment of the jongleurs’ performances with high feastdays
suggests that the jongleurs would have acquired a heightened
awareness of the liturgical calendar through the practical ways in
which it determined their lives. In addition to performing on high
feastdays, as was the case in Beauvais, it has been argued that since
the jongleurs were forbidden to perform during Lent, they used this
time to attend “minstrel schools” which were gatherings of jongleurs
sent by their employers, or on their own initiative, to share and learn
new repertoire.
32
One might expect that such practical intimacy with
the liturgical calendar would manifest itself in the chansons de geste,
and this is indeed the case. As I have described elsewhere, in Girart
de Roussillon narrative events are aligned with the liturgical calendar,
such that Girart’s return from exile occurs on Easter Sunday.
33

The statutes make a second reference to the performances in the
monastery of Beauvais in 1564 when an amending clause signals an
end to this practice:

Et pour ce que l’on ne chante plus les dits gestes ou cloistre de la dicte eglise,
– du consentement du chapitre de mon dit seigneur, […]
34

And for the reason that the aforementioned chansons de geste are no longer
performed in the cloister of the aforementioned church, – with the consent of
the chapter of my aforementioned lord […]

Perhaps even more interesting than the documented performance of
chansons de geste in monastery cloisters, is the eventual suppression
of the tradition, which according to the dates given for the original
statute and the amending clause, was lengthy.

30
Carruthers, The Craft of Thought, p. 272.
31
Ibid., p. 272.
32
Reese, Music in the Middle Ages, p. 203.
33
“Reading Hagiography in an Epic: The Liturgical Calendar in Girart de
Roussillon,” Dalhousie French Studies, 82 (2008), 151-62.
34
Faral, Les Jongleurs, p. 45.

Reception and Memory 34
In addition to being recited in cloisters, it is probable that the
chansons de geste were also recited inside monasteries, in the
refectory during mealtimes, especially under the Benedictine Rule,
perhaps even using liturgical chant.
35
Andrew Taylor’s study of
Bodleian MS Digby 23 leads him to the conclusion the Oxford Roland
“was never far from clerical hands” and he conjectures that:

The book may have had something of the status of a saint’s life, serving as an
inspirational moral poem to read aloud, or possibly even to chant, to the
canons and their guests in the refectory.
36

A fourteenth-century inscription in the Welbeck manuscript of Anglo-
Norman saints’ lives (London, BL, Add. 70513) from the time when it
belonged to the community of Augustinian nuns of Campsey Priory in
Suffolk is clear evidence that vernacular texts were read during
mealtimes in religious institutions:

Ce livre deviseie a la priorie de Kanpseie de lire a mangier.
37

I gave this book to Campsey Priory to be read at mealtimes.

My second example of contact between a monastic institution and a
confraternity of jongleurs indicates a somewhat different dynamic
between the monks and the jongleurs. In the case of the Beauvais
confraternity, the audience was composed of monks. In our second
example, the audience appears to be a lay religious audience,
composed perhaps of visitors to the monastery’s relics, while the
confraternity of jongleurs collaborates with the Benedictines to
disseminate information about the monastery’s relics. The earliest
association between a monastery and a confraternity of jongleurs dates
back to the first half of the eleventh century.
38
The confraternity was
established under the protection of St. Martin in Fécamp, Normandy
and associated with the Benedictine monastery of Holy Trinity, which

35
Stevens, Words and Music , p. 247; Busby, Codex and Context, II, p. 753.
36
Taylor, Textual Situations, p. 59.
37
Busby, Codex and Context , II, p. 750.
38
Faral, Les Jongleurs, p. 138.

Reception: The Medieval Model 35
was famous for its relics of the Precious Blood.
39
The relics of the
Precious Blood are connected to the relic known as the St. Voult de
Luques (the Holy Face, henceforth) which is a carving of the crucified
Christ by Nicodemus, who miraculously reproduced Christ’s likeness
in the wood. It is believed that vials of Christ’s blood were attached to
the Holy Face. Jean-Guy Gouttebroze has shown how the two legends
of the Precious Blood in Fécamp, and the Holy Face in Lucca, Italy
have been influenced by each other.
The mission of the confraternity of jongleurs at Fécamp appears to
have been to propagate the cult of the Holy Blood, and it is probable
that the jongleurs involved in the propagation of the legend were the
jongleurs we associate with the chansons de geste.
The thirteenth-century poem of Saint Voult de Lucques in the
vernacular, which is linguistically compatible with the area of
Fécamp, is written in decasyllabic, assonanced laisses, and in its style
resembles the chanson de geste.
40
One might wonder if the style of the
chanson de geste was adopted to more effectively transmit what
amounts to religious propaganda to the lay religious. Additionally, one
of the characters of the poem, Hélène, echoes the famous words of
Roland when her husband suggests to her that she should leave the
battle,

Ne nus jougleres mauvaisement n’en chant
( Le Saint Vou de Luques, v. 227)

That no jongleur sing ill of this

The belief in the propagandist potential of texts performed to an
audience by a jongleur is evident in the story of Peter Waldo who was
converted to the religious life after hearing the life of St. Alexis

39
Jean-Guy Gouttebroze, “A l’origine du culte du Précieux Sang de Fécamp, le Saint
Voult de Lucques,” Tabularia: Sources écrites de la Normandie médiévale , 2 (2002),
1-8.
40
Le Saint Vou de Luques, ed. Wendelin Foerster, in Mélanges Chabaneau.
Festschrift Camille Chabaneau zur Vollendung seines 75. Lebensjahres 4. März 1906, dargebracht von seinen Schülern, Freunden und Verehrern. Erlangen: F. Junge, 1907,
pp. 1-56.

Reception and Memory 36
performed by a jongleur. While this performance was not part of a
liturgical ceremony, it did take place on a Sunday.
41

The interest of chanson de geste poets in the legend of Holy Face
in general is attested by three references to Holy Face, in Aliscans (vv.
4759-69), Ogier le Danois (II, laisse 367), and Raoul de Cambrai (vv.
4208-9).
42
The most extensive reference to this legend occurs in
Aliscans which reproduces a detail which occurs in a twelfth-century
Latin text preserved at Lucca. The Latin text recounts how a minstrel,
ashamed that he is unable to make an offering to Saint Voult, started
to sing and play before him. Saint Voult rewards him by throwing at
him one of his silver slippers. In Aliscans these details are reproduced:

Bien vos puis dire et por voir afermer,
Prodom ne doit jugleor escouter,
S’il ne li velt por dieu del suen doner.
Car il ne set autrement laborer.
De son servise ne se puet il clamer;
S’en ne li done, atant le laisse ester.
Au vout de Luque le poez esprover,
Qui li gita de son pié son soller;
Puis le covint chierement rachater.
Les jugleors devroit on mout amer:
Joie desirrent et aiment le chanter. (vv. 4759-69)
43

I can tell you indeed, and affirm the truth of it
That a wise man should not listen to a jongleur
If he does not want to give him some of his wealth, for the sake of God.
Because the jongleur doesn’t know how else to earn his living
He can not complain about his service;
If he does not give him anything, then let him be.
You can have proof of this from the Voult de Luques
Who threw his slipper from his foot at him;
Then he had to pay dearly for it.
One should love the jongleurs dearly:
They desire joy, and they love to sing of it.
44

41
Alison Goddard Elliot, “The Triumphus Sancti Remacli: Latin Evidence for Oral
Composition,” Romance Philology, 32 (1979): 292-98, pp. 293-94. I am grateful to
Joseph J. Duggan for this reference.
42
Aliscans, ed. Claude Régnier, 2 vols. (Paris: Champion, 1990); La Chevalerie
d’Ogier de Danemarche; canzone di gesta, ed. Mario Eusebi (Milano: Istituto
Editoriale cisalpino, 1963); Raoul de Cambrai, ed. and trans. Sarah Kay (Oxford:
Clarendon, 1992); Gouttebroze, “A l’origine,” p. 4.
43
Aliscans, ed. Régnier.

Reception: The Medieval Model 37
The involvement of jongleurs in confraternities clearly contradicts
Casagrande and Vecchio’s point, cited above, that the jongleurs were
on the margins of society and excluded from recognized institutions.
The fact that the jongleurs are reportedly involved in confraternities
rather than trade guilds is also significant, since the principal
distinction between the two is that the former is a religious society and
the latter a professional body.
45
In addition to holding Masses and
religious ceremonies, confraternities also fulfilled charitable functions.
For example, the statutes of the confraternity of Amiens dwell at
length on care for the dead.
46
Faral has argued that the main charitable
responsibilities of the confraternity of Arras, established in 1120, was
to honor the dead. He comments:

Il apparaît bien alors que la confrérie des Ardents était, comme beaucoup
d’autres en France, une mutuelle funéraire.
47

Among the dead of the brotherhood commemorated by the jongleurs’
Carité at Arras in 1210 was Jehan Bodel, author of the Chanson des
Saisnes. As Carol Symes has very recently shown, the powerful con-
fraternity of jongleurs at Arras, with their founding legend of a
miraculous candle given to them by the Blessed Virgin, built a
magnificent chapel in honor of their saint and included forty-eight
monks from the local Abbey of Saint-Vaast among their afflilates.
48
In
Paris, the confraternity of minstrels, which appears to have included
only instrumentalists, was established on the Feast of the Holy Cross,
(14 September) in 1321.
49
The interest in the cult of the dead, apparent
in these confraternities of jongleurs, may relate to their status as
individuals whose work it is to represent, and commemorate, which

44
There are references to Luques in the First Perceval Continuation: The
Continuations of the Old French ‘Perceval’ of Chrétien de Troyes. Ed. William
Roach. 5 vols. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, The American Philosophical Society, 1949-1983. Specifically, Ms. E, 17673 (Roach, II) and Ms. L, 7605 (Roach, III). See Jessie L. Weston, The Legend of Sir Perceval; Studies upon its
Origin, Development, and Position in the Arthurian Cycle, 2 vols, (London: D. Nutt,
1906), I, pp. 165-66; I, pp. 337-39.
45
Graham A. Runnalls, “Mediaeval Trade Guilds and the Miracles de Nostre Dame
par personnages,” Medium Aevum , 39 (1970), 257-87, p. 263.
46
Faral, Les Jongleurs, p. 140.
47
Ibid., p. 138.
48
Symes, The Theater and Public Life in Medieval Arras, pp. 38-9, 41, 110-11.
49
Faral, Les Jongleurs, p. 128.

Reception and Memory 38
Jean-Guy Gouttebroze has recently argued is the manner in which the
jongleurs of saints and gesta redeemed themselves in the eyes of the
Church.
50

Moving from the monastic context to the ecclesiastical, we find
evidence, in sermons which refer to chansons de geste, that the clergy
had been an audience to the poems, and that the clergy then used the
chansons de geste in addressing their own audience of religious lay
people. What stands out in the references to the chansons de geste in
the sermons is the degree of emotional involvement of the audience
with the poems. In one case the audience’s reaction is described, and
in another we can see how the preacher encourages the lay audience to
draw comparisons between epic and religious material, but in each
case the audience is fully engaged with the material.
One of the most vivid references to the performance of a chanson
de geste comes from a thirteenth-century sermon, which describes the
performance of a chanson de geste on a bridge in Paris.

Cum voce joculatoris, in parvo ponte sedentis, quomodo illi strenui milites
antique, scilicet Rolandus et Oliverius, et cetera, in bello occubuere recitatur,
populus circumstans pietate movetur et interdum lacrymatur.

The voice of the minstrel sitting on the Petit Pont tells how the mighty soldiers
of long ago, such as Roland, Oliver and the rest, were slain in battle, then the
people standing around them are moved to pity and periodically burst into
tears.
51

This striking description seems to support the idea that the poems
were performed to a popular audience in an outdoor setting. However,
the bridge does not necessarily indicate an outdoor setting for the
performance, since throughout the Middle Ages, the two bridges of
Paris linking the Île-de-la-Cité to the banks of the Seine, the Petit Pont
and the Grand Pont, were built up with houses, shops and mills.
Indeed the bridges were, in many ways, the center of activity in

50
Gouttebroze, “Les origines,” p. 6.
51
Page, The Owl and the Nightingale, p. 177. Page refers to Paris, Bibliothèque
Nationale, MS lat. 14925, f. 132, and MS lat. 3495, f. 192. Page understands this reference to the jongleurs on the Petit Pont to demonstrate an urban, popular audience for the chansons de geste. He also gives a variant reading of “in parvo ponte” as “in
plateis” which he translates as “in the streets” and which obviously supports his argument of an outdoor setting for the performance better than the reading “in parvo ponte.”

Reception: The Medieval Model 39
medieval Paris.
52
The Grand Pont was so established as a center for
money changers and goldsmiths that Philippe le Bel, in 1304, ordered
that the Exchange be set up on the east side of the bridge and forbade
the money changers to conduct their affairs in any other location.
53
In
a letter to a friend, written in c. 1175, Gui de Bazoches
54
characterizes
the Grand Pont, which led to the Right Bank, as commercial, while he
describes the Petit Pont, which led to the Left Bank, as being filled
“with logicians who pass by, walk about, or discuss there.”
55
This is a
reference to one of the schools of Paris that had been established in a
house on the Petit Pont during the twelfth century, by an Englishman,
Adam du Petit Pont or Adam Parvipontanus, whose group of
philosophers is known as the “parvipontani.”
56
Gui de Bazoches in his
letter praises the Île-de-la-Cité as a seat of intellectual pursuit,

On that island, the Seven Sisters, namely the seven liberal arts, have
themselves created a perpetual domain, and, by sounding the trumpet of the
noblest eloquence, decretals and law are studied there…
57

In the twelfth century, the sub-prior of the abbey of Saint-Victor,
Godfroi, described the construction and the inhabitants of the Petit
Pont:

52
Virginia Wylie Egbert, On the Bridges of Mediaeval Paris: A Record of Early
Fourteenth-Century Life (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1974), p. 21.
53
Ibid., p. 22.
54
Gui de Bazoches, also known as Guido de Basochis, was a monk from Châlons-sur-
Marne. He visited Paris from 1175-1190 and wrote letters to his friends about his experience. See Robert W. Berger, Public Access to Art in Paris: A Documentary
History from the Middle Ages to 1800 (University Park, Pa.: Penn State University
Press, 1999), p. 2.
55
Berger, Public Access, p. 3.
56
Adam Parvipontanus was from Balsham, near Cambridge. He studied with Peter
Lombard, and John of Salisbury was his student. In his eighteenth-century history of the University of Paris, Histoire de l’Université de Paris: depuis son origine jusqu’en
l’année 1600, 7 vols. (Paris : Desaint et Saillant, 1761), Jean Baptiste Louis Crevier
affirms: “Quiconque avoit droit d’enseigner, pouvoit ouvrir une Ecole en tel lieu qu’il lui plaisoit, pourvû que ce fût dans le voisinage des Ecoles principales. Ainsi nous avons parlé d’Adam Anglois, qui tenoit la sienne près le Petit pont. Un autre Adam Parisien, enseignoit au Grand pont, qui est celui que nous appellons le Pont au change” I, p. 272.
57
Cit. Berger, Public Access, p. 3.

Reception and Memory 40
Des hommes ont construit un pont de leurs propres mains et ont créé un
passage commode au-dessus du fleuve; ils ont établi des maisons pour chacun
d’eux; et c’est de là qu’ils ont pris le nom d’habitants du pont (Parvi-Pontins).
[…] Là se tient une école de docteurs vénérables, éminents par leur science et
leurs moeurs, qui instruisent les populations ignorantes. Heureux le peuple qui
a de tels maîtres.
58

In addition to being known for the Parvipontani, the Petit Pont was
also associated with apothecaries and doctors.
59

The Petit Pont is mentioned again in a performative context in the
satirical twelfth-century Roman des français in which the author,
André de Coutances, says the following about his work:

André sa chartre fine a tant,
A Paris l’envoie batant;
Qui la lira seit en estant,
Quer Franceis s’iront mout crestant.
S’ele est sus Petit Pont retraite
Ou de colee ou de retraite,
Ara celui la teste fraite
Qui la lira, s’il ne se gaite.
Mout sera isnel de prinsaut
Se en Siene ne fet un saut.
André prent congié. Dex vos saut!
Mes savez qu’en sa chartre faut?
60

André finishes his document then,
He sends it to Paris quickly;
May whoever will read it remain on his feet,

58
Cit. Egbert, On the Bridges, p. 88.
59
Ibid., p. 40 and p. 36.
60
The text was first published by Achille Jubinal, Nouveau recueil de contes, dits,
fabliaux, et autres pièces inédites des XIII
e
, XIV
e
et XV
e
siècles, 2 vols (Paris: É.
Pannier, 1839-42), II, pp. 1-17. In 1973, Anthony Holden published a critical edition
of the text, “Le Roman des Franceis,” in Études de langue et de littérature du Moyen
Âge offertes à Félix Lecoy par ses collègues, ses élèves et ses amis, eds. Gabriel
Bianciotto, Joel Grisward, Geneviève Hasenohr, and Philippe Menard (Paris:
Champion, 1973), pp. 213-33. The text survives in a single manuscript from the
second half of the thirteenth century which was produced in the Mont-Saint-Michel
and, according to Holden, it is probable that the satire was composed there too. See
Holden, “Le Roman des Franceis,” p. 214. Nothing is known of the author other than
he also wrote L’Évangile de Nicodème for a lady of Tribehou who was his cousin. See
also the short article by Félix Lecoy, “A propos du Romanz des Franceis d’André de
Coutances,” Revue de Linguistique Romane, 34 (1970), 123-25, and Faral, Les
Jongleurs, p. 212.

Reception: The Medieval Model 41
Because the French are growing very arrogant.
If it is recounted on the Petit Pont,
Whoever reads it will have his head split open,
If he doesn’t watch out,
Either with a blow or with a blow made in retreat,
He will be very quick in his presumptions
If he does not jump into the Seine.
André takes leave. May God save you!
But do you know what is missing from his document?

Faral has noted that in this case, perhaps because of the polemical
nature of the material performed, the Petit Pont is presented as being a
dangerous place to perform. Rather than draw this conclusion, we
might simply see André’s reference to the Petit Pont as an indication
that the Petit Pont is known as a site of performance for narrative
poetry since there would have been danger in performing this
particular poem in any area of Paris. Written by a continental Norman,
the poem satirizes the inhabitants of the Île-de-France. This is
supported by the fact that from the middle of the thirteenth century
jongleurs of all persuasions had a relatively privileged status with
respect to the Petit Pont, since they did not have to pay a toll to cross
it, if they would have their monkeys perform, or if they recited a verse
of a poem:

Au petit pont li singes au merchant doit .iiii. deniers, se il pour vendre le
porte; et se li singes est a home qui l’ait acheté pour son deduit, si est quites;
et si li singes est au joueur, jouer en doit devant le paagier; et por son jeu doit
estre quite de toute la chose qu’il achete a son usage; et ausi tot li jougleur
sunt quite por .i. ver de chançon.
61

At the Petit Pont the merchant’s monkey owes three deniers, if the merchant is
bringing it to sell it; and if the monkey belongs to a man who bought it for his
pleasure, then there’s no charge; and if the monkey belongs to an
instrumentalist, then he must play for the tollman; and for his playing he is
even for everything that he has bought for his use; and the jongleurs too pass
for free in exchange for a verse of a song.

Returning to the Roman des franceis, we can also note that the work is
being read, not recited from memory. Anthony Holden briefly

61
Étienne Boileau, René de Lespinasse, François Bonnardot, Les métiers et
corporations de la ville de Paris. Le livre des métiers: XIII
e
siècle (Paris: Imprimerie
nationale, 1879), p. 287.

Reception and Memory 42
discusses the reception of the Roman des franceis and disagrees with
Mario Roques who argues that it is a semi-dramatic work similar to
the Privilège des Bretons and the Paix aux Anglais. Holden argues
that the work is more narrative than dramatic.
62

This recontextualization of the Petit Pont as a center of intellectual
activity, which has never before been brought to the discussion of the
chansons de geste, clearly calls into question whether the quotation
from the sermon given above supports the model of the chanson de
geste as an oral genre performed to the populace in an outdoor setting.
I propose that, on the contrary, it is more indicative of a scholarly or
clerical audience.
There are a few references to the composition of the audience in
sermons which suggest a military or a noble audience. Christopher
Page refers to a sermon by Évrard du Val-des-Écoliers which
describes the interest of homines militares in Roland, Oliver and
Charlemagne, and to a second, anonymous sermon in MS, London,
BL, Arundel 395 which states that “the excellent deeds of the ancients
are customarily recited in the houses of nobles.”
63
Page draws a
comparison between these “antiqui” and the “antiqui patres” to which
the scholar Johannes de Grocheio refers in his definition of the
chanson de geste, which we shall discuss next, and suggests that they
may well be epic heroes.
The emphasis on the emotional involvement of the audience on the
Petit Pont in the sermon quoted above is also a key component of the
scholar Johannes de Grocheio’s definition of the genre, which occurs,
unusually, in a musical treatise. Writing in Paris around 1300, he
surveys the secular music of the city in a work entitled De musica.
64

Johannes de Grocheio worked on some aspects of his treatise with a
certain Clement, who has recently been identified as a monk of the
Benedictine Abbey of Lessay in Normandy. Indeed Grocheio himself

62
Holden, “Le Roman des Franceis,” p. 215.
63
Page, The Owl and the Nightingale, p. 31.
64
Critical text of the treatise published by Ernst Rohloff, Die Quellenhandschriften
zum Musiktraktat des Johannes de Grocheio (Leipzig: VEB Deutscher Verlag für
Musik, 1972). A translation by Albert Seay exists: Johannes de Grocheio. Concerning
Music (De Musica), 2
nd
ed. (1967; Colorado Springs: Colorado Music Press: 1974).
For corrected text and a new annotated translation about Grocheio’s remarks about secular music, see Christopher Page, “Johannes de Grocheio on secular music: a corrected text and a new translation,” in Music and Instruments of the Middle Ages: Studies on Texts and Performance (Aldershot: Variorum, 1997), pp. 17-41.

Reception: The Medieval Model 43
may have been a priest.
65
While he does not write extensively about
the chansons de geste, he provides some tantalizing details which
should be brought to a consideration of the genre. He defines a
chanson de geste as follows:

Cantum vero gestualem dicimus in quo gesta heroum et antiquorum patrum
opera recitantur, sicuti vita et martyria sanctorum et proelia et adversitates
quas antique viri pro fide et veritati passi sunt, sicuti vita beati Stephani
protomartyris et historia Regis Karoli. Cantus autem iste debet antiquis et
civibus laborantibus et mediocribus ministrari dum requiescunt ab opera
consueto, ut auditis miseriis et calamitatibus alioum suas facilius sustineant et
quilibet opus suum alacrius aggrediatur. Et ideo iste cantus valet ad
conservationem totius civitatis.

We call that kind of cantus a chanson de geste in which the deeds of heroes
and the works of our ancient fathers are recounted, such as the life and
martyrdom of saints and the battles and adversities which the men of ancient
times suffered for the sake of faith and truth, such as the life of St. Stephen, the
first martyr, and the story of King Charlemagne. This kind of music should be
laid on for the elderly, for working citizens and for those of middle station
when they rest from their usual toil, so that, having heard the miseries and
calamities of others, they may more easily bear their own and so that anyone
may undertake his own labour with more alacrity. Therefore this kind of
cantus has the power to preserve the whole city.
66

In this definition, the emphasis is squarely on the audiences’
emotional engagement with the chansons de geste which redefine
lives through a process of identification and comparison. The
audiences referred to here by Johannes de Grocheio are composed of
“the elderly,” “working citizens” and “those of middle station
(mediocribus) when they rest from their usual toil.” But is he telling
us that the groups he mentions compose the audience of this genre, or
is he prescribing the genre for groups who do not usually have access
to this material? His prescription of the chansons de geste for these
particular audiences that this kind of music “should be laid on for” or
“ministered to” (debet ministrari), together with his idealistic intent of
bringing about social good through literature, and his concern for the
“whole” community or city, suggests that Johannes de Grocheio is not
so much describing the habitual audience of the chansons de geste as
innovatively expanding its ranks.

65
Page, Music and Instruments, p. 18.
66
Ibid., pp. 22-3.

Reception and Memory 44
The contiguity of the saints’ lives and the chansons de geste,
evident in ecclesiastical tolerance of both, is demonstrated in the mind
of a preacher who explicitly compares an epic to a saint’s life. The
sermon, by Daniel of Paris, preached in 1272 at the church of Leufroy,
draws a comparison between Roland’s epic blow and St. Martin’s
cutting of his cloak:

Hic fuit pulcher ictus…Satis cantatur de Rolando et Olivero et dicitur quod
Rolandus percussit unum per caput ita quod scidit ipsum usque ad dentes,
Oliverus scidit alium per medium ventrem totum ultra. Sed hoc nichil est
totum uia nec de Rolando, Olivero, Karolo maiore nec de Hogero le Danois
invenitur quod fecerit ita pulchrum ictum quia numquam erit usque in finem
mundi; quin sancta ecclesia cantet et recolat illum ictum non sic de aliis
ictibus ipsa intromittit, et licet aliqui hystriones ictus predictorum cantent
tamen hoc nichil est quia multa mendacia addunt.

This was a handsome blow…A great deal is sung about Roland and Oliver
and it is said that Roland smote his adversary upon the head so that he cut
him down to the teeth, and that Oliver cut another in the stomach so that the
lance passed right through. But this is all nothing because it is nowhere found
to be true of Roland, of Oliver, of Charlemagne nor of Ogier the Dane that he
made such a handsome blow [as St. Martin] because there will be none such
until the end of the world. Whence Holy Church must sing of the blow and call
it to mind but does not concern itself with the other blows, and even if some
minstrels sing of the blows of the aforesaid [heroes] that comes to nothing
because they add many false things.
67

Daniel of Paris’s attitude to the chansons de geste is double-edged. On
the one hand, Roland and Oliver’s epic blows are intolerable and yet,
on the other hand, essential superlative examples against which the
worth of St. Martin’s blow is measured and inflated. Here is the same
comparative impulse which Johannes de Grocheio encourages in his
prescription of the chansons de geste for the elderly and poor.
Whether or not all medieval audiences drew comparisons between
their lives and the lives of their epic heroes is not clear, but we can say
that for preachers and those associated with the Church, the moral
value of the genre lay in its propensity to provoke comparison
between epic heroes and mere mortals.
From evidence external to the chansons de geste, we can draw the
following conclusions: a) most importantly we can note that while

67
Page, The Owl and the Nightingale, p. 11.

Reception: The Medieval Model 45
some ecclesiastical records indicate that the Church was hostile to
jongleurs, the evidence demonstrating the Church’s favor, at least
towards a certain group of jongleurs, outweighs the negative, and
some of the most important contemporary comment on the chanson de
geste is found in sermons, which are favorable, or at least neutral,
towards them; b) monks and clerics composed one kind of audience
for the chansons de geste, and from these monastic and ecclesiastical
settings for performance, the chansons de geste were further recycled
to audiences of religious lay people in churches and academic settings
run by the church; c) jongleurs formed (or were members of)
confraternities, which, extant records prove, exhibited a rich and
varied devotional life and were founded for the purpose of honoring a
saint or supporting a religious cult; d) recorded evidence shows that at
least some audiences drew parallels between the lives of saints and the
exploits of epic heroes, which may have been encouraged by the
jongleurs reciting saints lives alongside the chanson de geste.
Naturally, it was in the Church’s interest to exploit these parallels in
advancing its devotional and doctrinal teachings.

The Internal Evidence

The internal evidence about the reception of the poems, as I define
it here, comes from the chansons de geste themselves, and other
vernacular literary texts. I shall treat the evidence from the chansons
de geste separately, and group all other vernacular literary texts
together, since each group of texts provides a different kind of
evidence. Starting with the chansons de geste, we shall see comments
about the performance of the genre written into the poems themselves,
and then in the vernacular literary texts we shall observe how the
names and plots of chansons de geste are evoked by authors, and in
contexts which suggest a courtly reception. I do not claim to give an
exhaustive treatment of evidence for reception of the chansons de
geste in either the category of the vernacular literary texts, or the
chansons de geste. The material I cover in the category of vernacular
literary texts represents Arthurian verse narrative in French, and
Occitan romance.
68

68
I have not included references to the chansons de geste from dramatic texts,
vernacular chronicles, or lyric poetry.

Reception and Memory 46
The internal evidence for the reception and performance of the
genre, taken from the chansons de geste themselves, and other
vernacular literary texts, is undoubtedly the most problematic material
to interpret, as is evident from the many, varied theories, which have
been proposed on the support of citation from the poems.
69
One of the
most evident problems concerns the voice of the narrator, which has
frequently been read literally and distinctly separated from the fiction
of the narrative. Jean Rychner’s discussion of the epic séances is a
good example of how critics have read the narrator’s voice as
historical in contrast to the fiction it reports. Here is an example of
how Rychner conflates the author and the narrator:

Au moyen âge, les jongleurs chantaient, par exemple, entre le dîner et la
tombée de la nuit. Voici ce que l’on trouve à ce sujet dans Huon de
Bordeaux:

Segnor preudomme, certes bien le veés,
Prés est de vespre, et je sui moult lassé:
Or vous proi tous, si cier com vos m’avés,
Ni Auberon, ne Huon le membré,
Vous revenés demain, aprés disner,
Et s’alons boire, car je l’ai desiré. (vv. 4947-52)
70

In the Middle Ages, the jongleurs used to sing, for example, between
dinner and nightfall. This is what we find on this topic in Huon de
Bordeaux:
Lord nobles, indeed you see that
It is close to evening, and I am very tired:
Now I pray all of you, if you hold me dear,
Or Auberon, or Huon the valiant,
Come back tomorrow, after dinner,
And let’s go get a drink, because this is what I want.

However, these “traces of oral performance” are also found in
fourteenth-century epics, where they are interpreted differently as
artificially reconstructed oral performances which lend an antique
patina to the work. For example, in Tristan de Nanteuil , we find the
following verses at the poem’s end:

69
Much of the individualiste v. traditionnaliste debate rests on arguments made from
the texts.
70
Rychner, La Chanson de geste, p. 49. See also Huon de Bordeaux, ed. Pierre Ruelle
(Bruxelles: Presses universitaires de Bruxelles, 1960) for a modern edition of this poem.

Reception: The Medieval Model 47
Et d’un aultre romant vous vourray commancer.
Il est temps d’aller boire, j’en ay grant desirier. (vv. 23360-61)
71

And I would like to begin another romance for you.
It is time to go drinking, I really want to.

It appears that the date of the work predetermines how the narrator’s
voice in the chansons de geste is interpreted. If the work is known to
be early, then the narrator’s voice is a reflection of a live performance,
and thus proves the oral, populist nature of the work, if the work is of
a later date, then the narrator’s first-person comments are part of the
“artifice of performance.”
Not only are the “oral traces” found in later epics, they are also
present in different genres where the question of oral composition is
never considered. Here is an example from the satirical twelfth-
century Roman des Franceis from a monastic context, in which the
author identifies himself, identifies the performative context as a
reading one, and yet which features some of the stylistic features of
the chanson de geste which have been interpreted as features of oral
performance.
72
In the first example, there is an address to the audience
which refers to the audience hearing; in the second example, the first-
person voice appears with the verb “dire”; and in the third example,
there are seven verbs in the second-person plural voice.

Donc orrïez Dex desmenbrer,
Ventre, langue, gorge amenbrer;
Dieu ne porreit longues durer
S’il enperout por son jurer (vv. 261-64)

Thus you would have heard God being dismembered,
Stomach, tongue, throat being remembered;
God could not last long,
He suffered because of his promise.

Mes il font une autre veisdie,
Ne m’est or lai que jel vos die:
Qu’a traire les n’i ait bondie,
Chescun d’un fil sa sope lie. (vv. 249-52)
But they do another cunning thing,

71
Tristan de Nanteuil; chanson de geste inedite, ed. Keith Val Sinclair (Assen: Van
Gorcum, 1971).
72
See reference to this work in the preceding discussion of the Petit Pont.

Reception and Memory 48
Now I do not find it vulgar to tell you about it:
Each one ties a string to his dipping bread,
So that in pulling it out, it doesn’t jump away.

Quer savez que, liu u esrez,
Ja mar Franceis de rien crerrez;
Sel querez ja nel troverez,
Sel trovez ja prou n’i avrez. (vv. 233-36)

Because know that, wherever you are,
do not believe the French in anything;
If you seek it, you will not find it,
If you find it, you will have no advantage from it.

The second problem with reading the narrator’s voice literally is
that the oldest examples of the genre, such as La Chanson de Roland
and Le Pèlerinage de Charlemagne, are, as Faral indicates, “pur de
toute insertion étrangère au sujet” or in other words do not feature a
narrator who interjects with extra-diegetic material.
73
Since the
circular nature of the argument concerning the nature of narratorial
insertions and date of composition, together with the lack of “oral
traces” in the oldest specimens of the genre, leads to reasonable doubt
about the relationship of the “oral traces” to historical performance
and reception, it is necessary to develop a new approach to these
verses.
Joseph J. Duggan addresses the problem of the apparent difference
between the La Chanson de Roland and other epics at the beginning of
The Song of Roland: Formulaic Style and Poetic Craft. He notes that
as a result of this perceived difference the Roland is often presented in
critical discourse as the written work of a poetic genius, while the
other poems are more readily accepted as the product of oral
production. In his conclusion he states:

It has been my purpose to present concrete evidence that the Oxford Chanson
de Roland is as much a product of oral tradition as certain other chansons de
geste of the eleventh and twelfth centuries through a study of its formulaic
style in the context of its own genre. The exceptional beauty of Roland , its
stature as the best-structured and perhaps earliest French epic text, have led
some scholars to consider it an anomaly, the creation of a gifted writer or, at

73
La Chanson de Roland, ed. Frederick Whitehead. (1942; 2
nd
ed. Oxford: Blackwell,
1946); Le Pèlerinage de Charlemagne, ed. and trans. Glyn S. Burgess (Edinburgh:
Société Rencesvals British Branch, 1998). Faral, Les Jongleurs, p. 191.

Reception: The Medieval Model 49
least, the end product of a tradition culminating in a remanieur de genie. If by
remanieur ones means a literary poet whose means of creation is pen and
parchment, nothing in the style of the poem as we have it justifies this point of
view, for the Roland has the same types of formulas as the major twelfth-
century chansons de geste even though it is more sparing in ornamental
formulas. It is quantitatively more formulaic than seven of the nine epics with
which it is most easily compared.
74

If density of formulaic construction is a measure of orality, then
Duggan has made his argument, but nowhere does he question the
relationship between the style termed “formulaic” and oral
composition. It is taken as certain that if a work contains a high
density of formulae, it is a product of oral tradition. One might also
add that the formulaic density of the work does not explain why the
Roland is lacking in addresses by the jongleur to an audience which
occur in other epics, and which have been taken as evidence of the
poems’ orality.
75

Joyce Coleman, in Public Reading and the Reading Public in Late
Medieval England and France, has convincingly shown in her work
on Chaucer, that addresses to the audience and repetitions are not
necessarily incontrovertible evidence of oral composition.
76
She
argues that Walter Ong’s oral traces are not the fossilized remains of
an oral performance, but part of a rhetoric of reading aloud. A similar

74
Duggan, The Song of Roland, p. 213.
75
Duggan’s approach to formulaic style and orality has been criticized by William
Calin, John S. Miletich and Wolfgang van Emden among others. Here are some representative articles: William Calin, “L’Épopée dite vivante: Réflexions sur le prétendu caractère oral des chansons de geste,” Olifant, 8 (1981), 227-37; John S.
Miletich, “Études formulaires et épopée européenne” in Charlemagne et l’épopée
romane
(Actes du VII
e
Congrès international de la Société Rencesvals [Liège, 28 août
– 4 septembre, 1976]),
eds. Madeleine Tyssens, and Claude Thiry, 2 vols (Paris:
Belles Lettres, 1978), II, pp. 423-31; John S. Miletich, “The Quest for the ‘Formula’: A Comparative Reappraisal,” Modern Philology, 74 (1976), 111-23; Sarah Kay, “The Epic Formula: A Revised Definition,” Zeitschrift für Französische Sprache und
Literatur, 93 (1983), 170-89; Wolfgang van Emden, “The ‘Cocktail-Shaker’
Technique in Two Chansons de geste,” in The Medieval Alexander Legend and Romance Epic: Essays in Honour of David J. A. Ross, eds. Peter Noble, Lucie Polak,
Claire Isoz (Millwood, NY: Kraus, 1982), pp. 43-56.
76
Since the word “epic” is so engrained in writing on the chanson de geste , I will not
refrain from using it, although I agree with Sarah Kay’s comment in A Short History
of French Literature, eds. Sarah Kay and Malcolm Bowie (Oxford: Oxford University
Press, 2003): “Often misleadingly termed “epic,” these songs are concerned less to glorify war than to grieve over it,” p. 49.

Reception and Memory 50
case has been made by Madeleine Tyssens for the “oral traces” of the
chansons de geste, as we have seen above, and by Simon Gaunt, who
coins the term “a fiction of orality” to describe the “fictional
performance” of the chansons de geste in a discussion of the Oxford
Roland’s “oral” style.
77
But if the addresses to the audience and the
repetitions are understood in the context of a rhetoric of reading aloud,
the argument that the repetitions reflect the stuttering workings of the
jongleur’s memory, or are mnemonic props for the jongleur, must be
re-evaluated. I shall return in a later chapter to the question of the
relationship between the style of the chansons de geste and their
composition, where I shall propose a radically different way of
assessing the so-called “oral traces” which is more in line what with
we have learned about the ostensibly learned reception of the
chansons de geste in ecclesiastical, monastic and noble circles, but for
now we should note that the relationship between formulaic style and
oral composition is less than stable.

i) The Chansons de geste

If we read the references to performance and reception in the
chansons de geste as an oral fiction which is nothing more than a
script for performance, then it becomes necessary to question further
the significance of the contents of the prologues of the poems, which
are usually read quite literally.
Edmond Faral, in his study of the jongleurs of medieval France is
inconsistent in how he reads the details about authorship in the
prologues of the chansons de geste, sometimes interpreting the details
as fact, and sometimes disputing the veracity of the “facts.” He lists
the fifteen known names of authors of the chansons de geste and then
examines the passages of the poems in which these names occur.
78
He
distinguishes between “jongleurs,” who for Faral are nomadic poets,
and “ménestrels” who are professional poets writing for a noble court.

77
Simon Gaunt, Retelling the Tale: An Introduction to Medieval French Literature
(London: Duckworth, 2001). See chapter 1, “The Oxford Roland’s ‘Oral’ Style,” pp.
15-37. Gaunt takes a very clear stance on the question of the orality of the chansons
de geste as we know them: “Whatever the origins of the chansons de geste, in the
twelfth and thirteenth centuries it is a genre with a vibrant and dynamic written tradition” p. 33.
78
Faral, Les Jongleurs, pp. 177-89.

Reception: The Medieval Model 51
Of the named poets, he argues that the following were professional
poets writing for a court: Adenet le Roi, who wrote for the Duke of
Brabant, Henri III, Henri III’s sons Jean and Godefroi and Gui de
Dampierre; Bertrand de Bar-sur-Aube, who may have written for
Guillaume de Vire, who was the son-in-law of Henri II, the count of
Champagne, or Henri’s wife, Scholastica; and Girart d’Amiens, who
wrote for Charles de Valois; and the Anglo-Norman poet of Horn et
Rimenhild, known as Thomas.
79

Faral speaks of “un raffinement de versification qui dénonce le
poète de cour” such as consistently following a laisse with masculine
rhymes, with another on the same rhyme, with feminine rhymes.
80
The
only other stylistic feature which he associates with minstrel style is a
lack of the “formules sur lesquelles on juge que d’autres chansons
étaient destinées à des assemblées populaires.”
81
On this criterion, we
would have to place the Oxford Roland among the number of
chansons de geste written by a professional poet at a court.
He conjectures that most of the anonymous poems are the work of
jongleurs on the basis of their anonymity, arguing that the jongleurs
are less vain, and thus less concerned to name themselves. However,
this argument is undermined by the fact that he has just claimed that
most of the attributed poems are, in fact, written by jongleurs.
Untangling the real from the fictional in the prologues to the
chansons de geste is a frustrating task. It may be possible to identify
names and place names on a case by case basis, but verification of
whether a jongleur consulted a source in a particular named abbey is
impossible. Reading literally what the first-person voice pronounces
runs the risk of encountering inconsistencies. For example, Bertrand
de Bar-sur-Aube names himself at the beginning of Girart de Vienne

79
The Romance of Horn: Thomas (Anglo-Norman Poet), eds. Mildred K. Pope and
Thomas B. W. Reid, 2 vols (Oxford: Blackwell, 1955). Faral, Les Jongleurs, pp. 186-
89.
80
Faral, Les Jongleurs, p. 187.
81
Faral’s conclusions about audience based on observation of style do not seem to be
well grounded. He confidently makes the following generalization about the audience: “Il est, en général, aisé de reconnaître la destination d’une chanson de geste et de dire si elle était faite pour un public de seigneurs cultivés ou pour un public de gens du peuple…” (Faral, Les Jongleurs, p. 189), while hesitating to draw similar conclusions
about the author: “Mais il est plus difficile de reconnaître l’origine d’une chanson et de dire de quelle condition sociale était son auteur” (p. 190).

Reception and Memory 52
as a “clerc,” as do many of the first-person voices of the chansons de
geste:

A Bair sor Aube .i. chastel seignori,
Lai sist Bertrans, en .i. vergier pensis,
Uns gentis clers qui ceste chanson fist.
A un juedi, cant dou mostier issi,
Ot escouté .i. gaillart pallerin
Ki ot saint Jaike aoré et servi
82

At Bar-sur-Aube in a lord’s castle,
There sat Bertrans, reflecting in a garden,
A noble clerk who made this song.
On a Thursday when he left the chapel,
He had listened to a robust pilgrim
Who had honored and served Saint James.

but at the beginning of Bueve de Hantone he identifies himself as a
jongleur:

Signor baron, or entendez la soume
Com est escrite en la cité de Roume.
A Bar seur Aube, deseur une colombe,
Se sist Bertrans desous .i. pin, en l’ombre;
C’est uns juglerres cui Damediex bien donne.
Si le nouri li dus Guis de Hantonne;
Tant li donna que molt estoit riche homme.
Don de Maience l’avoit chacié a honte;
A Bar s’en vint servir .i. grant homme […].
83

Lord barons, now listen to the story,
How it is written in the city of Rome.
In Bar-sur-Aube, on a column,
Sat Bertrans under a pine tree, in the shade;
He is a jongleur to whom God gives generously.
The duke Guy de Hantone raised him;

82
Bertrand de Bar-sur-Aube, Girart de Vienne, ed. Wolfgang van Emden (Paris:
SATF, 1977).
83
This citation comes from Carpentras, Bibl. Inguimbertine 401, which contains only
the beginning of Bueve de Hantone, up to verse 1358. See the preface to Albert
Stimming’s edition of the poem: Das festländische Bueve de Hantone, 3 vols. in 5 pts.
(Dresden: Gesellschaft für romanische Literatur, 1911-1920). While this text is not printed in Stimming’s edition, it is cited by Louis Demaison: Aymeri de Narbonne:
chanson de geste publiée d’après les manuscrits de Londres et de Paris. 2 vols.
(Paris: SATF, 1887), I, p. lxxxv.

Reception: The Medieval Model 53
He gave him so much that he was a very rich man.
Doon de Mayence had chased him away shamefully;
He came to Bar to serve a great man […]

Under such circumstances, however, we can recognize that we are
reading information which is being presented in the format of
narrative for entertainment. Why should we approach the prologue to
the chanson de geste any differently to the way in which we read the
poem as a whole? Why do the insertions in the first-person voice
become fact, or possible fact, while the rest is fiction? How would a
contemporary audience have reacted?
If we approach the prologues with the idea that these are fictional
introductions to a narrative of entertainment, then rather than test the
assertion that the source of the poem was discovered in the Abbey of
St. Denis, we can simply observe that the poet wants his audience to
believe that this is the case. Taking seriously the fiction the poet
intends to spin is potentially a more profitable enterprise for modern
scholars than hypothesizing reality.
Turning now to some examples of the prologues of the chansons
de geste, we shall find that the authors of the chansons de geste create
an image of their works which is congruent with the profile which
emerges from the consideration of external sources, codicological
evidence and transmission history of the manuscripts of the chansons
de geste. The image of their work which many of the poets of the
chansons de geste seem to want to project is that of a serious, perhaps
learned, work with religious emphasis. This is evident in comments in
the prologues about performance context, in the prologues’ insistent
references to sources located within religious institutions, and in the
rhetoric of prayer which decorates occasional verses.
In the prologue of Ami et Amile, the audience of the poem is
invited to read the poem as a “sermon”:

Ce n’est pas fable que dire voz volons,
Ansoiz est voirs autressi com sermon.
(vv. 5-6)
84

This is not a story that we want to tell you,
It is as true as a sermon.

84
Ami et Amile, Chanson de geste, ed. Peter F. Dembowski (Paris: Champion, 1969).
See Geneviève Madika, “La Religion dans Ami et Amile,” in Ami et Amile: Une
chanson de geste de l’amitié, ed. Jean Dufournet (Paris: Champion, 1987), pp. 39-50.

Random documents with unrelated
content Scribd suggests to you:

TWEEDE HOOFDSTUK.
Nog lag een donkergrijze sluier over Haarlem uitgespreid; nog flikkerde
hier en daar eene star tusschen dikke, grauwe wolken, toen te zeven ure de
regeering reeds in de antieke, ruime vroedschapszaal van het raadhuis
vergaderd was.
Het vuur, onder de twee breede, kolossale schoorsteenen, die op ronde
kolommen, met kunstig beeld- en snijwerk, rustten, wierp een koesterenden
gloed om zich heen, en door het licht der kaarsen geleek de morgen naar
een helderen avond. Daar zag men het viertal burgemeesters, de zeven
schepenen, benevens een aantal deftige vroedschapsleden; en overwegende,
hoe de eersten het gewone bestuur hadden en het hoogste gebied in alle
politieke zaken, hoe op hen het beheer rustte van de tijdelijke goederen en
inkomsten der stad, hoe zij moesten waken voor hun behoud en welvaren,
waken voor den burger en diens rechten en privilegiën en handvesten,—hoe
tot dat ambt een tienjarig poorterschap met een vermogen van zeshonderd
schilden vereischt werd, dan moeten wij bijna glimlachen bij de waarheid,
dat nog slechts sinds drie jaren, tot belooning dier moeitevolle taak, hun
vrije belasting vergund was geworden en, voor elke zitting, het tiende
gedeelte van een Hollandschen gulden. En toch zien wij hen daar vergaderd
met alle belangstelling in hun gewichtigen post. Wij zien er hen niet meer
als die stadsregeering ten tijde van Filiéë van Bourgondië , kiezende uit
hun midden naar willekeur en naar luim;—wij zien hen daar, sinds den
opstand tegen verguizing, in toenadering tot den poorter; den poorter vaak
hoorende en kennende in zaken van gewicht, sinds voor Nederland het
groote vraagstuk was opgeworpen, te bestaan of niet te bestaan. Met een
gevoel van hooge achting en eerbied zien wij er hen vergaderd om er het
belang van Haarlem te wegen op de fijne goudschaal van het verstand en
den godsdienstzin der tijden; wij zien hen daar plechtig en statig in het
vroege morgenuur te zamen. De kleine, vlakke hoeden met smalle over den
bol liggende randen, bedekken thans hun hoofd niet; die hoofden zijn
ontbloot, en verhoogen den deftigen ernst op sommiger gelaat. Die

prachtige halskragen, op zilveren of gouden banden geregen—hoe keurig
zijn ze geplooid, en hoe blinkt het witte der fijne kant of het Kamerijksche
doek u tegen. Werp een blik op die sierlijk kastanjebruine en zwartkleurige
wambuizen van satijn, zijde of laken, kunstig met bevallige bloemen,
strepen en schakeersels geborduurd en met een aantal zilveren of gouden
knoopjes gesloten: want velen hunner zijn rijk en vermogend, in weerwil
van den sinds lang in beoefening gebrachten, Spaanschen stelregel: »beter
geen land dan een uitgeput land: liever eene wildernis dan een land met
dwaalgeesten.«—Maar sla vooral het oog op die halve mantels, waarin
sommigen gedost zijn; het is waar, ze zijn kostbaar en prachtig, doch vorm
en snede zijn die van den Spanjaard, van den Spanjaard, met wien
Nederland in openbaren krijg is. Grooter jammer voorzeker, dat zoo velen
dier achtbare vergadering niet slechts in uiterlijken maar ook inwendigen
vorm dien Spanjaard gelijk zijn, of hem althans op zijde hangen; jammer,
dat wij enkelen dier vergadering, vooral Van der Made en Groeneven ,
verachten, voor sommigen een schouderophalend medelijden moeten
gevoelen, daar wij er zoovelen aanschouwen, voor wie wij met eerbied en
ontzag zijn vervuld.
Dirk Jacobë de Vrieë, een tenger en bleek man van twee en zestig jaren, is
thans president of voorzittend burgemeester. Hij is het, die in het
beraadslagen aan de vroedschap desnoods perk en maat stelt, die advies
vraagt, die stemmen verzamelt en er dan het besluit uit opmaakt. Aan hem
is het ook, de vergadering te openen; en, nadat dit op de gebruikelijke wijze
was gedaan, nam hij ook het eerst het woord op.
—»Mijne Heeren!« sprak hij, op een toon, niet geheel vrij van
belemmering. »Gelijk u bekend is, sloten wij op gisteren onze vergadering,
zonder eindbesluit, en om met dieper zin te bepeinzen, wat nuttig zijn zal en
noodig. Ik zal dan aanvangen, om u allen te zaam te verzekeren, dat ik op
de wichtige aangelegenheden meer dan den halven nacht heb gewaakt; dat
ik gewikt heb en gewogen het welzijn van deze goede stad en burgerij; en
alzoo spreek en betuig u plechtiglijk, dat mijne meeningen van gisteren ook
die van heden zijn.«

Strak en ernstig waren aller oogen op den schroomvollen voorzitter gericht,
en—eenige seconden heerschte er een veelbeteekenend stilzwijgen. De
medeburgemeester, Gerrit Hendrikëz Stuiver , gaf zijn ongenoegen door
een licht hoofdschudden te kennen; Johan van Vliet vertoonde een
ontevreden trek om zijn mond en Nicolaaë van der Laan gevoelde
afkeuring en wrevel, die hij echter op geenerlei wijze aan den dag legde.
—»’t Zal dan noodig wezen, heer voorzitter, dat gij die meeningen
herhaalt,« zeide, op zijn gewonen vrijmoedigen toon, Johan van Vliet, een
veertigjarig man, van een even bevallig als edel voorkomen, zelfs in
weerwil van de misnoegde plooi om zijne lippen, »of is daar niet de
schepen Adriaanëz en het vroedschapslid Deóman , die op gisteren, gewis
om wichtige redenen, niet ter vergadering waren? want ofschoon zij iets
gehoord mogen hebben van ’t geen over aller tong gaat, zoo is dit niet
geschied in den raad.«
—»’t Zal dan ook noodig zijn en passend, vooraf het geschrift te doen
kennen, dat ons behandigd werd van den eerwaardigen heer,« zeide de
president, zonder te laten blijken, dat hij het scherpe in de woorden van zijn
ambtgenoot gevoeld had.—En nu verzocht hij, dat de secretaris, met luider
stemme, den brief zou voorlezen van Jacob Wó, pastoor van het groote
Bagijnhof, zich thans te Amsterdam bevindende, en gericht aan zijn’
broeder. Deze luidde aldus:
»De verzekering van des konings groote goedertierenheid en genade is er,
bijaldien zij zich vanzelven kwamen presenteeren en overgeven aan den hertog
van Alva; alsdan zou niet gedacht worden aan al ’t geen, dat was gepasseerd,
maar alles zou vergeven en vergeten zijn, zonder dat men een eenig burger
daarover zoude straffen, reppen of roeren, gelijk gebleken was aan de steden, die
zich goedwillig hadden komen over te geven, en was er alleen rigueur gebruikt
tegen diegenen, die hardnekkiglijk hadden gepersisteerd in hunne rebellie en des
konings heirkracht hadden willen tegenstaan en tegenweer bieden: hun overzulks
radende, deze occasie niet te laten voorbijgaan, maar hunne gedeputeerden te
zenden, en zichzelven te presenteeren en over te geven, alzoo zij toch des konings
macht niet konden tegenstaan. Zij konden wel considereeren, hoe kwalijk het hun
vergaan zoude, indien zij hardnekkig bleven en deze macht zouden willen
verzoeken en experimenteeren.«

—»Gij hoort het geschrift van een wijs man, die Haarlem goed gezind is,«
sprak nu de voorzitter. »En mijne meening?... Zij is de zijne. Verderf wacht
ons, zoo wij het hoofd hoog dragen en door rebellie en ongehoorzaamheid
den koning onzen heer tegengaan. Veel beter zal het wezen, van onzen
rechten landsheer geprezen te worden, met genot van genade, dan in ’t
gevaar te vallen van vuur en van zwaard. Wijselijk te wijken voor
overmacht was heilzaam in alle tijden, en wanneer ook wij alzoo met de
wijsheid te rade gaan, dan hoeden wij ons voor leed en verderf, terwijl wij
ons tevens kwijten van den plicht, die op den trouwen onderzaat rust. Aan
zulk een gevoelen blijf ik mij vasthechten in vertrouwen en hope, dat het
zoo ook wezen zal met u allen.«
Nauwelijks had hij gesproken, of een vijftigjarig man verhief zich ten halve
van zijne zitplaats; een man over wien de geschiedenis een
onverschoonbaar stilzwijgen bewaart, de tweede burgemeester Nicolaaë
van der Laan . Maar, wie van hem zwijge—wij kennen hem. Voor ons
liggen de stedelijke registers en archieven, als de onwraakbare getuigen,
wie hij was, wat hij deed. Voor ons ligt het afbeeldsel van den man met zijn
eenigszins ingevallen doch edel, ernstig gelaat, de blijken dragende, hoe
zijn geest onverpoosd dacht, en uitvoerde, na rijp beraad. Aanschouw dat
beeld, want het is uwen blik waardig. Zie op zijn aangezicht die
onveranderlijke, die eenparige rust, maar de rust, die een vurige ziel
verbergt, welke noch het begin, noch het midden van den draad, dien zij
spint, aan anderen in handen geeft. Zie in hem een geest, niet ongelijk aan
dien van Oranje , een geest, ondoordringbaar voor list, onvermoeibaar als
de raderen eener machine, maar toch buigzaam als was, toch kneedbaar
voor de hand van vriendschap en liefde. Hij wist anderer gemoed te peilen
en naar zijn doel te vormen, doch had genoegzaam beleid en beheer op
zichzelven, om geen zweem van eenige lotswisseling te vertoonen, hetzij
die helder, hetzij die nevelachtig was. Want vrees had geen toegang tot zijne
ziel. Vandaar die spoed, die standvastigheid in het uitvoeren, in een tijd van
woeling en botsing, van hartstochten en onbeslist gezag, in een tijd, dat er
veelal spoed en vaardigheid werd geëischt.
—»Een voorrecht is het, dat men vermag te spreken, eer men besluit,« zeide
hij, »en raad gebruiken ontslaat den regeerder van veel opspraak. Hoe is het

geschapen met ons land, met onze goede stad? Wat is er gewrocht, en wat
toeft ons? Van ééne zaak slechts zal ik reppen, maar ’t zal wezen van eene
wichtige zaak voor heel het volk, voor heel het land. Felle wonden zijn ons
reeds geslagen, en zij zullen nog bloediger worden. Of wat is er te hopen
van eenen Alva? Was hij niet doof, wanneer er met kracht van rede werd
aangevoerd, hoe de hatelijke tiende penning tot ondergang zijn zou van heel
het Vaderland? IJdel, dat men hem voor oogen hield, hoe ’t woedende water
nog kortgeleden onzen grond had overstroomd, hoe de handel gestremd, de
armoede der gemeente groot was. IJdel onze klachten over den duren
graantijd, rooverijen, brandschattingen, last van garnizoenen, verlies van
schepen ter zee en ongewone tollen.—’t Was de stemme des roependen in
de woestijn, dat de vreemdeling Holland zou schuwen, dat hij in Holland
niet meer ter markt zou gaan, zoo de verkoop bezwaard werd door een
tienden penning. ’t Was vruchtelooze taal, dat de weverijen zouden
verkwijnen, als de handel en haringvisscherij,—dat de last bovenal zou
drukken op den schamele, die slechts geld voor kleine maat heeft, nadat ze
door menige hand is gegaan. Maar vrijelijk had men woord en klacht
mogen sparen: want zij vielen in een rotsgrond. Met het glippen der nering,
sloop de verbittering in, en toch dreigde de hertog, bleek van wrevel en
hoon, dat hij wapenen zou te baat nemen, om den tienden penning in te
vorderen; en kan Brussel niet getuigen, hoe zijne beulen reeds den strop
vaardig hadden? Dit alles ligt ons nog versch in ’t geheugen: want de tiende
penning is geene artsenij van korten nasmaak. Laat ons dan niet in den strik
van eene onzekere hoop vallen! Want ik vraag het u allen, ik vraag het met
luider stemme—wat vertrouwen, wat hope is er op een man, die slavernij en
dood in zijn vendel voert?«
Dat was wrijving, dat was contrast met de woorden van De Vrieë. Eene
halve minuut heerschte er een gespannen stilzwegen onder de magistraat.
Op het Judas-aangezicht van het vroedschapslid Van Groeneven kwam
zichtbare wrevel te voorschijn. Johan van Duivenvoorde hing met de
volle, edele ziel aan de lippen van Van der Laan . Van Schagen rilde
inwendig, dat Van der Laan’ë woorden zouden zegevieren, en Philiééuë
van der Mathe beet zich ongeduldig op de tanden, dat de beurt om te
spreken nog niet aan hem kwam: want nog moesten burgemeester Stuiver
en Van Vliet zich laten hooren, en men wist, hoe getrouw deze den koning

van Spanje wilden zijn, maar hoeveel verachting zij hadden voor den
landvoogd.
—»Geen vertrouwen op den hertog!« zoo ving burgemeester Van Vliet aan
met de drift, die zoowel aan zijne stem als gebaren eigen was, en tevens den
edelman van rang en vermogen kenmerkte. »Dat hij bukke, die liever slaaf
wil wezen dan vrijman. Denkt men, in ons land de domme lieden weder te
vinden van Peru en Mexico, die zich verdelgen lieten bij duizenden?... Ik
zie enkel handvestbreuk en geweld, en het bloed van Egmond en Hoorne
heeft gestroomd tot onze waarschuwing. Wie zich nog niet heeft laten
blinddoeken, kan heenzien door het gordijn. ’t Mag zijn, dat de wetten door
Vigliuë ontworpen, op landgenooten en privilegiën gegrond, door onze
nakomelingen zullen aangemerkt worden, als blijken van hooge wijsheid;
maar achter het mooi omkleedsel schuilt het doel om zich rijker te maken
met ons geld en onze have; of diende de pijnbankstraf van Bakkerzele tot
iets anders, dan om te weten, dat de koffer vol zilver en de elf kisten van
den Graaf Van Egmond bij de zwarte poort lagen begraven?.... Dat wij dan
toezien, mannen broeders, ons niet vaster te laten inklemmen: want men
loert op verderf van het land en overweldiging door het dwingelandsjuk; de
voorrechten van de edelen, de rechten van het volk liggen gekneusd; en
wanneer wij niet kloek en fier het hoofd opsteken, dan zal, met de glorie,
ook de naam van ons land dra verdwenen zijn van de wereldkaart. Trouw
aan den koning onzen heer, maar weg met Alva en zijne tirannie!«
Feller werd de wrevel van Van Groeneven , Van der Mathe en anderen;
en hoe men dien wrevel ook trachtte te ontveinzen, toch ontsnapte hij niet
aan de scherpe blikken van Van der Laan .
Thans was het woord aan Gerrit Hendrikëz Stuiver , een man van
ongeveer veertig jaren, op wiens zachtgerond aangezicht oprechte
vroomheid en braafheid te lezen stonden.
—»En wat ligt nauwer ons aan ’t gemoed dan de godsdienst?« sprak hij met
eene bedaarde, welluidende stem. »Als de meesten van ulieden, bleef ik aan
het geloof mijner vaderen getrouw, en toch kunnen velen uwer getuigen of
ik niet mijn penning bijdroeg tot opbouw der kerkloods op de Baan, voor

hen, die van de nieuwe leer zijn. En ik deed het van ganscher hart, tot den
dienst en het welbehagen van onzen Heer. Naar mijne conscientie toch en
voor Christus acht ik het oorbaar, alle uitoefening van godsdienst te
gedoogen, zoo zij rein geschiedt en met een goedgezind hart. Of is het niet
de gruwelijkste dwang, een vrij gemoed tot een geloof te dwingen, dat men
voor valsch acht en kwaad? Of is het geen tirannie, iemand tot letsel te zijn
in een godsdienst, dien hij voor waarachtig houdt? En hoevelen zijn niet
afkeerig geworden van de kerk, door vervolging en bloedplakkaten tegen
ketterij? De graaf Van Boëëu moge gewagen van verwarring in de religie,
zoo wij niet met een hart vol berouw ons onderwerpen aan ’s konings
zachtmoedigheid.... Maar bij de Heilige Drievuldigheid, bij den God, die de
nieren proeft en de harten van roomsch en onroomsch kent.... reeds ziet
mijn oog binnen de muren onzer stad schavot en brandstapel verrijzen,
wanneer voor ’s hertogs soldeniers hamei en poort ontsloten zullen zijn. Ik
zie reeds den beul met de brandfakkel in aantocht. Mannen broeders! dat
wij dus kloek zijn en waken voor de vrijheid van onze burgers, bovenal in
zaken van ’t geloof. Dat zij laten, wat hun kwaad—dat zij doen mogen, wat
hun goed dunkt. Mannen broeders! zijn wij gedachtig, wat het zegt: vrijheid
van nijverheid en nering, maar bovenal vrijheid van geloof.«
Daar wij ons toch niet van de onaangename taak kunnen bevrijden, met
Adriaan van Groeneven in aanraking te komen, zoo willen wij hem liever
thans dan later in zijn uiterlijk, zoowel als in zijn karakter voorstellen. Zijn,
door de kinderziekte geschonden ovaal gelaat, had niets opmerkelijks, tenzij
men uit het nedergeslagen oog vreesachtigheid, op het gefronste voorhoofd
trotschheid wilde lezen. Inderdaad maakten dan ook deze beide
eigenschappen gedeeltelijk, en hebzucht hoofdzakelijk zijn karakter uit:
voegt men daar nu bij, dat hij loos en valsch was, doch vooral van
gloeienden haat tegen de belijders der hervormde leer blaakte, dan
begrijpen wij wel, dat hij vroeger tot schepen, en deken van den Cloveniers-
doelen,—doch slechts ten halve, hoe hij in Augustus van dit jaar, door de
afgevaardigden der edelen en steden van Holland nog tot lid van Haarlem’s
vroedschap was benoemd geworden. Maar hij was bedreven in de kunst van
vermomming; en wat zijne onverdraagzame hevigheid in den godsdienst
betrof—Van Groeneven was roomsch-katholiek, zooals de
magistraatspersonen in de steden toen nog voor het meerendeel waren; en

de hervorming was in veler oogen slechts afschaffing van het beproefde en
eerwaardige, slechts oproerige heiligschennis: een verkeerde waan
voorzeker, doch waartoe de razende ijver van vele hervormden maar al te
zeer grond gaf.
—»Wee den wolf, ter kwader naam staande,« zeide hij, terwijl de gloed van
het haardvuur den gloed op zijn aangezicht nog verhoogde. »Wat aanleiding
is er om al de woorden van den graaf Van Boëëu voor list en valschheid uit
te krijten? Waarom moet men in zijne handelingen veel meer kwade
praktijken zoeken dan in die van anderen, die hunne ambten van den koning
ontvangende, die ambten gansch onwaard zijn? Verbergt dan ieder, die in
dienst is van den landvoogd, den dolk des verraads onder zijn kleed? Geeft
de graaf Van Boëëu geene goede waarschuwing in naam van den koning?
Of waar moet het heen, als wij zijne woorden verachten? Om slechts van
ééne zaak te reppen, zal onze waarachtige godsdienst niet te gronde worden
gericht, wanneer wij de ketters in de hand werken, die, onder den schijn van
zuiverheid in de leer, een vinnig vuur van ontucht en tweedracht stoken?
Laat ons niet, ziende, blind wezen; laat ons onderworpen zijn aan den
koning onzen wettigen heer en dengene, dien hij zijn gezag waard keurde.«
Van Vliet en Van Duivenvoorde , maar vooral Van der Laan , gloeiden
van verontwaardiging bij deze openlijke hulde aan Alva, den man, dien
roomsch en onroomsch haatten, al ware het alleen wegens den tienden
penning, om niet te gewagen, hoe hij roomsch en onroomsch naar het hart
stak. Hoe gaarne zou Van der Laan op dien oogenblik reeds de taal van
Van Groeneven op mannelijk forschen toon ontzenuwd hebben. Het woord
echter was aan het Vroedschapslid Jonker Chriëtoffel van Schagen ,—
den man, huiverende van vrees bij het denkbeeld aan een mogelijk beleg.
—»Laat ons niet spreken met verbittering en vooroordeel!« zeide hij. »De
welvaart en het heil onzer goede stad en burgerij staan op het spel; enkel
daarover moet worden geraadpleegd. Zoo de hertog zijne soldeniers
herwaarts zendt; zoo Haarlem wordt belegerd, dan toeft ons veel euvels en
ten laatste verderf. Dat wij dus alle vertrouwen stellen in de woorden van ’s
hertogs Stadhouder; dat wij hem blijk geven van dat vertrouwen door het
afvaardigen van eene bezending naar Don Frederik ; want op mijne eer en

conscientie! slechts dit kan ons vrijwaren voor de schromelijke gevolgen
van onvergeeflijken wederstand.«
—»Wat bange taal klinkt mij in de ooren!« zeide het vroedschapslid, de
rijke bierbrouwer Pieter Janëzoon Kieë , een man van ruim vijftig jaren,
wiens bleek gelaat, sluike haren en onbevallig uiterlijk geenszins zijne edele
geestdrift voor recht en vrijheid uitdrukten of zijn fier, onwrikbaar en
deugdzaam gemoed.
—»Wat!« sprak hij driftig, en ten halve van zijne plaats opstaande. »Men
zou hier niet te pas brengen de valschheid en woordbreuk van den
Spanjaard?.... Van mijne grieven, van mijne ballingschap zal ik hier niet
reppen; maar nog hooren wij al te zamen de bloedklok in Naarden, of zou
dit feit reeds uit ons geheugen zijn gewischt?.... Romero !.... met een
valschen lach trad hij binnen Naarden, en—zijne intrede was de dood.—
Geen betrouwen op don Frederik ! dat roep ik luide: ook zijne komst zal de
dood wezen; en zoo in Haarlem het bloed der burgers stroomde, dan zou
het met ons aller berouw te laat zijn. Geene laffe bezending; de lafheid dient
enkel tot blaasbalg voor het vuur van overmoed.«
Nu nam het vroedschapslid Cornelië Duók , een man van kennis en
braafheid, het woord op. Vier jaren te voren als rector der groote Latijnsche
school, van ketterij beticht, werd hem, op aanzoek van den bisschop, door
de meerderheid van den magistraat aangezegd, dat hij dien post zou moeten
verlaten. Wellicht, dat hij thans een blijk wilde geven, hoe onrechtvaardig
hij toen was beschuldigd en behandeld, althans hij zeide belemmerd en
bijna afgebroken: »Mij dunkt, dat het plichtig en oorbaar zij, tot wering van
alle gevaar, een gezantschap te zenden naar don Frederik .«
—»Ook ik breng geene andere stem uit;« zeide Philliééuë van der Mathe,
doctor in de beide rechten, en tien jaren vroeger tot algemeen vicaris van
den rechtschapen eersten bisschop Niklaaë Nieuland benoemd. »Wee ons,
zoo wij den koning onzen heer trotseeren; wee ons, zoo wij de hand
uitstrekken tot afbreking van Gods heilige Kerk: en toch zal het zoo zijn,
wanneer wij de genade van ’s konings landvoogd verachten. Handelen wij
dan niet in dwazen waan, tot ons deerlijk verderf; want slaan wij, tot

tegenweer de hand aan ’t rapier, dan is er geen hope, dan is er een afgrond
voor onzen voet.«
—»Mijn gevoelen zal blijken uit mijne woorden,« zeide, op zijn gewonen
zachtaardigen toon, het vroedschapslid Johan van Duivenvoorde , die in
het woelig jaar der beeldstorming, burgemeester geweest, en nu ook overste
van Haarlems schutterij was. »In plaats van eene bezending naar don
Frederik , vaardige men een geschrift af aan den graaf van Nassau, den
prins Van Oranje . Bidden wij hem om soldeniers, en—met Gods hulp en
met kloekheid verdedigen wij onze goede stad tegen ’s vijands geweld.
Beter wakend met de hand aan ’t rapier, dan eene bedriegelijke insluimering
onder een verguld juk.«
—»Men peinze, wat men doe!« liet nu de schepen mr. Johan van Zuren
hooren, een man van vijf en vijftig jaren, met scherp geteekende
gelaatstrekken, en om geleerdheid en edele grondbeginselen bemind. »Ik
heb eerbied voor den prins; maar hebben wij grond genoeg om op zijn
gewapenden bijstand rekening te maken? Tot heden heeft zijne
Doorluchtigheid nog geene onzer goede steden ontzet; zij zijn altegader in
’s vijands hand gevallen, en zóó groot is de macht van den koning, dat het
ijdelheid zou wezen en dwaasheid, zoo het zwakke Haarlem die macht
wederstond, geene hope hebbende op den goeden uitslag der zaak.«
De schepen mr. Ramé, het vroedschapslid Verwer en eenige anderen
hechtten zich aan het gevoelen van Van Zuren ; doch eigenlijk waren de
gevoelens zóó verschillend, dat uit al het aangevoerde geen bepaald besluit
kon worden opgemaakt.
Nu wendde zich de voorzitter tot den pensionaris Van Aëëendelft . Deze
post werd toen, evenals altijd, door degenen bekleed, aan wie men de
meeste wijsheid en welsprekendheid toekende. Hij was ambtenaar op eene
jaarwedde; hij kon zijn post nederleggen, doch stond anders, met de
regeering in contact, zoodat hij, daartoe geroepen, zonder eene stem te
hebben, in alle regeeringsvergaderingen de raadgever of adviseur zijn
moest: het behartigen van de belangen der stad was hem dus bijzonder
aanbevolen. Ook thans zou men zijn gevoelen en raad inwinnen; doch

nauwelijks had De Vrieë hem zijne meening afgevraagd, of ieder
verwonderde zich over zijn kort, bepaald en stellig antwoord.
—»Dit is mijn raad,« sprak hij forsch, »dat men ramp en onheil voorkome,
door wijselijk te handelen; en slechts dit kan wijsheid wezen, dat men naar
verzoening trachte met den machtigen koning onzen heer.«
Een oogenblik heerschte er eene stilte van verbazing. Ieder had zich als het
ware voorbereid om eene lange rede te hooren, en—de taal van den
pensionaris was korter dan van een dergenen, die tot nog toe gesproken had.
Niemand uitte verder een woord: nog bleef de gespannen stilte eene wijl
voortduren, en reeds begon het licht der kaarsen te verflauwen, terwijl de
meer en meer aanbrekende morgen zijnen lichtgrijzen tint door de
glasramen wierp.
—»Wij hebben thans allen onze meeningen doen hooren en advies
genomen,« vatte de president-burgemeester ten laatste weder het woord op.
»Sommigen van ulieden hechten zich aan mijn gevoelen, dat het wijken
voor de overmacht de wijste keus is. Gijlieden verlangt eene bezending naar
den zoon des hertogs; gij haakt ook naar eene zending tot den prins om
gewapende soldeniers: sommigen uwer neigen zijdelings of beurtelings tot
beide, weifelende en aarzelende, wat het beste zij. Maar de zaak moet
worden voleind; want het belang van Haarlem—dat van ons allen staat op
het spel. Wij zullen dus aanvangen met eene bepaalde, beslissende
stemming, en geve de Hemel, dat wijsheid ons daarin tot gidse zij!«
Nadat zich gedurende eenige seconden een dof gemompel had laten hooren,
ging men tot de gewone stemming over, en—de heillooze uitkomst was, dat
er eene bezending naar don Frederik zou plaats hebben. Dat was voor
velen een ontzettend oogenblik. Maar nu moest nog het lot beslissen, wie
deze bezending zouden uitmaken.
—»Wiens hand zich naar de lotbus uitstrekke—de mijne nooit!« sprak
burgemeester Van der Laan , op standvastig fieren toon. »Eer sterf ik
binnen Haarlem, eer ik een voet buiten den wal trede, om genade te bidden
van een tiran.«

—»Ook ik niet, in alle eeuwigheid niet!« sprak het vroedschapslid Kieë, op
wiens bleek gelaat zich een blos van verontwaardiging vertoonde.
—»En zoo waar als geen Hollandsch edelman zich voor een Castiliaan
buigt,« liet Van Vliet hooren; »zoo waar doorstoot ik mij eer de borst, eer
ik deel zal hebben aan zulk een lot.«
Ook Stuiver en nog eenige anderen gaven hetzelfde te kennen, zoodat de
loting nu alleen moest plaats hebben onder hen, die voor de bezending naar
Frederik gestemd hadden. Dit gebeurde, en weldra bleek het nu dat de
president-burgemeester zelf, benevens Jan Janëz. Verver deze belangrijke
taak hadden te vervullen. Nauwelijks echter had de laatste dezen uitslag
gezien, of de menschelijke zwakheid vertoonde zich daar op het zichtbaarst,
in al hare kleuren; zoo ooit, dan bleek het aan Verwer, hoe menig mensch
gelijk is aan eene zwakke plant, die heen en weer wordt geslingerd, al naar
dat een koeltje of eene windvlaag haar bij den ranken top grijpt.
—»Op mij het lot!....« sprak hij angstig en onthutst, terwijl op zijn
aangezicht de vermiljoenkleur zich beurtelings wisselde met doodelijke
bleekheid. »Neen, niet alzoo; ik voel mij vroed noch kloek tot deze
wichtige taak. Het zou mij falen aan passende woorden om het onweer van
onze stad af te wenden, of zoo niet, dan zou er wellicht een kwade zin aan
gegeven worden. Neen, dezen last mag ik, kan ik niet aanvaarden: ik ben er
zoo min bekwaam toe als gezind: gelieft er mij dus van te verschoonen; tot
iedere andere zaak ben ik van ganscher harte bereid; niet tot deze.«
—»Wat ijdele uitvlucht, wat groote lafhartigheid!« zeide Van Groeneven ,
en hij was op het punt, nog bitser uit te varen, toen de voorzitter het gewone
teeken tot stilte gaf.
—»Hoe!....« zeide hij op ontevreden toon, »gij zoudt thans weigeren, u
thans onttrekken, mijnheer, aan eene noodige, wettige taak? Zijt gij geen lid
van deze vroedschap, en heeft het lot niet beslist naar gebruik en met alle
rechtvaardigheid? Er kan geene billijke reden wezen, dat gij achterwaarts
treedt, en wij mogen u niet verschoonen.«

—»Ik moet schuld belijden,« hernam Verwer, die zich meer en meer door
een plotselijk opgerezen, somber-angstig voorgevoel overmeesterd zag.
»Het is zoo; maar ik ben niet in staat;.... mijn eed, toen Haarlem overging
aan de zijde van den prins;.... ik beloofde hem, als stadhouder,
gehoorzaamheid. Neen, ik word geslingerd en ontrust; ik kan niet. Benoemt
een ander in mijne plaats, of ik moet mijn ambt van lid der vroedschap
nederleggen, als had ik het nooit bekleed. Ik kan, ik mag niet bij de
bezending tegenwoordig zijn.«
Verbazing met spottende verontwaardiging was op sommiger aangezicht te
lezen. Opnieuw wilde de voorzitter, als ook Van Groeneven en Van der
Mathe hem deze zwakke handelwijze onder het oog brengen, en hem van
besluit doen veranderen, toen Chriëtoffel van Schagen het woord vroeg,
en hem zulks toegestaan werd.
—»Welaan, mijnheer! dan treed ik vrijwillig in uwe plaats,« zeide hij tot
Verwer. »Voor de bezending heb ik overluid mijne stem doen hooren; ik
zal tot don Frederik gaan om de zwarte onweerswolk, die onze stad
bedreigt, af te wenden, en, bedrieg ik mij niet, dan zullen mijne woorden
niet ijdel zijn. Ik heb evenzeer als gij, den stadhouder en grave van Naëëau
den eed van gehoorzaamheid gezworen, en ’s konings landvoogd, den
hertog van Alva, tot vijand verklaard; maar het is nuttig en noodig, om
verder kwaad te voorkomen. Ik zal mijne conscientie minder bezwaren,
wanneer ik, afwijkende, stad en burgerij voor een wissen val behoede, dan
wanneer ik, hardnekkig blijvende, hen doe vallen in een afgrond, welks
diepte niet is te peilen.—Mijnheer Verwer! gij kunt dus gerust naar huis
gaan, wetende dat gij u niet aan eenig gevaar hebt blootgesteld.«
Zij, die voor de bezending naar Frederik gestemd hadden, zwaaiden nu
Van Schagen hoogen lof toe, en zij, die tot de tegenpartij behoorden,
bewaarden een veelbeteekenend stilzwijgen.—Burgemeester Van der Laan
echter kon zijn gevoel van verontwaardiging niet verbergen. Wellicht
hoopte hij, den noodlottigen stap nog te voorkomen.
—»Nog één woord moet ik spreken,« zeide hij, zich met bedaardheid en
ernst tot al de leden van den magistraat wendende. »Wij hebben geene

orakels geraadpleegd; en desniettemin zeg ik u, dat het besluit met geen
goeden uitslag zal worden bekroond. Dat gij beiden, mijne heeren, dezen
stap moogt kunnen verantwoorden voor God en den prins! Maar ik aarzel
niet, u dit toe te roepen: de dag van heden zal worden aangeschreven met
eene zwarte kool. De nakomeling zal u verwijten, dat gij aan den vijand u
vertoond hebt in het schamel kleed uwer zwakheid, om hem een verguld juk
af te bidden. Verhoede nochtans Christus, onze Heer, dat gij voor u zelven
dezen stap met heete tranen beschreit;—dit is de wensch van uw
ambtgenoot, die u enkel leed en rouwe voorspelt.«
Maar het besluit der zwakheid en vreesachtigheid was onherroepelijk
genomen. De woorden van Van der Laan mochten al een somber-ernstigen
indruk maken—zij konden aan de zaak geene andere wending meer geven:
—het wrakke schip was aan den wind ter prooi; het ging de branding te
gemoet. Meester Adriaan van Aëëendelft , sedert vier jaren pensionaris,
liet zich als derde, tot de bezending bezigen. Van hem is het gebleken, dat
hij in der tijd, bij zijn aanzoek aan burgemeesteren, tot de verkrijging van
dat ambt, door Vigliuë , den voorzitter in den geheimen raad, en door drie
andere Spaanschgezinde heeren was aanbevolen geworden. Zijne
deelneming aan den last is dus, niet zonder grond, aan eene gelijke
Spaanschgezindheid toe te schrijven. Men verlieze echter ook niet uit het
oog, dat hij, uit hoofde zijner betrekking als pensionaris, niet kon bedanken,
zonder wrijving of botsing te veroorzaken; en dat de regeeringsleden dit
wisten, bleek duidelijk daaruit, dat men over hem het lot niet wierp, maar
eenparig hem benoemde. Met De Vrieë en Van Schagen begaf hij zich in
eene ijsslede buiten de Amsterdamsche poort, terwijl hij alleen tot den
voerman zeide, dat zij te Sparendam moesten zijn. Deze veinzerij was
nochtans ijdel. Men wist, dat zij Frederik om genade gingen smeeken. De
beklagenswaardige afgezanten! Zij vermoedden niet, wat donderwolk
boven hunne hoofden hing.

DERDE HOOFDSTUK.
Groote sneeuwvlokken zweefden en dwarrelden in veelvormige figuren
over Haarlems straten, zonder echter de menigte te verjagen, die op gelijke
wijze door elkander dwarrelde, of, als daags tevoren, bij en in den omtrek
van het raadhuis had post gevat.
Het was ongeveer twaalf uren. Nabij den Nieuwen Schuttersdoele ging
iemand driftig over straat—niet met de drift, die naar een bepaald doel
snelt, maar die heen en weer kruist, onverschillig wáár. Hij was van
middelbare grootte, en zijne gestalte kon eerder tenger dan kloek genoemd
worden. Een zeer zware snor- en kinbaard teekende hem ouder dan twee en
dertig jaren, en echter had hij dien leeftijd nog ternauwernood bereikt. Hij
had een rijken overvloed van glanzend donkerbruin haar, dat van onder den
breedgeranden hoed langs de slapen en den hals kronkelde. Zware
wenkbrauwen overwelfden een paar groote oogen, waaruit een flonkerende
gloed blonk van kracht, gezondheid en geestdrift. Zijn hals sierde een dier
kostbare groote kragen, zoo keurig, fraai-gesteven, dat de plooien,
beurtelings op elkaar sluitende, het zonderling en aardig voorkomen hadden
van dichte, cirkelvormig gerangschikte buisjes, zoo blank, dat ze met de
sneeuw, die er op neerviel, naar den prijs konden dingen. Een blauwe
mantel, met sabelbont gevoerd en iets langer dan de Hollandsche mantels,
bedekte gedeeltelijk zijne overige kleeding. Deze bestond uit een bruin
lakensch wambuis, eng sluitend om de armen, en aan de handen met groote,
sierlijk gewerkte lubben omgeslagen. Op zijne borst en reikende tot aan den
gordel, hing de Geuzenpenning aan een blauw lint, terwijl de andere zijde
van den penning een gouden ruiter vertoonde op een zwart veld. Dit was het
wapen van Ráééerda , en hij, die het voerde, Ráééerda zelf—Wágbolt
Ráééerda van Wánëum .
Unáco Ráééerda , proost en hovelink te Farmsum, schijnt de stamvader van
de latere geslachten te zijn geweest, en de naam schijnt afgeleid van den
voornaam Ráééert, niet van Reit das pferd da, zooals men gewild heeft.—

Ráééerda was de zoon van Focco en Clara van Everëum , en hij had drie
broeders, van welke Aëánga het meest in zijne vroegere krijgsbedrijven,
ook in Haarlem, gedeeld heeft. Als jongeling begaf hij zich naar Genève’s
hoogeschool, waar hij door kennis en welbespraaktheid uitmuntte;
teruggekeerd, ging hij onder de vanen van Oranje , waar hij spoedig den
rang van hopman verkreeg. Toen de Geuzen ons land zochten vrij te maken,
had een edelman in de Groninger Ommelanden, Poméejuë Ufkenë , op
eigen kosten, driehonderd man gewapend. Ook door Aëánga , Peter en
Wágbolt Ráééerda werden driehonderd man uitgerust, en onder bevel van
Wágbolt zijn deze wellicht gezamenlijk, onder Sonoy en Lazaruë
Muller , naar Noord-Holland getrokken. Hoe het zij, Ráééerda had zich de
gewichtige betrekking van gouverneur van Haarlem waardig gemaakt, en
als zoodanig zullen wij hem opvoeren;—want schoon Haarlem tot nog toe
geen standbeeld voor hem heeft opgericht, leeft de dappere Fries gewis in
ieders hart en staat zijn naam als die van Kenau als in marmer in ons
gemoed gegrift.
—»Eilaas, ’t moet maar al te waarachtig wezen,« sprak hij in zich zelven,
terwijl hij van de Gasthuisstraat op het St.-Gangolfs-plein trad. »Men
fluistert en rept van verraad; maar het is geen verraad: het is vrees en
lafhartigheid, een schandelijke raadslag, waarin ik woord noch stem heb
gehad...«
—»’t Mag reeds te laat zijn; maar bij Unáco , mijn stamvader, ik gedoog het
in eeuwigheid niet,« herhaalde hij, driftig naar de Koningstraat
voortstappende. Nu ziet hij op eenigen afstand, bij de Stoofsteeg, twee
personen, haastig en oogenschijnlijk op hem aantreden. Een hunner is de
burgemeester Stuáver , de andere jonker Lancelot van Brederode , die
vroegere wakkere vlootvoogd onder de Geuzen, die moedige, getrouwe
ijveraar voor de nieuwe leer, die schoonste der mannen van zijn tijd, en de
vriendschap van eenen Ráééerda waardig.—
—»Spreek, wat is er geschied, mijnheer?« vraagt Ripperda op luiden,
onbedwongen toon, »zal Haarlem in ’s vijands hand gaan?... Schande over
uw hoofd, zoo het gerucht geene logentaal is!... En u, mijnheer Van

Brederode ! U, een krijgsman als ik, zie ik nevens hem, die in den raad zat
en in het onvergeeflijk besluit...«
—»Niet verder, mijn heere!« viel Brederode , eenigszins gekrenkt, hem in
de rede »te overijld is uwe fiere drift; wien gij ook schuldig rekent en
verdenkt—doe het mij niet...«
—»Noch mij,« voegde Stuáver er bij. »Hoor mij aan: nog is het geen uur
geleden, dat de vroedschap uiteen ging. Ik begaf mij naar mijn huis en flus
daarop naar het uwe; ik vond er u niet, en nu ijlde ik met mijnheer Van
Brederode naar den Doele, denkende dat gij daar zijn zoudt, om u...«
—»De heillooze maar te brengen, dat men den Spanjaard om pardon
smeekt,« viel Ráééerda hevig en verontwaardigd hem in de rede, »en
alreeds te laat is het tot herroeping van dat zinneloos bedrijf?«—
—»Te laat tot herroeping van ’t lafhartig feit,« antwoordde Brederode .
—»Ja eilaas!« sprak ook Stuáver , »de president met jonker Van Schagen
en den pensionaris zijn al buiten de poort. Ook mij pijnigt het fel; maar
mijne stem tegen het onverschoonbare stuk was een ijdel geluid, dat in de
lucht wegsterft. Zwakheid van gemoed en vrees hebben de overhand
gehad.«
—»Hoe!... de president zelf!...« hernam Ráééerda , »de jakhals kroop in zijn
hol eer hij den leeuw zag, omdat hij van verre ’t gebrul hoorde? En Van
Aëëendelft !... een vuur van verontwaardiging en toorn brandt in mij.
Snood verbrak men dus den eed aan den prins gezworen—de heilige belofte
om Alva tot vijand te zijn... Straf en schande over hun hoofd!«
—»De kwade zaak is begaan,« zeide Brederode . »Over den president
heeft het lot beslist, en Van Schagen heeft vrijwillig het schandkleed
aangetrokken, dat een ander niet passen wou. Maar de tijd zal doen blijken,
of om zijn hals ook niet evenzeer de strop past.«
—»Ja, dat zal de tijd leeren,« zeide Ráééerda veelbeteekenend, »en de
schandsmet op den magistraat zal zwart blijven als roet. Maar,« ging hij

voort, terwijl het vuur van billijke, fiere gramschap en miskenning, een
zachteren tint begon aan te nemen.—»Maar nog is het niet te laat; al is de
lont ontstoken, nog is het pulver niet aangetast. Er is eene oppermacht van
’t volk, en dat volk haakt fier en begeerig naar de vrijheid. Het kan hun dus
niet genoeg wezen, bestuurd te worden; het moet in dat bestuur een stem
hebben.—Een verbond of afspraak van het tijdelijk bewind is zonder kracht
of gezag, zoo het geschiedt zonder medewil van het volk; dat steunt op onze
privilegiën, bij den graaf en het volk bezworen.«
—»En de vrijheid van geloof staat bovenal,« voegde Stuáver er bij.
—»Ook ken ik de trouwschennis van dien Alva;« vervolgde Ráééerda . »Ik
ben in ervaring gekomen, hoe hij speelt met den heiligsten eed, als de hand
met den kaatsbal. Ik zal mijne stem doen hooren. Geen blind lot heeft mij
uitgekozen om hier een traag aanschouwer te zijn. U beiden verzoek ik, met
den schout, ter klokke twee ure in den Doele te wezen: ik zal er, zonder
vertraag, de hoplieden en burgers doen bijeenkomen, en zij zullen mijne
stem hooren. Ik ben niet enkel gouverneur van Haarlem, ik ben ook een
vrije Fries, en dat hoop ik te blijven tot aan mijn dood.«—
—»Ik hecht mijn zegel aan uw plan,« zeide Stuáver , »want men heeft u
zeer miskend.—Spreek, opdat wij vrij blijven om te laten, wat ons kwaad
dunkt,—om te doen, wat oorbaar is en goed.«—
—»En op mijne eer, gij zult er ook mij zien;« sprak Brederode ,
»middelerwijl doorkruis ik de stad: want men kalt van listig bedrog en
verraad: daar ginds schoolt men weer te hoop: ik zal zien te zorgen, dat men
niets euvels brouwt.«—
—»Ter klokke twee ure dan,« herhaalde Ráééerda , en terwijl hij zich
vervolgens met fieren tred verwijderde, en Stuáver naar de woning van den
hoofdschout Adráaan Janëz. van Dort snelde, hoorde men hier en ginds
en overal de luide kreten des volks, dat allengs hoe langer zoo meer
dreigend de hoofden bijeenstak; want hoezeer er een aantal
Spaanschgezinden in Haarlem waren, en het meerendeel eener bevolking
van achttien duizend zielen tot de oude kerkleer behoorde, zoo kon het

eigenlijke lichaam der burgerij aan de zijde van den prins gerekend worden
en voor de vaderlijke vrijheid van godsdienst, handel en nijverheid
ontgloeid te zijn.—Roomsch en onroomsch waren met haat tegen Alva
vervuld; dat is onloochenbaar; dat staaft de geschiedrol op ieder blad.—
Toch heerschte er spanning, botsing en wrijving, telkens wanneer zich eenig
waar of valsch gerucht verspreidde. Aller oogen vestigden zich op den strijd
voor recht en voor vrijheid, en zochten door te dringen in de vermoedelijke
gevolgen. Men werd geslingerd door hoop en door vrees, en ieder
oogenblik van de gewone bezigheden afgetrokken door gestadige
afwisselingen in het gemoed.—Godsdienst, regeering en maatschappelijk
belang! wanneer deze met verandering, met gevaar worden bedreigd, welk
een invloed oefenen zij dan uit op den mensch. Het hart verkrijgt een
hooger gevoel van eigenwaarde, en begint meer op eigen onderzoek en
overtuiging te bouwen. De traagste tongen worden vlug. Van alle kanten
treden redenaars te voorschijn. Rondborstigheid en stoutmoedigheid
worden opgevoerd tot hooger trap. Maar hoe licht vervalt men ook tot
wanbegrippen, tot twistgierige verdedigingen van een deugdelijk of
gewaand recht. Men wordt wispelturig, argwanend ten opzichte van hen,
wie men vroeger vertrouwen schonk. Men wil aanhang verwekken, en
ontevredenheid en woelziekte veroorzaken, wanorde en ongeregeldheid.—
Onder de menigte, thans in de Koningstraat, nabij de woning van Van
Schagen samengeschoold, was weder dezelfde brouwersknecht, Heájnëz
geheeten.
—»Daar woont de verrader!« riep hij forsch en ruw, »maar nu is hij niet in
zijn huis. Hij is naar Amsterdam om ons aan den Spanjaard te verkoopen.
Hij zal het ons als zuur bier op den kop doen druipen: geef maar acht.«
—»Is het dat, dan verdient hij den strop!« riep eene kloekgebouwde
gestalte, bekend onder den naam van: de ketelboeter uit de Warmoesstraat.
»Die ons aan duc D’Alf’ verkoopt, dien haal ik het hart uit het lijf. Weg
met duc D’Alf’ en zijn’ tienden penning. Leve de Geuzen, leve de prins!
—«

—»Wij vliegen als muggen om de kaars!« hernam Heájnëz , »maar ’t is nog
niet in het vat, waar ’t in zuren moet. Geen muis zou ik op den staart
trappen; maar hoor ik, dat die verrader ons onder de plak brengt, dan blijft
er geen steen van zijn huis overend.« En met opgesperd oog zag hij het
trotsche gebouw aan, als ware hij reeds gereed om het onder den voet te
halen.—
—»Wat weet gij er van?« lieten nu een paar stemmen zich hooren tot eenige
burgers, die zich insgelijks bij den hoop voegden, »want er wordt hier
gekald en geschermd, en wij slaan als de blinden naar ’t ei.«—
—»Dat ze met de ijsslee naar Sparendam zijn,« antwoordde er een, »maar ’t
is gelogen; ze zijn naar Alva, om hem den penning tien te betalen. Het ziet
er Spaansch voor ons uit.«—
—»Ja, den penning tien. Daar zal het heen moeten,« klonk het.
—»Snoer me den mond van dien schelm;« riep de ketelboeter, »want als ik
zijn naam hoor, dan denk ik altijd aan den elfden dag van de Meimaand.—
Of zat ik toen niet op een ketel te kloppen en te zingen, en werd toen niet op
eens de stadsklok geluid, ofschoon de klepel maar vijf slagen sloeg? Vloog
ik toen niet op, en werd toen, op zijn last, de penning tien niet afgelezen?—
Bruide mij dat, berooid van hoofd als ik werd, niet heel den dag door den
kop, als had ik een tik van den molen weg? En men is naar dien bloedhond
heen, om ons in den strik te werken?«
—»Dat zou ik meenen,« was het antwoord, »maar dat ze geen hei! roepen,
eer zij over de sloot zijn! Dan moest mijnheer Ráééerda er niet wezen.«
—»Wat gaan ze daar op den loop!« riepen op eens eenigen, die nog altijd
voor het huis van Van Schagen stonden. »Wat mag er nu weer op til zijn?«
En in een oogenblik greep er vernieuwde woeling en dichter gedrang plaats;
terwijl het van mond tot mond klonk: »De stadsklok wordt geklept.«—
—»Naar de markt dan; wij moeten het hooren,« riep men.

—»’t Is gelogen!« schreeuwde men van een anderen kant. »Er wordt niet
geklept; maar de hoplieden roepen de schutters bijeen op last van
Ráééerda .«
—»Zoo, dat spelt wat goeds! Ráééerda is de man, die zich niet in slaap laat
sussen.«
De meesten verlieten nu, zoo snel als het gedrang toeliet, de Koningstraat,
terwijl de een aan den anderen vroeg: »Waar, en hoe laat?«
—»In den Doele!« was het antwoord, »aanstonds!«
—»Neen, na den middag!« zeiden weer anderen. »Bij de Kloveniers
moeten wij wezen: leve Ráééerda !«
Weldra had nu de hier en daar verspreide volksmenigte de zekerheid, wat er
te twee ure in den Nieuwen Doele zou plaats hebben.—Velen begaven zich
derhalve naar hunne woning, om er deze tijding mede te deelen, zoodat de
dichte scharen zich hoe langs zoo meer verdeelden, evenals eene donkere,
breede wolk zich splitst, wanneer er een lichtstraal doorheen breekt, in
plaats dat zij zich in regenbuien ontlast.—
Reeds lang voor den bepaalden tijd was de Gasthuisstraat als met menschen
bezaaid. Nu zag men Lancelot van Brederode en Van Duávenvoorde ,
dan weder de hoplieden Matthájëzen , Pellákaen , Vlaëman en anderen,
met den geestdriftvollen vaandrig Haëëelaar naar den ingang van den
Doele snellen, terwijl achter hen nu eens twee dan weder meer van de
gewone schutters volgden. Op eens liet zich het »weg met duc D’Alf ! leve
Ráééerda !« hooren, toen ook deze laatste door het volk naar den Doele
ging, en een blik om zich heen sloeg, die met meer dan woorden te kennen
gaf: »Wees rustig, mannen van Haarlem! Ráééerda waakt voor u!«—Nu
volgden weder andere hoplieden, vaandrigs en schutters, en toen de klok
van de St.-Bavo’s kerk twee maal dof sloeg, waren de meeste der St.-Joris-
of Kloveniersschutters met Ráééerda bijeen.—

Te dien tijde bestonden de twee schutterijen elk uit twaalf rotten, en daar het
rot twintig man sterk was, bedroeg hun getal vierhonderd tachtig,
waaronder zestien korporaals.—Vier kapiteins, vier luitenants, even zooveel
vaandrigs en acht sergeants waren toegevoegd, terwijl de vier en twintig
tamboers en een gelijk getal pijpers wel buiten deze sterkte moesten
beschouwd worden, maar voor hunne diensten toch loon trokken en
derhalve bij hen behoorden.—Wij voeren dit aan, omdat men deze
vijfhonderd burgers moet aanmerken als onze tegenwoordige
stemgerechtigden, als vertegenwoordigende eenigszins de ingezetenen van
Haarlem. Ieder hunner moest kunnen bewijzen, ten minste honderd gulden
rijk te zijn en was verplicht voor eigene uitrusting van geweer en wapen te
zorgen, hetgeen wel doet blijken, dat zij tot de gegoede inwoners
behoorden.—Voorts waren er drie tot vier honderd der gegoedste
ingezetenen, die men ieder uur op de hoefslagen—verzamelplaatsen—
gewapend kon bijeen roepen. Deze beschouwde men als rustende schutters,
wel tot de gewapende burgermacht behoorende, schoon niet tot het
bevoorrechte lichaam der schutterij, terwijl de overige weerbaren tot
zestigjarigen ouderdom, het staal moesten aangorden, wanneer zij daartoe
opgeroepen werden, en die sedert zes jaren als een gewapend lichaam
waren georganiseerd, zonder de voorrechten te hebben, aan de schutterij
toegekend.—
Men verschoone deze uitweiding, te meer daar wij ze slechts konden
nederschrijven, na het doorzoeken der vroedschaps-besluiten, doch ons
volgaarne deze taak getroostten, ten einde voor oogen te stellen, wie de
Haarlemmers waren, op de roepstem van Ráééerda , en later op die van
Marnáx van St.-Aldegonde naar den Doele gesneld. Men wane echter
niet, dat gansche getal daar vergaderd te zien. Niet allen toch waren
afkeerig van het Spaansche bewind; slechts door de minderheid werd de
Hervormde leer omhelsd; doch verreweg de meesten waren tegen Alva’ë
heerschappij met wrevel vervuld.—Haarlem kon nog zeer bloeiend heeten
ten aanzien van zijne brouwerijen, fabrieken en handwerken; en de nijvere
poorter zag, vooral in den vreeselijken tiende penning, van dit alles den
geheelen ondergang te gemoet. Zelfs èn de Spaanschgezinde, èn de aan
Rome’s kerk gehechte regeeringsleden,—zelfs Taleëáuë en anderen hadden
tegen dien hatelijken penning altijd luide hunne stem doen hooren, zoodat

men veilig mag aannemen, dat meer dan drie vierde van het lichaam der
schutterij, op de roepstem van Ráééerda , vol geestdrift en verwachting,
naar de aangewezene plaats was gesneld.—
Intusschen overzie men de scharen, welke op al de straten, pleinen en
grachten in den omtrek van den Doele post hebben gevat. Niet slechts het
marktveld is met menschen bezaaid; maar van daar strekt de keten zich uit
door de Koningstraat, kronkelt zich langs eene menigte straten en stegen, en
reikt in tallooze bochten en slingeringen naar den Doele, als de plaats, waar
Ráééerda ’ë taal zich weldra zal doen hooren.—Op die ruimte, waar men
later tallooze driften van runderen ter verkoop zag heendrijven—de
tegenwoordige Botermarkt, waar toen de kerk aan den heiligen Gangolf ,
en het gasthuis stond.—Nabij het Predikheeren-klooster, nog heden het
Princenhof, op de Oude Gracht, het Verwulf, in de Gierstraat links en
rechts, hebben honderden zich te zamen geschaard, en verbeiden niet
minder reikhalzend den afloop dan die honderden, welke zich in stegen en
dwarsstraten achter den Doele, over de Volders- en Raamgracht als opeen
hebben gepakt.—In dichte vlokken dwarrelt en valt de sneeuw; maar van
den sierlijk opgetoomden hoed van den deftigen burger schudt men die
vlokken evenmin af als van de ruige, grijze muts van den wever: van den
prachtigen Spaanschen kraag des aanzienlijken evenmin als van het
eenvoudige halsboordje van den brouwersgezel. De zwarte zuster van St.-
Clara aan de Oude Gracht en de vrome Augustijnerbroeder uit de
Achterstraat, staan in een kring van moutmakers, kuipers en wolkammers,
en in aller oogen gloeit één verlangen, te weten, wat in dien Doele
gesproken wordt.—Maar zoo ooit, dan zag men de vier verschillende
temperamenten hier tegenwoordig: den lichtbloedige met zijne zorgelooze
hoop, aan iedere zaak een vluchtig gewicht hechtende, om een uur later er
niet meer aan te denken; den zwaarmoedigen diepdenker, overal oorzaak tot
bekommering, overal zwarigheden aantreffende, die hem wantrouwend en
bezorgd doen zijn; den licht ontvlambare als het buskruit, toornend zonder
haat, snel bouwende, maar nog sneller afbrekende, eergierig, hunkerend
naar luiden lof en altijd schranderder schijnende dan hij is; den flegmatieke,
op wien elk schot, als op een muur van metaal afstuit, bij zijn onbuigzamen,
overlegden wil om anderen te buigen,—dien de vlam des vuurs slechts
tragelijk verwarmt, doch die, eenmaal in gloed gebracht, niet licht uitdooft.

Men zag er, die vijf maanden vroeger aan het klooster der Regulieren en
ook aan dat der Minderbroeders de plunderende hand legden, uit haat tegen
de monniken, doch die veertien dagen later hunne oproerige stem
verhieven, toen men in de Bakenesser kerk de eerste leerrede der
Hervormden hield.—Men zag hier en daar een Doopsgezinde, een Calvinist
en Lutheraan, wanende, dat hunne geloofspunten wijd en breed verschilden;
hier en daar een wat al te ijverigen Hervormde, geene smaadtaal ontziende,
tegen hen, die het licht van Lutherë kandelaar schuwden; hier en daar een
driftigen belijder van Rome, met de brandtoorts in de hand, en toch hoogst
gebelgd over Granvelle’ë invoering van nieuwe bisdommen. Men zag er,
die op de goudschaal wogen, wat de vasal schuldig is aan den souverein, en
deze aan den vasal,—een verschijnsel steeds ongunstig voor eenen
heerscher.—Men zag er, wien geene hoop restte, dan een omkeer van zaken,
—die niets te verliezen hadden, maar zeer veel te winnen. Doch de meesten,
die men er zag, waren vaderlanders, het juk gevoelende eenen Táberáuë
waardig, gloeiende voor eene Christelijke vrijheid, die in geloof en in
waarheid bestaat,—vervuld met den wensch, dat Holland, dat Haarlem
gelukkig mocht zijn, en die goed en bloed veil hadden om dat innig, vurig
verlangen verwezenlijkt te zien.—
—»Hoort gij hem nog niet?« vroeg een blind en half doof grijsaard, in de
zoogenaamde Ramen, in welk gedeelte, dat eerst in 1610 de gedaante eener
nieuwe stad met grachten en bruggen verkreeg, toen nog de lakendrogerij
plaats had. »Wat het mij smart, dat ik zijne stem niet kan hooren. Die heer
moet forsch en vroed spreken, zooals ze zeggen, en in zijn postuur moet een
deftigheid wezen, die tot eerbied spoort.«
—»Dat moogt ge vrij gelooven, oudevaar!« was het antwoord van den
lakenwever, tot wien de vraag gericht was; »hij staat vast ter been, en
schoon hij niet veel woorden den hals breekt, toch geven ze klank als een
klok. Hij zal flus wel beginnen, denk ik.«
—»’t Is troostelijk ook,« hernam de oude, »dat hij zoo kwalijk pausgezind
is; van hem valt dus niet te schromen, dat hij ons, lakenwevers, aan duc
D’Alf zal verkoopen. Maar ik verlang naar den afloop.«—

—»Ik ook, bestevaar! want verkeerd is de schering van den draad. Ze
hebben maar gedacht: »wij kunnen de luiden wel foppen, die geene oogen
in den nek hebben,« maar de dank, dien zij verdiend hebben, zal zoo mager
zijn als een houten beeld.«
—»Die brouwers en lakenwevers,« liet een ander hooren, »weten te goed,
wat kwade boeverij er schuilt. Sommige lui mogen toezien, dat ze zich
rustig houden; anders kon het wel weer eens toegaan als op den zesden van
Oogstmaand.«—
Met dit gezegde bedoelde hij de plundering van de kloosters, zijnde er niets
verschoond geworden dan de Groote- en St.-Janskerk benevens het
Bagijnhof, eene daad, die de plunderaars voorzeker den billijken haat der
roomsche geestelijkheid op den hals had gehaald.
—»Daar zou nu kwalijk aan te tornen zijn;« sprak een ander, »ik geloof, dat
mijn heere Ráééerda er flus met gekapt lood onder zou jagen; of weet gij
niet meer wat hij zeide, toen hij in de stad kwam?«—
—»Wat ze ’t daar lang rekken!« zeide inmiddels, op eenigen afstand van
daar, de brouwersknecht Heánëz tot een tiental van zijn gilde, dat zich door
kloekgespierde vuisten en een stevigen lichaamsbouw onderscheidde.
»Heer Ráééerda is een stout man, die het goed meent met Haarlem; maar
hij moest bedenken dat wij hier met ongeduld staan te wachten: mij ten
minste jookt het, om te weten of we den Spanjaard hebben te troeven al of
niet; want in stede van hop smijt ik dan rattenkruit in ’t bier, en te barsten
zullen zij zich drinken, zoo waar ik leef.«—
—»Op den muur, mannen! wie langt mij een been?« riep inmiddels
dezelfde ketelboeter, op wiens gelaat het meeste ongeduld zichtbaar was,
terwijl hij door woorden en gebaren eenigen aanspoorde, om hem in het
beklimmen van den Doelemuur behulpzaam te zijn, ten einde een oog te
kunnen slaan over het plein, waar de schutters verzameld stonden.—
—»Niet kwaad verzonnen!« riepen drie, vier anderen tegelijk en reeds
strekten eenige handen zich uit om de ongeduldigsten en driftigsten te
helpen, toen de lange, eenoogige vreemdeling, wiens hoofd boven de

Welcome to our website – the perfect destination for book lovers and
knowledge seekers. We believe that every book holds a new world,
offering opportunities for learning, discovery, and personal growth.
That’s why we are dedicated to bringing you a diverse collection of
books, ranging from classic literature and specialized publications to
self-development guides and children's books.
More than just a book-buying platform, we strive to be a bridge
connecting you with timeless cultural and intellectual values. With an
elegant, user-friendly interface and a smart search system, you can
quickly find the books that best suit your interests. Additionally,
our special promotions and home delivery services help you save time
and fully enjoy the joy of reading.
Join us on a journey of knowledge exploration, passion nurturing, and
personal growth every day!
ebookbell.com

Reception And Memory A Cognitive Approach To The Chansons De Geste Leverage

About This Presentation

Slide Content

Tags

Categories

Download

Quick Actions

Statistics

Related Slideshows

Reception And Memory A Cognitive Approach To The Chansons De Geste Leverage

About This Presentation

Slide Content

Slide 1

Slide 2

Slide 3

Slide 6

Slide 7

Slide 8

Slide 9

Slide 10

Slide 11

Slide 12

Slide 13

Slide 14

Slide 15

Slide 16

Slide 17

Slide 18

Slide 19

Slide 20

Slide 21

Slide 22

Slide 23

Slide 24

Slide 25

Slide 26

Slide 27

Slide 28

Slide 29

Slide 30

Slide 31

Slide 32

Slide 33

Slide 34

Slide 35

Slide 36

Slide 37

Slide 38

Slide 39

Slide 40

Slide 41

Slide 42

Slide 43

Slide 44

Slide 45

Slide 46

Slide 47

Slide 48

Slide 49

Slide 50

Slide 51

Slide 52

Slide 53

Slide 54

Slide 55

Slide 57

Slide 58

Slide 59

Slide 60

Slide 61

Slide 62

Slide 63

Slide 64

Slide 65

Slide 66

Slide 67

Slide 68

Slide 69

Slide 70

Slide 72

Slide 73

Slide 74

Slide 75

Slide 76

Slide 77

Slide 78

Slide 79

Slide 80

Slide 81