Sowing The Seed Human Impact And Plant Subsistence In Dutch Wetlands During The Late Mesolithic And Early And Middle Neolithic 55003400 Cal Bc 1st Edition Welmoed Out

Sowing The Seed Human Impact And Plant
Subsistence In Dutch Wetlands During The Late
Mesolithic And Early And Middle Neolithic
55003400 Cal Bc 1st Edition Welmoed Out download
https://ebookbell.com/product/sowing-the-seed-human-impact-and-
plant-subsistence-in-dutch-wetlands-during-the-late-mesolithic-
and-early-and-middle-neolithic-55003400-cal-bc-1st-edition-
welmoed-out-51390584
Explore and download more ebooks at ebookbell.com

Here are some recommended products that we believe you will be
interested in. You can click the link to download.
Sowing Seeds In The City Human Dimensions 1st Edition Elizabeth Hodges
Snyder
https://ebookbell.com/product/sowing-seeds-in-the-city-human-
dimensions-1st-edition-elizabeth-hodges-snyder-5485914
Sowing The Seed Appendices 1st Edition Welmoed Out
https://ebookbell.com/product/sowing-the-seed-appendices-1st-edition-
welmoed-out-51390586
African Seed Enterprises Sowing The Seeds Of Food Security Paul Van
Mele
https://ebookbell.com/product/african-seed-enterprises-sowing-the-
seeds-of-food-security-paul-van-mele-2363728
Sowing The Seeds Of Victory American Gardening Programs Of World War I
Rose Haydensmith
https://ebookbell.com/product/sowing-the-seeds-of-victory-american-
gardening-programs-of-world-war-i-rose-haydensmith-44567912

Sowing The Seeds Of Love Heavey Tara
https://ebookbell.com/product/sowing-the-seeds-of-love-heavey-
tara-3953362
Everywhere Taksim Sowing The Seeds For A New Turkey At Gezi 1st
Edition Isabel David Kumru Toktamis
https://ebookbell.com/product/everywhere-taksim-sowing-the-seeds-for-
a-new-turkey-at-gezi-1st-edition-isabel-david-kumru-toktamis-51464758
The Art Of Mindful Gardening Sowing The Seeds Of Meditation Ark
Redwood
https://ebookbell.com/product/the-art-of-mindful-gardening-sowing-the-
seeds-of-meditation-ark-redwood-46777484
Sowing Seeds In The Desert Natural Farming Global Restoration And
Ultimate Food Security Chelsea Green Publishing 2012 Masanobu Fukuoka
Larry Korn
https://ebookbell.com/product/sowing-seeds-in-the-desert-natural-
farming-global-restoration-and-ultimate-food-security-chelsea-green-
publishing-2012-masanobu-fukuoka-larry-korn-22124544
Sowing Seeds In The City Ecosystem And Municipal Services 1st Edition
Sally Brown
https://ebookbell.com/product/sowing-seeds-in-the-city-ecosystem-and-
municipal-services-1st-edition-sally-brown-5485912

LUP Disserations
In 2006 Leiden University has initiated a series Leiden Dissertations at
Leiden University Press. This series affords an opportunity to those who
have recently obtained their doctorate to publish the results of their
doctoral research so as to ensure a wide distribution among colleagues
and the interested public. The dissertations will become available both
in printed and in digital versions. Books from this LUP series can be
ordered through www.lup.nl. The large majority of Leiden dissertations
from 2005 onwards is available digitally on
www.dissertation.leidenuniv.nl.
The understanding of the neolithisation process in the Netherlands has
increased considerably during the last decades. A coherent overview of
the archaeobotanical research on the transition from hunting and
gathering to agriculture was, however, lacking until now. This thesis aims
to provide a better understanding of the neolithisation process in the Dutch
wetlands by means of the reconstruction of the natural vegetation, human impact,
plant use and cultivation practises at the time of the Late Mesolithic, the Swifterbant
culture and the Hazendonk group.
The study is a literature study based on the analysis of published and unpublished
data on pollen, seeds and fruits, wood, charcoal and tubers from four wetland
regions. The extensive botanical data sets of recently excavated sites have
been combined and compared with evidence of earlier investigations,
resulting in a coherent overview and new interpretations. The
evidence from the Dutch wetlands has furthermore been compared
with that of comparable cultural groups in Northwestern Europe.
Welmoed Out graduated in Biology at the Utrecht University in
2002. Between 2003 and 2008 she worked as a Ph.D. student in the
archaeological research project ‘The Malta Harvest: From Hardinxveld to Noordhoorn
– from forager to farmer’. The results of the archaeobotanical research are presented in
this thesis, and in several other publications. After the Ph.D. research she had a tempo-
rary position as a Marie Curie Research Fellow Archaeobotany at the University of
Sheffield.
LEID EN UNIVERSIT Y PRESS
Welmoed Out Welmoed Out
LUP
SOWING THE SEED
ASLU
Welmoed A. Out
SOWING THE SEED?
18
Human impact and plant subsistence in Dutch wetlands during the
Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC)
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Sowing the seed?
Human impact and plant subsistence in Dutch
wetlands during the Late Mesolithic and Early
and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC)
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Archaeological Studies Leiden University
is published by Leiden University Press, the Netherlands
Series editors: C.C. Bakels and H. Kamermans
Cover illustration: Biax Consult/Faculty of Archaeology, Leiden University
Cover design: M.A.A. Oberendorff
Layout: T.A. Out
ISBN: 9789087280727
e-ISBN: 9789048511860
NUR: 682
© W.A. Out / Leiden University Press, 2009
All rights reserved. Without limiting the rights under copyright reserved above, no part of this book may
be reproduced, stored in or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form or by any means
(electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise) without the written permission of both the
copyright owner and the author of the book.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

ARCHAEOLOGICAL STUDIES LEIDEN UNIVERSITY 18
Sowing the seed?
Human impact and plant subsistence in Dutch wetlands during the Late
Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC)
Proefschrift
ter verkrijging van
de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden
op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden
volgens besluit van het College voor Promoties
te verdedigen op
woensdag 25 november 2009
klokke 13.45 uur
door
Welmoed Aave Out
geboren te Haarlem
in 1978
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Promotiecommissie
Promotor: Prof. dr. C.C. Bakels
Referent: Prof. dr. K.-E. Behre
(Niedersächsisches Institut für historische Küstenforschung, Wilhelmshaven)
Overige leden: Dr. O. Brinkkemper
(Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
Prof. dr. R.T.J. Cappers
(Universiteit Leiden / Rijksuniversiteit Groningen)
Prof. dr. L.P. Louwe Kooijmans
Prof. dr. W.J.H. Willems
This research project was funded by the Dutch Organisation for Scientific Research (NWO).
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Voor Geno en Theo
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Contents
1. Introduction 17
1.1. Background 17
1.2 Problem, goal and questions 17
1.3 Approach 21
1.4 Comments on materials and methods 25
1.5 Outline 26
2. Central river area 27
2.1 Geology and palaeogeography of the central river area 27
2.1.1 Subsurface 27
2.1.2 Anastomosing river system 28
2.1.3 Types of dry terrain in the anastomosing river system 32
2.1.4 Ground water level and marine influence 32
2.2 Bergambacht 33
2.2.1 Introduction 33
2.2.2 Materials and methods of the pollen analysis 33
2.2.3 Results of the pollen analysis 35
2.2.4 Discussion of the pollen analysis 36
2.2.5 Materials and methods of the macroremains analysis 36
2.2.6 Results and discussion of the macroremains analysis 36
2.2.7 Discussion and conclusions 38
2.3 Pollen diagram of Goudriaan 38
2.3.1 Introduction 38
2.3.2 Material and methods 38
2.3.3 Results 39
2.3.4 Conclusions 41
2.4 Zijdeweg, Rechthoeksdonk and Meerdonk 42
2.5 Hardinxveld-Giessendam Polderweg and Hardinxveld-Giessendam De Bruin 45
2.6 Brandwijk-Kerkhof 46
2.7 Hazendonk 47
2.8 Synthesis central river area 48
2.8.1 Occupation and neolithisation 48
2.8.2 Reconstruction of the natural vegetation 50
2.8.3 Human impact 53
2.8.3.1 Pollen diagrams 53
2.8.3.2 Distinction between human impact and natural causes of disturbance 54
2.8.3.3 Factors influencing the evidence of human impact in pollen diagrams 55
2.8.3.4 The influence of the introduction of agriculture on signals of human impact 55
2.8.3.5 Macroremains diagrams 58
2.8.3.6 Carbonised macroremains of non-cultivated plants 59
2.8.3.7 Wood and charcoal 63
2.8.4 Crop cultivation 64
2.8.4.1 Suitability of the landscape for cultivation 64
2.8.4.2 Crop plants 65
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2.8.4.3 Arable weeds 65
2.8.4.4 Local cultivation 71
2.9 Suggestions for further research 72
3. Coastal region 73
3.1 Geology and palaeogeography of the coastal region 73
3.1.1 Introduction 73
3.1.2 Ypenburg 73
3.1.3 Wateringen 4 75
3.1.4 Schipluiden (AHR-39) 75
3.1.5 Sion (AHR-42) 75
3.1.6 Rijswijk-A4 75
3.1.7 Wateringse Veld 75
3.2 Nootdorp-Driemanspolder 76
3.3 Schipluiden-Zuidkade 78
3.4 Ypenburg-Postenkade 80
3.5 Rijswijk-Ypenburg 81
3.5.1 Archaeology 81
3.5.2 Pollen analysis 81
3.5.3 Macroremains analysis 82
3.5.4 Wood and charcoal analysis 83
3.5.5 Discussion 84
3.6 Schipluiden 85
3.6.1 Archaeology 85
3.6.2 Diatom and pollen analysis 86
3.6.3 Macroremains analysis 87
3.6.4 Crop plants 88
3.6.5 Arable weeds 88
3.6.6 Wood and charcoal analysis 91
3.6.7 Other sources 93
3.6.8 Discussion 93
3.7 Wateringen 4 94
3.7.1 Archaeology 94
3.7.2 Archaeobotanical materials and methods 95
3.7.3 Pollen analysis 96
3.7.4 Macroremains analysis 96
3.7.6 Discussion 99
3.8 Sion (AHR-42) 99
3.9 Rijswijk-A4 100
3.9.1 Archaeology 100
3.9.2 Macroremains analysis 101
3.9.3 Discussion 111
3.10 Synthesis coastal region 115
3.10.1 Occupation and neolithisation 115
3.10.2 Reconstruction of the natural vegetation 116
3.10.2.1 Reconstruction of the regional vegetation 116
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

3.10.2.2 Reconstruction of the dune vegetation 118
3.10.3 Human impact 119
3.10.3.1 Pollen and diatoms 119
3.10.3.2 Carbonised macroremains 120
3.10.3.4 Wood and charcoal 124
3.10.4 Crop cultivation 127
3.10.4.1 Suitability of the landscape for cultivation 127
3.10.4.2 Crop plants 127
3.10.4.3 Arable weeds 128
3.10.4.4 Local cultivation 133
3.11 Suggestions for further research 134
4 Vecht region 163
4.1 Geology and palaeogeography of the Vecht region 163
4.1.1 Introduction 163
4.1.2 Swifterbant 167
4.1.3 Schokland-P14 167
4.1.4 Schokkerhaven-E170 167
4.1.5 Urk-E4 167
4.1.6 Emmeloord-J97 169
4.2. Swifterbant 169
4.2.1 Archaeology 169
4.2.2 Archaeobotany 170
4.2.2.1 Pollen analysis 170
4.2.2.2 Macroremains analysis 171
4.2.2.3 Carbonised macroremains of non-cultivated plants 172
4.2.2.4 Crop plants 172
4.2.2.5 Arable weeds 173
4.2.2.6 Wood analysis 174
4.2.2.7 Charcoal analysis 176
4.2.2.8 Moss analysis 177
4.2.2.9 Other sources 177
4.2.3 Discussion 177
4.2.3.1 Reconstruction of the natural vegetation 177
4.2.3.2 Human impact on the vegetation 178
4.2.3.3 Local cultivation 179
4.3 Schokland-P14 181
4.3.1 Archaeology 181
4.3.2 Archaeobotanical materials and methods 182
4.3.2.1 Pollen and diatoms analysis from sections 183
4.3.2.2 Macroremains analysis 184
4.3.2.3 Crop plants 184
4.3.2.4 Arable weeds 184
4.3.2.5 Charcoal analysis 186
4.3.2.6 Other sources 186
4.3.3 Discussion 186
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

4.3.3.1 Reconstruction of the natural vegetation 186
4.3.3.2 Human impact on the vegetation 188
4.3.3.3 Local cultivation 188
4.4 Schokkerhaven-E170 190
4.4.1 Archaeology 190
4.4.2 Pollen analysis 191
4.4.3 Macroremains analysis 191
4.4.4 Conclusions 194
4.5 Urk-E4 195
4.5.1 Archaeology 195
4.5.2 Archaeobotanical materials and methods 196
4.5.3 Reconstruction of the natural vegetation 196
4.5.4 Evidence of human impact from the macroremains 198
4.5.5 Crop plants 198
4.5.6 Presumed ard marks 199
4.5.7 Conclusions 200
4.6 Emmeloord-J97 200
4.6.1 Archaeology 200
4.6.2 Archaeobotanical materials and methods 201
4.6.3 Macroremains analysis 201
4.6.4 Wood analysis 202
4.6.5 Conclusion and discussion 202
4.7 Synthesis Vecht region 202
4.7.1 Occupation and neolithisation 202
4.7.2 Reconstruction of the natural vegetation 204
4.7.3 Human impact on the vegetation 206
4.7.4 Crop cultivation 208
4.7.4.1 Suitability of the landscape for cultivation 208
4.7.4.2 Crop plants 209
4.7.4.3 Arable weeds 209
4.7.4.4 Local cultivation 209
4.8 Suggestions for further research 212
5. Eem region 213
5.1 Geology and palaeogeography of the Eem region 213
5.2 Archaeology of Hoge Vaart 214
5.3 Sand ridge 216
5.3.1 Reconstruction of the natural vegetation and abiotic factors at the sand ridge 216
5.3.1.1 Early and Middle Atlantic (phase 1) 217
5.3.1.2 Middle and Late Atlantic (phases 2 and 3) 217
5.3.1.3 Initial submerging of the sand ridge (end phase 3) 218
5.3.1.4 Complete submerging of the sand ridge (phase 4) 219
5.3.2 Evidence of human impact on the vegetation from the sand ridge pollen diagrams 219
5.4 Bank zone 220
5.4.1 Reconstruction of the natural vegetation of the bank zone based on pollen and macroremains 220
5.4.2 Evidence of human impact on the vegetation from the bank zone diagrams 227
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

5.5 Macroremains analysis 228
5.5.1 Materials and methods 228
5.5.2. Results 230
5.5.3 Carbonised macroremains 230
5.6 Disturbance indicators 232
5.7 Wood analysis 234
5.7.1. Unworked wood remains 234
5.7.2 Presumably worked wood remains 234
5.7.3 Wooden artefacts 236
5.8 Charcoal analysis 238
5.9 Other sources 240
5.10.1 Reconstruction of the natural vegetation 240
5.10.1.1 Reconstruction of the natural vegetation of dry terrain 240
5.10.1.2 Reconstruction of the wetland vegetation 241
5.10.2 Human impact on the vegetation 242
5.10.3 Crop cultivation 243
5.10.3.1 Suitability of the landscape for cultivation 243
5.10.3.2 Absence of indications of agriculture at Hoge Vaart 243
6. Other sites 245
6.1 Introduction 245
6.2 Randstadrail Central Station (western river area) 246
6.3 Bergschenhoek (western river area; see appendix V) 246
6.4 Hillegersberg (western river area) 248
6.5 Barendrecht 20.126 (western river area) 248
6.6 Barendrecht 20.125 (western river area) 248
6.7 Benschop cluster (western river area) 249
6.8 Alblasserdam-Nieuw Kinderdijk (central river area) 249
6.9 Nijmegen-Oosterhout ’t Klumke (eastern river area) 250
6.10 Winterswijk 250
6.11 Hüde I 250
6.12 Jardinga 251
6.13 Doel Deurganckdok-sector B 251
7. Reconstruction of the natural vegetation 253
7.1 Abiotic factors influencing the natural vegetation 253
7.2 Woodland vegetation 253
7.3.1 Pinus sp. 264
7.3.2 Prunus spinosa 264
7.3.3 Prunus padus 264
7.3.4 Prunus avium 264
7.3.5 Sorbus aucuparia 265
7.3.6 Taxus baccata 265
7.4 Reconstruction of the natural vegetation on a regional level 266
7.4.1 Central river area 266
7.4.2 Coastal region 266
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

7.4.3 Vecht region 267
7.4.4 Eem region 267
7.5 Comparison with macroregions 268
7.5.1 Scheldt Basin 268
8. Evidence of human impact and plant subsistence from pollen diagrams, wood and charcoal 271
8.1 Introduction 271
8.2 Evidence of human impact in pollen diagrams from the studied regions 271
8.2.1 Central river area 271
8.2.2 Coastal region 271
8.2.3 Vecht region 272
8.2.4 Eem region 272
8.2.5 Other sites 272
8.2.6 Summary and comparison of the regions 273
8.2.6.1 Trees and shrubs 273
8.2.6.2 Herbs and non-pollen palynomorphs 273
8.2.7 Evidence of human impact in pollen diagrams in relation to methodology 275
8.2.8 Evidence of Neolithic subsistence and neolithisation in pollen diagrams 276
8.3 Comparison with macroregions 277
8.3.1 The models of human impact from other macroregions 277
8.3.2 Comparison of the sites studied with the results from other macroregions 280
8.3.3 Comparison with non-modelled information from other macroregions 283
8.4 Evidence of human impact from wood 283
8.4.1 The identifications of wooden artefacts and worked wood 283
8.4.2 Selective use of wood for artefacts 286
8.4.2.1 Fish traps and wattle work 287
8.4.2.2 Dugout canoes 288
8.4.2.3 Paddles 290
8.4.2.4 Bows 292
8.4.2.5. Hafts 294
8.4.2.6 Rectangular split pieces 296
8.4.2.7 Pointed roundwood other than posts 301
8.4.2.8 Posts 302
8.4.3 Import of wood 304
8.4.4 Conclusion on the selective use of wood for artefacts 305
8.5 Wood in relation to ideology 306
8.6 Artefacts made of plant material other than wood 306
8.7 Charcoal: selective use of fuel 307
8.7.1 Selection of taxa 307
8.7.2 Charcoal collection strategies 310
8.8 Management 311
8.8.1 Fire ecology 311
8.8.2 Hedges 312
8.8.3 Pollarding and coppicing 313
8.8.4 Management – miscellaneous 316
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

9. Evidence of human impact and plant subsistence from macroremains: use plants and
food plants from the natural vegetation 331
9.1 Introduction 331
9.2 Analysis 332
9.2.1 Carbonised remains 332
9.2.2 Frequency analysis 332
9.2.3 Concentrations 337
9.2.4 Features: hearths 337
9.2.5 Spatial distribution 342
9.2.6 Coprolites 343
9.3 Results and discussion 344
9.3.1 Discussion of probable use plants other than food plants 344
9.3.2.1 Discussion of probable food plants – introduction 346
9.3.2.2 Potential plant food from trees and shrubs 347
9.3.2.3 Herbs, wild grasses and sedges 355
9.3.2.4 Roots 357
9.3.2.5 Conclusions on the evidence of consumption 359
9.3.3 Food plants: regional differences 360
9.3.4 Food plants: the economic importance of plants through time 360
9.3.5 Food plants: preparation and consumption 363
9.4 Comparison with other macroregions 364
9.4.1 The Netherlands and Belgium 364
9.4.2 France 368
9.4.3 Germany 368
9.4.4 Denmark 369
9.4.5 Great Britain 369
10. Evidence of human impact and plant subsistence from macroremains: potential arable weeds 381
10.1 Introduction 381
10.2 Analysis of arable weeds of the Dutch wetland sites: methods 381
10.3 Results 383
10.3.1 Concentrations of carbonised cereals 383
10.3.2 Taxa present in a carbonised state in samples that contain carbonised cereal remains 383
10.3.3 Comparison of potential arable weeds between sites with and without cereals 383
10.3.4 Comparison of potential arable weeds between regions 385
10.4 Discussion 386
10.4.1 Which taxa represent arable weeds? 386
10.4.2 Information on cultivation practices derived from probable weeds 387
10.4.3 Comparison with weeds of other relevant Neolithic cultures 388
10.5 Suggestions for further research 389
11. Evidence of human impact and plant subsistence from macroremains: crop plants and cultivation 401
11.1 Introduction 401
11.2 Archaeobotanical remains of crop plants at the wetland sites 401
11.2.1 Finds of macroremains 401
11.2.2 Age of the macroremains 406
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

11.2.3 Finds of microremains 407
11.3 Evidence of use and consumption 408
11.4 The role and importance of crop plants 409
11.5 Environmental possibilities and restraints for crop cultivation 410
11.6 Local crop cultivation at Dutch Early and Middle Neolithic wetland sites? 411
11.6.1 Querns 416
11.6.2 Sickles and sickle gloss 416
11.6.3 Arable plots 417
11.6.4 Indications of human impact in pollen diagrams 417
11.6.5 Presence of Cerealia-type pollen 418
11.6.6 Dung indicators 418
11.6.7 Arable weeds 419
11.6.8 Poor development of emmer wheat 419
11.6.9 Internodia of naked barley 419
11.6.10 Ratio of emmer and naked barley 421
11.6.11 Site function 422
11.6.12 Conclusion on the types of evidence 422
11.6.13 Conclusion on local crop cultivation at the sites 423
11.7 Cultivation practices 424
11.7.1 Cultivation methods 424
11.7.2 Separate or mixed cultivation? 425
11.7.3 Harvesting methods 426
11.7.4 Autumn-sown crops or spring-sown crops 428
11.7.5 Manuring 428
11.8 Comparison with other cultures and regions 429
11.8.1 Crop plant assemblages from other Neolithic cultures 429
11.8.2 Period of introduction 431
11.8.3 The location of arable plots 432
11.8.4 The importance of crop plants 433
11.8.5 Crop practices in other Neolithic cultures 434
11.9 Neolithisation process: dispersal of crop plants 435
12. Conclusions 439
12.1 Introduction 439
12.2 Implications on methodology 439
12.3 Reconstruction of the natural vegetation 440
12.4 Human impact 441
12.4.1 Settlement choice 441
12.4.2 Evidence of human impact in pollen diagrams 441
12.4.3 Use of wood 441
12.4.4 Food plants and use plants 442
12.4.5 Social role of plants 442
12.5 Neolithisation 443
12.5.1 Wild plants 443
12.5.2 Arable weeds 444
12.5.3 Crop cultivation 444
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

12.6 Suggestions for further research 445
References 447
Summary 483
Samenvatting 491
Dankwoord 499
Curriculum vitae 501
The appendices to this book (I-VII) can be found on the internet at the website of the publisher and in the
digital repository of Leiden University:
http://www.lup.nl/do.php?a=show_visitor_book&isbn=9789087280727
and http://hdl.handle.net/1887/14033
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

17
1. Introduction
1.1. Background
This thesis concerns the study of the neolithisation process in the Dutch wetlands by means of archaeobotanical
analysis. The study forms part of the research project ‘The Malta Harvest: From Hardinxveld to Noordhoorn –
from forager to farmer’, described as ‘A new specification of Late Mesolithic and Early Neolithic culture and
society of the Lower Rhine Basin, 6000-3500 cal BC, in their North European context’. The research project
has been performed at the Faculty of Archaeology, Leiden University, and was financed by the Netherlands
Organisation for Scientific Research (NWO). In 1992, the European Union agreed in Valletta, Malta, on a treaty
that regulates the excavation of archaeological sites in the case of disturbing and destroying activities. Many
locations in the Netherlands have been investigated as a result of this and are recognised as Malta sites. The goal
of the research project is the analysis and synthesis of Malta sites in context of earlier excavated sites.
1.2 Problem, goal and questions
The neolithisation of Europe involved the incorporation of agriculture and changes in mobility, social practices
and material culture, and possibly a change in attitude towards nature (Hodder 1990). The changes in subsistence and material culture that were part of the neolithisation process probably resulted in the long term in various changes in plant use. For example, the introduction of pottery presumably led to a decreased use of plants for basketry, the introduction of new tools such as polished stone axes resulted in changes in wood working techniques and the introduction of crop plants led to a decreased importance of other plants.
Figure 1.1 shows the distinguished cultural groups of Northwestern Europe as well as their stage of
neolithisation. Figures 1.2-1.5 show the geographical extent of the main developments in the Lower Rhine Basin. The first Neolithic culture in Northwestern Europe was the Linearbandkeramik culture (LBK), whose most northwestern extension were the loess soils in the very southeastern part of the Netherlands around
c. 5300
BC. The main subsequent cultures that are relevant for the neolithisation of the Netherlands are the Blicquy group and the Rössen culture from
c. 4900 BC onward, and the Michelsberg culture from c. 4300 BC.
The neolithisation process of the sandy dryland regions in the eastern and southern parts of the
Netherlands and in Belgium is hardly known due to poor preservation of organic material and the frequent occurrence of palimpsests (though see Crombé and Vanmontfort 2007; Vanmontfort 2007; Verhart 2000). The precise cultural identity of the people occupying the sandy soils is poorly understood. In contrast, the neolithisation of the wetlands is more throroughly documented due to the good preservation of organic material and stratigraphical separation of various occupation phases. The neolithisation of the wetlands was a gradual acculturation process, characterised by the introduction of pottery at
c. 5000 BC, the introduction of domestic
animals around between c. 4700 and 4450 BC and the introduction of crop plants afterwards. Evidence of
sedentism is available from c. 3600 BC onwards (Louwe Kooijmans 2006b, 2007). The subsistence of the
people living in the wetlands can be characterised as a broad-spectrum economy, based on a combination of hunting, fishing, fowling and gathering, extended with animal husbandry and crop cultivation over time (Louwe Kooijmans 1993b). The Late Mesolithic transformed into the Swifterbant culture, which covered the vast plain from northwestern Belgium far into northwestern Germany in the period
c. 5000-3400 BC.
It is defined on the basis of its newly developed characteristic pottery (Raemaekers 1999). It is possible to
distinguish a northern group of the Swifterbant culture and a southern group, based on subtle differences
in pottery and flint characteristics. The Swifterbant culture can be divided into an early, middle and late phase.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
18
The early phase corresponds with a ceramic Late (Final) Mesolithic as distinguished in the wetlands, while the
middle phase is characterised by the introduction of domestic animals and corresponds with the local Early Neolithic.
At the time of the late Swifterbant phase, the Middle Neolithic Hazendonk group is distinguished in the
southern part of the Dutch wetlands from
c. 3700 BC (Louwe Kooijmans 2005; Raemaekers 1999). The local
Late Neolithic in this study refers to the period following after c. 3400 BC and to cultural groups later than the
Swifterbant culture and Hazendonk group.
1
1 The Neolithic stages (Early, Middle and Late Neolithic) of the Dutch wetlands in this text do not follow the classification by
Louwe Kooijmans et al. (2005) in order to retain the consistency with earlier publications of the author.
agrarian societies
semi-agrarian societies
ceramic hunter-gatherers
hunter-gatherers
Northwestern
France Belgium
Rhineland Netherlands
West Centre North
Lower Saxony
and Westfalia
DenmarkNortheastern
France
Southern
S. Limburg
N. Belgium
S. Netherlands
?
C14
BP
cal.
BC
4000
2000
2500
4500
3000
3500
5000
4000
4500
5500
6000
6500
5000
5500
Escaut
Villeneuve
-SG
( )
MK
Swifterbant
phase 1
phase 2
(aceramic)
(ceramic)
(early)
(northern)
Single Grave
Bell
European
All Over
S Marne
Chasséen
septen-
trional
rCe ny
Blicquy
Michelsberg
Beakers
Bell
eine-Oise-
Bischheim
IV
II
I
dingen
phase 3
III
LBB
Beakers
Ornamented Beakers
(western) TRB
Mesolithic
Gord-
EGK
Stein
Grossgartach
JN2
?
Vlaar-
version June 2009
Linearbandkeramik
Spiere
Deule-
Hüde 1
Dümmer
Ertebølle
Limburg Limburg
late
middle
early
Late
?
Rössen
La Hoguette
La Hoguette
Hazendonk
Veluwe Type
Rubané
Figure 1.1 Northwestern Europe, chronologic and geographic overview of the Neolithic cultures
(L.P. Louwe Kooijmans 2009).
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
19
Figure 1.2 Lower Rhine Basin, overview of the cultures and contact finds during c. 5250-4950 BC.
Figure 1.3 Lower Rhine Basin, overview of the cultures and contact finds during c. 4950-4300 BC.
Late Swifterbant
Michelsberg?
Michelsberg?
Hazendonk
5250 - 4950 BC
Late Mesolithic
Linearbandkeramik culture
1
2
3
4
5
0 50 km
Late Swifterbant
Michelsberg?
Michelsberg?
Hazendonk
4950 - 4300 BC
1
2
3
4
5
6
Early Swifterbant
Blicquy
Rössen
0 50 km
1) Late Mesolithic sites with a
14
C
range reaching up to this phase,
2) Linearbandkeramik settlement
areas,
3) non-Swifterbant pottery (LBK,
Begleitkeramik),
4) northern limit of isolated LBK
adzes,
5) earliest Swifterbant pot ter y.
1) Early Swifterbant sites,
2) Rössen settlement areas,
3) Rössen pot ter y,
4) Blicquy settement areas,
5) Blicquy pot ter y,
6) northwestern limit of Rössen shaft
hole wedges (Breitkeile).
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
20
Figure 1.4 Lower Rhine Basin, overview of the cultures and contact finds during c. 4300-3750 BC.
Figure 1.5 Lower Rhine Basin, overview of the cultures and contact finds during c. 3750-3400 BC.
Late Swifterbant
Michelsberg?
Michelsberg?
Hazendonk
4300 - 3750 BC
Middle Swifterbant
Belgian Michelsberg
Michelsberg
1
2
3
4
0 50 km
Late Swifterbant
Michelsberg?
Michelsberg?
Hazendonk
3750 - 3400 BC
Late Swifterbant
Michelsberg?
Michelsberg?
Hazendonk
1
2
3
4
0 50 km
1) Late Swifterbant sites,
2) Hazendonk sites,
3) few Hazendonk pottery sherds,
4) northern limit of artefacts on
mined western flint.
(figures 1.2-1.5: research project
‘From Hardinxveld to Noordhoorn’
based on a map by W. Laan, Archol).
1) Middle Swifterbant sites,
2) Michelsberg and Belgian
Michelsberg settlement areas,
3) Michelsberg pot ter y,
4) northern limit of artefacts on
mined western flint.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
21
The neolithisation process of the wetlands can be described with the help of the model of Zvelebil (1986),
that characterises the availability phase, the substitution phase and the consolidation phase, each phase being
defined by the degree of intensity of use of domesticates. The availability phase of the neolithisation process is
characterised by evidence of the exchange of resources and information, and the implementation of agriculture
to a modest extent (less than 5%). This phase started in the Dutch wetlands with the first indications of contact
with LBK farmers during the Late Mesolithic. From then onwards, agriculture could have been introduced
in the wetlands by the LBK or by following cultural groups, but this did not happen, as discussed above. The
substitution phase is characterised by partial incorporation of domestic animals and crop plants in the economy
(domestic bone counts between 5 and 50%). This phase started with introduction of domestic animals and crop
plants, after the Swifterbant culture had come into existence, and continued into the Hazendonk group. In the
consolidation phase the importance of domesticates is more than 50%. This phase is presumably reached only
after the studied period (Louwe Kooijmans 1993a, b, 1998; Raemaekers 2003).
Various aspects of the neolithisation of the major part of Europe by the spread of the LBK, including
aspects such as human environmental impact and subsistence, are relatively well known thanks to the large geographical extent of the LBK and the large number of relevant studies (Bakels 1978; Grooth and Van de Velde 2005; Lüning 2000). Our knowledge of the neolithisation process of the remaining parts of the Netherlands is, however, more fragmented, including the knowledge of the plant-based part of the subsistence and material culture. The data from the wetland sites form the primary sources of information, although it is highly questionable whether the obtained information is representative of the dryland regions (Louwe Kooijmans 1993b).
The aim of this study is to improve the knowledge about the neolithisation process by focussing on
human impact on the vegetation, plant subsistence and cultivation of crop plants. The main questions are: how should we characterise the natural vegetation, what was the influence of human impact on it, how was the woodland exploited, which plants were used, how should we characterise the introduction of crop plants, and were crops cultivated at dry patches in the wetland regions?
1.3 Approach
The study primarily focuses on Dutch Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic wetland sites, dating to the
period 5500-3400 BC (Atlantic and Sub-Boreal). Figures 1.6 and 1.7 show a palaeogeographical reconstruction of the Netherlands during the period studied. The lower boundary of this period is formed by the absence of high-quality data of Dutch sites from earlier periods. The upper boundary is related to the presence of new cultural groups in the region. Clusters of wetland sites with considerable bodies of relevant botanical data are located in four microregions: the central river area, the coastal region of Holland, the Vecht region and the Eem region (see fig. 1.8). New information on small-scale investigations obtained halfway during this study (after finishing chapter 2 that concerns the central river area) enabled the recognition of a new cluster of sites in between the coastal region and the central river area. This new cluster, the western river area, may be considered as an extension of the central river area. There are additionally some sites that are not clustered in a microregion.
The size of the microregions represents an area around the studied sites with a diameter of c. 5-10 km,
based on the presumed action radius (exploitation area) of the occupants (Renfrew and Bahn 2005, 230-235). Various sites may, however, have been part of a mobility system that also included occupation outside the wetland regions during some parts of the year, implying that the studied regions represent only a part of the area that was exploited. The archaeological meaning of the regions is therefore restricted, and it would be relevant to include the sandy regions of the southern parts of the Netherlands in the research as well. Data on organic remains from the dryland sites are, however, limited in their availability and do not allow extensive analysis.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
22
coastal barriers
tidal flats
river deposits
fen peat
upland peat bogs
salt marshes
pleistocene coversand
inland dunes
0 50km
Figure 1.6 The Netherlands, palaeogeographical map, c. 5700 BC (NITG).
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
23
0 50km
coastal barriers
tidal flats
river deposits
fen peat
upland peat bogs
salt marshes
pleistocene coversand
inland dunes
Figure 1.7 The Netherlands, palaeogeographical map, c. 4200 BC (NITG).
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
24
Figure 1.8 The Netherlands, the regions studied. 1 = Vecht region, 2 = Eem region, 3 = coastal region,
4 = western river area, 5 = central river area. The location of individual sites is shown on maps
in chapters 2-6.
0 50 km
1
2
3
45
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
25
The research is primarily a literature study, based on the analysis of published information as well
as databases (e.g. Dutch archaeobotanical database RADAR; Van Haaster and Brinkkemper 1995) and
unpublished reports from a variety of institutes and companies. Botanical material from excavations has been
examined or re-examined only exceptionally. Although several results have been studied and/or published
earlier, it is expected that the reinterpretation and the comparative analysis of a combination of data will give
new results. An additional aim is to provide better acces to various Dutch sources and to compare their value
for archaeobotany.
The study is based on an integration of all available relevant archaeobotanical as well as some non-
botanical data that provide information on landscape and vegetation. The natural vegetation is studied by analysis of geology, palaeogeography and archaeobotanical sources, and offers information on the environmental conditions and available resources. Human impact is primarily investigated by analysis of pollen, botanical macroremains, unworked and worked (waterlogged) wood, charcoal and additional sources, in combination with archaeological evidence.
1.4 C omments on materials and methods
Plants were probably used for consumption, fuel, construction, basketry and containers, medicinal use,
colouring, oil, animal fodder, and possibly for decoration and symbolic/ritual use. However, it is hard to find evidence of each of these uses. In the first place, many applications result in the decomposition of plant remains (
e.g. consumption, medicinal use and oil production). Secondly, some applications are based on the use of the
soft parts of plants that are usually not well preserved, since even at wetland sites not all plant remains are well preserved (
e.g. leaves, flowers, stems and fibres). Therefore, as is usually the case for plant use in the Mesolithic
and Neolithic (Hather and Mason 2002; Jacomet et al. 1989), this study will reveal only a very small part of the
range of taxa that were used and the range of activities in which plants were involved.
The pollen diagrams of this study are primarily based on an upland pollen sum, consisting of dryland
trees, shrubs, herbs and spore plants including crop plants and excluding alder and other wetland taxa, an approach that is based on the method of Janssen (1959; see also Greig 1982). Some pollen diagrams have been recalculated with this new sum. The upland pollen sum has been selected to focus on changes in woodland vegetation of dry terrain, which presumably was primarily disturbed by human activity (rather than wetland vegetation). A total pollen sum was applied when the vegetation did not consist of woodland vegetation. This especially concerns the palynological studies of the coastal region.
Pollen diagrams and non-pollen palynomorph diagrams show percentages, based on the pollen
sum of the relevant spectra, while macroremains diagrams show absolute numbers of seeds and fruits etc.
A + sign in the pollen diagram indicates presence based on identification during scanning of the spectrum. The lithology of the presented diagrams is often simplified, while details are shown in tables. Peat in the lithology and discussions generally refers to fen peat except when indicated otherwise. Classification of taxa into ecological groups is based on Schaminée
et al. (1995-1999) and on interpretation of the vegetation.
The latter causes some deviations in the consistency of the classification. Names of plant taxa are generally according to Van der Meijden (1996), although exceptions occur in pollen diagrams.
When possible, genus
names are written completely with information on the species, but without adding more interpretation than obtained by the primary analysis (especially in case of the presentation of results). Identifications are in such

cases discussed as e.g. Corylus sp., despite the fact that Corylus in this study can only represent C. avellana.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

1 - INTRODUCTION
26
Taxa names are occasionally further interpreted in the discussions. When macroremains are mentioned,
it primarily concerns seeds, fruitsand other diaspores, and additionally other botanical macroremains.
Identifications of macroremainsof Corylus avellana generally refer to the shells of hazelnuts. Identifications of
parenchyma of Malus sylvestris and Prunus spinosa generally refer to fragments of fleshy parts (fruits) of these
species (in contrast to the seeds in the case of M. sylvestis and the stones in the case of P. spinosa).
Results of calibration of radiocarbon years are given in calibrated years BC, based on a standard
deviation of 2σ, rounded off in case of general developments. The calibration programme used is Oxcal v3.10 (Bronk Ramsey 1995, 2001). The abbreviation for Dutch Ordnance Datum is NAP (Normaal Amsterdams Peil), which should not be confused with the abbreviations for arboreal and non-arboreal pollen (AP/NAP).
The discussion on cultivation distinguishes between cultivation on a large scale and a small scale.
Although the difference is relatively arbitrary, cultivation on a large scale implies arable plots with an extent of at least a hectare while cultivation on a small scale implies garden-like plots with a surface varying between tens of square metres and a few hundred square meters.
1.5 O utline
In the first part of this thesis, the data are analysed on a regional scale (chapters 2-6). This part includes detailed
information on individual sites and methodology. In the second part, the data are discussed in thematic order (chapters 7-11). These thematic discussions are primarily based on the regional overviews highlighted in the first part, and the reader can revert to these for more information. The thematic chapters also compare the results with data of other relevant cultures and regions in Northwestern Europe that may have played a role in the neolithisation process of the wetland sites, or that form a more or less comparable example of neolithisation. Chapter 12 incorporates the main conclusions within a general discussion.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

27
2. Central river area
2.1 Geology and palaeogeography of the central river area
2.1.1 Subsurface
This paragraph discusses the relevant geology and palaeogeography of the central river area. The central
river area is located in the Rhine/Meuse delta in the central part of the Netherlands (Alblasserwaard). The
main archaeological sites of this region and period are Hardinxveld-Giessendam Polderweg, Hardinxveld-
Giessendam De Bruin, Brandwijk-Kerkhof and the Hazendonk. Sites of minor importance for this study are
Bergambacht, Goudriaan, Zijdeweg, Meerdonk and Rechthoeksdonk.
The Pleistocene surface in the region consists of calcareous sand and gravel deposits (Kreftenheije
Formation) deposited during the Late Pleniglacial, Late Glacial and earliest Holocene by a joint Rhine-Meuse river system (Busschers
et al. 2007). The top of the sand grades into loam and clays that contain an admixture
of coarse sand (Wijchen Member, Kreftenheije Formation; Törnqvist et al. 1994; Berendsen and Stouthamer
2002). Inland aeolian dune complexes (river dunes; Delwijnen Member, Boxtel Formation) locally overly the Wijchen Member along Late Glacial and earliest Holocene channels. The dunes have a Younger Dryas age of formation, possibly extending into the earliest Holocene. All major archaeological sites discussed in this chapter are located on such inland dunes, and most other dunes were occupied during the Mesolithic and/or Neolithic as well (Verbruggen in prep.). As the earliest Holocene landscape became buried by deltaic deposits during the Holocene, the dune complexes remained isolated high grounds within the delta plain for several millennia (Berendsen
et al. 2007; Jelgersma 1961; Mol 2001, 2003; Van de Plassche 1982; Verbraeck et al. 1974; Van der
Woude 1983).
The Holocene subsurface in the central river area consists of fluvial deposits and lagoonal peat (the
Echteld Formation and the Nieuwkoop Formation respectively). Rhine and Meuse deltaic channels delivered clay and sand to the area. These channels repeatedly shifted course through crevassing and avulsion. As a result, several generations of sandy channel belts are preserved, showing an anastomosed network (Berendsen and Stouthamer 2000, 2001; Mol 2001; Törnqvist 1993; Van der Woude 1983). The channel belts are encased by freshwater floodbasin sequences, which show intercalations of fluvial clays and local peats. The clays were deposited as shallow lake fills, crevasse splays and levees. The peat varies in composition between
Alnus peat,
Phragmites peat and gyttjaic shallow lake fillings.
During the Holocene, continued fluvial sedimentation and peat growth occurred as a result of the gradual
rise of the ground water level, indirectly under influence of the rise of the sea level. Rates of groundwater rise decreased over time, reflecting global sea level rise and local land subsidence trends (Cohen 2005a; Jelgersma 1961; Louwe Kooijmans 1974; Van de Plassche 1982; see fig. 2.1). The first extensive peat growth in the central river area started at
c. 6400-6200 BC (Cohen 2005a; Van Dijk et al. 1991; Van der Woude 1983). From c.
4350 BC onwards the partial closure of the beach barrier system (see paragraph 3.1) and the position of the main deltaic rivers along the rims of the delta (Berendsen and Stouthamer 2000; Törnqvist 1993) allowed for relative increased peat growth in the central river area (Bosch and Kok 1994). The gradual rise of the ground water level resulted in many of the inland dunes to submerge and become covered by peat during prehistory. The particular submergence and burial history of the inland dunes resulted in stratigraphical separation of the various occupation periods at single sites. Figure 2.2 shows the palaeogeographical development of the delta of the Rhine and Meuse from
c. 5500 to 3800 BC and the location of the sites presented in this chapter.
Appendices I, II and III provide detailed, local information on the geology and palaeogeography of the main sites Hardinxveld, Brandwijk-Kerkhof and the Hazendonk.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
28
Figure 2.1 The Holocene sea level rise of the North Sea (Jelgersma 1979).
2.1.2 A nastomosing river system
During c. 7000-2500 BC, the central Rhine-Meuse delta hosted an anastomosing river system in which multiple
channels functioned coevally (Bosch and Kok 1994; Makaske 1998; Törnqvist 1993). In the setting of the Rhine-
Meuse delta, this type of river system is associated with a high rate of the groundwater-level rise, submerging
of the landscape, and creation of sediment accommodation space in such amounts that river sedimentation
alone could not fill the entire delta area (Cohen 2005a; Gouw 2008; Törnqvist 1993). As a result, a divergent
channel network developed. The channel network enclosed floodbasin marshes and lakes that allowed for steady
sedimentation along the levees of the channels, and peat formation at distance from the rivers (
e.g. Berendsen
and Stouthamer 2000, 2001; Makaske 1998). In the floodbasins, the water table was at the surface for most
of the year (soil levels in peats are rare). The levees were above that water table for most of the year and were
relative narrow. Consequently, breaching of levees occurred frequently (Makaske 1998; Stouthamer 2001).
The anastomosing river system was characterised by a combination of many relative narrow, non-meandering
(‘straight’) small channels and few larger meandering main channels positioned exclusively along the edges of
the delta (Berendens and Stouthamer 2001).
northern Netherlands
Zeeland
inland dunes
North and South Holland
beach plain (Rhine Meuse area)
mean sea level
depth in m -NAP
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
29
Figure 2.2 part 1.
Weichselian coversands
Late Pleniglacial Rhine/Meuse terrace
Younger Dryas Rhine/Meuse terrace
Weichselian coversands
Older Rhine/Meuse terrace with overlying coversands
Younger Dryas eolian dunes
Holocene foodplain of Rhine and Meuse
Inactive channel belts, preserved
Inactive channel belts, later eroded Active channel belts, preserved Active channel belts, later eroded Inactive crevasse splays, preserved tidal deposits
present rivers
1
2
3
4
5
6
78
0 10 km
a
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
30
Figure 2.2 part 2.
b
Weichselian coversands
Late Pleniglacial Rhine/Meuse terrace
Younger Dryas Rhine/Meuse terrace
Weichselian coversands
Older Rhine/Meuse terrace with overlying coversands
Younger Dryas eolian dunes
Holocene foodplain of Rhine and Meuse
Inactive channel belts, preserved
Inactive channel belts, later eroded Active channel belts, preserved Active channel belts, later eroded Inactive crevasse splays, preserved tidal deposits
present rivers
1
2
3
4
5
6
78
0 10 km
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
31
Figure 2.2 The Rhine/Meuse delta, palaeogeographical reconstruction for a) 5500 BC, b) 4300 BC and c) 3800 BC
(after Berendsen and Stouthamer 2001). 1 = Bergambacht, 2 = Zijdeweg, 3 = Meerdonk, 4 = Brandwijk-Kerkhof,
5= Goudriaan, 6 = Rechthoeksdonk, 7 = Hardinxveld-Giessendam Polderweg and Hardinxveld-Giessendam De
Bruin and 8= the Hazendonk, part 3.
Weichselian coversands
Late Pleniglacial Rhine/Meuse terrace
Younger Dryas Rhine/Meuse terrace
Weichselian coversands
Older Rhine/Meuse terrace with overlying coversands
Younger Dryas eolian dunes
Holocene foodplain of Rhine and Meuse
Inactive channel belts, preserved
Inactive channel belts, later eroded Active channel belts, preserved Active channel belts, later eroded Inactive crevasse splays, preserved tidal deposits
present rivers
1
2
3
4
5
6
78
0 10 km
c
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
32
In the central river area, narrow channel belts dissected large floodbasins, lakes and backswamps
(Berendsen and Stouthamer, 2000, 2001; Makaske 1998; Mol 2001, 2003; Törnqvist 1993). A number of river
systems was active during the studied period
1
(Berendsen and Stouthamer 2001), mainly of a straight type and
all part of the anastomosing networks. These river systems were associated with numerous crevasse channels
that were present within a 5 km distance during the occupation of the sites studied. The presence of fluvial
channels near sites must have been relevant for accessibility of the sites, since they probably functioned as main
transport routes.
The repeated shifting of river courses in the area (avulsion; Berendsen and Stouthamer 2000, 2001;
Törnqvist 1993) led to the preservation of abandoned channel belts.
2
In the central river area, avulsions occurred
between 6000-4300 BC (Stouthamer 2001), thereafter new channels originated from (far) upstream avulsion events.
In the central river area, floodbasin sequences of the time frame of interest contain significant amounts
of crevasse-splay deposits (e.g. Gouw and Erkens 2007; Törnqvist 1993), but it is unclear whether these are to
be regarded as fills of floodbasin lakes or as splay-fans like upstream counterparts, that briefly were dry terrains (pers. comm. Cohen and Bos, Utrecht University, 2008). Typical individual crevasse-splays have a sand-filled channel of 10-20 metres wide, encased by a splay of clay (50-100 metres). The time contained within a splay is at best some hundred years, including a few years with large discharge peaks (incidental deposition) during which the crevasse occurred and healed.
2.1.3 T ypes of dry terrain in the anastomosing river system
In the central river area, several types of dry terrain were present that stood out from the marshes during the
Middle Holocene and that may have been used for occupation and agricultural practices (see also the paragraphs above). The first category of dry terrain comprises the inland dunes, for which there is plenty of evidence of occupation. A second type of dry terrain consists of the levees along the river channels. Their location and relative elevation is related to active river channels. A third category comprises alluvial ridges marking recently abandoned channel belts. Occupation of channel belts upstream of the central river area is demonstrated for the Middle Neolithic and Bronze Age (
e.g. Bulten 1998; Meijlink and Kranendonk 2002, 604-612), but not for
the Early Neolithic. This difference may be related to decreasing rates of groundwater rise over time, which made that younger channel belts remained superelevated for much longer time periods (millennia in the Late Holocene) than older channel belts (centuries in the Middle Holocene). A fourth possible category comprises crevasse splays that developed due to the breaching of a channel, although these probably only stood out for very short periods (discussed above).
2.1.4 G round water level and marine influence
The ground water level in central river area was controlled by (1) the mean sea water level downstream,
(2) the tidal range and (3) the river discharge from upstream (Cohen 2005a). In the central delta, the rate at which groundwater level rose echoed primarily the downstream eustatic sea level rise and local land subsidence (Cohen 2005a; Jelgersma 1961). Superimposed minor acceleration and deceleration in the trends were due to changes in tides (due to changes in position and configuration of tidal inlets; the ‘floodbasin effect’; Van de Plassche 1995) and changes in received river discharge (due to shifting of channels away and towards the area of interest; Berendsen
et al. 2007). In the west of the central river area
1 The Benschop and the Graaf river system were active during c. 6220-4070 BC (7300-5350 BP) and c. 3800-2000 BC (5000-
3700 BP) respectively.
2 A channel belt is the sedimentary product of a river course. Abandoned channel belts in the Rhine-Meuse delta are ribbons
of sand. The bases of larger channel belts are incised into the Pleistocene subsurface. The channel belts are insensitive to
compaction, in contrast to the floodbasin sequences that encase them. Consequently, the levees of abandoned channels
stand out above the surrounding floodbasin as alluvial ridges for considerable time.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
33
(x coordinate = 100), groundwater level rise registered more or less the rate of sea level rise from c. 5650 BC onwards
(Berendsen et al. 2007; Cohen 2005a). In the very east of the central river area (x coordinate = 115), regional
groundwater stood up to one metre higher (Cohen 2005a; Van Dijk et al. 1991).
During 5500-3400 BC, the water level in the central river area was not strongly influenced by tidal
activity, which was due to the relative distance of the area to the coast, a buffering effect of tidal amplitude by
tidal lagoon systems immediately downstream of the area, and the groundwater retaining effect of fresh peats
(Van de Plassche 1995). This is confirmed by palaeoecological studies (Van der Woude 1983), sedimentary
studies (Bosch and Kok 1994; Törnqvist 1993) and spatio-temporal trend analysis of groundwater levels across
the delta (Cohen 2005a). Comparative diatom analysis downstream in the central river area indicate considerable
differences in marine influence over a distance of 6 km west of the river area (Peeters 1986), which implies
that the sites in the central river area were just out of the zone where marine influence resulted in occurrence of
brackish conditions. The vicinity to marine areas is further investigated through analysis of archaeobotanical
remains (see paragraph 2.8.2 below).
2.2 Bergambacht
2.2.1 I ntroduction
Bergambacht is located in the southern part of the Krimpenerwaard, c. 5 km north of Brandwijk-Kerkhof. In
the subsurface of Bergambacht, an inland dune complex is present, consisting of at least three dunes with a maximal height of
c. 2.5 m +NAP. A prospection demonstrated prehistoric occupation at the location ’t Slot
(coordinates 113.425/438.125). The occupied dune has a height of c. 0.5 m -NAP and was separated from near
inland dunes by a channel.
3
Indications of occupation comprising charcoal, bone remains, pottery remains and
flint were concentrated in an area measuring 25 x 50 metres at the northern side of the dune. Charcoal remains were spread over a larger area. Pottery remains have been dated to the Neolithic in general (5300 to 2000 BC). Charcoal found together with the pottery was dated to the Late Neolithic (3100 to 2750 BC
4
; Dasselaar and
De Koning 2005). Later small-scale research activities did not result in more specific information (Tuinstra and Van den Borre 2004). The archaeobotanical data of Bergambacht consist of a pollen diagram and a set of macroremains. The two data sets were sampled at different locations and with different goals.
2.2.2 M aterials and methods of the pollen analysis
The data of the pollen analysis of Bergambacht were kindly made available by Alterra, the organisation that
was responsible for the archive of K. Koelbloed, former employee of the Stichting voor Bodemkartering. The goal of the pollen analysis in 1974 was to produce a geological map rather than producing a detailed vegetation reconstruction. The pollen core was sampled at the location 114.230/438.455. Outcrops of an inland dune complex are present at 1 km distance both in western and southern directions from the sampling location. In the scope of this research, recalculation of the original diagram
5
took place, based on an upland pollen sum (dryland
trees, shrubs, herbs and spore plants) of at least 200 pollen grains for each spectrum. The depth of the sediment is given in cm below surface. The level of the surface is estimated at 1.2 m -NAP (based on information of the geological map). The spectrum interval of the pollen core varies between 30 and 60 cm. The diagram is not dated.
3 This channel was probably part of the Schoonhoven channel, active between 3700-2500 BC (Berendsen and Stouthamer
2001).
4 AA-46476 (GU9636), 4315 ± 55 BP (Dasselaar and De Koning 2005).
5 It is unknown to the author whether the diagram has been published before.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
34
Figure 2.3 part 1.
70
120
170
220
270
320
370
420
470
520
570
620
D e p t h (c m b e l o w s u r f a c e)
20 40 60 8 100
U p l a n d t r e e s U p l a n d s h r u b s U p l a n d h e r b s a n d s p o r e p l a n t s P i c e a
20 40
P i n u s A b i e s
20 40 60
Q u e r c u s T i l i a Fr a x i n u s
20
U l m u s
20
B e t u l a Fa g u s A c e r P o p u l u s I l ex H e d e r a
20 40
C o r y l u s R h a m n u s c a t h a r t i c a H i p p o p h a e C h e n o p o d i a c e a e A r t e m i s i a P o l y g o n u m l a p a t h i f o l i a - t y p e P l a n t a g o m a j o r P l a n t a g o l a n c e o l a t a C e r e a l i a P t e r i d i u m P o l y p o d i u m
Upland trees, shrubs, herbs and spore plants
200 400 600 800
A l n u s
20
S a l i x R h a m n u s f r a n g u l a
20
S p a r g a n i u m F i l i p e n d u l a Ty p h a a n g u s t i f o l i a Ly t h r u m A l i s m a I r i s T h a l i c t r u m Va l e r i a n a
20 40 60 80 100
T h e l y p t e r i s p a l u s t r i s - t y p e
20
S p h a g n u m S a l v i n i a N y m p h a e a N u p h a r P o t a m o g e t o n
20 40 60
P o a c e a e
100 200 300 400
C y p e r a c e a e
20 40
A p i a c e a e R u b i a c e a e
Ecologically indeterminate
Open
waterWetland herbs and spore plantsWetland trees
and shrubs
Clay Clayey sediment
Peaty sedimentPeat Wood remains
0
L i t h o l o g y
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
35
2.2.3 R esults of the pollen analysis
Figure 2.3 shows the pollen diagram from Bergambacht. The diagram is divided into four zones. In zone I (6.20
to 5.10 m below surface), Quercus sp., Corylus sp. and Ulmus sp. dominate in the extra-local dryland vegetation,
and Chenopodiaceae are present. The wetland taxa indicate the presence of eutrophic carr and marsh vegetation.
The values of Poaceae, Cyperaceae and fern spores are high, indicating an open landscape. At 5.60 m below
surface, Alnus sp., Urtica
sp. and Salix sp. show a peak. In zone II (5.10 to 3.40 m below surface), the changes in the vegetation indicate increased water activity
and/or an increase in the ground water level. Quercus sp. and Ulmus sp. become less dominant in the vegetation
and are apparently replaced by Fraxinus sp. and shrubs (Corylus sp. and Rhamnus cathartica). The presence of
Fagus sp. may reflect long-distance transport. The wetland vegetation changes strongly: Poaceae, Cyperaceae
and fern spores (Thelypteris palustris-type) decrease, while Alnus sp. gradually rises and reaches a value of
740%, indicating local presence of alder carr.
In zone III (3.40 to 1.50 m below surface), the influence of running water and/or the ground water level
decreases again. Quercus sp. increases, Corylus sp. and Betula sp. decrease, and Fraxinus sp. is replaced by
Ulmus sp. Alnus sp. decreases while in contrast the Thelypteris palustris-type fern spores increase together with
Sphagnum spores, indicating more mesotrophic conditions. The correspondence of the maximum of fern spores
with a peak of Pinus pollen grains suggest that the local vegetation was relatively open at the end of this zone.
In the dryland vegetation of zone IV (1.50 to 0.70 m below surface), Quercus sp. and Betula sp. rise, Fagus
sp. probably appears in the extra-local vegetation, Corylus sp. decreases, and the diversity and importance of
dryland herbs rises. In the wetland vegetation, Salix sp., Poaceae, Cyperaceae and Apiaceae rise while the fern
spores decrease, and a variety of taxa appear, indicating that more eutrophic open marsh vegetation develops. The relative high values of
Salix sp. indicate some water activity in the local or extra-local surroundings.
Figure 2.3 Bergambacht, pollen diagram based on an upland pollen sum, exaggeration 5 x (Stichting voor
Bodemkartering), part 2.
20 40 60
U r t i c a
20
A s t e r a c e a e t u b u l i f l o r a e A s t e r a c e a e l i g u l i f l o r a e E r i c a c e a e R u m ex E q u i s e t u m B r a s s i c a c e a e B o r a g i n a c e a e R a n u n c u l a c e a e C a r y o p hy l l a c e a e G a l e o p s i s - t y p e M e n t h a - t y p e S c r o p h u l a r i a c e a e P o t e n t i l l a - t y p e Fa b a c e a e E p h e d r a d i s t a c hy a H y p n a c e a e I n d e t .
282
188
227
272
266
351
375
295
467
219
228
223
225
P o l l e n s u m Z o n e
IV
III
II
I
Ecologically indeterminate
Analyst: K. Koelbloed, 1974
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
36
2.2.4 D iscussion of the pollen analysis
The age of the deposits is estimated to be Late Atlantic and Sub-Boreal. This estimation is based on comparison
with a pollen diagram of Gouderak (unpublished data Stichting voor Bodemkartering), the presence of Salvinia
natans that is usually found in Atlantic Rhine deposits (Zandstra 1966), the high values of Fagus sp. (in the
upper part of the diagram) that was presumably absent in the region in the Atlantic, and the (apparent) absence
of Carpinus sp. that was presumably present in the region from the later part of the Sub-Boreal onwards.
This estimation is supported by a rough estimation of the age calculated by an interpolation model of the
ground water levels based on depth, pointing to an age of
c. 6100-2500 BC (Cohen 2005b). The pollen diagram
demonstrates the presence of vegetation that is highly comparable with other sites in the central river area
(deciduous woodland, alder carr and open wetland vegetation). The presence of clay in zone II suggests that the presence of pollen grains of Abies sp. and Fagus sp. in
the middle of the diagram reflects long distance transport by river water instead of (extra-) local presence. The peaks of
Picea sp. and Pinus sp. closely correspond with each other, indicating that these taxa were not part of
the (extra-) local vegetation either but were transported from other regions.
Potential evidence of human impact on the vegetation can be recognised in zone I and IV of the pollen
diagram. The indications in zone I are the high values of Poaceae, Cyperaceae and Thelypteris palustris-type
spores, the presence of Persicaria lapathifolia-type, Rumex sp., Galeopsis-type and Mentha-type at 5.90 m
below surface. These indications are weak and could also reflect the natural vegetation along channels (Wolf et al. 2001). Therefore, anthropogenic influence is possibly present but not proved. Nevertheless, the pattern in the pollen diagram corresponds with signals of Mesolithic/Neolithic anthropogenic influence in other pollen diagrams sampled in the river area. In zone IV, the indications of human impact include the presence of
Plantago
major, Plantago lanceolata, Cerealia-type, Rumex sp., and high values of Poaceae and Cyperaceae. Although
various taxa may have been part of the natural vegetation, the open vegetation and the presence of Cerealia-type pollen grains support the possibility of extra-local anthropogenic influence. Since the upper part of the diagram is estimated to be of Sub-Boreal age, the anthropogenic influence in zone IV does probably not reflect Early Neolithic occupation but instead Middle or Late Neolithic occupation.
2.2.5 M aterials and methods of the macroremains analysis
The analysis of macroremains formed part of the archaeological prospection and was carried out in order to
assess the preservation of botanical remains. The botanical macroremains were sampled with a core at a depth where the prehistoric surface of the inland dune was assumed to be present and where archaeological indicators were present in the sediment. The analysis consisted of 13 samples of 1 litre, sieved on a 0.25 mm sieve. The precise sample locations are unknown to the author. Reports containing the results of the research were kindly made available by BIAX
Consult and ArcheoMedia (Van Beurden 2001; Dasselaar and De Koning 2005).
2.2.6 R esults and discussion of the macroremains analysis
Table 2.1 shows the macroremains identifications from Bergambacht, which were all preserved in a waterlogged
state. The results clearly demonstrate the nearby presence of typical eutrophic inland dune vegetation, consisting of a combination of dryland taxa and wetland taxa. On the one hand,
Tilia platyphyllos, Quercus sp., Corylus
avellana, Cornus sanguinea, Prunus padus, Fraxinus excelsior, Rubus fruticosus, Rubus caesius and Rosaceae
indicate woodland and woodland edge vegetation of dry terrain, with open patches as suggested by several dryland herbs. On the other hand, alder carr, eutrophic water edges,
Carex peat, and open water were probably
nearby as well, as indicated by the presence of Alnus sp., Berula erecta, Lythrum salicaria, Urtica dioica,
Alisma sp., Persicaria hydropiper, several Carex species, Nuphar lutea and Nymphaea alba. The diversity of
taxa in samples can be explained by the potentially varied origin of the samples (different locations of the inland dune), possible variation in age, and the influence of several deposition processes.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
37
The macroremains revealed a new species, Barbarea stricta/vulgaris, which has not been found at the other
investigated sites in the river area dating to the Mesolithic and Neolithic. Barbarea stricta is characteristic of
higher parts of Salix vegetation influenced by the tide and of marsh vegetation. In historical times, the leaves
were eaten in times of scarcity for their vitamin C content (Weeda et al. 1987).
The macroremains do not give strong indications of anthropogenic influence on the vegetation. The
macroremains assemblage does not contain carbonised seeds or fruits, cultivated plants are absent despite the
age of the site, and the presence of herbs that indicate disturbance is restricted to some wetland taxa that can be
part of the natural vegetation as well (
Persicaria hydropiper and Ranunculus repens-type).
Woodland vegetation of dry terrainCarr and marsh vegetation Open water vegetation
Cornus sanguinea Alnus sp. Nuphar lutea
Corylus avellana Humulus lupulus Nymphaea alba
Fraxinus excelsior Alisma sp.
Prunus padus Barbarea stricta/vulgaris Ecologically indeterminate
Quercus sp. Berula erecta Apiaceae
Rosaceae Caltha palustris Brassicaceae
Rubus caesius Carex elata Cyperaceae
Rubus fruticosus Carex elongata Poaceae, epidermis
Tilia platyphyllos Carex paniculata Rumex sp.
Moehringia trinervia Carex pseudocyperus
Urtica dioica Carex sp.
Filipendula ulmaria
Iris pseudacorus
Lycopus europaeus
Lythrum salicaria
Mentha sp.
Oenanthe aquatica
Persicaria hydropiper
Ranunculus acris
Ranunculus repens-type
Solanum dulcamara
Sparganium erectum
Valeriana officinalis
Table 2.1 Bergambacht, macroremains, all waterlogged.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
38
2.2.7 D iscussion and conclusions
The results of Bergambacht are based on two sources of material, which were sampled independent from each
other in the surroundings of Bergambacht. Detailed interpretation is not possible for a number of reasons; firstly,
the pollen diagram is not dated, secondly, the distance between both sample locations is too large for direct
correspondence, and thirdly, detailed information on the occupation of the several inland dunes at Bergambacht
is not available at present.
In this study the pollen diagram of Bergambacht is a useful aid in the reconstruction of the natural
vegetation in an area on the border of the central river area. The pollen diagram, dating to the Late Atlantic and Sub-Boreal period, shows that the vegetation at Bergambacht was similar to other sites in the river area dating to the same period. In the part of the pollen diagram that certainly corresponds with the period investigated in this study (5500-3400 BC), indications of anthropogenic influence are scarce. This scarcity can be related to the distance between the sample point and the nearest inland dune (1 km). In the upper part of the diagram, a clear anthropogenic signal is present but the age of the sediment or corresponding occupation is not precisely known.
The macroremains give information on the natural vegetation during an occupation period in the (Late)
Neolithic. There are no strong indications of anthropogenic influence on the vegetation in the macroremains assemblage. A more detailed analysis of archaeobotanical material of the inland dune would probably lead to stronger signals of anthropogenic influence on the vegetation (Van Beurden 2001).
2.3 P ollen diagram of Goudriaan
2.3.1 I ntroduction
Goudriaan is located in the central river area (coordinates 120.900/ 433.250), 5 km northeast of Brandwijk-
Kerkhof. A pollen core, published in Verbraeck (1970), was sampled in 1958 by the National Geological Survey in cooperation with the Stichting voor Bodemkartering at a location
c. 2 km distance from several inland dunes.
The sediment of the core consists of Holocene peat and clay deposits, while the sediment below the analysed spectra formed the transition to the Pleistocene subsurface. The main function of the pollen diagram in this study is to reconstruct the natural vegetation during the Middle and Late Neolithic. The diagram is not expected to be useful for the reconstruction of anthropogenic influence because of the distance between the sample point and the locations suitable for occupation. There is no detailed information available on occupation at the nearest inland dunes.
2.3.2 M aterial and methods
The pollen diagram of Goudriaan (Goudriaan I) is based on a report of the National Geological Survey (De Jong
1985), kindly made available by P. Cleveringa. The resulting reduced pollen diagram of the location Goudriaan was included in the information that is added to the geological map (Verbraeck 1970, 79). For the purpose of this study, the pollen diagram has been recalculated, based on an upland pollen sum that includes dryland trees, shrubs, herbs and spore plants. This pollen sum however results in a very low number of pollen grains included in the pollen sum, restricting the validity of the diagram. The presence of clay in the sediment indicates the possibility of secondary deposition of pollen grains.
The core was dated (see table 2.2). The diagram dates at least from c. 4350 to 2500 BC, corresponding
with the Atlantic and the Sub-Boreal. The undated upper part may correspond with the Sub-Atlantic. Furthermore, the upper clay layer of the core was deposited after 1800 BC (Verbraeck 1970). The samples used for the dating were not sampled in the pollen core but instead in a second core that was collected at 1 metre distance from the pollen core. The depth of these samples is corrected for differences between the two cores.

Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
39
In the diagram as originally published by Verbraeck (1970), the ransition between the Atlantic and Sub-Boreal
was drawn at 5.30 m -NAP, probably based on the fall of Ulmus sp., and the transition between the Sub-Boreal
and Sub-Atlantic at 2.60 m -NAP. These zones were not applied after recalculation of the diagram.
2.3.3 R esults
Figure 2.4 shows the pollen diagram from Goudriaan. The diagram can be divided into four biostratigraphical
zones. Zone I (5.70 to 5.45 m -NAP) shows low values of Quercus sp. and high values of Ulmus sp. and Corylus
sp. The presence of clay, low values of Quercus sp. and high values of Ulmus sp. indicate that the environment
was relatively wet. The pollen of Pinus sp. probably does not reflect (extra-) local vegetation but instead regional
pollen transported by river water.
Zone II (5.45 to 4.65 m -NAP) corresponds with the first date (4340-3980 BC) and is based on high
values of Quercus sp. and low values of Pinus sp. and Corylus sp. The curves of Quercus sp., Betula sp. and
Rhamnus cathartica increase, indicating the development of dryland vegetation in the extra-local area. In the
wetland vegetation, Alnus sp., Salix sp., Typhaceae and Poaceae are important elements in the lower part of the
zone, corresponding with the peaty sediment. The peak of Salix sp. indicates dynamic water activity.
Zone III (4.65 to 3.55 m -NAP) corresponds with the second date (3650-3100 BC) and is based on high
values of Pinus sp. and Corylus sp. and a strong decrease in Quercus sp. The high Pinus values are probably
a result of the low pollen sum; it is considered as unlikely that they indicate the local presence of Pinus sp.
The apparent absence of Ulmus sp. and Betula sp. is probably related to the high values of Pinus sp. and the
low pollen sum. In the wetland vegetation, alder carr was present. In the upper part of the zone, a clay layer is present, correlating with strong changes in the pollen diagram. Firstly, the variety of dryland herbs increases and Cerealia-type is present, indicating human activity. Secondly,
Salix sp. develops in the wetland vegetation,
combined with peaks of Poaceae, Apiaceae and Brassicaceae. These changes may indicate anthropogenic influence in the extra-local area. Alternatively, it may also concern secondary deposition of pollen grains and disturbance of the wetland vegetation due to water activity, as the sediment consists of clay.
Zone IV (3.55 to 2.40 m -NAP) corresponds with the third date (2900-2460 BC) and is based on low
values of Pinus sp., decreased values of Ulmus sp. and increased values of Betula sp. Quercus sp. rises, again
combined with Rhamnus cathartica, while Corylus sp. decreases. The changes indicate a relative decrease in
the ground water level or the flooding frequency. The dryland herb taxa contain two anthropogenic indicators: Fallopia convolvulus
and Plantago lanceolata. From this zone onwards, Fagus sp. appears regularly, which
suggests its arrival in the region, although its presence in the diagram is related to the presence of clay. The indicators of open water indicate a water depth of maximal 2 metres depth, and the presence of this open water apparently resulted in a major reduction of the
Alnus sp. and Salix sp. vegetation.
depth (m -NAP)lab codeage (yrs BP)age (yrs cal BC, 2σ)dated material
3.00-2.90 GrN-784 4095 ± 90 2900 (95.4%) 2460wood
3.96-3.91GrN-785 4650 ± 95 3650 (95.4%) 3100wood peat
5.16-5.11GrN-786 5340 ± 90 4340 (95.4%) 3980wood and Phragmites peat
Table 2.2 Goudriaan,
14
C dates of the pollen core.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
40
P e r s i c a r i a m a c u l o s a C e r e a l i a R u m ex Fa l l o p i a c o nv o l v u l u s P l a n t a g o l a n c e o l a t a P t e r i d i u m P o l y p o d i u m
100 300 500
A l n u s
20 40
S a l i x
20
M y r i c a
20 40
Ty p h a c e a e Ly t h r a c e a e Ly s i m a c h i a O p h i o g l o s s u m
20 40
T h e l y p t e r i s p a l u s t r i s - t y p e
20
S p h a g n u m N u p h a r N y m p h a e a M y r i o p hy l l u m P o t a m o g e t o n S a l v i n i a
20 40 60 80
P o a c e a e
50 100 150
C y p e r a c e a e
Wetland vegetation
Ecologically
indeterminate
Open
water
Upland herbs
and spore plants
C h e n o p o d i a c e a e
Clay
Humic sediment Gyttja
Clayey sediment Sandy sediment
Peat
Wood remains
170
220
270
320
370
420
470
520
570
D e p t h (c m - N A P)
4095 ± 90
4650 ± 95
5340 ± 90
C14 d a t e s ( y r s B P)
20 40 60 80 100
U p l a n d t r e e s U p l a n d s h r u b s U p l a n d h e r b s a n d s p o r e p l a n t s A b i e s P i c e a
20 40 60
P i n u s
20 40 60
Q u e r c u s
20
T i l i a Fr a x i n u s
20
U l m u s
20
B e t u l a A c e r Fa g u s C a r p i n u s H e d e r a
20 40 60
C o r y l u s
20
R h a m n u s c a t h a r t i c a c f. S a m b u c u s H i p p o p h a e
Upland trees and shrubs
200
L i t h o l o g y
Figure 2.4 part 1.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
41
Zone V (2.40 to 1.70 m -NAP) shows changes that are strongly related to the presence of clay, similar
to the changes in the end of the previous zone. The taxa Pinus sp. and Tilia sp. increase that can probably be
attributed to inter-regional pollen transport by river water, while Quercus sp. and Corylus sp. decrease. Poaceae
are constantly present with moderately high values while the curve of Thelypteris palustris-type increases
strongly, similar to the curve of Pinus sp. The high values of Poaceae and Cyperaceae in the upper part of
the diagram in combination with the presence of Cerealia-type pollen may indicate Bronze Age or Iron Age
farming activities.
2.3.4 C onclusions
The changes in the pollen diagram of Goudriaan are closely related to changes of the sediment, indicating
influence of water activity and possible secondary deposition. Zones I, II and III correspond with the Early and Middle Neolithic (the period of the Swifterbant culture and Hazendonk group). In general, the diagram demonstrates that the natural vegetation at Goudriaan, located in the eastern part of the central river area, is highly comparable with the vegetation of the central part of the central river area during the Middle Neolithic, also after the Atlantic. The diagram contains some indications of anthropogenic influence on the vegetation, but the distance to the inland dunes, the possibility of secondary deposition and the low pollen sum hamper further interpretation of the data.
20
A p i a c e a e T h a l i c t r u m E r i c a l e s C a r y o p hy l l a c e a e
20
B r a s s i c a c e a e R a n u n c u l a c e a e A s t e r a c e a e t u b u l i f l o r a e R u b i a c e a e A s t e r a c e a e l i g u l i f l o r a e L a m i a c e a e E q u i s e t u m
20
I n d e t .
80
43
38
69
228
39
41
74
53
44
79
91
46
45
61
22
21
48
57
36
70
69
82
60
49
49
57
75
68
77
28
P o l l e n s u m Z o n e
V
IV
III
II
I
Ecologically indeterminate
National Geological Survey, 1985
Figure 2.4. Goudriaan, pollen diagram based on an upland pollen sum, exaggeration 5 x (National Geological
Survey), part 2.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
42
2.4 Zijdeweg, Rechthoeksdonk and Meerdonk
The inland dunes Zijdeweg, Rechtshoekdonk and Meerdonk were investigated by M. Verbruggen in 1990, 1989
and 1993 respectively as part of a research project based on prospection of Late Glacial inland dunes for Neolithic
occupation (Verbruggen in prep.). Information on their occupation is based on analysis of archaeological refuse
obtained by coring. The discussion below is based on data that were kindly made available by M. Verbruggen.
The dune Zijdeweg is located in the northwestern part of the central river area, near the Schoonenburgsche
heuvel (coordinates 109.850/433.750). Two occupation periods are dated to c. 5220-5100 and 3890-3730 BC
(Verbruggen in prep.), based on
14
C dates and the ground water level curve (see Verbruggen 1992). Their age
and location suggest that occupation corresponds with an initial and late phase of the Swifterbant culture.
An archaeobotanical sample of Zijdeweg obtained by coring was investigated for the presence of
botanical macroremains by W.J. Kuijper. The sample was collected at 7.36 to 6.86 m -NAP and corresponds with the occupation period at 5220-5100 BC. The extent of the refuse layer (fossil anthropogenic horizon) representing this occupation period is relatively restricted compared with the refuse layers of other dunes. Nevertheless, the refuse layer was relatively rich in charcoal and bone remains. The sample consisted of peat; the reported volume is
c. 1 litre.
Table 2.3 shows the results of the macroremains analysis of Zijdeweg. This result is highly similar to the
results of archaeobotanical investigations on occupation from the same period at other inland dunes. The results indicate the presence of woodland of dry terrain (including
Tilia sp.), alder carr, eutrophic marsh vegetation and
open water, although accurate representativity is not assured since it only concerns a single sample. The sample probably represents a broad time range, and therefore, contemporaneous presence of all these vegetation types
N N
taxon taxon
Woodland vegetation of dry terrain Open water vegetation
Corylus avellana + Nuphar lutea 2
Tilia sp. 2 Nymphaea alba 2
Galeopsis-type 1 Potamogeton sp. 2
Trapa natans, fragments of spines26
Carr and marsh vegetation Trapa natans, fruits 2 c
Alnus sp. 1
Alnus sp., cones 3 Ecologically indeterminate
Carex sp. + Ranunculus repens-type 2
Schoenoplectus lacustris/tabernaemontani++ Silene sp. 2
Solanum dulcamara 2
Sparganium erectum 1 Varia
Persicaria minor + Fish remains + c
c = carbonised + = few (1-9)
++ = several tens (10-49)
Table 2.3 Zijdeweg (5220-5100 BC), macroremains, sample volume c. 1 litre.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
43
is not demonstrated. Interestingly, the sample contained considerable numbers of carbonised remains of fruits
of Trapa natans. This is the only species found in a carbonised state in the sample.
The carbonised fruits of Trapa natans are probably indicative of handling by people of this plant. The
sample suggests that the site was very rich in waterlogged and carbonised fruits of Trapa natans, and the sample
can be considered as being indicative of the presence of concentrations of carbonised remains of T. natans.
There are several arguments that support this hypothesis. The location of collection was very rich in charcoal and probably represents an archaeological site. During investigation of the site by coring, fruits of
T. natans
were repeatedly recognised in the field, while such frequent presence of T. natans is not known from any of the
other sites that were investigated during the same research project (pers. comm. Verbruggen 2006). It is unlikely that the charcoal represented reworked charcoal since it is mainly embedded in peat that is poor in clay. As a result, intentional collection of
T. natans by people is likely. However, the absence of more detailed investigation
of the site restricts the possibilities for interpretation, and the precise evidence of collection remains to be confirmed by future research.
The inland dune Rechthoeksdonk (Over Slingeland II) is located in the eastern part of the central river
area (coordinates 123.000/432.800). Occupation is dated to c. 4240-3980 BC (Verbruggen in prep.). The age and
location suggest that occupation corresponds with the middle phase of the Swifterbant culture. The refuse layer contained large quantities of charcoal and fish remains, and also pottery. A sample collected with a core at 4.60 to 4.20 m -NAP (volume unknown) was investigated for the presence of macroremains, which were identified by W.J. Kuijper and C.C. Bakels in 2007. The sample contained a carbonised grain of
Triticum dicoccon, a
carbonised grain of Hordeum vulgare var. nudum and a carbonised fruit of Galium aparine.
The site Meerdonk is located on an inland dune in the central river area near the site Zijdeweg (coordinates
110/433). Occupation periods are dated to c. 4330-4210 and 4030-3910 BC (Verbruggen in prep.). Their age
and location suggests that occupation corresponds with the Swifterbant culture. The spatial distribution and thickness of the archaeological refuse layer suggest that this dune was intensively occupied during the second occupation period.
An archaeobotanical sample of Meerdonk obtained by coring was investigated for the presence of
botanical macroremains by W.J. Kuijper. The sample was collected at 5.60 to 5.25 m -NAP, probably at several metres distance from the edge of the dune, and corresponds with the occupation period at 4030-3910 BC. The sample consisted of peaty sediment; the volume is reported as
c. 0.5 litres. The presence of small seeds suggests
that the sample was sieved on a 0.25 mm sieve.
Table 2.4 shows the macroremains from Meerdonk. The sample shows a large variation of taxa
and indicates the presence of woodland of dry terrain with open patches, carr, marsh vegetation and open water. However, the sample probably represents a broad time range, and contemporaneous presence of all these vegetation types is not demonstrated. The botanical remains give several indications of human impact at the dune. Firstly, the ruderals may indicate human impact on the local vegetation. Secondly, the presence of carbonised macroremains of
Corylus avellana and Malus sylvestris indicate human presence (possibly
during autumn although storage cannot be excluded). Thirdly, carbonised remains of the crop plants Triticum
dicoccon (a grain) and Hordeum vulgare (an internodium) strongly support human presence. As it concerns an
internodium of barley only and no grains, it is not possible to distinguish between naked barley or hulled barley. Comparison with comparable sites of dating to the same period nevertheless suggests that it concerns naked barley (
Hordeum vulgare var. nudum). The presence of charcoal, bone and fish remains and quarts support
the anthropogenic context of the sample. The identifications of the crop plants after analysis of only a single sample from both Rechthoeksdonk and Meerdonk support the importance of these taxa in the subsistence of the Swifterbant culture. A remarkable find in the assemblage is the fruit of
Nepeta cataria, a species indicative
of forb vegetation on a soil rich in lime (calcium). The oldest finds of the Netherlands date to the Roman period (RADAR 2005). Other indicators of lime are usually scarce at the inland dunes in the Late Mesolithic and later.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
44
N N
taxon taxon
Woodland vegetation of dry terrain Carr and marsh vegetation (cont.)
Corylus avellana + Lythrum salicaria ++++
Corylus avellana + c Phragmites australis +
Crataegus monogyna 1 Phragmites australis, stem
Malus sylvestris 1 fragments 1
Malus sylvestris 1 c Rumex hydrolapathum 1
Rhamnus cathartica 1 Schoenoplectus lacustris 2
Galeopsis bifida-type + Scrophularia sp. 1
Urtica dioica +++ Typha angustifolia/latifolia +
Ruderals and pioneers of dry terrain Wetland pioneer vegetation
Chenopodium album +++ Bidens cf. cernua 1
Nepeta cataria 1 Persicaria hydropiper 1
Persicaria lapathifolia ++
Persicaria maculosa + Open water vegetation
Solanum nigrum 1 Callitriche sp. ++
Stellaria media +++ Chara sp. +
Elatine hydropiper +++
Crop plants Elatine triandra +
Hordeum vulgare, internodia 1 c Nymphaea alba 1
Triticum dicoccon 1 c Salvinia sp. +
Carr and marsh vegetation Ecologically indeterminate
Alnus glutinosa ++ Poacea, small +
Alnus glutinosa, cones + Veronica beccabunga-type +
Alnus glutinosa, bud scales +
Salix sp., buds 1 Varia
Alisma plantago-aquatica + Charcoal remains +
Carex cf. acutiformis 1 Bone and fish remains +
Epilobium hirsutum-type 1 Quartz +
Eupatorium cannabinum 1 Mosses +
Juncus sp. +++
c = carbonised +++ = many tens (50-99)
+ = few (1-9) ++++ = several hundreds (100-499)
++ = several tens (10-49)
Table 2.4 Meerdonk (4030-3910 BC), macroremains, sample volume c. 0.5 litres.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
45
2.5 H ardinxveld-Giessendam Polderweg and Hardinxveld-Giessendam De Bruin
The discussion of Hardinxveld-Giessendam Polderweg and De Bruin is primarily based on Louwe Kooijmans
(2001a, b, 2003). The archaeobotany is discussed in appendix I. The appendices mentioned in this chapter
preferably should be read first for an optimal understanding of the results presented in this chapter. Occupation
at Polderweg took place during several phases between 5500-5000 BC, while De Bruin was occupied between
5500 and 4500 BC.
6
The distance between the sites Hardinxveld-Giessendam Polderweg and De Bruin
is 1 km. The sites reflect the early stages of the neolithisation process of the Dutch wetlands. The early stage is
purely Final Mesolithic. Pottery is present from
c. 5000 BC onwards at both sites. During the last occupation
phase at De Bruin, bones of domestic animals were present (cattle, pig, goat and sheep). Crop plants are fully
absent at both sites, as demonstrated by an extensive sampling program directed on the discovery of cereal
remains. Several finds indicate relatively strong contact with communities in the south (southern Netherlands
and Belgium) as well as some contact with the northern part of the Netherlands. The subsistence of both sites
can be characterised as a broad-spectrum economy based on hunting, gathering, fishing and fowling. The
site Polderweg is interpreted as a winter base camp during occupation phase 1, although continuous winter
occupation is not assured. For the other phases of Polderweg, there is not enough information to make strong
conclusions about seasonality. The site De Bruin is interpreted as a winter base camp with a shift in function
through time towards an extraction camp in various seasons.
At both sites, the dryland vegetation consisted of deciduous woodland comprising Tilia sp., Quercus sp.,
Ulmus sp., Fraxinus excelsior, Corylus avellana, Rhamnus cathartica, Viburnum opulus, Cornus sanguinea and
possibly Humulus lupulus (this last species might have grown in the alder vegetation as well). The characteristics
of the wood and charcoal remains, the fungi and the mosses indicate that the woodland was generally humid, dense and of considerable age. The wetland vegetation at both sites consisted of
Alnus carr vegetation, forb
vegetation, marsh vegetation and lake vegetation (including submerged and floating water plants). The wetland environment was very eutrophic with only minor mesotrophic patches. The dune gradually submerged due to the gradual rise of the water level, resulting in a decrease in the woodland vegetation of dry terrain and an increase in wetland vegetation.
Indications of anthropogenic influence on the vegetation consists of scarce signals of human impact in
the pollen diagrams, presence of ruderals, finds of carbonised macroremains, and presence of wooden artefacts, possibly worked wood remains and charcoal. The pollen diagrams hardly show indications of human impact. For some cores this could be related to the distance to the inland dune surface (Polderweg: 4 and 26 metres, De Bruin: up to 8 metres) and the distance to the refuse layer (Polderweg: 40 metres, De Bruin: 0 metres), but a series of pollen boxes sampled close to the dune De Bruin (within the excavation trench) indicates that human impact indeed was very limited. Only one clear signal can be distinguished, related to a specific type of human activity directly next to the sampling location (De Bruin phase 2). For the remaining fluctuations in the pollen diagrams, it is difficult to exclude that natural processes of disturbance, such as tree falls or activity of wild animals, caused the slight changes in the vegetation. It is possible to observe an increase in the secondary shrub vegetation (
Viburnum opulus, Rhamnus cathartica, Cornus sanguinea-type and Sambucus nigra-type), but
the increase is mostly gradual and/or not supported by other anthropogenic indicators. There are furthermore no indications of recovery of the vegetation after any of the occupation phases. It must therefore be concluded that the strength of human impact was restricted and relatively continuous. It is not possible to reconstruct a relationship between occupation intensity and the observed evidence of human impact.
Macroremains of several taxa were found in a carbonised state (see appendix I); the overall number
of taxa (N = 19) is however small in view of the long period of occupation and the scale of the excavations.
6 Recalculation of the
14
C dates of Polderweg and De Bruin resulted in the new conclusion that Polderweg was occupied
between 5430 ± 90 and 5069 ± 140 cal BC, and De Bruin between 5230 ± 150 and 4480 ± 160 cal BC (Mol and Van
Zijverden 2007). See the notes in appendix I for further details.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
46
The assemblage of carbonised macroremains contains potential food plants and marsh taxa but hardly any
ruderals. The scarcity of ruderals in a carbonised state corresponds with the absence of crop plants and crop
processing activities.
The assemblages of wood and charcoal indicate exploitation of both dryland and wetland vegetation
in the near surroundings of the inland dunes. Alnus sp., Quercus sp. and Fraxinus sp. are the dominant taxa
in the assemblages of unworked wood and charcoal remains. At both sites, the variety of taxa in the wood and charcoal assemblages is high. Most taxa could have been collected at the inland dunes themselves, but there are also some indications of import of wood.
7
Characteristics of the charcoal indicate use of both old wood and
humid, possibly fresh wood at both sites. The taxa used for artefacts indicate that people practised selective use of wood based on the quality of the wood and the function of artefacts.
2.6 Brandwijk-Kerkhof
The site Brandwijk-Kerkhof was occupied from c. 4600 to 3550 BC by people of the Swifterbant culture. The site
fills the later end of the chronological gap between the mainly non-agricultural sites of Hardinxveld-Giessendam and the semi-agricultural site of the Hazendonk. An excavation trench of 3 x 10 metres at the southern side of the dune was investigated, and several refuse layers were attested. The earliest layer of Brandwijk-Kerkhof (layer 30) contains a few pottery sherds and one bone of goat/sheep, while the later layers contain more bones of various domestic animals and additionally crop plants as well (layers 50 and 60; Raemaekers 1999). The excavation is not analysed and published completely yet. The site is interpreted as a special activity camp, occupied at least during summer and winter.
The archaeobotanical analysis consisted of the analysis of pollen and macroremains from four cores,
and the analysis of macroremains, wood and charcoal remains from the excavation pit (see Out 2008a and appendix II for more information). The four cores were sampled at the northern side of the dune at a distance of 1, 5, 10 and 20 metres distance from the foot of the dune. The analysis of the cores has demonstrated the presence of deciduous woodland of dry terrain, woodland edge vegetation, alder carr, eutrophic marsh vegetation and the presence of open water. The dryland vegetation on the slopes of the dune submerged due to the gradual rise of the ground water. It is difficult to distinguish human impact accurately from natural processes of disturbance that may have played a role as well. Human impact was maximal during layer 50 and/or 60 (
c. 4000-3800 BC).
Anthropogenic influence on the vegetation resulted in restricted clearance of Tilia sp., Quercus sp. and Alnus
glutinosa. The presence of shrubs and herbs furthermore increased, indicating disturbance of the vegetation and
development of open patches. After occupation, the vegetation recovered and woodland of dry terrain remained present on the top of the dune during occupation. The strength of the signal of anthropogenic influence on the dryland vegetation did not decrease over a distance of 20 metres from the dune (Out 2008a).
The analysis of macroremains, wood and charcoal included samples of four refuse layers that
correspond with different occupation periods. These results confirmed the results of the cores. Crop plants were present from 4220-3940 BC onwards (
Triticum dicoccon, Hordeum vulgare var. nudum and Papaver
somniferum ssp. setigerum). In the data set currently available for the central river area, the introduction of
crop plants at Brandwijk-Kerkhof represents the introduction of crop plants in the central river area. It is argued that crop plants were absent before 4370 BC. This statement is partly based on the evidence of De Bruin as the evidence of absence of crop plants before 4370 BC at Brandwijk-Kerkhof is restricted due to the restricted extent and sampling of relevant refuse layers. Large-scale crop cultivation at Brandwijk-Kerkhof is unlikely.
7 This imported wood may have been collected outside the exploitation area, while collection within the exploitation area
cannot be excluded. Import in this manuscript, implying collection outside the exploitation area of a site, refers to transport
over distances that are larger than 5 to 10 km, and does not necessarily refer to trade or transport over long distances of
hundreds of km.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
47
Instead small-scale crop cultivation may have occurred, or import of crop plants. Carbonised remains of several
taxa included potential food plants, use plants and arable weeds. The carbonised remains indicate occupation
between July and November while occupation during the winter is also possible. Wood remains additionally
indicate spring/summer and probably autumn occupation for layer 50. The wood assemblage was dominated by
Alnus sp.,
Quercus sp. and Corylus avellana. The charcoal assemblage indicates dominance of Alnus sp. and
Corylus avellana and indicates the use of brushwood (see appendix II).2.7 H azendonk
The archaeology and new archaeobotanical results of the Hazendonk are discussed in detail in appendix III
and compared with earlier publications in appendix IV (see also Out 2008d). The Hazendonk was occupied and visited between
c. 4000-2500 BC by people of the Swifterbant culture, Hazendonk group, Vlaardingen
group and Bell Beaker culture. Low percentages of domestic animals and crop plants were present in most investigated refuse layers. Various archaeological publications are available but the results of the excavation have not been published completely yet.
The reconstruction of the natural vegetation resulting from the new archaeobotanical data generally
corresponds with earlier publications, although there are subtle differences. The new data give a more precise reconstruction of the dryland vegetation since the sample locations were near the dune. The data demonstrate the presence of
Tilia/Quercus woodland of the inland dune, and alder carr, eutrophic marshes and open water
in the lower parts of the landscape. The Tilia/Quercus woodland gradually submerged due to the gradual rise of
the ground water level. After occupation phase Vlaardingen 1b, running water was present at the southeastern side of the dune.
The pollen diagrams as well as the macroremains diagrams reflect human impact during the occupation
phases. Subtle differences in human impact can be observed between the various occupation phases. People cleared dryland and carr vegetation, affecting
Tilia sp., Quercus sp. and Alnus glutinosa, and also other taxa, as
suggested by the wood assemblage. These clearance activities as well as grazing by domestic animals resulted in an increase in shrubs and herbs, pointing to more open vegetation. The strength of human impact remained however of a small-scale during all phases. Occupation phases that are characterized by a large amount of archaeological refuse result in a strong signal of human impact in the pollen diagrams.
The analysis of several cores allowed comparison of the strength of human impact at increasing distance
from the dune. The pollen diagrams from the slope of the dune show a decrease in the signal of human impact on the dryland vegetation over a distance of 4 metres (unlike the results of Brandwijk-Kerkhof). This result is obtained for an Early Neolithic and a Late Neolithic occupation phase and is confirmed by the comparison with evidence of human impact in other diagrams from adjacent locations (Louwe Kooijmans 1974; Van der Wiel 1982). The decrease in the signal of human impact over a distance of only a few meters can be explained by the restricted scale of human impact in combination with the presence of dense vegetation on the slope of the dune. The signal of human impact was stronger at locations where much archaeological remains were found, demonstrating that distance to the location of human activity plays an important role in the registration of human impact. Overall, the new results demonstrate that it can be worthwhile to analyse on-site pollen and macroremains diagrams from refuse layers from excavations.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
48
The crop plants found at the Hazendonk are Triticum dicoccon and Hordeum vulgare var. nudum.
Similar to Brandwijk-Kerkhof, large-scale local arable farming is unlikely, as indicated by the pollen diagrams.
Instead, people may have practised small-scale arable farming or may have imported cereals in the ear from
other regions. The data of phase Hazendonk 1 are more informative than the data from other phases, pointing
to import of crop plants during that phase.
2.8 S ynthesis central river area
2.8.1 O ccupation and neolithisation
During the period 5500-3400 BC, the landscape in the central river area was dominated by wetlands, influenced
by the gradual rise of ground water level and an anastomosing river system. The complexes of inland dunes formed small dryland elements in the landscape, many of which were occupied during at least a part of the year in the Late Mesolithic and Neolithic (Verbruggen 1992). From other dryland patches in the river area (see paragraph 2.1.3) no major archaeological sites dating to the period studied are known. The main sites in the region that are investigated on a considerable scale are the dunes of Hardinxveld-Giessendam Polderweg, Hardinxveld-Giessendam Polderweg De Bruin, Brandwijk-Kerkhof and the Hazendonk. The distribution of waste at the sites indicates that people performed activities at the edge and on the slopes of the dune, while occupation may also have occurred on their tops. These are, however, generally disturbed by erosion and/or by modern human activity and are not so informative anymore. The archaeological remains are mainly collected from refuse layers, formed by dumping activities and colluviation processes, which caused transport of material from the higher parts of the dune downslope. Figure 2.5 shows an overview of the occupation periods at the main sites, and the distinction of cultural groups and phases. Occupation at these sites corresponds with the Late Mesolithic, the early and middle phase of the Swifterbant culture, and the Hazendonk group. At the Hazendonk, occupation continued after the period studied.
The studied sites represent the transition from a Late Mesolithic to a Middle Neolithic since they
show the introduction of pottery at c. 5000 BC, of domestic animals between 4700 and 4450 BC and finally
; :9
8 8
7
7 6 ;
: 9
Haz 1 Haz 2 Haz 3 VLI a+b
30 45 50 60 70
1 2 3
1 21/2
cal BC
site
???
dates
used
5500 5000 4500 4000 3500 3000
small numbers = no. C dates
large numbers = phases / layers
pottery dom. animals crop plants
Hazendonk 16
Brandwijk - Kerkhof 9
Hardinxveld - De Bruin 15
Hardinxveld - Polderweg 9
frst occurrence
occupation documented
cultural phases
Late Mesolithic      Early Sw      Middle Sw     Hazendonk     Vlaardingen
no organic preservation
organic preservation
Figure 2.5 The central river area, main sites, overview of the occupation periods and the introduction of pottery,
domestic animals and crop plants. The various occupation periods of most sites are not precisely dated and may
have been shorter than suggested in the figure. The figure is based on a new interpretation of dates (L.P. Louwe
Kooijmans 2009). SW = Swifterbant culture.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

2 - CENTRAL RIVER AREA
49
of crop plants sometime between 4500 and 4000 BC. The data of De Bruin and the early layers of Brandwijk-
Kerkhof indicate that crop plants were absent before 4370 BC (see appendices I and II). The extent of the
refuse layers and the number of samples representing the period 4470-4370 BC, found at Brandwijk-Kerkhof
only, are however restricted and the interpretation on the absence of crop plants needs confirmation by data
from other sites. For the period 4370-4220 BC there are no data available on the presence of crop plants since
there are no sites excavated dating to this period. The data of Brandwijk-Kerkhof indicate that crop plants were
present from 4220-3940 BC onwards, which is supported by the cereal finds from the Hazendonk (
c. 4000 BC),
Rechthoeksdonk and Meerdonk.
The subsistence of the Hardinxveld-Giessendam sites was based on hunting, fishing, fowling and
gathering. At Hardinxveld-Giessendam De Bruin bones of domestic animals were found but these are assumed to represent import of parts of animals instead of living animals, with possible exception of pig. The subsistence of the communities using the sites of Brandwijk-Kerkhof and the Hazendonk was based on a combination of hunting, fishing, fowling, gathering, animal husbandry and crop cultivation.
The site Polderweg is interpreted as a winter base camp during occupation phase 1. This seasonal winter
occupation and the 5500-5300 BC date make local crop cultivation an unlikely option. The site De Bruin is interpreted as a base camp with a shifting function from a winter base camp to an extraction camp during various seasons. The site Brandwijk-Kerkhof was probably used continuously as a hunting camp in various seasons (Raemaekers 1999). This interpretation makes local crop cultivation unlikely. However, there are indications of a possible shift in site function during the later phases (see appendix II), which may have enabled local crop cultivation during the late phases (phase 50 and 60). The Hazendonk may reperesent a supportive special activity site that was occasionally occupied more permanently. There are zoological indications of occupation during all seasons for almost all phases. A site function as a special activity site makes local cultivation unlikely. An interpretation of the site as a more permanent occupatied base camp would enable local cultivation.
The pottery and flint of the central river area is in the first place characteristic of the Swifterbant culture
and the subsequent Hazendonk group. Finds indicative of long-distance relations mainly point to contact to the southeast and south (South-Limburg, Belgium), while there are minor indications of contact with the north (Utrechtse Heuvelrug). There are indications of contact with the LBK, Blicquy group, Rössen culture and Michelsberg culture. It is not known how the contact with Neolithic communities influenced the knowledge about agriculture before the introduction of domesticates. The central river area is bordered to the south by the Pleistocene sand soils of Noord-Brabant. The distance to the sand soils was
c. 5-10 km at 5500 BC and 10-15
km at 4500 BC (Louwe Kooijmans 2001b, 519). People of the Swifterbant culture and Hazendonk group may have occupied these regions, as is suggested by several sites and finds of single artefacts. However, data on occupation of these regions are too scarce to reconstruct the occupation history of the Pleistocene soils in detail. Information on Neolithic communities (in material sense) on the sandy soils of Belgium and the southern Netherlands is poor, and restricted to some stray finds of implements and pottery. An exception is the Limburg Meuse valley, where an expansion of Michelsberg has been documented, but with only very scarce information on agriculture. So the time of introduction of cereals and domestic animals is factually unknown in this region, and the central river area dates should be considered as a
terminus ante quem in view of the specific role of the
sites in a settlement system, which may have covered both the wetlands and the sand.
For the archaeobotanical discussion, occupation in the central river area is divided into two phases,
based on the presence of crop plants. In the first phase, corresponding with occupation at Polderweg and De Bruin and with the early phases of Brandwijk-Kerkhof (layer 30 and 45, 4610-4370 BC), remains of crop plants were absent. In the second phase, corresponding with the late phases of Brandwijk-Kerkhof (layers 50 and 60, 4220-3820 BC), the Swifterbant phases at the Hazendonk (phases Hazendonk 1 and 2, 4000-3800 BC) and the phase of the Hazendonk group at the Hazendonk (phase Hazendonk 3, 3670-3610 BC), crop plants were present. The data of the Late Neolithic phases of the Hazendonk are only discussed when relevant.
Sowing the seed? : Human Impact and Plant Subsistence in Dutch Wetlands During the Late Mesolithic and Early and Middle Neolithic (5500-3400 cal BC), Leiden University Press,
Copyright © 2009. Leiden University Press. All rights reserved.

Random documents with unrelated
content Scribd suggests to you:

openen der onderhandeling aan Sissy en Louisa zou worden overgelaten, en dat deze den
rampzalige, die de oorzaak van zooveel ellende en schande was, zouden onderrichten,
dat zijn vader in de nabijheid was en met welk oogmerk zij gekomen waren. Toen deze
beschikkingen wel overwogen en door alle drie ten volle begrepen waren, was het ook
tijd om een begin met de uitvoering te gaan maken. Vroeg in den namiddag ging
mijnheer Gradgrind van zijn huis af recht het land door naar een spoorwegstation, van
waar hij verder zou reizen; en in den avond begaven de twee anderen zich naar een
geheel anderen kant op weg, bemoedigd door de gedachte, dat zij geen gezicht gezien
hadden, hetwelk haar bekend was.
Zij reisden den geheelen nacht door, behalve wanneer zij voor zeker oneffen getal
minuten op tusschenstations aan zijwegen werden gelaten, die boven aan eene
eindelooze trap of beneden in een diepte waren gelegen—het eenige verschil tusschen
die stations;—en vroeg in den morgen werden zij afgezet op een stuk drasland, een paar
mijlen van de stad, die zij zochten. Van deze akelige plek werden zij verlost door een
ruwen ouden postiljon, die toevallig vroeg op was, en met een paard en sjees aankwam;
en zoo werden zij de stad binnengesmokkeld door al de achterstraatjes waar varkens
woonden; een toegang die, hoewel niet zeer prachtig of welriekend, toch de gewone weg
van een tusschenstation naar een landstadje is.
Het eerste, wat zij bij het inkomen der stad zagen, was het geraamte van Sleary’s
paardenspel. De troep was naar eene andere stad, meer dan twintig mijlen ver,
vertrokken, en had daar den vorigen avond reeds gespeeld. Het middel van gemeenschap
tusschen de twee plaatsen bestond in een heuvelachtigen grindweg, en het bereizen van
dien weg ging zeer langzaam. Schoon zij maar een haastig ontbijt gebruikten en geene
rust namen (welke zij onder zulke beangstigende omstandigheden toch vruchteloos
zouden gezocht hebben), was het middag eer zij de biljetten van Sleary’s paardenspel op
schuttingen en schuren aangeplakt vonden, en één uur voordat zij op de markt
stilhielden.
Eene groote ochtend-voorstelling der kunstrijders, die op dat uur zou beginnen, werd
juist toen zij den eersten voetstap op de straatsteenen deden, door den stadsomroeper
aangekondigd. Sissy gaf den raad, ten einde in de stad geene aandacht te trekken, om
naar de deur van het spel te gaan en plaatsen te nemen. Indien Sleary daar zat om geld
aan te nemen, zou hij haar zeker herkennen en met voorzichtigheid te werk gaan. Als hij
daar niet was, zou hij haar zeker in het spel zien; en wetende, wat hij met den vluchteling
gedaan had, zou hij ook dan met voorzichtigheid handelen.
Zij begaven zich dus met angstig kloppende harten naar de nog welbekende tent. De vlag
was er, en de gothieke nis was er; maar mijnheer Sleary was er niet. De jongeheer
Kidderminster, die eigenlijk al te veel van den stal had overgenomen om door de
welwillendste lichtgeloovigheid nog langer voor Cupido te worden aangezien, had zich

naar de onweerstaanbare macht der omstandigheden (waaronder ook zijn baard)
gevoegd, en als een man, die zich overal bruikbaar wist te maken, had hij bij deze
gelegenheid het beheer over de schatkist—en ook nog eene trom bij de hand, waaraan hij
zijne ledige oogenblikken en zijne overtollige kracht kon besteden. Door de
nauwlettendheid, waarmede mijnheer Kidderminster, als hij deze betrekking waarnam,
op de valsche munt toezag, die men hem somtijds in de handen wilde stoppen, had hij
voor niets anders oogen dan voor het geld; aldus ging Sissy hem onopgemerkt voorbij en
kwamen zij binnen.
De keizer van Japan, op een oud en mak wit paard, met zwarte vlekken beschilderd,
rondrijdende, liet vijf waschkommen tegelijk door de lucht draaien,—de geliefkoosde
uitspanning van dien monarch. Sissy, schoon welbekend met zijn vorstelijk geslacht, had
geene persoonlijke kennis aan den tegenwoordigen keizer, en zijne regeering bleef
ongestoord. Miss Josephine Sleary, die haar vermaarden Tiroler Bloemendans zou
uitvoeren, werd daarop door een nieuwen clown aangekondigd (die met schertsende
geestigheid Bloemkooldans zeide) en door mijnheer Sleary binnengeleid.
Nog pas één slag had mijnheer Sleary met zijne lange zweep naar den clown gedaan,
en pas had de clown gezegd: „Als ge dat weer doet, zal ik je het paard naar den kop
smijten!” toen Sissy door vader en dochter beiden herkend werd. Beiden bleven echter
met de grootste zelfbeheersching in hunne rol; en behalve in het eerste oogenblik, was er
in het beweeglijke oog van mijnheer Sleary niet meer uitdrukking te bespeuren dan in
het daarop volgende. De voorstelling kwam Sissy en Louisa wel wat lang voor,
inzonderheid toen zij gestaakt werd om den clown gelegenheid te geven aan mijnheer
Sleary (die ieder gezegde op den bedaardst mogelijken toon met een: „Ei zoo,
mijnheer!” beantwoordde, en gestadig het publiek in het oog hield) eene vertelling te
doen van tweebeen, die op driebeen naar eenbeen zat te kijken, toen vierbeen aankwam
en eenbeen pakte, en tweebeen opstond en driebeen opnam en hem naar vierbeen gooide,
die met eenbeen weg liep. Want hoewel deze geestige allegorie betrekking had op een
slager, een driestal, een hond en een schapebout, kostte dit verhaal wel wat veel tijd voor
hun ongeduld. Eindelijk echter maakte de blonde Josephine onder een algemeen gejuich
haar compliment; en de clown, alleen in de manege gebleven, had zich juist in de
handen gewreven en gezegd: „Nu is het mijne beurt!” toen Sissy op haar schouder werd
getikt en gewenkt om buiten te komen.
Zij nam Louisa mede; en zij werden door mijnheer Sleary ontvangen in een zeer klein
afzonderlijk vertrekje met een vloer van gras, wanden van zeildoek, en eene hellende
zoldering, waarop een gedeelte van het publiek zijne goedkeuring stampte alsof het er
doorheen zou komen.
„Cecilia!” zeide mijnheer Sleary, die een glas brandewijn met water bij de hand had,
„het doet mij goed, dat ik u zie. Gij zijt altijd een lieveling van ons geweest, en gij hebt

ons sedert dien ouden tijd eer aangedaan, dat geloof ik zeker. Gij moet onze lieden zien,
liefje, eer wij over zaken spreken, of het zal hun het hart breken, vooral de vrouwen.
Daar is Josephine, die is nu met E. W. B. Childers getrouwd, en zij heeft een kleinen
jongen, die pas drie jaar oud is, maar toch op elken hit blijft zitten dien men maar bij
hem brengen kan. Hij heet het Kleine Wonder van Academische Rijkunst, en als gij bij
Astley niet van dien jongen hoort, zult ge te Parĳs van hem hooren. En gij zult
Kidderminster nog wel kennen, die men dacht dat een oogje op u had? Wel, hij is ook
getrouwd. Hij heeft eene weduwe genomen, oud genoeg om zijne moeder te zijn. Zij was
op de stijve koord, maar nu kan ze niets meer, omdat ze te dik is. Zij hebben twee
kinderen, en dus zijn wij goed voorzien van toovergodinnetjes en kleine wichtjes. Als ge
onze Kinderen in het Bosch eens kondt zien, met hun vader en moeder, die allebei te
paard sterven—hun oom, die ze als voogd onder zijne bescherming neemt, ook te paard
—zij zelven, die braambessen gaan zoeken, ook te paard—en de roodborstjes, die hen
met bladeren komen bedekken, ook te paard—dan zoudt ge zeggen, dat het ding zoo
compleet was als ge ooit iets gezien had. Gij herinnert u Emma Gordon nog wel, liefje,
die haast zoo goed als eene moeder voor u was? Natuurlijk doet gij het, dat behoef ik
niet te vragen. Wel, Emma heeft haar man verloren. Hij deed een zwaren val van een
olifant in eene soort van pagode als de Sultan van Indië, en dat is hij nooit te boven
gekomen; zij is toen voor de tweede maal getrouwd—zij heeft een kaaskooper gekregen,
die van de voorste bank af zin in haar kreeg—en die nu opzichter is van een werkhuis en
fortuin maakt.”
Deze verschillende veranderingen verhaalde Sleary, die nu zeer kortademig was, met
groote hartelijkheid en eene verwonderlijke soort van naïveteit, als men bedacht welk
een veteraan in het brandewijn-drinken hij was. Naderhand bracht hij Josephine en E. W.
B. Childers binnen (wiens wangen bij daglicht al vrij diepe plooien hadden) en ook het
Kleine Wonder van Academische Rijkunst, kortom den geheelen troep. Vreemd zagen de
vrouwen er in Louisa’s oogen uit, zoo wit en rood van kleur, zoo karig gekleed en zoo
gul met het vertoonen harer beenen; maar het was iets streelends te zien, hoe zij elkander
om Sissy verdrongen, en zeer natuurlijk dat Sissy zich niet van tranen kon onthouden.
„Komaan! Nu heeft Cecilia al de kinderen gezoend, en al de vrouwen omhelsd, en al de
mannen de hand gegeven; maakt nu allen dat ge wegkomt, en laat de muziek beginnen
voor de tweede afdeeling,” zeide Sleary.
Zoodra de anderen weg waren, vervolgde hij zacht: „Nu, Cecilia, ik vraag naar geen
geheim, maar ik geloof, dat ik deze dame toch voor de jongejuffrouw van den jonker
mag houden?”
„Dit is zijne zuster. Ja.”

„En de dochter van den anderen? Dat is wat ik meen. Ik hoop, dat ik u wél zie, juffrouw.
En ik hoop, dat de jonker ook wel is?”
„Mijn vader zal spoedig hier zijn,” antwoordde Louisa, zeer verlangend om ter zake te
komen. „Is mijn broeder veilig?”
„Gezond en frisch,” antwoordde hij. „Ik wilde u eens even naar de manege laten kijken,
hier door de reet. Cecilia, gij kent het kunstje; zoek maar een kijkgaatje voor u zelf.”
Beiden tuurden door eene reet in de planken.
„Dat is Jack de Reuzendooder—een comisch kinderstukje,” zeide Sleary.
„Dat is een huisje voor Jack, om in te kruipen, en dat is mijn clown met een potdeksel
en een spit, als de knecht van Jack; en daar is kleine Jack zelf in eene prachtige
wapenrusting; en daar zijn twee comische zwarte knechts, tweemaal zoo groot als het
huisje, om er bij te staan en het binnen te brengen en weer weg te dragen; en de reus
(van mandewerk, die mij veel geld gekost heeft) is er nog niet. Ziet gij ze allemaal?”
„Ja,” zeiden beiden.
„Kijk nu nog eens,” hervatte Sleary, „en kijk goed. Ziet gij ze allemaal? Heel goed! Nu,
juffrouw,” hij zette een bank voor haar om op te zitten, „ik heb mijne begrippen, en de
jonker uw vader heeft de zijne. Ik behoef niet te weten wat uw broeder heeft uitgevoerd;
het is beter zelfs, dat ik het niet weet. Al wat ik zeg is: de jonker heeft Cecilia bijgestaan,
en ik sta den jonker bij. Uw broeder is een van die zwarte knechts.”
Louisa liet een uitroep hooren, half van schrik, half van blijdschap.
„Zoo is het,” zeide Sleary, „en zelfs nu gij het weet, zoudt ge hem niet kunnen
aanwijzen. Laat de jonker maar komen. Ik zal uw broeder na de voorstelling hier
houden. Ik zal hem zich niet laten verkleeden of de verf afwasschen. Laat de jonker dan
na de voorstelling hier komen, of kom zelf hier; gij zult uw broeder hier vinden en de
geheele tent hebben om hem te spreken. Gij moet er u niet aan storen hoe hij er uitziet,
als hij maar goed verscholen is.”
Louisa bedankte mijnheer Sleary met een verruimd hart, en hield hem toen niet langer
op. Zij gaf haar groet aan haar broeder, met oogen vol tranen, en ging toen met Sissy
heen tot later in den namiddag.
Mijnheer Gradgrind kwam een uur later aan. Ook hij had niemand ontmoet die hij
kende, en hoopte nu zeker, dat hij zijn geschandvlekten zoon, met hulp van Sleary, in
den nacht naar Liverpool zou kunnen krijgen. Daar geen van drieën hem kon

vergezellen, zonder aanleiding te geven dat hij, hoezeer ook vermomd, ontdekt werd,
schreef hij een brief aan een correspondent, wien hij vertrouwen kon, waarin hij verzocht
om den brenger, wat het ook kosten mocht, naar Noord- of Zuid-Amerika, of
eenig ander afgelegen werelddeel te zenden, waarheen hij maar op de spoedigste en
heimelijkste manier kon verzonden worden. Nadat dit gedaan was, gingen zij
rondwandelen om te wachten dat het paardenspel geheel ledig was; namelijk tot niet
alleen de toeschouwers, maar ook de rijders en de paarden het ontruimd hadden.
Eindelijk zag hij Sleary een stoel buiten brengen en bij de zijdeur gaan zitten rooken, als
een teeken dat zij konden naderen.
„Uw dienaar, jonker,” was zijn voorzichtige groet toen zij binnengingen. „Als ge mij
noodig hebt, zult ge mij hier vinden. Gij moet er u niet aan storen dat uw zoon eene
comische livrei draagt.”
Zij gingen alle drie naar binnen; en mijnheer Gradgrind zette zich neerslachtig neer op
het bankje van den clown in het midden der manege. Op een der achterste banken,
veraf in het schemerende licht van die vreemde plaats, zat de ellendige hondsvot, ook nu
nog stug en wrevelig, wien hij het verdriet had zijn zoon te moeten noemen.
Daar zat hij, in een allerzotsten rok, naar dien van een kerkeknecht in groot kostuum
gelijkende, met onbeschrijfelijk overdrevene panden en opslagen; met een vervaarlijk
vest, korte broek, schoenen met gespen en een razenden steekhoed; met niets dat hem
paste, en alles van grove stof, door de motten afgeknaagd en vol gaten; met strepen over
zijn zwart gezicht, waar angst en warmte het vettige mengsel, waarmede het besmeerd
was, had doen smelten. Iets zoo akeligs, verfoeielijks, belachelijks en schandelijks, als
de hondsvot in zijne comische livrei, had mijnheer Gradgrind nooit mogelijk kunnen
achten, indien hij het niet als een tastbaar feit voor zich had gezien. En een van zijne
model-kinderen was zoover gekomen!
In het eerst wilde de hondsvot niet naderbij komen, maar bleef hardnekkig daar omhoog
zitten. Eindelijk toegevende, indien zulk een wrevelig gehoorzamen toegeven kon
genoemd worden, aan de vriendelijke beden van Sissy—want Louisa wilde hij niet zien
of hooren—kwam hij bank voor bank naar beneden, tot hij aan den uitersten rand der
manege in het mulle zand stond, zoo ver mogelijk van de plek waar zijn vader zat.
„Hoe is het er mee toegegaan?” vroeg zijn vader.
„Waarmee toegegaan?” antwoordde de zoon met norsche neerslachtigheid.
„Met dien diefstal,” zeide de vader, bij dat woord zijn stem verheffende.
„Ik opende de kist zelf in den avond en liet haar op eene reet staan toen ik heenging. Ik
had den sleutel, die gevonden is, lang te voren laten maken. Ik liet hem dien ochtend

daar vallen, om te doen denken, dat hij er voor gebruikt was. Ik nam het geld niet op
eens. Ik hield mij elken avond alsof ik mijn overschot wegsloot, maar deed het niet. Nu
weet gij alles.”
„Als een donderslag mij getroffen had,” zeide de vader, „zou het mij minder ontzet
hebben dan dit.”
„Ik zie niet in waarom,” bromde de zoon. „Zooveel menschen worden in vertrouwde
betrekkingen gebruikt; en zooveel van de zooveel zullen oneerlijk zijn. Ik heb er u
honderdmaal van hooren praten, dat dit een regel was. Hoe kan ik tegen regels aan? Gij
hebt anderen met zulke dingen getroost, vader. Troost u zelven nu.”
De vader verborg zijn gezicht in zijne handen, en de zoon stond in zijn schandelijk
hansworstenpak op een strootje te bijten: zijne handen, waarvan het zwart aan den
binnenkant half afgewreven was, geleken naar de handen van een aap. De avond naderde
snel; en van tijd tot tijd keerde hij het wit zijner oogen met rusteloos ongeduld naar zijn
vader. Die oogen waren het eenige van zijn gezicht, dat leven of uitdrukking vertoonde,
zoo dik was de verf daarop gesmeerd.
„Gij moet naar Liverpool worden geholpen en het land uitgezonden.”
„Dat zal wel moeten. Ik kan toch ergens anders niet ongelukkiger zijn dan ik hier
geweest ben zoolang mij heugt,” jankte de hondsvot. „Dat is één geluk.”
Mijnheer Gradgrind ging naar de deur en kwam met Sleary terug, aan wien hij de vraag
voorstelde, hoe dat jammerlijke voorwerp uit den weg te helpen?
„Wel, daarover heb ik al gedacht, jonker. Er is niet veel tijd te verliezen, maar gij moet
toch ja of neen zeggen. Het is over de twintig mijlen naar den spoorweg. Over een half
uur rijdt er een diligence, die de passagiers op den posttrein moet brengen. Die trein rijdt
rechtdoor naar Liverpool.”
„Maar zie hem eens aan,” zuchtte mijnheer Gradgrind. „Hoe...”
„Ik meen niet dat hij met de comische livrei moet gaan,” zeide Sleary. „Zeg het maar, en
ik zal hem binnen vijf minuten uit onze garderobe tot een joskin maken.”
„Ik begrijp u niet,” zeide mijnheer Gradgrind hierop.
„Een joskin—een karreman. Neem spoedig uw besluit, jonker. Er moet nog bier
gehaald worden. Ik heb nooit iets gevonden zoo goed als bier, om een geschilderden
moor schoon te wasschen.”

Mijnheer Gradgrind gaf snel zijne toestemming; Sleary haalde even snel een linnen kiel,
een vilten hoed en andere benoodigdheden uit eene kist; de hondsvot ging achter een
scherm en verwisselde snel van kleederen; en Sleary haalde bier en wiesch hem snel
weder blank.
„Komaan,” zeide Sleary, „ga nu maar mee naar de diligence, en spring achterop. Ik zal u
brengen, en zij zullen denken dat gij een van mijn volk zijt. Zeg uwe familie nu vaarwel,
en maak wat voort!” En daarmede was hij kiesch genoeg om zich te verwijderen.
„Hier is uw brief,” zeide mijnheer Gradgrind. „Alle noodige middelen zullen u verschaft
worden. Vergoed door berouw en een beter gedrag het kwaad dat gij bedreven hebt en de
schrikkelijke gevolgen waartoe het geleid heeft. Geef mij de hand, mijn arme jongen, en
moge God u vergeven gelijk ik doe.”
De schuldige werd door deze woorden en hun hartroerenden toon tot eenige lafhartige
tranen bewogen. Maar toen Louisa hare armen opende, stiet hij haar opnieuw terug.
„Gij niet. Ik wil niets met u te maken hebben.”
„O, Tom, Tom, moet het zoo tusschen ons eindigen, na al mijne liefde?”
„Na al uwe liefde?” herhaalde hij met onverzettelijke hardnekkigheid. „Mooie liefde!
Ouden Bounderby los te laten, en mijn besten vriend, mijnheer Harthouse, van de hand
te zenden, en naar huis te loopen, juist op den tijd dat ik in het grootste gevaar was.
Mooie liefde! Alles uit te babbelen, ook dat wij te zamen daarnaar toe waren geweest,
toen gij zaagt, dat ik hoe langer hoe meer in het net geraakte. Mooie liefde! Gij hebt mij
zoo goed als overgeleverd. Gij hebt nooit om mij gegeven.”
„Maak wat voort!” riep Sleary bij de deur.
Allen gingen verward naar buiten. Louisa zeide schreiende, dat zij hem vergaf en hem
nog liefhad, en dat het hem eens spijten zou, dat hij haar zoo verlaten had, en dan blij
zou zijn te kunnen denken, dat dit hare laatste woorden waren; toen er iemand hen
tegenkwam. Mijnheer Gradgrind en Sissy, die beiden voor hen uit waren, terwijl zijne
zuster hem nog bij den arm hield, bleven staan en deinsden terug.
Want daar was Bitzer, geheel buiten adem, zijne dunne lippen opengesperd, zijne dunne
neusgaten uitgezet, zijne witgehaarde oogleden trillende, zijn kleurloos gezicht nog
kleurloozer dan ooit, alsof hij zich wit-gloeiend had geloopen, terwijl anderen zich rood-
gloeiend loopen. Daar stond hij te hijgen, alsof hij nooit had stilgestaan sedert dien
avond toen hij vroeger eens tegen hen was aangeloopen.

„Het spijt mij dat ik verhindering in uw plan moet brengen,” zeide Bitzer, zijn hoofd
schuddende, „maar ik kan mij toch door geene paardrijders laten foppen. Ik moet den
jongenheer Tom hebben; en geene paardrijders zullen hem weghelpen. Hier is hij in dien
linnen kiel, en ik moet hem hebben.”
Hij greep hem bij den kraag en nam hem aldus in bezit.

XXXVI.

PHILOSOPHISCH.
Zij gingen terug in de tent, en Sleary sloot de deur om indringers buiten te houden.
Bitzer, die den van schrik verstijfden misdadiger nog bij den kraag hield, stond in de
manege zijn ouden patroon in de schemering met knippende oogen aan te gluren.
„Bitzer,” zeide mijnheer Gradgrind, geheel verslagen en met jammerlijke
onderdanigheid voor den kantoorknecht, „hebt gij een hart?”
„De bloedsomloop, mijnheer,” antwoordde Bitzer, glimlachende over het zonderlinge
dier vraag, „zou zonder hart niet kunnen voortgaan. Niemand, mijnheer, die bekend is
met de feiten aangaande den omloop van het bloed, welke Harvey heeft ontdekt, kan
twijfelen of ik een hart heb.”
„Is het toegankelijk,” riep mijnheer Gradgrind uit, „voor den invloed van het
medelijden?”
„Het is toegankelijk voor de rede, mijnheer,” antwoordde de uitmuntende jonkman, „en
voor niets anders.”
Zij stonden elkander aan te zien, mijnheer Gradgrind met een gezicht zoo wit als dat van
zijn vervolger.
„Welke reden kunt gij hebben om de vlucht van dezen rampzaligen jonkman te
verhinderen,” zeide hij, „en zijn ongelukkigen vader nog ongelukkiger te maken? Zie
zijne zuster hier. Heb medelijden met ons!”
„Mijnheer,” antwoordde Bitzer op een droog redeneerenden toon, „daar gij mij vraagt,
welke reden ik heb om den jongenheer Tom naar Coketown terug te brengen, is het
niet meer dan redelijk, dat ik u die laat weten. Ik heb den jongenheer Tom van den
beginne af van dien diefstal verdacht. Ik had hem al vóór dien tijd in het oog gehouden,
want ik kende zijne manieren. Ik heb mijne waarnemingen voor mij zelven gehouden,
maar ik heb ze toch gedaan; en ik heb nu overvloedige bewijzen tegen hem, behalve zijn
wegloopen en behalve zijne eigene bekentenis, die ik juist bijtijds heb kunnen
beluisteren. Ik heb het genoegen gehad van gisterochtend op uw huis te passen en u
hierheen te volgen. Ik zal den jongenheer Tom nu naar Coketown terugbrengen, ten
einde hem aan mijnheer Bounderby over te leveren; en ik twijfel niet, mijnheer, of
mijnheer Bounderby zal mij dan tot de plaats van jongenheer Tom bevorderen; en ik
verlang zijne plaats te hebben, mijnheer, omdat zij mij meer inkomen zal geven en mij
dus voordeelig zal zijn.”

„Indien het alleen eene quaestie van eigenbelang bij u is,” begon mijnheer Gradgrind.
„Ik verzoek u verschooning, dat ik u in de rede val, mijnheer,” liet Bitzer hierop volgen;
„maar gij weet zeker wel, dat het geheele maatschappelijke systeem eene quaestie van
eigenbelang is. Iemands eigenbelang is datgene, waarop men altijd moet neerkomen. Dat
is het eenige, waardoor men vat op hem heeft. Zoo zijn de menschen. Ik ben in dien
catechismus onderwezen toen ik nog heel jong was, mijnheer, gelijk gij wel weet.”
„Welke som gelds,” zeide mijnheer Gradgrind, „wilt gij tegen uwe verwachte
bevordering stellen?”
„Ik dank u wel, mijnheer,” antwoordde Bitzer, „dat gij hiervan spreekt; maar ik wil er
geheel geene som tegen stellen. Wel wetende, dat uw helder hoofd deze keus zou
voorstellen, heb ik bij mij zelven de berekening gemaakt; en ik vind, dat over eene
misdaad te accordeeren, zelfs voor eene zeer hooge som, niet zoo veilig en goed voor
mij zou zijn als mijne verbeterde vooruitzichten aan het kantoor.”
„Bitzer,” zeide mijnheer Gradgrind, zijne handen uitstrekkende, alsof hij wilde zeggen:
zie, hoe ellendig ik ben! „Bitzer, ik heb nog maar ééne kans over om u te vermurwen.
Gij zijt vele jaren op mijne school geweest. Indien de herinnering aan de zorg, die daar
aan u besteed is, u eenigermate kan bewegen om uw tegenwoordig belang achter te
stellen en mijn zoon los te laten, bid en smeek ik u om die herinnering voor hem te laten
spreken.”
„Ik verwonder mij waarlijk, mijnheer,” antwoordde de leerling op een stijven
redeneertrant, „dat gij zulk eene onhoudbare positie aanneemt. Mijn schoolgaan werd
betaald; het was een koop of accoord; en toen ik heenging, was het accoord uit.”
Het was een grondregel der Gradgrindsche philosophie, dat alles betaald moest worden.
Niemand mocht ooit om de eene of andere reden iemand iets geven of eenige hulp
bewijzen, zonder dat er voor betaald werd. Dankbaarheid moest afgeschaft worden, en
alle deugden, die daaruit voortsproten, behoorden niet te bestaan. Elke duim lengte van
het geheele aanzijn des menschdoms, van de geboorte tot aan den dood, moest een koop
over eene toonbank zijn. En indien wij zóó niet in den hemel kwamen, dan wist men
daar niets van de staathuishoudkunde, en hadden wij daar niets te maken.
„Ik ontken niet, dat mijn schoolgaan goedkoop was,” vervolgde Bitzer. „Maar dat doet
aan de zaak niet af, mijnheer. Ik werd op de goedkoopste markt gevormd en moet mij
zelven op de duurste verkoopen.”
Hij werd hier een weinig gehinderd door het schreien van Louisa en Sissy.

„Och, doe dat niet,” zeide hij; „het baat tot niets; het verveelt iemand maar. Gij schijnt te
denken, dat ik vijandschap tegen den jongenheer Tom voed; maar dat is in ’t geheel het
geval niet. Ik ga hem maar, om de gegronde redenen die ik vermeld heb, naar
Coketown terugbrengen. Als hij tegenstand mocht bieden, zou ik roepen: Houd den
dief! Maar hij zal geen tegenstand bieden; daar kunt gij op aan.”
Mijnheer Sleary had met open mond naar deze wijsheid staan luisteren, zoo aandachtig,
dat zijn rollend oog even onbeweeglijk vast in zijn hoofd stond als het strakke; nu echter
trad hij voorwaarts.
„Jonker,” zeide hij, „gij weet heel wel, en uwe dochter weet ook heel wel (beter nog dan
gij, omdat ik het haar gezegd heb), dat ik niet wist wat uw zoon gedaan had, en dat ik het
niet wilde weten—ik zeide dat het beter was van neen, hoewel ik toen dacht, dat het
maar een beetje rinkelrooien was. Maar nu die jonkman heeft bekend gemaakt dat het
een diefstal in een kantoor is geweest, nu is het eene ernstige zaak, eene veel te ernstige
zaak voor mij om te accordeeren, zooals die jonkman het heel mooi gezegd heeft.
Bijgevolg, jonker, moet gij het niet kwalijk nemen als ik den kant van dien jonkman
kies, en zeg dat hij gelijk heeft en dat er niet aan te doen is. Maar ik zal u zeggen wat ik
doen wil, jonker; ik zal uw zoon en dezen jonkman zelf naar den spoorweg rijden, en
zoo maken dat hier geen schandaal komt. Meer kan ik niet beloven, maar dat wil ik voor
u doen.”
Louisa hief nieuwe jammerklachten aan en mijnheer Gradgrind verzonk nog dieper in
zijn leed bij deze afvalligheid van hun laatsten vriend. Maar Sissy zag hem oplettend
aan, en haar hart verstond hem niet verkeerd. Toen zij allen weder naar buiten gingen,
begunstigde hij haar met een lonkje uit zijn beweeglijk oog, dat haar duidelijk verzocht
wat achter te blijven, en toen hij de deur sloot, zeide hij met groote opgewondenheid:
„De jonker heeft u bijgestaan, Cecilia, en ik zal den jonker bijstaan. Bovendien, die
knaap is een verduivelde schelm, en hij behoort aan dien gemeenen blaaskaak, dien mijn
volkje eens haast uit het venster had gesmeten. Het zal een donkere avond zijn. Ik heb
een paard, dat alles geleerd heeft behalve spreken; ik heb een hit, die vijftien mijlen in
het uur loopt, als Childers hem rijdt; en ik heb een hond, die iemand vier en twintig uren
lang op de plek kan vasthouden. Maak dat gij een woordje met den jongen jonker
spreekt. Zeg hem, als hij ziet dat ons paard begint te dansen, dat hij dan niet bang moet
wezen voor omslaan, maar uitkijken of er geen sjees met een hit aankomt. Zeg hem, als
hij die sjees dichtbij ziet, dat hij dan moet afspringen, en hij zal er mee wegrijden als de
wind. Als mijn hond dien jonkman een voet laat verzetten, geef ik hem verlof om te
gaan. En als mijn paard een duimbreed verder komt dan de plek waar het begint te
dansen, al duurde het tot morgenochtend, dan ken ik het niet. Nu voortgemaakt!”

Er werd zoo goed voortgemaakt, dat binnen tien minuten Childers, die op zijne
pantoffels over de markt kuierde, wist wat hij te doen had, en Sleary’s equipage gereed
was. Het was een fraai gezicht, den hond blaffend om het rijtuig te zien springen, terwijl
Sleary hem met zijn eenig daartoe bruikbaar oog onderrichtte, dat Bitzer het voorwerp
zijner bijzondere oplettendheid moest wezen. Kort na het vallen van den donker stapten
de drie in en reden voort, terwijl de geleerde hond (een geducht beest) Bitzer reeds met
zijne oogen vasthield en dicht bij het wiel aan zijn kant bleef, om voor hem gereed te
zijn indien hij de minste geneigdheid toonde om af te stappen.
De andere drie bleven in de herberg den geheelen nacht in angstige spanning opzitten.
Tegen acht uur in den ochtend kwamen Sleary en de hond de kamer in, beiden zeer
vroolijk.
„Alles klaar, jonker,” zeide Sleary. „Uw zoon kan nu al aan boord van een schip wezen.
Childers heeft hem gisteravond meegenomen, anderhalf uur nadat wij hier vandaan
reden. Het paard danste de polka tot het dood af was (het zou gewalst hebben, als het
niet ingespannen was geweest) en toen gaf ik het sein en ging het gerust slapen. Toen die
verduivelde bleeke schelm zeide, dat hij te voet verder wilde gaan, hing de hond in eens
aan zijne das met alle vier de pooten in de lucht, trok hem neer en rolde hem om en om.
Hij kwam dus maar weer in het wagentje, en daar bleef hij zitten, tot ik van morgen half
zeven het paard liet omkeeren.”
Mijnheer Gradgrind overstelpte hem natuurlijk met dankbetuigingen, en sprak ook met
zooveel kieschheid als hem maar mogelijk was van eene ruime belooning in geld.
„Ik zelf heb geen geld noodig, jonker,” antwoordde Sleary, „maar Childers is een man
met een huishouden, en als gij hem eene banknoot van vijf pond woudt presenteeren,
zou dat misschien niet onaannemelijk zijn. Ook als gij een halsband voor den hond en
een tuig met bellen voor het paard overhad, zou het mij groot pleizier doen. Brandewijn
met water neem ik altijd aan.”—Hij had reeds een glas genomen en bestelde er nu nog
een.—„Als ge dacht dat het niet te veel was, jonker, een vroolijken maaltijd aan den
geheelen troep te geven, tegen zoo wat drie en een halven schelling de persoon, behalve
den drank, zouden zij er heel blij mee zijn.”
Al deze kleine bewijzen van dankbaarheid beloofde mijnheer Gradgrind zeer gewillig te
zullen geven, hoewel hij ze veel te gering achtte, zeide hij, voor zulk een dienst.
„Welnu, jonker, als ge dan soms eens een paardenspel eene besprokene representatie laat
geven, wanneer ge kunt, zult ge de rekening meer dan effen maken. En nu, jonker, als
uwe dochter het niet kwalijk neemt, zou ik tot afscheid gaarne een woordje met u alleen
spreken.”

Louisa en Sissy gingen naar eene andere kamer; en mijnheer Sleary vervolgde, toen hij
staande zijn glas omroerde en uitdronk:
„Jonker, ik behoef u niet te zeggen, dat honden verwonderlijke beesten zijn.”
„Hun instinct is zeker verbazend,” zeide mijnheer Gradgrind hierop.
„Hoe gij het ook noemen wilt—en ik mag zalig wezen als ik weet hoe ik het moet
noemen—het is verwonderlijk, hoe ver een hond u zal komen opzoeken en vinden.”
„Omdat zijn reuk zoo fijn is,” zeide mijnheer Gradgrind.
„Ik weet waarachtig niet hoe ik het noemen moet,” hervatte Sleary; „maar eens is een
hond mij komen opzoeken, jonker, op eene manier, die mij deed denken of die hond ook
naar een anderen hond was gegaan en gezegd had: „Gij kent bijgeval niet een man die
Sleary heet? Een man die Sleary heet en een paardenspel heeft—een dik man, met een
raar oog?” En of die andere hond toen gezegd had: „Sleary, Sleary! O ja, wel zeker, een
vriend van mij heeft mij eens van hem gesproken. Ik kan u terstond zijn adres bezorgen.”
Omdat ik zooveel voor het publiek kom en zooveel uitga, ziet ge, moeten er machtig
veel honden zijn die mij kennen, jonker, dat weet ik.”
Mijnheer Gradgrind scheen door deze bespiegeling geheel van zijn stuk gebracht.
„In allen gevalle,” hervatte Sleary, nadat hij zijne lippen nog eens had bevochtigd, „het is
nu veertien maanden geleden, jonker, dat we te Chester waren. Wij gaven op een
ochtend juist onze Kinderen in het Bosch, toen er door de tooneeldeur een hond de
manege kwam inloopen. Hij had ver geloopen, en was in heel slechten staat—kreupel en
welhaast blind. Hij liep rond bij onze kinderen, de een na den ander, alsof hij naar een
kind zocht dat hij kende; en toen kwam hij naar mij toe, gooide zich van achteren op en
bleef op zijne voorpooten staan, zoo zwak als hij was; en toen kwispelde hij met zijn
staart en stierf. Nu, jonker, die hond was Merrylegs.”
„De hond van Sissy’s vader.”
„De oude hond van Cecilia’s vader. Nu, jonker, kan ik er op zweren, want zoo ken ik
dien hond, dat de man dood en begraven was, eer de hond naar mij ging zoeken.
Josephine, Childers en ik hebben er lang over gepraat, of ik het schrijven zou of niet;
maar wij dachten: „Neen! Er is niets pleizierigs te zeggen; waarom zouden wij haar
onrustig en bedroefd maken?” Hoewel, of haar vader haar laaghartig verlaten heeft, of
dat hij maar alleen van verdriet wilde sterven, liever dan haar mee in het graf te trekken,
dat zal nooit bekend worden, jonker, voordat—neen, niet voordat wij weten hoe de
honden ons opzoeken.”

„Zij bewaart tot nog toe het fleschje, waarom hij haar had uitgezonden; en zij zal tot het
laatste oogenblik van haar leven aan zijne liefde gelooven,” zeide mijnheer Gradgrind.
„Dit schijnt iemand twee dingen in de gedachten te brengen, niet waar, jonker?” hervatte
Sleary, peinzende, terwijl hij in de diepte van zijn glas keek; „vooreerst dat er toch liefde
in de wereld is, niet alles eigenbelang, maar iets geheel anders; en ten tweede dat die
liefde hare eigene manier van rekenen heeft, waaraan het, hoe het dan ook komen mag,
ten minste even moeielijk is een naam te geven als aan die manier van denken.”
Mijnheer Gradgrind keek het venster uit en gaf geen antwoord. Sleary ledigde zijn glas
en riep de dames weder binnen.
„Cecilia, mijn liefje, geef mij nu een kus en vaarwel dan! Mevrouwtje, dat ik u haar zoo
als eene zuster zie behandelen, en eene zuster, die gij met al uw hart vertrouwt en
hoogacht, is een heel pleizierig gezicht voor mij. Ook hoop ik, dat uw broeder nog lang
genoeg mag leven om u beter waardig te zijn en u tot meer blijdschap te wezen. Jonker,
geef mij de hand, voor het eerst en het laatst! Wees niet kwaad op ons, arme landloopers.
De menschen moeten geamuseerd worden. Zij kunnen niet altijd aan het leeren of aan
het werken zijn; daarvoor zijn zij niet gemaakt. Gij moet ons hebben, jonker. Als ge
dus doen wilt wat wijs en goed is tegelijk, denk dan het beste van ons en niet altijd het
slechtste.”
„En ik had nooit gedacht,” vervolgde Sleary, zijn hoofd weder binnenstekende om dit
nog te zeggen, „dat ik zoo zou kunnen babbelen.”

XXXVII.

BESLUIT.
Het is gevaarlijk binnen den kring van een opgeblazen bluffer iets te zien, voordat die
opgeblazene bluffer het zelf ziet. Mijnheer Bounderby begreep, dat mevrouw Sparsit
zeer vermetel was geweest met hem voor te komen en wijzer te willen zijn dan hij. Ten
uiterste op haar verontwaardigd over hare zegepralende ontdekking van juffrouw Pegler,
keerde hij deze verwatenheid van eene vrouw in hare afhankelijke betrekking zoo lang in
zijne gedachten om en om, tot zij gelijk een sneeuwbal door dit omwentelen hoe langer
hoe grooter was geworden. Eindelijk kwam hij tot de ontdekking, dat hij, als hij deze
aanzienlijk geparenteerde dame haar afscheid gaf—als hij het in zijn macht had om te
zeggen: „Zij was eene vrouw van familie en wilde zich aan mij opdringen, maar dat
wilde ik niet hebben en ik maakte mij van haar af”—de grootst mogelijke mate van glans
uit die betrekking zou halen, en mevrouw Sparsit tegelijk de straf geven, die zij verdiend
had.
Voller dan ooit van dit groote denkbeeld, kwam mijnheer Bounderby binnen om zijn
twaalfuurtje te gebruiken, en zette zich in de eetzaal van vroeger tijd, waar zijn portret
hing. Mevrouw Sparsit zat bij het vuur, met den voet in haar katoenen stijgbeugel,
weinig denkende waar zij heen reed.
Sedert het gebeurde met juffrouw Pegler had de goede vrouw haar medelijden voor
mijnheer Bounderby met een sluier van stille berouwvolle treurigheid bedekt. Om die
reden had zij zich een jammervollen blik aangewend; en met dezen jammervollen blik
zag zij nu haar beschermer aan.
„Wat scheelt er nu aan, juffrouw?” zeide Bounderby, op een zeer korten en barschen
toon.
„Wat ik u bidden mag, mijnheer,” antwoordde mevrouw Sparsit, „bijt mijn neus niet af.”
„Uw neus afbijten, juffrouw?” herhaalde Bounderby. „Uw neus!” daarmede meenende,
gelijk mevrouw Sparsit begreep, dat haar neus daartoe veel te groot was. En na dezen
hatelijken schimpscheut sneed hij een stuk brood voor zich af en smeet het mes met een
slag op de tafel.
Mevrouw Sparsit haalde haar voet uit den stijgbeugel en zeide: „Mijnheer Bounderby!”
„Wel, juffrouw?” antwoordde Bounderby. „Waar kijkt ge zoo verbaasd van op?”
„Mag ik vragen, mijnheer,” zeide mevrouw Sparsit: „heeft iets u van morgen verstoord?”

„Ja, juffrouw.”
„Mag ik weten, mijnheer,” hernam de verongelijkte dame, „of ik de ongelukkige oorzaak
ben, dat gij uit uw humeur zijt geraakt?”
„Ik zal u eens wat zeggen, juffrouw,” antwoordde Bounderby. „Ik ben niet hier gekomen
om mij te laten overbluffen. Eene dame mag van aanzienlijke familie zijn, maar het past
haar toch niet een man als ik ben te sarren en te plagen en ik wil dat niet velen.”
Bounderby gevoelde, dat het noodig was ter zake te komen, daar hij voorzag, dat hij uit
het veld geslagen zou worden als hij in voorloopige bijzonderheden trad.
Mevrouw Sparsit trok hare donkere wenkbrauwen eerst naar omhoog en toen naar
omlaag, pakte haar werk in haar mandje en stond op.
„Mijnheer,” zeide zij statig, „het komt mij voor, dat ik u op het oogenblik in den weg
ben. Ik zal mij naar mijn eigen vertrek begeven.”
„Laat ik de deur voor u opendoen, juffrouw.”
„Verplicht, mijnheer, dat kan ik zelf wel.”
„Laat het mij liever doen, juffrouw,” zeide Bounderby, haar voorbijstappende en zijne
hand aan de kruk slaande, „omdat ik dan de gelegenheid kan waarnemen om u nog een
woordje te zeggen, eer gij heengaat. Mevrouw Sparsit, ik geloof eenigszins, dat het u te
bekrompen is, weet ge dat wel? Het komt mij voor, dat er onder mijn nederig dak
bezwaarlijk ruimte genoeg is voor eene dame van uwe talenten voor de zaken van
anderen.”
Mevrouw Sparsit wierp hem een blik van de diepste verachting toe, en zeide met groote
beleefdheid: „Inderdaad, mijnheer?”
„Ik heb er over gedacht, ziet ge, sedert die laatste zaken gebeurd zijn, juffrouw,” zeide
Bounderby, „en het komt mij voor, zoover mijn gering oordeel reikt...”
„O, mijnheer!” viel mevrouw Sparsit er met schertsende vroolijkheid op in, „verklein uw
oordeel niet. Iedereen weet hoe onbedrieglijk mijnheer Bounderby’s oordeel is. Iedereen
heeft bewijzen daarvan gehad. Het moet een algemeen onderwerp van gesprek zijn.
Verklein alles van u zelven, behalve uw oordeel, mijnheer,” zeide mevrouw Sparsit
lachende.
Mijnheer Bounderby hervatte, zeer rood en ongemakkelijk: „Het komt mij voor,
juffrouw, zeg ik, dat het een geheel ander soort van huishouden zou moeten zijn, waarin
eene dame van uwe vermogens zou kunnen uitblinken. Zulk een huishouden als dat

van uw tante, Lady Scadgers, bij voorbeeld. Denkt gij niet, juffrouw, dat gij daar meer
zaken zoudt vinden om u mede te bemoeien?”
„Het is mij nog nooit ingevallen, mijnheer,” antwoordde mevrouw Sparsit, „maar nu gij
er van spreekt, zou ik het zeer waarschijnlijk achten.”
„Als gij het dan eens gingt probeeren, juffrouw,” zeide Bounderby terwijl hij een
papiertje met een kassiersbriefje er in op haar werkmandje legde. „Gij hebt den tijd aan u
zelve om heen te gaan, juffrouw; maar misschien zal het intusschen eene dame van uwe
geestvermogens aangenamer zijn alleen te eten, zonder door iemand gehinderd te
worden. Ik moest u waarlijk verschooning verzoeken, dat ik, die niets meer dan Josiah
Bounderby van Coketown ben, u zoo lang in het licht heb gestaan.”
„O, gij behoeft u daarover niet te verschoonen, mijnheer,” antwoordde mevrouw Sparsit.
„Als dat portret spreken kon, mijnheer—maar het heeft dàt voorrecht boven het
origineel, dat het niet in staat is zich zelven ten toon te stellen en anderen te doen walgen
—zou het getuigen, dat het reeds lang geleden is sedert ik het eerst gewoon werd het aan
te spreken als het portret van een domkop. Niets, dat een domkop doet, kan iemands
verwondering of verontwaardiging opwekken; de bedrijven van een domkop kunnen
alleen verachting inboezemen.”
Zoo sprekende, bekeek mevrouw Sparsit, welker Romeinsche trekken nu naar een
medaille geleken, geslagen ter vereeuwiging harer minachting voor mijnheer Bounderby,
hem met een strakken blik van het hoofd tot de voeten, streek hem toen met afgewende
oogen voorbij, en ging naar boven. Mijnheer Bounderby sloot de deur en bleef voor het
vuur staan. Zoo staande, verplaatste hij zich met zijne gewone onstuimigheid in het
karakter van zijn portret—en in de toekomst.
Hoeveel zag hij van de toekomst? Hij zag mevrouw Sparsit een dagelijksch
kampgevecht houden, waarbij al de scherpste wapenen van het vrouwelijk arsenaal
gebruikt werden tegen de gemelijke, wangunstige, plaagzieke Lady Scadgers, altijd
bedlegerig met haar geheimzinnig been, steeds aan het einde van haar ontoereikend
inkomen in het midden van ieder vierendeeljaars, in een armoedig, benauwd kamertje,
dat voor één persoon een hokje, voor twee nog minder was. Maar zag hij meer? Zag hij
ook een zweem van zich zelven, gelijk hij voor vreemdelingen met Bitzer praalde, als de
veelbelovende jonkman, zoo vol eerbied voor de groote verdiensten van zijn meester, die
de plaats van den jongen Tom had gekregen, en bijna den jongen Tom zelven had gepakt,
indien hij niet door een troep schelmen was voortgeholpen? Zag hij een flauwen
weerschijn van zijn eigen beeld gelijk hij een pronkend testament maakte, volgens
hetwelk vijf en twintig snoevers boven de vijf en vijftig jaren, die ieder den naam van
Josiah Bounderby van Coketown zouden aannemen, ten eeuwigen dage in het
Bounderby-gesticht zouden wonen en eten, ten eeuwigen dage onder het gehoor van den

vasten kapelaan in slaap vallen, ten eeuwigen dage uit de stichting van Bounderby
zouden onderhouden worden, en ten eeuwigen dage alle gezonde magen door een
Bounderby-achtig bluffen en bulderen zouden doen walgen? Had hij eenige
voorwetenschap van den dag, vijf jaren later, waarop Josiah Bounderby van
Coketown, te Coketown op straat aan een beroerte zou sterven, en dat heerlijke
testament zijne lange loopbaan van haarklooverij, valschheid, inhaligheid, slechte
voorbeelden, weinig nut en veel geprocedeer, zou beginnen? Waarschijnlijk niet. Het
portret zou het evenwel alles aanzien.
Mijnheer Gradgrind zat op denzelfden dag en hetzelfde uur peinzend in zijne kamer.
Hoeveel van de toekomst zag hĳ? Zag hij zich zelven, als een zwakkelijk grijsaard,
terwijl hij zijne tot nog toe onbuigzame theorieën naar de omstandigheden leerde
voegen; zijne feiten en cijfers aan geloof, hoop en liefde dienstbaar maakte, en niet
langer beproefde dat hemelsche drietal in zijne stofferige molentjes te vermalen? Zag hij
zich zelven om die reden in diepe minachting bij zijne vroegere politieke medebroeders
vervallen? Zag hij deze heeren in den tijd toen het volkomen was vastgesteld, dat de
nationale aschlieden alleen met elkander te doen hadden, en niets verschuldigd waren
aan dat afgetrokkene denkbeeld, dat men het volk noemt, vijf nachten in de week, tot
laat na middernacht, hun voormaligen medewerker dit en dat en allerlei voor de voeten
werpen? Waarschijnlijk zag hij dit wel vooruit, daar hij zijne menschen kende.
In den avond van denzelfden dag zat Louisa, gelijk in vroegere dagen, hoewel met een
gezicht dat meer zachtheid en nederigheid teekende, in het vuur te staren. Hoeveel van
de toekomst kon er voor hare verbeelding oprijzen? Aanplakbiljetten op de straat, met
haar vaders naam onderteekend, waardoor de nu overleden Stephen Blackpool van
ongegronde verdenkingen werd ontheven, en de schuld van zijn eigen zoon werd bekend
gemaakt, met al de verschooningen, die zijne jaren en de verzoeking (hij kon er niet toe
komen om er bij te voegen, zijne opvoeding) voor hem konden aanvoeren?—Dit
behoorde tot het tegenwoordige. Zóó bijkans ook Stephen Blackpool’s grafzerk, met een
door haar vader gesteld opschrift, want zij wist, dat die steen daar geplaatst zou worden.
Deze dingen kon zij duidelijk zien. Maar hoeveel van de toekomst?
Eene vrouw uit de arbeidende klasse, Rachel gedoopt, die na eene lange ziekte op het
luiden der werkklok te voorschijn kwam en op vaste uren onder de werkers en werksters
heen en weder ging; eene vrouw van ernstige schoonheid, altijd in het zwart gekleed,
maar zachtzinnig en opgeruimd, blijmoedig zelfs, die, onder de geheele bevolking der
stad, alleen medelijden scheen te hebben met een diepgezonken wezen van hare eigene
sekse, dat men somtijds heimelijk bij haar zag komen bedelen en jammeren; eene vrouw
die werkte, altijd werkte, maar daarmede tevreden was en het boven ledigheid verkoos,
als hare natuurlijke bestemming, totdat zij te oud zou worden om te werken? Zag Louisa
dit? Zulke dingen waren zeker aanstaande.

Een eenzame broeder, vele duizend mijlen ver, die op een met tranen gevlekt papier
schreef, dat hare woorden maar al te spoedig bewaarheid waren geworden, en dat al de
schatten der wereld een geringe prijs zouden zijn om haar dierbaar gelaat nog eens te
zien? Eindelijk, die broeder, in de hoop van haar weder te zien, nader bij huis komende
en door ziekte onderweg opgehouden; en dan een brief van eene vreemde hand, met de
tijding: „Hij stierf in het hospitaal aan de koorts, en hij stierf vol berouw en liefde voor
u; want zijn laatste woord was uw naam.” Zag Louisa deze dingen? Zulke dingen waren
ook aanstaande.
Zich zelve weder als vrouw—als moeder—liefderijk wakende over hare kinderen, altijd
zorgvuldig dat zij niet minder eene kindsheid van gemoed dan eene kindsheid van het
lichaam zouden hebben, daar zij wist dat de eerste zelfs iets nog schooners was dan de
tweede,—eene bezitting, waarvan een opgespaard overblijfseltje zelfs voor den wijzen,
bejaarden man een zegen en een geluk is. Zag Louisa dit? Zoo iets was nimmer te
wachten.
Maar die gelukkige kinderen der gelukkige Sissy, die haar liefhadden, gelijk alle
kinderen haar liefhadden; zij zelve, geleerd geworden in kinderlijke wetenschap; geen
onschuldig spel der verbeelding verachtelijk noemende; steeds haar best doende om hare
medemenschen van nederiger stand te leeren kennen en hun leven van machinerie en
prozaïsche werkelijkheid te vervroolijken met die genietingen en sieraden van geest en
gemoed, zonder welke het hart der kindsheid verwelken moet, de krachtigste mannelijke
leeftijd in een zedelijk opzicht een machtelooze dood is, en de nationale welvaart, die
door cijfers wordt aangetoond, slechts het geschrift aan den muur zal wezen;—zij zelve
aan zulk een leven gewijd, niet gebonden door eene grillige gelofte, door een broeder- of
zusterschap, of door een maskeradekleed of een theatralen toestel; maar het eenvoudig
de vervulling achtende van een plicht, waaraan zij zich niet onttrekken mocht—zag
Louisa deze dingen van zich zelve? Zulke dingen waren zeker aanstaande.
Waarde lezer, het zal van u en mij afhangen, of in onzen verschillenden werkkring
dergelijke dingen aanstaande zijn of niet! Mochten zij het zijn! Wij zullen dan met
ruimere borst bij den haard zitten, om de vonken van ons vuur in grauwe, koude asch te
zien veranderen.

Welcome to our website – the perfect destination for book lovers and
knowledge seekers. We believe that every book holds a new world,
offering opportunities for learning, discovery, and personal growth.
That’s why we are dedicated to bringing you a diverse collection of
books, ranging from classic literature and specialized publications to
self-development guides and children's books.
More than just a book-buying platform, we strive to be a bridge
connecting you with timeless cultural and intellectual values. With an
elegant, user-friendly interface and a smart search system, you can
quickly find the books that best suit your interests. Additionally,
our special promotions and home delivery services help you save time
and fully enjoy the joy of reading.
Join us on a journey of knowledge exploration, passion nurturing, and
personal growth every day!
ebookbell.com

Sowing The Seed Human Impact And Plant Subsistence In Dutch Wetlands During The Late Mesolithic And Early And Middle Neolithic 55003400 Cal Bc 1st Edition Welmoed Out

About This Presentation

Slide Content

Tags

Categories

Download

Quick Actions

Statistics

Related Slideshows

Sowing The Seed Human Impact And Plant Subsistence In Dutch Wetlands During The Late Mesolithic And Early And Middle Neolithic 55003400 Cal Bc 1st Edition Welmoed Out

About This Presentation

Slide Content

Slide 1

Slide 2

Slide 3

Slide 5

Slide 6

Slide 7

Slide 8

Slide 9

Slide 10

Slide 11

Slide 12

Slide 13

Slide 14

Slide 15

Slide 16

Slide 17

Slide 18

Slide 19

Slide 20

Slide 21

Slide 22

Slide 23

Slide 24

Slide 25

Slide 26

Slide 27

Slide 28

Slide 29

Slide 30

Slide 31

Slide 32

Slide 33

Slide 34

Slide 35

Slide 36

Slide 37

Slide 38

Slide 39

Slide 40

Slide 41

Slide 42

Slide 43

Slide 44

Slide 45

Slide 46

Slide 47

Slide 48

Slide 49

Slide 50

Slide 51

Slide 52

Slide 53

Slide 54

Slide 55

Slide 56

Slide 57

Slide 58

Slide 59

Slide 60

Slide 61

Slide 62

Slide 63

Slide 64

Slide 65

Slide 66

Slide 67

Slide 68

Slide 69

Slide 70

Slide 71

Slide 72

Slide 73

Slide 74

Slide 75

Slide 76

Slide 77

Tags